ИчIабилеб октябралда «Дагъистан» РИАялда журналисталгун дандчIвана ДРялъул росдал магIишаталъулгун кванил нигIматазул министрасул ишал тIуралев ГIабдулмуслим ГIабдулмуслимов. Гьес бицана республикаялъул росдал магIишаталъул цебетIеялъулги Москваялда выставкаялда церелъезе ругел нигIматазулги хIакъалъулъ. «Выставка-ярмаркаялда гIахьаллъизе буго 70-ялдаса цIикIкIун РФялъул субъект. Нилъее кьун буго кIиго павильон. Гьел къачIазе руго Нарин-хъалаялъул сипаталда. Исана рагьана Гъизляралда пиринчIги гIиял хIанги хIадур гьарулел цехал. Гьелъул нигIматал рекъонккола ГОСТалда. Дагьалъ цебе Бакуялда тIобитIана Россиялъулгун Азербайжаналъул экономикияб форум. Дида аскIоре рачIун рукIана Бакуялъул предпринимателал, ва гьез цIехолеб букIана нилъер пиринчI. Гьелъул батIи-батIиял тайпабицин лъалел ругоан гьезда. Исана пиринчIалъул лъикIаб бачIинги щвана – жеги бакIарулебги буго гьеб. Краснодаралъул пиринчIалдасаги лъикIаблъун ва тIагIамаблъун рикIкIуна гьеб Россиялда. Исана нилъеца пиринчI бекьана 18,5 азарго гектаралда. Хадубккун гьеб жеги цIикIкIинабизе ракIалда буго. РакIалда буго Гъизляр районалъул Сарсар росулъ бугеб «Нива» агрофирмаялдаги пиринчIалъул цех рагьизе. Цо-кIиго лъагIалидасан Россиялда бекьулеб пиринчIалъул 70-80 процент букIине буго Дагъистаналда ва гьеб хIадуризеги буго гьанибго. Гьединго выставкаялда букIине буго «Денеб», «Мевер», «КIикIуни» ва цогидалги фирмабазул нигIматалги. Гьединлъидал Россиялда нилъер кванил нигIматал цIакъ машгьурлъун руго. ГIиял гьан ккола Дагъистаналъул бренд. Россиялъул субъектазда гьоркьоб гIицIго Дагъистаналъул гIиял гьан бичулеб буго къватIисел улкабазда. Нилъеца Ираналъе бичана гьелъул 3,8 азарго тонна. Жеги 800 тонна чIегIерхIайваналъул гьаналги къваригIун бугин абулеб буго гьез. Гьелда бан хIадур гьабун буго хасаб проектги. Ставрополь краялъулгун ва Калмыкиялъулгун къотIи гьабизе буго саранчаялде данде цадахъаб рагъ баялъул хIакъалъулъ. Бокьун буго цIигьабизе Червленые Буруны росулъ букIараб госплемзавод – гьениб гIезабизе буго Грозненская абураб тIеренаб квасулаб тайпаялъул гIи. Гьединаб гIиял нусгогIан бетIер хутIун батана Ставрополалда. Гьелъул хIакъалъулъги къотIи гьабизе ракIалда буго Москваялда», – ян бицана ГIабдулмуслим ГIабдулмуслимовас. Журналистазул суалазе жавабал – Кинаб батIалъи бугеб Москваялде росулелги нилъер базаралда ричулелги кванил нигIматазда гьоркьоб? – КинабгIаги батIалъи гьечIо. Цого гьанги, чагъирги, лимонадалгун сокалги. Нилъер тIабигIаталъул хаслъиялъул хIасил буго гьеб. Масала, Кубанская буренка яги Белоруссиялъул рахьдал нигIматал – моцIал рала гьез холодильникалъур лъун. Гъизлярагрокомплексалъул нигIматаз гьениб анкь баларо. Щай? Химикаталги консерванталги хIалтIизарулел гьечIелъул. Нилъер буго пекарнябазул масъала. Ролъ гIезабула Ставрополалда. Гьенирго руго гьабалги. Ставрополалъул гьабихъ иргаялда чIун рукIуна нилъерал ва, ххун бахъарабго, гьеб щвезабула Дагъистаналде. Гьелъул гьабураб чедги букIуна даражалъул рахъалъ тIагIам гьечIеб. Чед букIуна жаниса тIубанго бежичIеб. Гьелда бан данделъи тIобитIун букIана дица. Пекарнялъул цо бетIергьанас бицана, жинца чанцIулго тIадруссинарунила ханждал цIурал КамАЗал. Ханждал чед гьабизе бегьула, гьабихъ ххун хадуб 10-ниги къо бараб мехалда. Дун щвана Ставрополалдаса Нугъай районалъул Карагасалде щвезегIан – цониги гIиял рехъен дида бихьичIо гьениб. Нугъай районалда буго 450 азарго гIи – гочарулеб гIи-боцIухъанлъиялъул магIишатазул рикIкIинчIого. Гьединлъидал республикаялъул нухмалъиялъ цебелъолеб буго боцIи хъолел ва гьанал нигIматал гьарулелги, овощалгун пихъ цIунулелги бакIал (оптово-распределительный центр) хIадуриялъул масъала. Нилъеца хьихьараб боцIул 12-13 проценталъул гурони нигIматал гьаризе рес гьечIо Дагъистаналда. Гьединабго хIал буго пихъазулгун овощазул рахъалъги – гьечIо гьел цIунизе санагIатал бакIал. Масала, СтIал Сулейман районалда «Палас» ОООялда гIезабураб гIеч бичун босизе рачIуна Россиялдаса бизнесменал. Гьез гьеб босула 25 гъуршиде. Цо-кIиго моцIидасан 75 гъуршиде бичизе бугин гьебилан бицана дида цояс. БитIараб бугищха, 50 гъуруш къватIибе ккей? 300 азарго тонна пихъил ва овощазул хIалтIизабулеб бакI букIине ккола Дагъистаналда. Буго гIицIго 24-26 азарго тоннаялъе бакI. Исана «Палас» ОООялъ байбихьун буго 30 азарго тонна овощазул цIунулеб бакI базе. ТIадеялъул пихъ бакIарилалде, 2000 тоннаялъе бакI хIадуризе ккола. Гъарабудагъкент районалда базе буго логистияб центр – 30 азарго тоннаялъе гIураб. – Грантал кьеялъул иш кин бугеб? – Аслияб масъала ккола, рукIине кколеб куцалда документал хIадуризе бажарунгутIи. Гьудул-гьалмагълъиялъул яги гIагарлъи-божилъиялъул кьучIалда грантал кьоларо. Гьелъие рукIине ккола кьучIал документал. Гьезул халгьабула хасаб комиссиялъ. Росдал магIишаталъул нигIматал хIадурулел гIадамазе гIарцудалъун кумек гьабизе хIадур руго ниж. Тайпадулаб боцIи гIезабулезеги кумек гьабизе буго. Гьелъул хIакъалъулъ дица бицун букIана муниципалитетазул нухмалъулелгун дандчIвараб мехалдаги. ГьабсагIаталда халгьабулеб буго цересел соназда грантал кьурал гIадамаз гьелъухъ гьабураб хIалтIул. Документазда бихьизабухъе хIалтIизабичIеб гIарац пачалихъалъе тIадбуссинабизе ккела. – МагIарухъ гIи хьихьулаан, гIицIго гьанае гIоло гуребги, гьелдаса къунцIараб квасуе гIологи. Квас бичун босулел контораби къана. Дагьлъана мугIрузул мучIдузда рукIарал гIиял рехъабиги. Гьеб рахъалъ кинаб хIалтIи гьабулеб бугеб министерствоялъ? Квас чурулел предприятиял рукIана Невинномысскалдаги, Ульяновскалдаги, Днепропетровскалдаги. Улкаялдаго хIалтIуларо тIадагьаб промышленность. Гьебги буго квас босунгутIиялъе гIилла. Кинабго цIигьабизе ккола. ГьабсагIаталда квас босула Гъарачай-Чергесиялъул фабрикаялда. Гьенире хьвадула цо-цо дагъистаниялги. ГьечIо республикаялда, Хушеталда бугеб «Адам интернейшнл» компаниялъул цо гурони, квас чурулел цехал. Гьез квас битIула Подмосковьеялде. Квасги букIине ккола лъикIаб. Цересел гIиял тайпаби хутIун гьечIелъул (тIеренаб квасул), предприятиязул бутIрузе бокьулебги гьечIо квас босизе. Квас пачалихъалъе кьолел гIадамазе гIарцудалъун кумек гьабула хIукуматалъ. Амма рукIине ккола гьеб кьеялъул хIакъалъулъ документал. Кавсарат Сулейманова
9 май! Бергьенлъиялъул Къо – миллионазул гIумруялъухъ босараб бергьенлъиялъул къо. Роххелги магIуги жубараб байрамалъул къо. Гьеб къоялъухъ щвезе 4 сон бана нилъер умумуца окопахъ, сангарахъ, цIоройги – захIмалъиги, ракъиги – къечги кIочон, жакъасел нилъее гIоло, жакъасел нилъее эркенаб гIумру кьеялъе гIоло, жакъасел нилъее гIумру рахIат гьабиялъе гIоло. Миллионаз гIумру кьуна миллионазул гIумру хвасар гьабулаго. 26 миллионалдаса цIикIкIун совет солдат бахIарчиго хвана гьеб цIадулаб рагъда. Тушманасе рахIму гьабичIо совет солдатас, къаси кьижичIо гьев, рахIатаб, тамахаб бусен кIочона гьесда, гьес гIумру кьуна гIицIго нилъер бергьенлъиялъухъ. КигIанал тIагIарал совет солдатазул лахIту-хобцин гьечIого! кинабго цIохIого цо бергьенлъиялъе гIоло, сундуйго разилъана, щибабго хIехьана совет солдатас, щибабго гьабуна гьес цохIого – цо бергьенлъиялъул къо щвеялъухъ. КигIанаб зулму къулчIараб гьес асирлъиялда, концлагеразда. Жакъа аза-азар «Вацлъиялъул хабал» руго халкъалъе зияраталъул бакIаллъун, тIолго дунялалъеги рагъул гIасилъиялъул «памятникаллъун». Амма гьел гIасилъабазда тIасаги вахъун босана гьес бергьенлъи, жибго дунял мукIураб бергьенлъи… КIудияб ВатIаналъул Рагъ багъарана 1941 соналъул 22 июналда, Германиялъул фашистазул СССР-алда тIад рортиялдалъун. Ункъго соналъ халалъараб КIудияб ВатIаналъул Рагъда рищунго чIахIиял рагъал ккола: 1. Смоленскалъул рагъ 2. Киев цIуни 3. Одесса цIуни 4. Москваялъул рагъ 5. Севастополь цIуни 6. Сталинградалъул рагъ 7. Ленинградалъул блокадаялдаса бахъи 8. Белоруссиялъул операция 9. Будапешталъул операция 10. Висло-Одерскалъул операция 11. Восточно-Прусскалъул операция 12. Берлин боси. Гьал рагъазулъ рищунго гIасияллъун рикIкIуна: 1. Москваялъул рагъ 1941 – 1942 сон. Гьеб рагъда батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (30 сентябрь — 5 декабрь 1941 с) ва гьужумалъулаб (5 декабрь 1941 с. — 20 апрель 1942 с.). Рагъул байбихьуда немцазул рахъалъ «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялда рукIана 1 800 000 чи, 1700 танк, 14 000 цIикIкIун миномет ва цогидал алатал, 1390 самолет. Совет войскаялъул абуни, Западалъулаб лъабго фронталда вукIана 1250 000 чи, 990 танк, 7600 алат ва миномет, 677 самолет. ТIоцебесеб этапалда Западалъулаб совет армиялъ нахъе чIвана немцазул «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялъул гьужум. ЦIуниялъулаб операциялда тушман вукIана таманав загIиплъизавун. Январалда – апрелалда Западалъул, Калининскалъул, Брянскалъул ва Северо-Западалъул фронтаз тушман кIудияб заралги кьун 100 – 250 км-алъ нахъе рехана. Рагъул заманалда тушаманасе щвараб зарал рикIкIуна: 11 танкалъулаб, 4 маторизованныяб, 23 пехоталъулаб дивизия ва 333 азарго чи. 2. Сталинградалъул рагъ 1942 – 1943 сон. Рагъда батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (17 июль — 18 ноябрь 1942 с.) ва гьужумалъулаб (19 ноябрь 1942 — 2 февраль 1943 с.). ЦIуниялъулаб рагъда Сталинградалъул сверухълъуда ва жиб шагьаралда Сталинградалъул ва Доналъул фронталда кIвана дандеясул 6-леб армиялъул ва 4-леб танкалъулаб дивициялъул гьужум чIезабизе. 6-леб армиялъул гъорлъ букIана 13 двизия, гьезда гъорлъ 270 гIагарун чи, 3 азарго алат ва миномет, 500 гIагарун танк. Гьаваялдаса гъозие кумек гьабулеб букIана 4-леб гьаваялъул флоталъул авиациялъ. Сталинградалъул фронталъул абуни, 160 азарго чи, 2,2 азарго алат, 400 гIагарун танк ва 454 самолет рикIкIунеб букIана. 19-20 ноябралда Сталинградалъул, Юго-Западалъулаб ва Доналъул фронтал рахъана гьужумалъулаб операциялде ва Сталинградалъул сверухълъуда сверун тIамуна тушманасул 22 дивизия, гъорлъ 330 азарго чигун. 31 январь – 2 февралалда абуни, 6 –леб армиялъул хутIелгун цадахъ гьелъул бетIерлъун вукIарав генерал-фельдмаршал Ф. Паулюс совет армиялъ пленлъуде восана. 3. Курскалъул рагъ 1943 сон. Гьаб рагъдаги батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (5 – 23 июль) ва гьужумалъулаб (12 июль – 23 августь). Фашистаз рагъде хIадур гьабун букIана 50 дивизия, гьелда гъорлъго 16 танкалъулаб ва механизированныяб дивизия, ва «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялъул цо-цо бутIаби ва «Юг» абураб абураб армиялъулаб группа. Кинабго цадахъ рикIкIунеб букIана 70 % гIагарун танкалъулаб, 30 % гIагарун маторизиванныяб ва 20% цIикIкIун лъелаб аскаралъулаб дивизия, гьединго 65% рагъул самолетал. Ракъдалаб аскаралъе кумек кьолеб букIана 4-леб ва 6-леб гьаваялъулал флотаз. Дандеясулъ рикIкIунев вукIана 900 азаралдаса цIикIкIун чи, 10 азаралда гIагарун алат ва миномет, 2700 танк ва 2050 гIагарун самолет. Рагъул байбихьуда СССР-лъул рахъалъ Централияб ва Воронежалъул фронталъул гъорлъ рикIкIунев вукIана 1336 азар чи, 19 азаралдаса цIикIкIун алат ва минамет, 3444 танк ва 2172 самолет. Дандеясул гьужум багъаризе кколаан радал 3 – 5 тIубалалде. Амма гьеб багъарилалде цебе совет армиялъ гьабуна артиллериялъулаб контрподготовка ва тушманасе кьуна кIудияб зарал. Цебеккун гьабураб хIадурлъиялъ тушман жаниве къазе течIого чIезавизе кIвана. Германиялъул армия 10 – 12 км гурони цебехун бачIун букIинчIо. Дандеясул бищунго кIудияб къуват Воронежалъул фронталъул рахъалда букIана. Гьаниб тушманасул цевехун вачIин рикIкIунеб буго 35 км. 12 июль ккола тарихалда бищунго кIудияб танказулаб рагъалъул къолъун. Гьеб къоялъ кIиябго рахъалдаса рагъде рахъун рукIана 1200 танк. Тушманасул гъоб къоялъ тIагIана 400 танк, ва гьединго 10 азаргогIанасев чи. 12 июлалда байбихьана рагъул цIияб этап ва лъугIана Орлалъулгун Белгородалъул, 5 августалда – 23 августалдаги, Харьковалъул эркен гьабиялдалъун. Курскалъул рагъда чIунтизабуна тушманасул 30 дивизия (гьезулъго 7 танкалъулаб дивизия). Рагъда тушманасул хвана 500 азар чи,1,5 азар танк, 3,7 азар самолет, 3 азар алат. 4. Белоруссиялъул операция (23 июнь – 29 августь 1944 с.). Гьеб операциялъе кодалъулаб цIар лъун букIана «Багратион» абун. Гьеб ккола фашистазул «Центр» абураб армиялъулаб цолъи биххиялъе гIоло ва Белоруссиялъул эркен гьабиялъе гIоло советалъул высший командованиялъ гьабураб чIахIиял контнаступателиял операциязул цояблъун. Гъоб заманалъ дандеясул рикIкIунеб букIана, кинабго цадахъ, 63 дивизия ва 3 бригада гъорлъ 1,2 млн чигун, 9,5 азар алат, 900 танк ва 1350 самолет. Гьезие данде чIун рукIана советалъул ункъго фронталъул аскар. Гьеб унъкго фронт цолъизабулеб букIана 20 тIолгобоялъулаб ва 2 танкалъулаб армиялъ. Кинабго цадахъ, букIана 166 дивизия, 112 танкалъулаб ва механизированныяб корпус, 7 мухIкан гьарурал районал ва 21 бригада. Кинабго цадахъ СССР-лъул бо гIунтIулеб букIана 2,4 млн чиясде, букIана 86 азар алат, 5,2 азар танк, ва рагъде хIадурал самолетал. Рагъул хасияталъухъ балагьун гьеб бикьулеб буго 2 этапалде. ТIоцебесеб этапалда гьабуна цо чанго операция ва лъугIана тушманасул минскалъулаб цолъи сверун тIами. КIиабилеб этапалда абуни, ана сверун тIамурав дандеясул чIунтун вазавиялъулаб операция. Белоруссиялъулаб операциялъул заманалда дандеясул тIагIун букIана 17 дивизия, 3 бригада, 50 дивизиялъулги башдаб состав тIагIун букIана. Кинабго цадахъ тушманасул гьеб операциялда тIагIарав чи рикIкIуна 500 азар. Гьеб операциялъул заманалда цо дагьаб бугониги эркен гьабун букIана Латвиягун Литваги. 20 июлалда БагIараб армия лъугьана Польшаялъул территориялде ва 17 августалда щвана Пруссиялъул гIорхъоде. Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабиялъухъ 400 азаралдаса цIикIкIун солдатасул ва офицерасул каранда бан букIана орденал ва медалал… 5. Берлиналъул операция 1945 сон. Гьеб ккола рагъул лъугIиялъулаб гьужумалъулаб операция. Байбихьана гьеб советалъул армиялъ 1945 соналъул 16 апрелалда, лъугIана 8 маялда. Операциялъул цебе лъураб къасд букIана Берлин цIунулеб немцазулаб армия биххи, Берлин боси ва Ольбаялде рахъи. Гьенир дандчIвазе кколаан союзалъулазулгун. Берлин цIунулеб букIана «Висла» ва «Центр» абурал армиялъулал цолъабаз. Кинабго цадахъ дандеясул вукIана 1 млн чи, 10 400 алат, 1500 танк, 3300 самолет. Резервалъул частазда гъорлъ букIана 8 дивизия, гьединго Берлиналъул горнизон гъорлъ 200 азар чигун. Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабуна лъабго фронталъ: 2-леб Белорусиялъулабалъ, 1-себ Белорусиялъулабалъ, 1-себ Украиналъулабалъ. Кинавго цадахъ гьужумалъулаб войскоялда гъорлъ рикIкIунев вукIана 2,5 млн солдат ва офицер, 41 600 алат ва миномет, 6250 танк, 7500 самолет, гьединго цо бутIа Балтиялъулаб ва Днепралъулаб флотилиялъул. Хасияталъул рахъалъ Берлиналъул операция бикьулеб буго лъабго этапалде. 1-себ этап – тушманасул цIуни биххи (16-19 апрель). 2-леб этап – сверун тIамун дандеясул армия чIунтун бай (19-25 апрель). 3-леб этап – сверун тIамурал цолъаби тIагIинари ва Берлин боси (26 апрель – 8 май). Цере лъурал чIахIиял къасдал тIуран рукIана 16 – 17 къоялда жанир. Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабиялъухъ 1082 азар рагъухъанасе щвана «Берлин босиялъухъ» («За взятие Берлина») абураб медаль. 600 цIикIкIун гIахьалчи лъугьана Совет Союзалуъл герояллъун, 13 чиясеги кьуна кIиабилеб медаль «Меседил ЦIва» («Золотая Звезда»). 1945 соналъул 9 май рикIкIана КIудияб ВатIаналъул Рагъул лъугIараб ва бергьенлъи босараб къолъун… 1945 соналъул 22-леб июлалда багъарараб КIудияб ВатIаналъул Рагъ халалъана 1418 къоялъ ва сордоялъ, гьеб рагъда бищунго цIикIкIун инсанасулаб зарал щвараб Совет Союзалъул хвана 26 млн 546 азар чи – солдат ва офицер, гIадатиял ракълил чагIи, ракъун хварал ва гь.ц. Гьединаб къоялдалъул босана Бергьенлъи – хвана цоязул вац, цоязул вас, цоязул рос, вокьарав, абурав. Абизе бегьула, щибабго хъизаналда, наслуялда хъвана гьеб рагъул гIасилъи, захIмалъи, – щибавго чиясе бащадаб ккана гьеб рагъ. Амма гьел хварал чагIаца жидер гIумруялдалъун кьуна гIумру цогидазе, бачIунеб гIелалъе, жакъасел нилъее. Гьел солдатазул, офицеразул, гIадатиял чагIазул, цIуязул бихьиназул, рагъда гIахьаллъи гьабуралшиназул гIумруялдалъун, багьадурлъиялдалъун щвана нилъее, нилъ гIадинал миллиардазе гIумру, эркенго тиризе ихтияр, рахIатго кьижизе санагIалъи, жибго эркенлъи, жибго гIумру. Россия Федерациялъул президент Дмитрий Медведевас абухъе, гьел хваразул гIумруялдалъун щвана рагъда хадусел гIелазе рижизеги санагIалъи, ихтияр. КIудияб ВатIаналъул Рагъул ветеранал кидаго рукIана рищунго хIурматиял чагIилъун, нилъер ракIалда кидаго хутIизеги руго рищунго хIурматиял чагIилъун. СССР биххун хадуса цIиял лъугьарал пачалихъазда гьездехун бербалагьи хисаниги, гьезие лъурал памятникал рихханиги, хисизе гьечIо киданиги бичIчIи бугел чагIазул гьездехун бугеб хIурмат-адаб, хисизе гьечIо киданиги гIадатияв чиясул гьезде балагьи. Щай гурелъул, гьел руго тIолгохалкъалъулал хиси гьечIел герояллъун, ва хутIизе руго кидаго герояллъун. Хириял ветеранал, хIурматиял рагъул гIахьалчагIи, тIубалеб буго 65 сон рагъ лъугIаралдаса, киналго гьечIониги нуж жакъа нижеда аскIор руго, амма бокьилаан Бергьенлъи босиялъул 100 сон тIубайги нужгун цадахъ дандчIвазе. Аллагьас сахлъи кьеги нужее, хириял! Баркула нужеда тIаде щолеб бугеб 9 Май. Автор: Сеймур Ханаев
ИчIабилеб октябралда «Дагъистан» РИАялда журналисталгун дандчIвана ДРялъул росдал магIишаталъулгун кванил нигIматазул министрасул ишал тIуралев ГIабдулмуслим ГIабдулмуслимов. Гьес бицана республикаялъул росдал магIишаталъул цебетIеялъулги Москваялда выставкаялда церелъезе ругел нигIматазулги хIакъалъулъ.
«Выставка-ярмаркаялда гIахьаллъизе буго 70-ялдаса цIикIкIун РФялъул субъект. Нилъее кьун буго кIиго павильон. Гьел къачIазе руго Нарин-хъалаялъул сипаталда.
Исана рагьана Гъизляралда пиринчIги гIиял хIанги хIадур гьарулел цехал. Гьелъул нигIматал рекъонккола ГОСТалда. Дагьалъ цебе Бакуялда тIобитIана Россиялъулгун Азербайжаналъул экономикияб форум. Дида аскIоре рачIун рукIана Бакуялъул предпринимателал, ва гьез цIехолеб букIана нилъер пиринчI. Гьелъул батIи-батIиял тайпабицин лъалел ругоан гьезда. Исана пиринчIалъул лъикIаб бачIинги щвана – жеги бакIарулебги буго гьеб. Краснодаралъул пиринчIалдасаги лъикIаблъун ва тIагIамаблъун рикIкIуна гьеб Россиялда. Исана нилъеца пиринчI бекьана 18,5 азарго гектаралда. Хадубккун гьеб жеги цIикIкIинабизе ракIалда буго. РакIалда буго Гъизляр районалъул Сарсар росулъ бугеб «Нива» агрофирмаялдаги пиринчIалъул цех рагьизе. Цо-кIиго лъагIалидасан Россиялда бекьулеб пиринчIалъул 70-80 процент букIине буго Дагъистаналда ва гьеб хIадуризеги буго гьанибго. Гьединго выставкаялда букIине буго «Денеб», «Мевер», «КIикIуни» ва цогидалги фирмабазул нигIматалги.
Гьединлъидал Россиялда нилъер кванил нигIматал цIакъ машгьурлъун руго. ГIиял гьан ккола Дагъистаналъул бренд. Россиялъул субъектазда гьоркьоб гIицIго Дагъистаналъул гIиял гьан бичулеб буго къватIисел улкабазда. Нилъеца Ираналъе бичана гьелъул 3,8 азарго тонна. Жеги 800 тонна чIегIерхIайваналъул гьаналги къваригIун бугин абулеб буго гьез. Гьелда бан хIадур гьабун буго хасаб проектги. Ставрополь краялъулгун ва Калмыкиялъулгун къотIи гьабизе буго саранчаялде данде цадахъаб рагъ баялъул хIакъалъулъ.
Бокьун буго цIигьабизе Червленые Буруны росулъ букIараб госплемзавод – гьениб гIезабизе буго Грозненская абураб тIеренаб квасулаб тайпаялъул гIи. Гьединаб гIиял нусгогIан бетIер хутIун батана Ставрополалда. Гьелъул хIакъалъулъги къотIи гьабизе ракIалда буго Москваялда», – ян бицана ГIабдулмуслим ГIабдулмуслимовас.
Журналистазул суалазе жавабал
– Кинаб батIалъи бугеб Москваялде росулелги нилъер базаралда ричулелги кванил нигIматазда гьоркьоб?
– КинабгIаги батIалъи гьечIо. Цого гьанги, чагъирги, лимонадалгун сокалги. Нилъер тIабигIаталъул хаслъиялъул хIасил буго гьеб. Масала, Кубанская буренка яги Белоруссиялъул рахьдал нигIматал – моцIал рала гьез холодильникалъур лъун. Гъизлярагрокомплексалъул нигIматаз гьениб анкь баларо. Щай? Химикаталги консерванталги хIалтIизарулел гьечIелъул.
Нилъер буго пекарнябазул масъала. Ролъ гIезабула Ставрополалда. Гьенирго руго гьабалги. Ставрополалъул гьабихъ иргаялда чIун рукIуна нилъерал ва, ххун бахъарабго, гьеб щвезабула Дагъистаналде. Гьелъул гьабураб чедги букIуна даражалъул рахъалъ тIагIам гьечIеб. Чед букIуна жаниса тIубанго бежичIеб. Гьелда бан данделъи тIобитIун букIана дица. Пекарнялъул цо бетIергьанас бицана, жинца чанцIулго тIадруссинарунила ханждал цIурал КамАЗал. Ханждал чед гьабизе бегьула, гьабихъ ххун хадуб 10-ниги къо бараб мехалда.
Дун щвана Ставрополалдаса Нугъай районалъул Карагасалде щвезегIан – цониги гIиял рехъен дида бихьичIо гьениб. Нугъай районалда буго 450 азарго гIи – гочарулеб гIи-боцIухъанлъиялъул магIишатазул рикIкIинчIого. Гьединлъидал республикаялъул нухмалъиялъ цебелъолеб буго боцIи хъолел ва гьанал нигIматал гьарулелги, овощалгун пихъ цIунулелги бакIал (оптово-распределительный центр) хIадуриялъул масъала. Нилъеца хьихьараб боцIул 12-13 проценталъул гурони нигIматал гьаризе рес гьечIо Дагъистаналда. Гьединабго хIал буго пихъазулгун овощазул рахъалъги – гьечIо гьел цIунизе санагIатал бакIал. Масала, СтIал Сулейман районалда «Палас» ОООялда гIезабураб гIеч бичун босизе рачIуна Россиялдаса бизнесменал. Гьез гьеб босула 25 гъуршиде. Цо-кIиго моцIидасан 75 гъуршиде бичизе бугин гьебилан бицана дида цояс. БитIараб бугищха, 50 гъуруш къватIибе ккей? 300 азарго тонна пихъил ва овощазул хIалтIизабулеб бакI букIине ккола Дагъистаналда. Буго гIицIго 24-26 азарго тоннаялъе бакI. Исана «Палас» ОООялъ байбихьун буго 30 азарго тонна овощазул цIунулеб бакI базе. ТIадеялъул пихъ бакIарилалде, 2000 тоннаялъе бакI хIадуризе ккола. Гъарабудагъкент районалда базе буго логистияб центр – 30 азарго тоннаялъе гIураб.
– Грантал кьеялъул иш кин бугеб?
– Аслияб масъала ккола, рукIине кколеб куцалда документал хIадуризе бажарунгутIи. Гьудул-гьалмагълъиялъул яги гIагарлъи-божилъиялъул кьучIалда грантал кьоларо. Гьелъие рукIине ккола кьучIал документал. Гьезул халгьабула хасаб комиссиялъ. Росдал магIишаталъул нигIматал хIадурулел гIадамазе гIарцудалъун кумек гьабизе хIадур руго ниж. Тайпадулаб боцIи гIезабулезеги кумек гьабизе буго. Гьелъул хIакъалъулъ дица бицун букIана муниципалитетазул нухмалъулелгун дандчIвараб мехалдаги. ГьабсагIаталда халгьабулеб буго цересел соназда грантал кьурал гIадамаз гьелъухъ гьабураб хIалтIул. Документазда бихьизабухъе хIалтIизабичIеб гIарац пачалихъалъе тIадбуссинабизе ккела.
– МагIарухъ гIи хьихьулаан, гIицIго гьанае гIоло гуребги, гьелдаса къунцIараб квасуе гIологи. Квас бичун босулел контораби къана. Дагьлъана мугIрузул мучIдузда рукIарал гIиял рехъабиги. Гьеб рахъалъ кинаб хIалтIи гьабулеб бугеб министерствоялъ?
Квас чурулел предприятиял рукIана Невинномысскалдаги, Ульяновскалдаги, Днепропетровскалдаги. Улкаялдаго хIалтIуларо тIадагьаб промышленность. Гьебги буго квас босунгутIиялъе гIилла. Кинабго цIигьабизе ккола. ГьабсагIаталда квас босула Гъарачай-Чергесиялъул фабрикаялда. Гьенире хьвадула цо-цо дагъистаниялги. ГьечIо республикаялда, Хушеталда бугеб «Адам интернейшнл» компаниялъул цо гурони, квас чурулел цехал. Гьез квас битIула Подмосковьеялде. Квасги букIине ккола лъикIаб. Цересел гIиял тайпаби хутIун гьечIелъул (тIеренаб квасул), предприятиязул бутIрузе бокьулебги гьечIо квас босизе. Квас пачалихъалъе кьолел гIадамазе гIарцудалъун кумек гьабула хIукуматалъ. Амма рукIине ккола гьеб кьеялъул хIакъалъулъ документал.
Кавсарат Сулейманова
9 май! Бергьенлъиялъул Къо – миллионазул гIумруялъухъ босараб бергьенлъиялъул къо. Роххелги магIуги жубараб байрамалъул къо. Гьеб къоялъухъ щвезе 4 сон бана нилъер умумуца окопахъ, сангарахъ, цIоройги – захIмалъиги, ракъиги – къечги кIочон, жакъасел нилъее гIоло, жакъасел нилъее эркенаб гIумру кьеялъе гIоло, жакъасел нилъее гIумру рахIат гьабиялъе гIоло. Миллионаз гIумру кьуна миллионазул гIумру хвасар гьабулаго. 26 миллионалдаса цIикIкIун совет солдат бахIарчиго хвана гьеб цIадулаб рагъда. Тушманасе рахIму гьабичIо совет солдатас, къаси кьижичIо гьев, рахIатаб, тамахаб бусен кIочона гьесда, гьес гIумру кьуна гIицIго нилъер бергьенлъиялъухъ.
КигIанал тIагIарал совет солдатазул лахIту-хобцин гьечIого! кинабго цIохIого цо бергьенлъиялъе гIоло, сундуйго разилъана, щибабго хIехьана совет солдатас, щибабго гьабуна гьес цохIого – цо бергьенлъиялъул къо щвеялъухъ. КигIанаб зулму къулчIараб гьес асирлъиялда, концлагеразда. Жакъа аза-азар «Вацлъиялъул хабал» руго халкъалъе зияраталъул бакIаллъун, тIолго дунялалъеги рагъул гIасилъиялъул «памятникаллъун». Амма гьел гIасилъабазда тIасаги вахъун босана гьес бергьенлъи, жибго дунял мукIураб бергьенлъи…
КIудияб ВатIаналъул Рагъ багъарана 1941 соналъул 22 июналда, Германиялъул фашистазул СССР-алда тIад рортиялдалъун. Ункъго соналъ халалъараб КIудияб ВатIаналъул Рагъда рищунго чIахIиял рагъал ккола:
1. Смоленскалъул рагъ
2. Киев цIуни
3. Одесса цIуни
4. Москваялъул рагъ
5. Севастополь цIуни
6. Сталинградалъул рагъ
7. Ленинградалъул блокадаялдаса бахъи
8. Белоруссиялъул операция
9. Будапешталъул операция
10. Висло-Одерскалъул операция
11. Восточно-Прусскалъул операция
12. Берлин боси.
Гьал рагъазулъ рищунго гIасияллъун рикIкIуна:
1. Москваялъул рагъ 1941 – 1942 сон.
Гьеб рагъда батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (30 сентябрь — 5 декабрь 1941 с) ва гьужумалъулаб (5 декабрь 1941 с. — 20 апрель 1942 с.). Рагъул байбихьуда немцазул рахъалъ «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялда рукIана 1 800 000 чи, 1700 танк, 14 000 цIикIкIун миномет ва цогидал алатал, 1390 самолет. Совет войскаялъул абуни, Западалъулаб лъабго фронталда вукIана 1250 000 чи, 990 танк, 7600 алат ва миномет, 677 самолет.
ТIоцебесеб этапалда Западалъулаб совет армиялъ нахъе чIвана немцазул «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялъул гьужум. ЦIуниялъулаб операциялда тушман вукIана таманав загIиплъизавун. Январалда – апрелалда Западалъул, Калининскалъул, Брянскалъул ва Северо-Западалъул фронтаз тушман кIудияб заралги кьун 100 – 250 км-алъ нахъе рехана. Рагъул заманалда тушаманасе щвараб зарал рикIкIуна: 11 танкалъулаб, 4 маторизованныяб, 23 пехоталъулаб дивизия ва 333 азарго чи.
2. Сталинградалъул рагъ 1942 – 1943 сон.
Рагъда батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (17 июль — 18 ноябрь 1942 с.) ва гьужумалъулаб (19 ноябрь 1942 — 2 февраль 1943 с.).
ЦIуниялъулаб рагъда Сталинградалъул сверухълъуда ва жиб шагьаралда Сталинградалъул ва Доналъул фронталда кIвана дандеясул 6-леб армиялъул ва 4-леб танкалъулаб дивициялъул гьужум чIезабизе. 6-леб армиялъул гъорлъ букIана 13 двизия, гьезда гъорлъ 270 гIагарун чи, 3 азарго алат ва миномет, 500 гIагарун танк. Гьаваялдаса гъозие кумек гьабулеб букIана 4-леб гьаваялъул флоталъул авиациялъ. Сталинградалъул фронталъул абуни, 160 азарго чи, 2,2 азарго алат, 400 гIагарун танк ва 454 самолет рикIкIунеб букIана.
19-20 ноябралда Сталинградалъул, Юго-Западалъулаб ва Доналъул фронтал рахъана гьужумалъулаб операциялде ва Сталинградалъул сверухълъуда сверун тIамуна тушманасул 22 дивизия, гъорлъ 330 азарго чигун. 31 январь – 2 февралалда абуни, 6 –леб армиялъул хутIелгун цадахъ гьелъул бетIерлъун вукIарав генерал-фельдмаршал Ф. Паулюс совет армиялъ пленлъуде восана.
3. Курскалъул рагъ 1943 сон.
Гьаб рагъдаги батIа бахъулеб буго 2 этап: цIуниялъулаб (5 – 23 июль) ва гьужумалъулаб (12 июль – 23 августь). Фашистаз рагъде хIадур гьабун букIана 50 дивизия, гьелда гъорлъго 16 танкалъулаб ва механизированныяб дивизия, ва «Центр» абураб армиялъулаб цолъиялъул цо-цо бутIаби ва «Юг» абураб абураб армиялъулаб группа. Кинабго цадахъ рикIкIунеб букIана 70 % гIагарун танкалъулаб, 30 % гIагарун маторизиванныяб ва 20% цIикIкIун лъелаб аскаралъулаб дивизия, гьединго 65% рагъул самолетал.
Ракъдалаб аскаралъе кумек кьолеб букIана 4-леб ва 6-леб гьаваялъулал флотаз. Дандеясулъ рикIкIунев вукIана 900 азаралдаса цIикIкIун чи, 10 азаралда гIагарун алат ва миномет, 2700 танк ва 2050 гIагарун самолет.
Рагъул байбихьуда СССР-лъул рахъалъ Централияб ва Воронежалъул фронталъул гъорлъ рикIкIунев вукIана 1336 азар чи, 19 азаралдаса цIикIкIун алат ва минамет, 3444 танк ва 2172 самолет.
Дандеясул гьужум багъаризе кколаан радал 3 – 5 тIубалалде. Амма гьеб багъарилалде цебе совет армиялъ гьабуна артиллериялъулаб контрподготовка ва тушманасе кьуна кIудияб зарал. Цебеккун гьабураб хIадурлъиялъ тушман жаниве къазе течIого чIезавизе кIвана. Германиялъул армия 10 – 12 км гурони цебехун бачIун букIинчIо. Дандеясул бищунго кIудияб къуват Воронежалъул фронталъул рахъалда букIана. Гьаниб тушманасул цевехун вачIин рикIкIунеб буго 35 км. 12 июль ккола тарихалда бищунго кIудияб танказулаб рагъалъул къолъун. Гьеб къоялъ кIиябго рахъалдаса рагъде рахъун рукIана 1200 танк. Тушманасул гъоб къоялъ тIагIана 400 танк, ва гьединго 10 азаргогIанасев чи. 12 июлалда байбихьана рагъул цIияб этап ва лъугIана Орлалъулгун Белгородалъул, 5 августалда – 23 августалдаги, Харьковалъул эркен гьабиялдалъун.
Курскалъул рагъда чIунтизабуна тушманасул 30 дивизия (гьезулъго 7 танкалъулаб дивизия). Рагъда тушманасул хвана 500 азар чи,1,5 азар танк, 3,7 азар самолет, 3 азар алат.
4. Белоруссиялъул операция (23 июнь – 29 августь 1944 с.).
Гьеб операциялъе кодалъулаб цIар лъун букIана «Багратион» абун. Гьеб ккола фашистазул «Центр» абураб армиялъулаб цолъи биххиялъе гIоло ва Белоруссиялъул эркен гьабиялъе гIоло советалъул высший командованиялъ гьабураб чIахIиял контнаступателиял операциязул цояблъун. Гъоб заманалъ дандеясул рикIкIунеб букIана, кинабго цадахъ, 63 дивизия ва 3 бригада гъорлъ 1,2 млн чигун, 9,5 азар алат, 900 танк ва 1350 самолет.
Гьезие данде чIун рукIана советалъул ункъго фронталъул аскар. Гьеб унъкго фронт цолъизабулеб букIана 20 тIолгобоялъулаб ва 2 танкалъулаб армиялъ. Кинабго цадахъ, букIана 166 дивизия, 112 танкалъулаб ва механизированныяб корпус, 7 мухIкан гьарурал районал ва 21 бригада. Кинабго цадахъ СССР-лъул бо гIунтIулеб букIана 2,4 млн чиясде, букIана 86 азар алат, 5,2 азар танк, ва рагъде хIадурал самолетал.
Рагъул хасияталъухъ балагьун гьеб бикьулеб буго 2 этапалде. ТIоцебесеб этапалда гьабуна цо чанго операция ва лъугIана тушманасул минскалъулаб цолъи сверун тIами. КIиабилеб этапалда абуни, ана сверун тIамурав дандеясул чIунтун вазавиялъулаб операция.
Белоруссиялъулаб операциялъул заманалда дандеясул тIагIун букIана 17 дивизия, 3 бригада, 50 дивизиялъулги башдаб состав тIагIун букIана. Кинабго цадахъ тушманасул гьеб операциялда тIагIарав чи рикIкIуна 500 азар. Гьеб операциялъул заманалда цо дагьаб бугониги эркен гьабун букIана Латвиягун Литваги. 20 июлалда БагIараб армия лъугьана Польшаялъул территориялде ва 17 августалда щвана Пруссиялъул гIорхъоде.
Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабиялъухъ 400 азаралдаса цIикIкIун солдатасул ва офицерасул каранда бан букIана орденал ва медалал…
5. Берлиналъул операция 1945 сон.
Гьеб ккола рагъул лъугIиялъулаб гьужумалъулаб операция. Байбихьана гьеб советалъул армиялъ 1945 соналъул 16 апрелалда, лъугIана 8 маялда. Операциялъул цебе лъураб къасд букIана Берлин цIунулеб немцазулаб армия биххи, Берлин боси ва Ольбаялде рахъи. Гьенир дандчIвазе кколаан союзалъулазулгун. Берлин цIунулеб букIана «Висла» ва «Центр» абурал армиялъулал цолъабаз. Кинабго цадахъ дандеясул вукIана 1 млн чи, 10 400 алат, 1500 танк, 3300 самолет. Резервалъул частазда гъорлъ букIана 8 дивизия, гьединго Берлиналъул горнизон гъорлъ 200 азар чигун.
Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабуна лъабго фронталъ: 2-леб Белорусиялъулабалъ, 1-себ Белорусиялъулабалъ, 1-себ Украиналъулабалъ. Кинавго цадахъ гьужумалъулаб войскоялда гъорлъ рикIкIунев вукIана 2,5 млн солдат ва офицер, 41 600 алат ва миномет, 6250 танк, 7500 самолет, гьединго цо бутIа Балтиялъулаб ва Днепралъулаб флотилиялъул.
Хасияталъул рахъалъ Берлиналъул операция бикьулеб буго лъабго этапалде. 1-себ этап – тушманасул цIуни биххи (16-19 апрель). 2-леб этап – сверун тIамун дандеясул армия чIунтун бай (19-25 апрель). 3-леб этап – сверун тIамурал цолъаби тIагIинари ва Берлин боси (26 апрель – 8 май). Цере лъурал чIахIиял къасдал тIуран рукIана 16 – 17 къоялда жанир.
Гьеб операциялда гIахьаллъи гьабиялъухъ 1082 азар рагъухъанасе щвана «Берлин босиялъухъ» («За взятие Берлина») абураб медаль. 600 цIикIкIун гIахьалчи лъугьана Совет Союзалуъл герояллъун, 13 чиясеги кьуна кIиабилеб медаль «Меседил ЦIва» («Золотая Звезда»).
1945 соналъул 9 май рикIкIана КIудияб ВатIаналъул Рагъул лъугIараб ва бергьенлъи босараб къолъун…
1945 соналъул 22-леб июлалда багъарараб КIудияб ВатIаналъул Рагъ халалъана 1418 къоялъ ва сордоялъ, гьеб рагъда бищунго цIикIкIун инсанасулаб зарал щвараб Совет Союзалъул хвана 26 млн 546 азар чи – солдат ва офицер, гIадатиял ракълил чагIи, ракъун хварал ва гь.ц. Гьединаб къоялдалъул босана Бергьенлъи – хвана цоязул вац, цоязул вас, цоязул рос, вокьарав, абурав. Абизе бегьула, щибабго хъизаналда, наслуялда хъвана гьеб рагъул гIасилъи, захIмалъи, – щибавго чиясе бащадаб ккана гьеб рагъ. Амма гьел хварал чагIаца жидер гIумруялдалъун кьуна гIумру цогидазе, бачIунеб гIелалъе, жакъасел нилъее. Гьел солдатазул, офицеразул, гIадатиял чагIазул, цIуязул бихьиназул, рагъда гIахьаллъи гьабуралшиназул гIумруялдалъун, багьадурлъиялдалъун щвана нилъее, нилъ гIадинал миллиардазе гIумру, эркенго тиризе ихтияр, рахIатго кьижизе санагIалъи, жибго эркенлъи, жибго гIумру. Россия Федерациялъул президент Дмитрий Медведевас абухъе, гьел хваразул гIумруялдалъун щвана рагъда хадусел гIелазе рижизеги санагIалъи, ихтияр.
КIудияб ВатIаналъул Рагъул ветеранал кидаго рукIана рищунго хIурматиял чагIилъун, нилъер ракIалда кидаго хутIизеги руго рищунго хIурматиял чагIилъун. СССР биххун хадуса цIиял лъугьарал пачалихъазда гьездехун бербалагьи хисаниги, гьезие лъурал памятникал рихханиги, хисизе гьечIо киданиги бичIчIи бугел чагIазул гьездехун бугеб хIурмат-адаб, хисизе гьечIо киданиги гIадатияв чиясул гьезде балагьи. Щай гурелъул, гьел руго тIолгохалкъалъулал хиси гьечIел герояллъун, ва хутIизе руго кидаго герояллъун.
Хириял ветеранал, хIурматиял рагъул гIахьалчагIи, тIубалеб буго 65 сон рагъ лъугIаралдаса, киналго гьечIониги нуж жакъа нижеда аскIор руго, амма бокьилаан Бергьенлъи босиялъул 100 сон тIубайги нужгун цадахъ дандчIвазе. Аллагьас сахлъи кьеги нужее, хириял! Баркула нужеда тIаде щолеб бугеб 9 Май.
Автор: Сеймур Ханаев