1998 джылда Хубийланы Осман кесини сексанчы байрамы белнгенди.
Бу сагъатда Хубийляны Осман Черкесск шагъарда джашайды, джангы китабла джазады. Ана деген хапарны Хубийляны Осман Ахьяны джашы джазгъанды. Ол хапарда Ана бла, аны еге джашыны юсюнден айтылады.
Ананы аты Къанитат болгъанды.
Бир кюн Къанитат тылы баса тургъанлай арбазда ат аякъ тауушла эштиб сескекли болду. Тылы джугъу къоллары бла эшикге чыкды.
Къанитатха Хусей келди, ол колхозну бригадири эди. Хусей письмо келтирди. Письмону узатдыда «Ма ал, бу сеннге келгенди». Къанитат письмону, къоркъа – къоркъа, къолуна алыб ачды.
– Къара Петячыкъ джазады! – Къанитат письмону алыб окъуб башлады.
«Багъалы аначыгъым!
Эки джылны хапар билдирмей тургъаным ючюн кечмеклик тилейме. Ташдан, агъачдан да терсме. Алай а сен, нени да кечиучю аначыгъым, мени бу адебсизлигими да кечериксе, билеме. Огъай мен сени унутуб турмагъанма. Джуртубу ахырына таяннган къара кюнледе атасыз, анасыз да болуб, кесими къаруум кесиме джетмей, атылыб къалгъан сагъатымда сен мени кекюрек джылыунга къысыб, къойнунгда есдюргенсе. Мени атам да, анам да, эгечим да, къарнашым да, биринчи тенгим да сен болгъанса. менсиз аузунга суу уртламагъанса, менсиз ашагъанынг ичинге джукъмагъанды.
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым!Ай тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб, сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла. Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы, аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг».
Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб, къагъытха акъдыла.
– Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, – деди Хусей.
Ыйыкъ озду.
Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла.
– Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма келгенди. – Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, – кимди ол Голубков деген?
– Ол мени джашымды.
– Голубков?
– Хо, Голубков.
Сора Къанитат кюбюрчегине барды.
– Сени сюймчюнге нохта бау берликме.
Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады.
Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
Еще из раздела Литература и русский язык:
Сочинение: Чиновничий мир в комедии Гоголя “Ревизор”
Сочинение: Татьяна – героиня совести
Сочинение: Мятежный дух лирики М. Ю. Лермонтова
Доклад: Мотивы и сюжеты у поэтов-символистов
Статья: Поэзия Николая Туроверова
Сочинение: Лужин и Свидригайлов в романе Ф.М.Достоевского Преступление и наказание
Сочинение: Частица ну в диалогической и монологической речи (Word’97)
“Улица Оттирменаульская” яда ана тилни гьакъында эки сёз
Сексенинчи йыллар. Дагъыстан телевидениеде ана тилни гьакъында лакъырлашыв юрюле. Ону юрютеген Расул Гьамзатов булан мунда белгили язывчулар чакъырылгъан. Гьар миллетден бирев-экев. Къумукълардан мен де барман.
Гьар ким оьз тилине уллу гьюрмет булан сёйлей. Лакъыр тувра къаравчугъа чыгъа. Жыйылгьанлар сёйлеп битгенде, Расул магъа бакъды да: “Барыбыз да сёйледик, Бадрутдин, сени айтма сёзюнг ёкъму?” – деди.
– Озокъда, ичинде жаны бар адамны ана тилин сыйламайгъаны болмас. Мен буса узакъ сёйлеме сюймеймен. Ана тиллер гьар халкъны жан азыгъы бола буса, къумукъ тил ону уьстевюне тирликни, экмекни тили де дюр, – дедим мен, дагъы артын узатмай.
Шондан сонг Р. Гьамзатов магъа шо сёзлеримни хыйлы заманлар бетлеп турду. Арадан дёрт-беш йыл гетип, биз Москвада ёлукъдукъ, Язывчуланы союзунда. Аш хапма деп олтургъанбыз. Расул Гьамзатов: “Оьмюрюбюзге гёре магъа 50 грамны, оьзюнге 150 грамны къуяжакъсан, – деп, сёзюн булай узатды. – Сен шо заман “мени къумукъ тилим – тирликни тили” деген эдинг. Ону маънасын нечик англама бола? Мени тилим башгъа не тилдир?” – деп шо баягъы бетлешивню учгъунун чакъды. Бир айтып, сёзню гесип, битдирип къойма сюйдюм. Арабызда шулай лакъыр болду.
– Имам Шамил нече йыл дав этген, Расул Гьамзатович?
– Йигирма беш йыллар… Неге дейсен?
– Ач къурсагъы булангъы мюрют шонча заман дав этип боламы?
– Сени ана тилинг булан мюрютлени не аралыгъы бар? – деп, Расул туруп, ари-бери юрюп, янгыдан олтурду.
– Туврадан-тувра. Шамилни асгери ашагъан тирлик Къумукътюзде оьсген. Шо тирликни имам тилеп де, талап да, сатып да алгъан тюгюлмю?
– Дюр. Гьали энни тенг болдукъ, Бадрутдин. Энниден сонг экибизге де 100-ер грамны къуяжакъсан,- деп иржайды.
Ону иржайывунда масхарадан эсе, сукъланыв кёп эди. Нечик чи, мени ана тилимни Дагъыстанда, Кавказда, сав дюньяда не даражасы барны ол, аз эсгерсе де, бек яхшы англай эди…
Шоллукъда Расул агъайыбызны бетлеливюнден къутулдум.
“Къумукъ тил – тирликни тили” деген сёзлени мен айтсам да, ким айтса да, оланы гертилигин девюрлер боюнда тарих оьзю исбатлай гелген. Шо гьал сют татыйгъан ана тилибизни тирликден де оьрде гёрме, ону абурун-сыйын артдырма, тазалыгъын болдурма бизин бирдагъы керен де борчлу эте.
Биз, уллулар, муаллимлер, язывчулар, журналистлер шо борчну нечик кютебиз?
Ана тил ананы авузундан тонгуп, гьайлек йыргъа, къакъакъ йыргъа айланып, яшны къулагъындан таба юрегине тамып, гьислерин уятып, сонг къанына синге, эсли болгьан сайын гьакъылыны уьлгюлери, къалиплери болуп токътай. Тилни айланасындагьы ишлени инг башлап нарыстаны, яшны тарбиялав булан байлама герек.
Агьлю, озокъда, инг биринчи ерде. Яш ата-ананы, уллу къардашларыны, авзуна къарап, сёзюне тынглап, абатын тергеп оьсе. Яшырма зат ёкъ, биз шо якъдан алгъанда, яшланы алдында айыплыбыз. Ана тилибизни уьлгюлерин олагъа яшлайын гёрсетмейбиз. Бизин къумукъ юртларыбыздагъы яшланы сакълайгъан идараларда (садиклерде) тарбиялав ишлер кёбюсю гьалда орусча юрюле. Неге? Яшларыбызны яшавуна, битимине, къылыгъына къыйышывлу къумукъ оюнлар, йырлар, сарынлар, чечеген ёмакълар ёкъму дагъы? Нечакъы да бар, тек шо болмаса ярамайгъан ишге юрегин салагъанлар, жаны авруйгъанлар аз.
Мактапгъа, школагъа гелейик. Къумукъ юртларда къумукъ яшлагъа къумукъ муаллимлер къумукъ дарсларда орусча сёйлей буса, айтма дагъы не къала?! Мен болгъан кёбюсю къумукъ школалардагъы ана тилни кабинетиндеги язывлагъа ерли бары да язывлар, плакатлар, чакъырывлар-уллу язывчуланы, алимлени къанатлы сёзлери- барысы да орус тилде! Ягъадан гелип, шолай этигиз дейген бармы? Ёкъ. Дагъы не себеп бар-англамайман!
Юрт яшавгъа гелейик. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ. Бу ишде юртлу жамият, юрт администрацияланы башын тутгъан ёлдашлар оьзлени ана тилге бакъгъан якъдагъы къаттылыгъын, дурус янашывун гёрсетсе, арив болур эди деп эсиме геле. Райондан, шагьардан болуп да оьзлерден оьрдегилер къаршылыкъ эте буса, оьзюню пикрусуну гертилигин исбатлап, оланы да еринде олтуртма герек бола. Неге тюгюл де, бу ерде не политика, не къылыкъ якъдан терслик ёкъ. Тап-таза къумукъ юртларда орамланы, уллу идараланы, тюкенлени атлары неге уллу гьарплар булан орусча языла? Биз, къумукълар, янгыз оьзюбюз, бир тилде сёйлейгенлер жыйылгъан уллу жыйынларыбызны, тойларыбызны неге орусча юрютебиз? Тойну, сюювню тилин оьзге тилге гёчюрмекни не маънасы бар?
Мени яш чагъымдагъы тойларда жагьиллер булан бирче, къатын болсун, эр болсун, уллулар да ортакъчылыкъ эте эди. Тойда тарыкъсыз къалмагъал болмас эди. Гезик булан бийип, гезик булан йырлап, бирев сёйлейгенде, бары халкъ тынглай эди. Таза ана тилинде. Гьали нете? Ону менден сиз яхшы билесиз. Миллетни миллетлиги янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, бийивде, йырда, оьзю тутагъан кюйде сакълана. Бизин тойларыбызны къумукълугъу къуруп барагъанны гёребиз, тек шогъар ёл да беребиз. Шо гьакъда мен къардаш адамларым булан да эришгенмен. Эриш-эришме: “Молодёжь шолай сюе!”- деп къутула. “Молодёжь” кимдир? Англиядан яда Польшадан гелгенми? Олар чы бизин яшларыбыз! Ахыры не бола, артдан гелеген гиччилер де олардан уьлгю ала. Гьали тезде болгъан бир мисал. Йырчы Къазакъны 175 йыллыкъ байрамына байлавлу болуп Къарабудагъгентде уллу жыйын оьтгериле. Район администрация гьар заманда йимик, бу гезик де байрамгъа оьр даражада гьазирленген. Юртну орта майданына Къазакъны аты къоюлгъангъа себепли, уллулар, яшлар, къонакълар жыйылгъан митинги къайсы тилде юрюлдю дейсиз? Орус тилде! Шонча жыйылгъанланы арасында къумукъ тил билмейген бирев де ёкъ эди. Шоллукъда биз ана тилибизни сыйсыз этебиз, бизин арабыздагъы къумукъ ругьну оьзюбюз къувалайбыз…
Бугюн йимик эсимде, уллу къызым Гюлнараны къолундан тутуп яшлар бавуна алып бараман. Язбашны гюню. Бирден мени токътатып, ол: “Папа, къушлар къайсы тилде йырлай?”- деп сорады. “Оьзлени ана тилинде”,- дедим мен, эсер-месер болуп. Шолайлыкъда, яшланы тергевюнден бирев де къутулуп болмай, олар биз эслемей оьтеген гьалланы хурт тиймеген емиш йимик таза, итти гьакъылы булан оьтгере. Школагъа барагъан яш орамдагъы язывланы да охуй. Гьали билмеймен, бир хыйлы йыллар алда Къарабудагъгентде оьзенге багъып тюшеген бир тыгъырыкъгъа, орамланы атларыны картасына гёре, “Улица Оттирменаульская” деп язылгъан эди. “Оттирменавул” деп къойсанг, гюнагь боламы?
Къумукъ юртлардагъы жаваплы ёлдашлар орамланы атларын бирдагъы керен гёзден гечирип, олагъа, гертиден де, тийишли адамланы атларын къоягъан кюй этсе, яхшы иш болур эди. Гьали къайсы юртубуз да генглешген, янгы орамлар чы нечик де, янгы юртларыбыз да бар. Демек, шо ишге имканлыкълар ачылгъан.
Шолай этилсе, бизин къумукъ ерлер: Алмалы – “Алмало”, Тирменлик – “Терменлик”, Акъ-кёл – “Аггёль”, Темиркъую – “Темиргое”, Таргъу “Тарки” болмас эди, тийишли кююнде язылар эди.
* * *
Ата тил аслу гьалда не ерлерде сакълана? Озокъда, мактапларда, маданият ожакъларда, радиода, газетлерде, театрда, китапларда, йырларда. Радиону гьар гюн эшитебиз, газетни жумада бир сама алабыз.
1992-нчи йыл. Къонгур Иштван Мандоки, белгили мажар тюрклер бизде къонакълыкъда. Огъар янгы чыкъгъан “Ленин ёлу” газетни узатаман. Ону ажайып чалт охуйгъан хасияты бар эди. Бу гезик де тез къарап чыгъып: “Сизин газетни 80 проценти орусча”, – деп кюстюндю.
Ону булан мен гьалиги “Ёлдаш” газетге оьпкелейгеним тюгюл, газетде ишлейгенлер, ону аяп-асырап, тохуп, бизге берегенлер бири де магьа ят адамлар да тюгюл. “Ёлдаш” бизин ана тилибиз сакъланагъан хазналаны бириси. Оьзге район газетлер, журналлар, китаплар булан бирче ону биз де охуйбуз, яшларыбыз да охуй. Охуп да къоймай, ону бетлеринден ана тилибизни уьлгюлерин уьйрене. Шону учун редакцияны къуллукъчулары охувчуланы талаплары гючлю экенге хатиржан болма тюшмей.
Къумукъ китаплар, сёзлюклер чыгъарагъан якъдан, газетлерибизни, журналларыбызны тиражларын артдырагъан якъдан оьзге дагъыстан халкълардан эсе биз артда къалгъанбыз. Шу ишге къол ялгъама болагъан бир-бир менмен дейген оьзден къумукъ адамларыбыз бола туруп да кёмеклешмейгенге талчыгъасан. Озокъда, биревню де борчлу этмей, о гьар кимни оьз намусу. Элни, халкъны алдында янгыз оьзю гёрсетип болагъан оьзюню даражасы. Олай мисаллар бизин тарихде ёкъ тюгюл. Оьз халкъыны маданиятына байлавлу Абусупиян шайых этген ишлени сиз билесиз. Бизин алгъышыбызны Аллагь ону ругьуна етишдирсин. Шо кююнде, Темирболат Бийболатов атасындан варисликге къалгъан, ахырынчы байлыгъы-жаны йимик аявлу, арив атлары булангъы пайтонун сатып, “Тангчолпан” деген адабият жамиятын ачгъан… Алим-паша Салаватов оьзюне гёрсетилген квартирин оьзгелеге, яшлары кёп агьлюге савгъат этген…
Дагъыстанда “Русча-аварча сёзлюк” чыгъагъанны эшитип, бир тавлу адам оьз янындан берген харжгъа 3000 тиражы булан шо сёзлюк де чыкъгъан, шолай дагъы да эки сёзлюк чыгъарма да бола.
Кёп йылланы узагъында шо ажайып авур ва бек агьамиятлы ишге савлугъун да берип, пагьмусун да гёрсетип, бизин алимибиз Бургьан Бамматов онгаргъан “Русча-къумукъча сёзлюк” (40 минг сёзю булан) 500 тиражы булан чыкъгъан! Ятлар эшитсе де айып зат тюгюлмю?! 40-50 йылда бир чыгъагъан, гьар ожакъда болма тийишли сёзлюк гьали о кимге-биревге етишсин?
Дагъыстан китап издательствону редактору болсам да, бизде оьзюм чыгъаргъан йыр хазнабызны, “Къумукъланы йырларыны” экинчи китабыны тиражын, ярылып оьлдюм, бир мингден оьрге гётерип чи болмадым. (Биринчи китабы 5000 эди). Айтма бир китапмы дагъы – тюпсюз хазна! Сююмлю алимибиз Абдул-гьаким Гьажиев де, мен де ону чыгъарабыз деп нече йыл къыйналгьанбыз. Иш онда да тюгюл, шо китапда алдынгъы “Къумукъланы йыр хазнасына” гирмеген бизин инг де бырынгъы йырларыбыз, оланы вариантлары, кимден де къачан язылып алынгъанлыгъыны баянлыкъларындан айры бир китап этме бола.
Булай мисаллар дагъы да кёп. Белгили къумукъ алимлерибиз: А-Гь.Гьажиевни, А-Къ. Абдуллатиповну, Къ. Къадыргьажиевни, Гь. Оразаевни, Н.Гьажиагьматовну, Н.Оьлмесовну ва оьзгелерини къумукъ тилге, адабиятгъа багъышлангъан, печатгъа онгарылгъан китаплары бар, тек яшавгъа чыгъармагьа имканлыкълар ёкъ.
В.Ленинни атындагъы пачалыкъ университетде охуйгъан заманым. Уьчюнчю курсдаман. Адабият дарсланы юрютеген бир муаллимибиз гьар дарсны башлай буса: “Великий русский язык”- деп башлай эди. Бир айтып да къоймай, гьар эки сёзню биринде такрарлай. Къолумну да гётерип эретуруп: “Почему именно русский язык великий?”- деп сорадым. О йыллар бу къычырып айтма ярамайгьан сорав эди. Муаллим бир зат да сёйлемей, дарсдан чыгъып гетди. Уьч гюнден деканатда “мени университетден къуваламакъ” деген приказны проекти гьазир эди. Насипге, шо гюнлерде повестка гелип, асгер къуллукъгъа гетип къутулдум… Мени гьисабымда, тиллени уллусу-гиччиси, оьздени-къулу ёкъ. Гьар адамгьа оьзюню ана тили – инг де уллу, инг де сыйлы тил. Халкъ аз санавда буса, биревлер ону тилин гиччиге, экинчи даражагъа санай. Герти пикру тюгюл. Гиччи халкъланы тиллерини уьстюнден алимлер ишлемеген булан, оланы тамурлары азмай, оьзлени тазалыгъын ва терен сырларын сакълай. Океандагъы буз тавланы, айсберглени, биз беш пай этип бир пайын гёребиз, къалгъаны сувну тюбюнде. Тил де шолай.
А.С.Пушкинни 200 йыллыгъына байлавлу мени телевидениеге чакъыргъан эди. Лакъырны юрюшюнде рус тилден таба оьзге тиллеге де чыгъып гетгенде, мен: “Эгер Пушкин къумукъ болгьан буса, бирден-бир уллу шаир болажакъ эди”,- дедим. Неге тюгюл де, къумукъ тилни байлыгъы, чебер имканлыкълары орус тилден артыкъ болса тюгюл, кем тюгюл. Амма “бизин тилибиз ярлы тил” дейгенлер магъа алимлени арасында да ёлукъгъан. Тиллени ярлысы болмай, шо тилни тийишли даражада билмейген адам – оьзю ярлы. Шо пикрумну гертилигин гёрсетмек учун, мен Шекспирни “Гамлетин” ана тилиме гёчюрюп, эки тилни бир-бири булан тенглешдирип къарама имканлыкъ бердим.
Гьар ким оьз тилин ингилислер йимик гючлю сюе буса, бек арив болур эди. Сапарда болсун, къонакълыкъда болсун, оьзге пачалыкъларда болсун, ингилислер нечакъы яхшы биле буса да, янгыз ана тилинде тюгюл сёйлемей. Бу – ана тилге этилеген абур. Ана тилин абурламакъ оьзге тиллени сюймейгенлик тюгюл. Оьзге тиллеге абур эт, ана тилингни аявла! Тазалыгъын сакъла…
Ана тил инсанны юрегине янгыз ана тилде язылгъан китапны охуйгъанда тюгюл, ону гьар тынышы, гьар абаты, гьар пикрусу-ою, сююв сырлары булан синге. Ана тил-жанлы бир ниъмат. Ону къонгуравлу сесин, гёзеллигин, энемжая тюслерин, авурлугъун-енгиллигин, къаттылы-гъын сезмек учун, гьис этмек учун тилни сюйме герек. Бир сюйсенг, ана тилинг сени биринчи сююв йимик, юрегингден бир де таймажакъ. Яшлагъа, оланы таза юреклерине биз шо сюювню учгъунларын етишдирме герекбиз.
* * *
Ана тилин яшлайын таза билген адам оьзге къайсы тилни де рагьат уьйренежек. Тек нетерсен, бир-бир ата-аналар шо ерин унута. Шагьар мактапларда артдагъы йылларда ачылгъан “ана тилни класларына” яшларын сюй-сюнмей йибере, сайки, къумукъ тилни оьзге тиллерден кем гёре, ярлы гьисаплай. Шолай ойлайгъанлар гележек наслуланы алдында гечме ярамайгъан кюйде гюнагьлы болажакъ.
Ана тилибизни масъаласын гётере туруп, мени шулай таклифлерим бар:
Биринчилей, къумукъланы ана тилге багъышлангъан милли байрамын этип, йылда бир гюнню белгилейик. Шо гюнге “Ана тилни байрамы” деген атны берейик. Кёбюсю оьзге халкълар шолай байрамын оьтгере.
Экинчилей, къумукъ юртланы орамларына, къумукъ ожакъда тувгъан авлетлеге таза къумукъ (бусурман) атлар къоюлагъан кюй болса, асил иш болур эди.
Уьчюнчюлей, яшларын къумукъ дарслардан айырма сюеген ата-аналагъа: “Сизин гьакъылыгъызгъа Аллагь ярыгъын себелесин!”- деп айтма сюемен. Шо ярыкъ бизге анадан, ананы сют тилинден гелеген ярыкъдыр.
Дёртюнчюсю, къумукъ газетлеге, журналлагъа янгылмай язылайыкълар.
Ана топурагъыбыздан айрылма аз къалып турагъан девюрде ана тилибизни сама сакълайыкъ. Тили бар миллет оьлмей.
Бразилия халкъыны бир айтывунда: “Йылан оьзге йыланлар оьзюню ютма онгайлы кюйде яралгъан жан”,- деп айтыла. Тиллер йыланлар тюгюл, амма шу барыш булан гетсек, уллу тиллер гиччи тиллени ютуп къоймакъда бар. Биз ана тилибизни тазалыгъын болдурмакъ, ону юху басгъан терен тамурларын уятып, янгыргъан бюрлерин уьшюме къоймай сакъласакъ, тилни шо зор ва бай терегин бирев де не ютма, не къурутма болмас. Девюрлер боюнда ата-бабаларыбыз гётерип гелген шо намус бугюн бизин бойнубузда.
Бизин халкъны аталардан гелеген асил къылыкълары азма бакъгъан бу девюрде ана тилибизни сагъынып, ону увуз татывун бирдагъы да татыма сюйгенде, биз сувсап орман булакъны башына гелеген жан-жанывар йимик, къайтып-къайтып театрыбызгъа, китапханабызгъа, радиобузгъа, журналларыбызгъа, газетибизге гелебиз. Ана къурума къоймай сакълайгъанлагъа дюньядагъы алдынлы халкълар гьар даим де айрыча гьюрмет эте гелген.
Озокъда, “Ёлдаш” газетибизни бетлеринде оьзге масъалалар да гётериле, тек мени оюмда тилни масъаласы чинк де аслусудур. Тил унутулса, миллетни чырагъы да сёнер, отбашы да сувур.
“Ана тилни гюню” деген байрамны “Ёлдашны” айланасында оьтгереген кюй этсек, гележекде газетибизни абуру да артажагъына инанаман.
Авзумдан сарилерим таймагъан заманымда мени сакълап уллу этген Балчара Даражат, анамны анасы, гюнагьларындан Аллагь гечсин деп айтма гюнагьы да болмагъандыр, ол шолай адам эди, мени яшлыгъыма да къарамай, аш эте буса да, урчукъ ийире буса да, намазыны артындан да мен эшитсин деп, маъналы сёзлер айта бола эди. О сёзлени маънасын мен гьали билемен, тек оланы эсимде сакълагъаныма бир тамаша сююнюп гетемен…
Бизин ана тилибизде артыкъ сёз ёкъ йимик, кем сёз де ёкъ. Тил деген зат – тюбю ёкъ уллу дерия. Инжи-маржан буса дерияны тюбюнде ята. Ону тапмакъ учун, теренлеге чомулма герек. Ана тилин билмейген адам боламы, деп ойлашсакъ да, тилни уллу алимлер де етишип болмайгъан бир-бир сырлары, накъышлары, сеслери бола. Сют тилибизни шолай сигьрулу ерлерин оьсюп гелеген наслубузгъа ачып-чечип гёрсетсек, тилибиз бай болур, яшлар ана тилин уьйренме гьасирет болур.
Ана тилибизни айланасында “Ёлдашны” бетлеринде муаллимлени де муаллими, бизин гьюрметли алимибиз, профессор Ибрагьим Абдулкеримович Ибрагьимов юрютеген лакъырны бек арив гёремен. Оьз халкъына, ана тилине уллу сююв ва гьасиретлик болмаса, булай ишни ким буса да этип болмай. Сизге Аллагь савлукъ ва оьмюр берсин, Ибрагьим агъавубуз!
Бу гезик мен “Ёлдашны” охувчуларына уллу анабызны бир-бир сёзлерин таклиф этип, оланы маънасын гьар ким оьзю билген кюйде чечип, газетден таба лакъыр башлама сюемен. Оьзлер билеген, тек гьали болгъунча язылып чыкъмагъан сёзлени, сёз тагъымланы, къужурлу айтывланы оьзге охувчулар да язып йиберсе, олагъа охувчулар сесленер, арив лакъыр башланар деп умут этемен.
Шу янгы рубрикагъа мен “Ана тилим, ана тил, уста бусанг, ону бил” деп ат тагъар эдим. Редакция оьзю де ойлашып къарасын.
Улланам Даражат магъа шулай дей эди:
1. “Не къыйынынг бар, балам, етти уьйню есири йимик олтургъансан?”
2. “Къарайман, сен халкъны алдына чыгъып сёйлежек яшгьа ошайсан. Вёре, эсингде сакъла: артда айтма герекли сёзлерингни алдын-алдын айтып къойма”.
3. “Ер башлы болгъур, гьали де къоймагъанмы шо хасиятын?!”
4. “Гьей, къалмукъ болмасанг, къалмукъ, шугъар къара чы!” – деп, уланына къайнашды.
5. “Юрегинге ювукъ алма, яшым, къой. Тюшден сонг гюн гёрген халкъдан не англайсан?”
6. Сен не дейсен? Олар чы ерни уьфюрюп чечегенлер! Олар булан иш тутма.
7. “Экмегим гююп, къалачым къалгъан затсан. Сагъа да бардыр бир Аллагьны буюргъаны…”
Бу гезикге шулар тамандыр. Буланы дагъы да узатма бажарыла. Охувчулардан мени тилевюм – шу мен гьыз тартгъан улланабыз айтгъан сёзлени маънасын ким нечик англай? Болгъан чакъы генглешдирип, мисаллар гелтирип, тюрлю вариантлар булан оьзтёрече англатып газетге язып йибермек.
* * *
1992 йыл, ноябрь. Бакю.
Гюнтувушну инг де зор пагьмусу гьисапланагъан шаир ва алим Низами Генжелиге 850 йыл битеген уллу байрам. Сав дюньядан къонакълар чакъырылгъан. Элчибей, Азербайжанны о замангъы президенти, къонакъланы “Гюлистан” деген къаласына мажлисге чакъыргъан. Дюньяда яшайгъан чакъы тюрк халкъланы вакиллери жыйылгъанбыз.
Эки жуманы узагъында биревню авзундан бир орус сёз чыкъмагъан – гьар ким ана тилинде сёйлейбиз. Къумукълардан мен де, Багьавутдин Гьажиев де барбыз.
Мажлисде тамада – Азербайжанны маданият министри, белгили халкъ йыраву Палат Бюлбюл-огълу. Ону онг къолу болуп тюрк алими ва политик гьакими Садыкъ Турал олтургъан. Къыргъызланы, татарланы, къазахланы ва оьзге уллу тюрк халкъланы вакиллери аякълар айтып, мажлис орталашып бара. Бир гиччи Къумукъдан гелген бир белгисиз шаир Бадрутдинни мунда ким танысын, ким бар ону англайгъан, эсгереген?!
Сёйлеме чи сюемен, тек сёз бермегенчин, атылып туруп аякъ айтма бу Эндирей тюгюл, Къакъашура тюгюл – Элчибеини президент къаласы!
Тек баргъан сайын гючленеген ичимдеги отну елеп болмайман. “Ана тилимде шо эки сёзюмню сав дюнья жыйылгъан шу ерде де айтмай, дагъы къайда, къачан айтаман!” – деп ойлашып, болгъаны болсун деп, тепсиге къуллукъ этеген уландан тамадагъа кагъыз йибердим. Оьзюм тюпден гёз къарав этемен. Кагъызым етишди. Шо улан тамадагъа мени гёрсетди, ол да магьа икрам этип билдирди. Юрегим бираз рагьат болду.
Арада айтылгъан бирдагъы эки аякъдан сонг, Бюлбюл-огълу: “Там тийген хоншубуз Дагъыстан тюрклени вакили шаир Бадрутдин сёйлей”, – деп магъа сёз берди.
Тёбем кёкге тийди! Гьейлер, бирев де эшитмей, эшитсе де, англамай, къыйналып айтгъан сёзюм ерде къалармы экен деген къоркъувум да бар… – Гьюрметли тюрк къардашларым! Девюрлер толкъунланып, тозулгъан ат йылкъылардай этип бизин якъ-якъгъа айырса да, сагъынч тартып, бир-бирини кишневлерине жавап берип жыйылагъан йылкъылардай, биз чакъда бир насип болуп, шулай ёлугъабыз. Бу гезик мунда бизин Низами Генжели устазыбыз чакъыргъан. Биз бугюн ону 850 йыллыкъ зор терегини салкъынындабыз.
Сёйлеймен, оьзюм тюпден халкъ нечик тынглайгъанына тергев этемен. Тилни англамайгъан адамгъа тынгламай деп айып этме болмайсан. Инаныгъыз гьейлер, ювугъумдагъылар чы нечик де, тепсини лап ари башында олтургъанлар да аста-аста чиш-къашыгъын салып, сёзюн-лакъырын токътатып, магъа багъып бурула башлады. Сёзюм англашылагьанны билген сайын къуванаман… Сёзюмню узатаман… – Муна шулай бир уллу мажлисде гьалиден минг йыллар алъякъда шу мени йимик бир улан чыгьып айтгъан, бизге “къанна къазакъ йыргъа” айланып етишген бир йырда шулай сёзлер бар:
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай
бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны
заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым!Ай
тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб,
сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла.
Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы,
аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз
ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб
табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки
анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи
анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг». Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб,
къагъытха акъдыла. – Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг
адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай
этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб
тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, – деди Хусей. Ыйыкъ озду. Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла. – Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма
келгенди. – Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, – кимди ол
Голубков деген? – Ол мени джашымды. – Голубков? – Хо, Голубков. Сора Къанитат кюбюрчегине барды. – Сени сюймчюнге нохта бау берликме. Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни
ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады. Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
Министерство общего и профессионального образования КЧР
средняя школа №4
РЕФЕРАТ
АНА
Выполнила: _____________________
Руководитель:____________________
Черкесск, 2000
Биография
Хубийланы Осман 17 февралда 1918 джылда Теберди элде туугъан эди, къазауатны етюб, ол Киргизияда школда ишлеген эди.
Биринчи китабын Хубийланы Осман 17 джылында чыгъаргъанеды. Осман 20 проза бла поэма китабла джазгъанды, областны эм иги ишлеучилени, айтылгъан къазауатчыланы юслеринден, сабийлеге китачыкъла джазгъанды.
Османны назмуларына кеб джырла бардыла.
1998 джылда Хубийланы Осман кесини сексанчы байрамы белнгенди.
Бу сагъатда Хубийляны Осман Черкесск шагъарда джашайды, джангы китабла джазады.
Ана деген хапарны Хубийляны Осман Ахьяны джашы джазгъанды. Ол хапарда Ана бла, аны еге джашыны юсюнден айтылады.
Ананы аты Къанитат болгъанды.
Бир кюн Къанитат тылы баса тургъанлай арбазда ат аякъ тауушла эштиб сескекли болду. Тылы джугъу къоллары бла эшикге чыкды.
Къанитатха Хусей келди, ол колхозну бригадири эди. Хусей письмо келтирди. Письмону узатдыда Ма ал, бу сеннге келгенди. Къанитат письмону, къоркъа къоркъа, къолуна алыб ачды.
Къара Петячыкъ джазады! Къанитат письмону алыб окъуб башлады.
Багъалы аначыгъым!
Эки джылны хапар билдирмей тургъаным ючюн кечмеклик тилейме. Ташдан, агъачдан да терсме. Алай а сен, нени да кечиучю аначыгъым, мени бу адебсизлигими да кечериксе, билеме. Огъай мен сени унутуб турмагъанма. Джуртубу ахырына таяннган къара кюнледе атасыз, анасыз да болуб, кесими къаруум кесиме джетмей, атылыб къалгъан сагъатымда сен мени кекюрек джылыунга къысыб, къойнунгда есдюргенсе. Мени атам да, анам да, эгечим да, къарнашым да, биринчи тенгим да сен болгъанса. менсиз аузунга суу уртламагъанса, менсиз ашагъанынг ичинге джукъмагъанды.
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым!Ай тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб, сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла. Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы, аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг.
Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб, къагъытха акъдыла.
Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, деди Хусей.
Ыйыкъ озду.
Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла.
Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма келгенди. Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, кимди ол Голубков деген?
Ол мени джашымды.
Голубков?
Хо, Голубков.
Сора Къанитат кюбюрчегине барды.
Сени сюймчюнге нохта бау берликме.
Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады.
Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
[pic]
Министерство общего и профессионального образования КЧР
средняя школа №4
РЕФЕРАТ
«АНА»
Выполнила: _____________________
Руководитель:____________________
Черкесск, 2000
Биография
Хубийланы Осман 17 февралда 1918 джылда Теберди элде туугъан эди,
къазауатны етюб, ол Киргизияда школда ишлеген эди.
Биринчи китабын Хубийланы Осман 17 джылында чыгъаргъанеды. Осман 20
проза бла поэма китабла джазгъанды, областны эм иги ишлеучилени, айтылгъан
къазауатчыланы юслеринден, сабийлеге китачыкъла джазгъанды.
Османны назмуларына кеб джырла бардыла.
1998 джылда Хубийланы Осман кесини сексанчы байрамы белнгенди.
Бу сагъатда Хубийляны Осман Черкесск шагъарда джашайды, джангы китабла
джазады.
Ана деген хапарны Хубийляны Осман Ахьяны джашы джазгъанды. Ол хапарда
Ана бла, аны еге джашыны юсюнден айтылады.
Ананы аты Къанитат болгъанды.
Бир кюн Къанитат тылы баса тургъанлай арбазда ат аякъ тауушла эштиб
сескекли болду. Тылы джугъу къоллары бла эшикге чыкды.
Къанитатха Хусей келди, ол колхозну бригадири эди. Хусей письмо
келтирди. Письмону узатдыда «Ма ал, бу сеннге келгенди». Къанитат письмону,
къоркъа – къоркъа, къолуна алыб ачды.
– Къара Петячыкъ джазады! – Къанитат письмону алыб окъуб башлады.
«Багъалы аначыгъым!
Эки джылны хапар билдирмей тургъаным ючюн кечмеклик тилейме. Ташдан,
агъачдан да терсме. Алай а сен, нени да кечиучю аначыгъым, мени бу
адебсизлигими да кечериксе, билеме. Огъай мен сени унутуб турмагъанма.
Джуртубу ахырына таяннган къара кюнледе атасыз, анасыз да болуб, кесими
къаруум кесиме джетмей, атылыб къалгъан сагъатымда сен мени кекюрек
джылыунга къысыб, къойнунгда есдюргенсе. Мени атам да, анам да, эгечим да,
къарнашым да, биринчи тенгим да сен болгъанса. менсиз аузунга суу
уртламагъанса, менсиз ашагъанынг ичинге джукъмагъанды.
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай
бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны
заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым!Ай
тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб,
сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла.
Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы,
аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз
ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб
табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки
анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи
анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг».
Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб,
къагъытха акъдыла.
– Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг
адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай
этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб
тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, – деди Хусей.
Ыйыкъ озду.
Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла.
– Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма
келгенди. – Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, – кимди ол
Голубков деген?
– Ол мени джашымды.
– Голубков?
– Хо, Голубков.
Сора Къанитат кюбюрчегине барды.
– Сени сюймчюнге нохта бау берликме.
Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни
ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады.
Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
Министерство общего и профессионального образования КЧР
средняя школа №4
РЕФЕРАТ
«АНА»
Выполнила: _ ____________________
Руководитель:____________________
Черкесск, 2000
Биография
Хубийланы Осман 17 февралда 1918 джылда Теберди элде туугъанэди, къазауатны етюб, ол Киргизияда школда ишлеген эди.
Биринчи китабын Хубийланы Осман 17 джылында чыгъаргъанеды. Осман 20 проза бла поэма китабла джазгъанды, областны эм иги ишлеучилени, айтылгъан къазауатчыланы юслеринден, сабийлеге китачыкъла джазгъанды.
Османны назмуларына кеб джырла бардыла.
1998 джылда Хубийланы Осман кесини сексанчы байрамы белнгенди.
Бу сагъатда Хубийляны Осман Черкесск шагъарда джашайды, джангы китабла джазады. Ана деген хапарны Хубийляны Осман Ахьяны джашы джазгъанды. Ол хапарда Ана бла, аны еге джашыны юсюнден айтылады.
Ананы аты Къанитат болгъанды.
Бир кюн Къанитат тылы баса тургъанлай арбазда ат аякъ тауушла эштиб сескекли болду. Тылы джугъу къоллары бла эшикге чыкды.
Къанитатха Хусей келди, ол колхозну бригадири эди. Хусей письмо келтирди. Письмону узатдыда «Ма ал, бу сеннге келгенди». Къанитат письмону, къоркъа – къоркъа, къолуна алыб ачды.
– Къара Петячыкъ джазады! – Къанитат письмону алыб окъуб башлады.
«Багъалы аначыгъым!
Эки джылны хапар билдирмей тургъаным ючюн кечмеклик тилейме. Ташдан, агъачдан да терсме. Алай а сен, нени да кечиучю аначыгъым, мени бу адебсизлигими да кечериксе, билеме. Огъай мен сени унутуб турмагъанма. Джуртубу ахырына таяннган къара кюнледе атасыз, анасыз да болуб, кесими къаруум кесиме джетмей, атылыб къалгъан сагъатымда сен мени кекюрек джылыунга къысыб, къойнунгда есдюргенсе. Мени атам да, анам да, эгечим да, къарнашым да, биринчи тенгим да сен болгъанса. менсиз аузунга суу уртламагъанса, менсиз ашагъанынг ичинге джукъмагъанды.
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым! Ай тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб, сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла. Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы, аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг».
Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб, къагъытха акъдыла.
– Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, – деди Хусей.
Ыйыкъ озду.
Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла.
– Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма келгенди. – Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, – кимди ол Голубков деген?
– Ол мени джашымды.
– Голубков?
– Хо, Голубков.
Сора Къанитат кюбюрчегине барды.
– Сени сюймчюнге нохта бау берликме.
Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады.
Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
«АНА»
Выполнила:
_____________________
Руководитель:____________________
Черкесск,
2000
Биография
Хубийланы
Осман 17 февралда
1918 джылда Теберди
элде туугъан
эди,
къазауатны
етюб,
ол
Киргизияда
школда ишлеген
эди.
Биринчи
китабын Хубийланы
Осман 17 джылында
чыгъаргъанеды.
Осман 20 проза
бла поэма китабла
джазгъанды,
областны эм
иги ишлеучилени,
айтылгъан
къазауатчыланы
юслеринден,
сабийлеге
китачыкъла
джазгъанды.
Османны
назмуларына
кеб джырла
бардыла.
1998
джылда
Хубийланы Осман
кесини сексанчы
байрамы белнгенди.
Бу
сагъатда Хубийляны
Осман Черкесск
шагъарда джашайды,
джангы китабла
джазады.
Ана деген
хапарны Хубийляны
Осман Ахьяны
джашы джазгъанды.
Ол хапарда Ана
бла, аны еге
джашыны юсюнден
айтылады.
Ананы
аты Къанитат
болгъанды.
Бир кюн
Къанитат тылы
баса тургъанлай
арбазда ат аякъ
тауушла эштиб
сескекли болду.
Тылы джугъу
къоллары бла
эшикге чыкды.
Къанитатха
Хусей келди,
ол колхозну
бригадири эди.
Хусей письмо
келтирди. Письмону
узатдыда «Ма
ал, бу сеннге
келгенди».
Къанитат письмону,
къоркъа – къоркъа,
къолуна алыб
ачды.
– Къара
Петячыкъ джазады!
– Къанитат
письмону алыб
окъуб башлады.
«Багъалы
аначыгъым!
Эки джылны
хапар билдирмей
тургъаным ючюн
кечмеклик
тилейме. Ташдан,
агъачдан да
терсме. Алай
а сен, нени да
кечиучю аначыгъым,
мени бу адебсизлигими
да кечериксе,
билеме. Огъай
мен сени унутуб
турмагъанма.
Джуртубу ахырына
таяннган къара
кюнледе атасыз,
анасыз да болуб,
кесими къаруум
кесиме джетмей,
атылыб къалгъан
сагъатымда
сен мени кекюрек
джылыунга
къысыб, къойнунгда
есдюргенсе.
Мени атам да,
анам да, эгечим
да, къарнашым
да, биринчи
тенгим да сен
болгъанса.
менсиз аузунга
суу уртламагъанса,
менсиз ашагъанынг
ичинге джукъмагъанды.
Мени
табхан къатынны
хапары чыкъгъанында,
кесинги тездюрюб,
мени таймай
бошладынг. Ол
заманда сени
джюрегинге
джара тюшгенин
билеме. Къазауатны
заманында
аджашхан анамы
да сени кючюнг
бла табдым.
Багъалы аначыгъым!Ай
тургъунчу,
тансыкъ болуб
чыдаялмай,
ызыма къайтыб
келирге таукел
болуб, сеннге
письмо джаздым.
Аны екинчи
кюнюнде мени
аскерге алдыла.
Владивостокну
къатында къуллукъ
этеме. Барама
деб етюрюкчю
болгъанымы,
аскерге узакъ
джерге тюшгеними
хапарын билдириб,
сени джюрегинги
къыйнамаз ючюн,
кесими чыдатыб,
джазмай тургъанма.
Саулугъум
игиди. Къуллугъума
айыб табмайдыла.
Багъалы анам!
Он кюннге юйге
иерге айтхандыла.
Мени энди эки
анам барды.
Къайсыгъызгъа
барлыкъма деб
сагъыш этмейме.
Мен билге биринчи
анам сенсе,
сеннге барлыкъма.
Барлыкъ кюнюмю
билдирликме.
Сени Петянг».
Къанитатны
уллу къара
кезлери суудан
толуб, джыламукълары
бетин джуууб,
къагъытха
акъдыла.
– Къанитат,
шо этинг, дженинг
болмагъан,
тилинг, дининг
башха бир кенг
адмгъа келюнг
бламы эте тураса
былай? Сора
кесинг табхан
сабийге къалай
этерик эдинг
да? Тыширыуланы
джыламукълары
асыры учхара
джерде джыйылыб
тура кереме.
Къачхы кюнча,
бузулургъ хазыр
турасыз, – деди
Хусей.
Ыйыкъ
озду.
Къанитатха
почтадан бир
къыз келди,
колунда бир
къагъытыбла.
– Къанитат
сен Петр Голубков
деб таныймыса?
Сеннге агдан
телеграмма
келгенди. –
Къанитат аны
къолундан
сермеб телеграмманы
алды, – кимди
ол Голубков
деген?
Ол мени
джашымды.
Голубков?
Хо, Голубков.
Сора
Къанитат кюбюрчегине
барды.
Сени
сюймчюнге
нохта бау берликме.
Алай эте
тургъанлай
эшик къагъылды.
Къанитат, гузаба
атлаб, эшикни
ачды. Андан
Петя юцге киргенди.
Анасын къучакълады.
Сора ол
къыз кечмеклик
тилеб, джашынг
бла кеб джаша
деб кетди.
«АНА»
Выполнила: _____________________
Руководитель:____________________
Черкесск, 2000
Биография
Хубийланы Осман 17 февралда 1918 джылда Теберди элде туугъан эди, къазауатны етюб, ол Киргизияда школда ишлеген эди.
Биринчи китабын Хубийланы Осман 17 джылында чыгъаргъанеды. Осман 20 проза бла поэма китабла джазгъанды, областны эм иги ишлеучилени, айтылгъан къазауатчыланы юслеринден, сабийлеге китачыкъла джазгъанды.
Османны назмуларына кеб джырла бардыла.
1998 джылда Хубийланы Осман кесини сексанчы байрамы белнгенди.
Бу сагъатда Хубийляны Осман Черкесск шагъарда джашайды, джангы китабла джазады. Ана деген хапарны Хубийляны Осман Ахьяны джашы джазгъанды. Ол хапарда Ана бла, аны еге джашыны юсюнден айтылады.
Ананы аты Къанитат болгъанды.
Бир кюн Къанитат тылы баса тургъанлай арбазда ат аякъ тауушла эштиб сескекли болду. Тылы джугъу къоллары бла эшикге чыкды.
Къанитатха Хусей келди, ол колхозну бригадири эди. Хусей письмо келтирди. Письмону узатдыда «Ма ал, бу сеннге келгенди». Къанитат письмону, къоркъа – къоркъа, къолуна алыб ачды.
– Къара Петячыкъ джазады! – Къанитат письмону алыб окъуб башлады.
«Багъалы аначыгъым!
Эки джылны хапар билдирмей тургъаным ючюн кечмеклик тилейме. Ташдан, агъачдан да терсме. Алай а сен, нени да кечиучю аначыгъым, мени бу адебсизлигими да кечериксе, билеме. Огъай мен сени унутуб турмагъанма. Джуртубу ахырына таяннган къара кюнледе атасыз, анасыз да болуб, кесими къаруум кесиме джетмей, атылыб къалгъан сагъатымда сен мени кекюрек джылыунга къысыб, къойнунгда есдюргенсе. Мени атам да, анам да, эгечим да, къарнашым да, биринчи тенгим да сен болгъанса. менсиз аузунга суу уртламагъанса, менсиз ашагъанынг ичинге джукъмагъанды.
Мени табхан къатынны хапары чыкъгъанында, кесинги тездюрюб, мени таймай бошладынг. Ол заманда сени джюрегинге джара тюшгенин билеме. Къазауатны заманында аджашхан анамы да сени кючюнг бла табдым. Багъалы аначыгъым!Ай тургъунчу, тансыкъ болуб чыдаялмай, ызыма къайтыб келирге таукел болуб, сеннге письмо джаздым. Аны екинчи кюнюнде мени аскерге алдыла. Владивостокну къатында къуллукъ этеме. Барама деб етюрюкчю болгъанымы, аскерге узакъ джерге тюшгеними хапарын билдириб, сени джюрегинги къыйнамаз ючюн, кесими чыдатыб, джазмай тургъанма. Саулугъум игиди. Къуллугъума айыб табмайдыла. Багъалы анам! Он кюннге юйге иерге айтхандыла. Мени энди эки анам барды. Къайсыгъызгъа барлыкъма деб сагъыш этмейме. Мен билге биринчи анам сенсе, сеннге барлыкъма. Барлыкъ кюнюмю билдирликме. Сени Петянг».
Къанитатны уллу къара кезлери суудан толуб, джыламукълары бетин джуууб, къагъытха акъдыла.
– Къанитат, шо этинг, дженинг болмагъан, тилинг, дининг башха бир кенг адмгъа келюнг бламы эте тураса былай? Сора кесинг табхан сабийге къалай этерик эдинг да? Тыширыуланы джыламукълары асыры учхара джерде джыйылыб тура кереме. Къачхы кюнча, бузулургъ хазыр турасыз, – деди Хусей.
Ыйыкъ озду.
Къанитатха почтадан бир къыз келди, колунда бир къагъытыбла.
– Къанитат сен Петр Голубков деб таныймыса? Сеннге агдан телеграмма келгенди. – Къанитат аны къолундан сермеб телеграмманы алды, – кимди ол Голубков деген?
– Ол мени джашымды.
– Голубков?
– Хо, Голубков.
Сора Къанитат кюбюрчегине барды.
– Сени сюймчюнге нохта бау берликме.
Алай эте тургъанлай эшик къагъылды. Къанитат, гузаба атлаб, эшикни ачды. Андан Петя юцге киргенди. Анасын къучакълады.
Сора ол къыз кечмеклик тилеб, джашынг бла кеб джаша деб кетди.
Еще из раздела Литература и русский язык:
Сочинение: Чиновничий мир в комедии Гоголя “Ревизор”
Сочинение: Татьяна – героиня совести
Сочинение: Мятежный дух лирики М. Ю. Лермонтова
Доклад: Мотивы и сюжеты у поэтов-символистов
Статья: Поэзия Николая Туроверова
Сочинение: Лужин и Свидригайлов в романе Ф.М.Достоевского Преступление и наказание
Сочинение: Частица ну в диалогической и монологической речи (Word’97)
“Улица Оттирменаульская” яда ана тилни гьакъында эки сёз
Сексенинчи йыллар. Дагъыстан телевидениеде ана тилни гьакъында лакъырлашыв юрюле. Ону юрютеген Расул Гьамзатов булан мунда белгили язывчулар чакъырылгъан. Гьар миллетден бирев-экев. Къумукълардан мен де барман.
Гьар ким оьз тилине уллу гьюрмет булан сёйлей. Лакъыр тувра къаравчугъа чыгъа. Жыйылгьанлар сёйлеп битгенде, Расул магъа бакъды да: “Барыбыз да сёйледик, Бадрутдин, сени айтма сёзюнг ёкъму?” – деди.
– Озокъда, ичинде жаны бар адамны ана тилин сыйламайгъаны болмас. Мен буса узакъ сёйлеме сюймеймен. Ана тиллер гьар халкъны жан азыгъы бола буса, къумукъ тил ону уьстевюне тирликни, экмекни тили де дюр, – дедим мен, дагъы артын узатмай.
Шондан сонг Р. Гьамзатов магъа шо сёзлеримни хыйлы заманлар бетлеп турду. Арадан дёрт-беш йыл гетип, биз Москвада ёлукъдукъ, Язывчуланы союзунда. Аш хапма деп олтургъанбыз. Расул Гьамзатов: “Оьмюрюбюзге гёре магъа 50 грамны, оьзюнге 150 грамны къуяжакъсан, – деп, сёзюн булай узатды. – Сен шо заман “мени къумукъ тилим – тирликни тили” деген эдинг. Ону маънасын нечик англама бола? Мени тилим башгъа не тилдир?” – деп шо баягъы бетлешивню учгъунун чакъды. Бир айтып, сёзню гесип, битдирип къойма сюйдюм. Арабызда шулай лакъыр болду.
– Имам Шамил нече йыл дав этген, Расул Гьамзатович?
– Йигирма беш йыллар… Неге дейсен?
– Ач къурсагъы булангъы мюрют шонча заман дав этип боламы?
– Сени ана тилинг булан мюрютлени не аралыгъы бар? – деп, Расул туруп, ари-бери юрюп, янгыдан олтурду.
– Туврадан-тувра. Шамилни асгери ашагъан тирлик Къумукътюзде оьсген. Шо тирликни имам тилеп де, талап да, сатып да алгъан тюгюлмю?
– Дюр. Гьали энни тенг болдукъ, Бадрутдин. Энниден сонг экибизге де 100-ер грамны къуяжакъсан,- деп иржайды.
Ону иржайывунда масхарадан эсе, сукъланыв кёп эди. Нечик чи, мени ана тилимни Дагъыстанда, Кавказда, сав дюньяда не даражасы барны ол, аз эсгерсе де, бек яхшы англай эди…
Шоллукъда Расул агъайыбызны бетлеливюнден къутулдум.
“Къумукъ тил – тирликни тили” деген сёзлени мен айтсам да, ким айтса да, оланы гертилигин девюрлер боюнда тарих оьзю исбатлай гелген. Шо гьал сют татыйгъан ана тилибизни тирликден де оьрде гёрме, ону абурун-сыйын артдырма, тазалыгъын болдурма бизин бирдагъы керен де борчлу эте.
Биз, уллулар, муаллимлер, язывчулар, журналистлер шо борчну нечик кютебиз?
Ана тил ананы авузундан тонгуп, гьайлек йыргъа, къакъакъ йыргъа айланып, яшны къулагъындан таба юрегине тамып, гьислерин уятып, сонг къанына синге, эсли болгьан сайын гьакъылыны уьлгюлери, къалиплери болуп токътай. Тилни айланасындагьы ишлени инг башлап нарыстаны, яшны тарбиялав булан байлама герек.
Агьлю, озокъда, инг биринчи ерде. Яш ата-ананы, уллу къардашларыны, авзуна къарап, сёзюне тынглап, абатын тергеп оьсе. Яшырма зат ёкъ, биз шо якъдан алгъанда, яшланы алдында айыплыбыз. Ана тилибизни уьлгюлерин олагъа яшлайын гёрсетмейбиз. Бизин къумукъ юртларыбыздагъы яшланы сакълайгъан идараларда (садиклерде) тарбиялав ишлер кёбюсю гьалда орусча юрюле. Неге? Яшларыбызны яшавуна, битимине, къылыгъына къыйышывлу къумукъ оюнлар, йырлар, сарынлар, чечеген ёмакълар ёкъму дагъы? Нечакъы да бар, тек шо болмаса ярамайгъан ишге юрегин салагъанлар, жаны авруйгъанлар аз.
Мактапгъа, школагъа гелейик. Къумукъ юртларда къумукъ яшлагъа къумукъ муаллимлер къумукъ дарсларда орусча сёйлей буса, айтма дагъы не къала?! Мен болгъан кёбюсю къумукъ школалардагъы ана тилни кабинетиндеги язывлагъа ерли бары да язывлар, плакатлар, чакъырывлар-уллу язывчуланы, алимлени къанатлы сёзлери- барысы да орус тилде! Ягъадан гелип, шолай этигиз дейген бармы? Ёкъ. Дагъы не себеп бар-англамайман!
Юрт яшавгъа гелейик. Ана тилин яхшы билсин дейген ата-аналар яшларын каникулларда юртлагъа йибере. Шо яхшы гьаракат. Тилни уьлгюлери юртда сакълана. Шону учун юртлулагъа шо якъдан салынгъан талаплар да артыкъ. Бу ишде юртлу жамият, юрт администрацияланы башын тутгъан ёлдашлар оьзлени ана тилге бакъгъан якъдагъы къаттылыгъын, дурус янашывун гёрсетсе, арив болур эди деп эсиме геле. Райондан, шагьардан болуп да оьзлерден оьрдегилер къаршылыкъ эте буса, оьзюню пикрусуну гертилигин исбатлап, оланы да еринде олтуртма герек бола. Неге тюгюл де, бу ерде не политика, не къылыкъ якъдан терслик ёкъ. Тап-таза къумукъ юртларда орамланы, уллу идараланы, тюкенлени атлары неге уллу гьарплар булан орусча языла? Биз, къумукълар, янгыз оьзюбюз, бир тилде сёйлейгенлер жыйылгъан уллу жыйынларыбызны, тойларыбызны неге орусча юрютебиз? Тойну, сюювню тилин оьзге тилге гёчюрмекни не маънасы бар?
Мени яш чагъымдагъы тойларда жагьиллер булан бирче, къатын болсун, эр болсун, уллулар да ортакъчылыкъ эте эди. Тойда тарыкъсыз къалмагъал болмас эди. Гезик булан бийип, гезик булан йырлап, бирев сёйлейгенде, бары халкъ тынглай эди. Таза ана тилинде. Гьали нете? Ону менден сиз яхшы билесиз. Миллетни миллетлиги янгыз ону тилинде тюгюл, адам алагъан гьар абатында, ол этеген гьар ишде, бийивде, йырда, оьзю тутагъан кюйде сакълана. Бизин тойларыбызны къумукълугъу къуруп барагъанны гёребиз, тек шогъар ёл да беребиз. Шо гьакъда мен къардаш адамларым булан да эришгенмен. Эриш-эришме: “Молодёжь шолай сюе!”- деп къутула. “Молодёжь” кимдир? Англиядан яда Польшадан гелгенми? Олар чы бизин яшларыбыз! Ахыры не бола, артдан гелеген гиччилер де олардан уьлгю ала. Гьали тезде болгъан бир мисал. Йырчы Къазакъны 175 йыллыкъ байрамына байлавлу болуп Къарабудагъгентде уллу жыйын оьтгериле. Район администрация гьар заманда йимик, бу гезик де байрамгъа оьр даражада гьазирленген. Юртну орта майданына Къазакъны аты къоюлгъангъа себепли, уллулар, яшлар, къонакълар жыйылгъан митинги къайсы тилде юрюлдю дейсиз? Орус тилде! Шонча жыйылгъанланы арасында къумукъ тил билмейген бирев де ёкъ эди. Шоллукъда биз ана тилибизни сыйсыз этебиз, бизин арабыздагъы къумукъ ругьну оьзюбюз къувалайбыз…
Бугюн йимик эсимде, уллу къызым Гюлнараны къолундан тутуп яшлар бавуна алып бараман. Язбашны гюню. Бирден мени токътатып, ол: “Папа, къушлар къайсы тилде йырлай?”- деп сорады. “Оьзлени ана тилинде”,- дедим мен, эсер-месер болуп. Шолайлыкъда, яшланы тергевюнден бирев де къутулуп болмай, олар биз эслемей оьтеген гьалланы хурт тиймеген емиш йимик таза, итти гьакъылы булан оьтгере. Школагъа барагъан яш орамдагъы язывланы да охуй. Гьали билмеймен, бир хыйлы йыллар алда Къарабудагъгентде оьзенге багъып тюшеген бир тыгъырыкъгъа, орамланы атларыны картасына гёре, “Улица Оттирменаульская” деп язылгъан эди. “Оттирменавул” деп къойсанг, гюнагь боламы?
Къумукъ юртлардагъы жаваплы ёлдашлар орамланы атларын бирдагъы керен гёзден гечирип, олагъа, гертиден де, тийишли адамланы атларын къоягъан кюй этсе, яхшы иш болур эди. Гьали къайсы юртубуз да генглешген, янгы орамлар чы нечик де, янгы юртларыбыз да бар. Демек, шо ишге имканлыкълар ачылгъан.
Шолай этилсе, бизин къумукъ ерлер: Алмалы – “Алмало”, Тирменлик – “Терменлик”, Акъ-кёл – “Аггёль”, Темиркъую – “Темиргое”, Таргъу “Тарки” болмас эди, тийишли кююнде язылар эди.
* * *
Ата тил аслу гьалда не ерлерде сакълана? Озокъда, мактапларда, маданият ожакъларда, радиода, газетлерде, театрда, китапларда, йырларда. Радиону гьар гюн эшитебиз, газетни жумада бир сама алабыз.
1992-нчи йыл. Къонгур Иштван Мандоки, белгили мажар тюрклер бизде къонакълыкъда. Огъар янгы чыкъгъан “Ленин ёлу” газетни узатаман. Ону ажайып чалт охуйгъан хасияты бар эди. Бу гезик де тез къарап чыгъып: “Сизин газетни 80 проценти орусча”, – деп кюстюндю.
Ону булан мен гьалиги “Ёлдаш” газетге оьпкелейгеним тюгюл, газетде ишлейгенлер, ону аяп-асырап, тохуп, бизге берегенлер бири де магьа ят адамлар да тюгюл. “Ёлдаш” бизин ана тилибиз сакъланагъан хазналаны бириси. Оьзге район газетлер, журналлар, китаплар булан бирче ону биз де охуйбуз, яшларыбыз да охуй. Охуп да къоймай, ону бетлеринден ана тилибизни уьлгюлерин уьйрене. Шону учун редакцияны къуллукъчулары охувчуланы талаплары гючлю экенге хатиржан болма тюшмей.
Къумукъ китаплар, сёзлюклер чыгъарагъан якъдан, газетлерибизни, журналларыбызны тиражларын артдырагъан якъдан оьзге дагъыстан халкълардан эсе биз артда къалгъанбыз. Шу ишге къол ялгъама болагъан бир-бир менмен дейген оьзден къумукъ адамларыбыз бола туруп да кёмеклешмейгенге талчыгъасан. Озокъда, биревню де борчлу этмей, о гьар кимни оьз намусу. Элни, халкъны алдында янгыз оьзю гёрсетип болагъан оьзюню даражасы. Олай мисаллар бизин тарихде ёкъ тюгюл. Оьз халкъыны маданиятына байлавлу Абусупиян шайых этген ишлени сиз билесиз. Бизин алгъышыбызны Аллагь ону ругьуна етишдирсин. Шо кююнде, Темирболат Бийболатов атасындан варисликге къалгъан, ахырынчы байлыгъы-жаны йимик аявлу, арив атлары булангъы пайтонун сатып, “Тангчолпан” деген адабият жамиятын ачгъан… Алим-паша Салаватов оьзюне гёрсетилген квартирин оьзгелеге, яшлары кёп агьлюге савгъат этген…
Дагъыстанда “Русча-аварча сёзлюк” чыгъагъанны эшитип, бир тавлу адам оьз янындан берген харжгъа 3000 тиражы булан шо сёзлюк де чыкъгъан, шолай дагъы да эки сёзлюк чыгъарма да бола.
Кёп йылланы узагъында шо ажайып авур ва бек агьамиятлы ишге савлугъун да берип, пагьмусун да гёрсетип, бизин алимибиз Бургьан Бамматов онгаргъан “Русча-къумукъча сёзлюк” (40 минг сёзю булан) 500 тиражы булан чыкъгъан! Ятлар эшитсе де айып зат тюгюлмю?! 40-50 йылда бир чыгъагъан, гьар ожакъда болма тийишли сёзлюк гьали о кимге-биревге етишсин?
Дагъыстан китап издательствону редактору болсам да, бизде оьзюм чыгъаргъан йыр хазнабызны, “Къумукъланы йырларыны” экинчи китабыны тиражын, ярылып оьлдюм, бир мингден оьрге гётерип чи болмадым. (Биринчи китабы 5000 эди). Айтма бир китапмы дагъы – тюпсюз хазна! Сююмлю алимибиз Абдул-гьаким Гьажиев де, мен де ону чыгъарабыз деп нече йыл къыйналгьанбыз. Иш онда да тюгюл, шо китапда алдынгъы “Къумукъланы йыр хазнасына” гирмеген бизин инг де бырынгъы йырларыбыз, оланы вариантлары, кимден де къачан язылып алынгъанлыгъыны баянлыкъларындан айры бир китап этме бола.
Булай мисаллар дагъы да кёп. Белгили къумукъ алимлерибиз: А-Гь.Гьажиевни, А-Къ. Абдуллатиповну, Къ. Къадыргьажиевни, Гь. Оразаевни, Н.Гьажиагьматовну, Н.Оьлмесовну ва оьзгелерини къумукъ тилге, адабиятгъа багъышлангъан, печатгъа онгарылгъан китаплары бар, тек яшавгъа чыгъармагьа имканлыкълар ёкъ.
В.Ленинни атындагъы пачалыкъ университетде охуйгъан заманым. Уьчюнчю курсдаман. Адабият дарсланы юрютеген бир муаллимибиз гьар дарсны башлай буса: “Великий русский язык”- деп башлай эди. Бир айтып да къоймай, гьар эки сёзню биринде такрарлай. Къолумну да гётерип эретуруп: “Почему именно русский язык великий?”- деп сорадым. О йыллар бу къычырып айтма ярамайгьан сорав эди. Муаллим бир зат да сёйлемей, дарсдан чыгъып гетди. Уьч гюнден деканатда “мени университетден къуваламакъ” деген приказны проекти гьазир эди. Насипге, шо гюнлерде повестка гелип, асгер къуллукъгъа гетип къутулдум… Мени гьисабымда, тиллени уллусу-гиччиси, оьздени-къулу ёкъ. Гьар адамгьа оьзюню ана тили – инг де уллу, инг де сыйлы тил. Халкъ аз санавда буса, биревлер ону тилин гиччиге, экинчи даражагъа санай. Герти пикру тюгюл. Гиччи халкъланы тиллерини уьстюнден алимлер ишлемеген булан, оланы тамурлары азмай, оьзлени тазалыгъын ва терен сырларын сакълай. Океандагъы буз тавланы, айсберглени, биз беш пай этип бир пайын гёребиз, къалгъаны сувну тюбюнде. Тил де шолай.
А.С.Пушкинни 200 йыллыгъына байлавлу мени телевидениеге чакъыргъан эди. Лакъырны юрюшюнде рус тилден таба оьзге тиллеге де чыгъып гетгенде, мен: “Эгер Пушкин къумукъ болгьан буса, бирден-бир уллу шаир болажакъ эди”,- дедим. Неге тюгюл де, къумукъ тилни байлыгъы, чебер имканлыкълары орус тилден артыкъ болса тюгюл, кем тюгюл. Амма “бизин тилибиз ярлы тил” дейгенлер магъа алимлени арасында да ёлукъгъан. Тиллени ярлысы болмай, шо тилни тийишли даражада билмейген адам – оьзю ярлы. Шо пикрумну гертилигин гёрсетмек учун, мен Шекспирни “Гамлетин” ана тилиме гёчюрюп, эки тилни бир-бири булан тенглешдирип къарама имканлыкъ бердим.
Гьар ким оьз тилин ингилислер йимик гючлю сюе буса, бек арив болур эди. Сапарда болсун, къонакълыкъда болсун, оьзге пачалыкъларда болсун, ингилислер нечакъы яхшы биле буса да, янгыз ана тилинде тюгюл сёйлемей. Бу – ана тилге этилеген абур. Ана тилин абурламакъ оьзге тиллени сюймейгенлик тюгюл. Оьзге тиллеге абур эт, ана тилингни аявла! Тазалыгъын сакъла…
Ана тил инсанны юрегине янгыз ана тилде язылгъан китапны охуйгъанда тюгюл, ону гьар тынышы, гьар абаты, гьар пикрусу-ою, сююв сырлары булан синге. Ана тил-жанлы бир ниъмат. Ону къонгуравлу сесин, гёзеллигин, энемжая тюслерин, авурлугъун-енгиллигин, къаттылы-гъын сезмек учун, гьис этмек учун тилни сюйме герек. Бир сюйсенг, ана тилинг сени биринчи сююв йимик, юрегингден бир де таймажакъ. Яшлагъа, оланы таза юреклерине биз шо сюювню учгъунларын етишдирме герекбиз.
* * *
Ана тилин яшлайын таза билген адам оьзге къайсы тилни де рагьат уьйренежек. Тек нетерсен, бир-бир ата-аналар шо ерин унута. Шагьар мактапларда артдагъы йылларда ачылгъан “ана тилни класларына” яшларын сюй-сюнмей йибере, сайки, къумукъ тилни оьзге тиллерден кем гёре, ярлы гьисаплай. Шолай ойлайгъанлар гележек наслуланы алдында гечме ярамайгъан кюйде гюнагьлы болажакъ.
Ана тилибизни масъаласын гётере туруп, мени шулай таклифлерим бар:
Биринчилей, къумукъланы ана тилге багъышлангъан милли байрамын этип, йылда бир гюнню белгилейик. Шо гюнге “Ана тилни байрамы” деген атны берейик. Кёбюсю оьзге халкълар шолай байрамын оьтгере.
Экинчилей, къумукъ юртланы орамларына, къумукъ ожакъда тувгъан авлетлеге таза къумукъ (бусурман) атлар къоюлагъан кюй болса, асил иш болур эди.
Уьчюнчюлей, яшларын къумукъ дарслардан айырма сюеген ата-аналагъа: “Сизин гьакъылыгъызгъа Аллагь ярыгъын себелесин!”- деп айтма сюемен. Шо ярыкъ бизге анадан, ананы сют тилинден гелеген ярыкъдыр.
Дёртюнчюсю, къумукъ газетлеге, журналлагъа янгылмай язылайыкълар.
Ана топурагъыбыздан айрылма аз къалып турагъан девюрде ана тилибизни сама сакълайыкъ. Тили бар миллет оьлмей.
Бразилия халкъыны бир айтывунда: “Йылан оьзге йыланлар оьзюню ютма онгайлы кюйде яралгъан жан”,- деп айтыла. Тиллер йыланлар тюгюл, амма шу барыш булан гетсек, уллу тиллер гиччи тиллени ютуп къоймакъда бар. Биз ана тилибизни тазалыгъын болдурмакъ, ону юху басгъан терен тамурларын уятып, янгыргъан бюрлерин уьшюме къоймай сакъласакъ, тилни шо зор ва бай терегин бирев де не ютма, не къурутма болмас. Девюрлер боюнда ата-бабаларыбыз гётерип гелген шо намус бугюн бизин бойнубузда.
Бизин халкъны аталардан гелеген асил къылыкълары азма бакъгъан бу девюрде ана тилибизни сагъынып, ону увуз татывун бирдагъы да татыма сюйгенде, биз сувсап орман булакъны башына гелеген жан-жанывар йимик, къайтып-къайтып театрыбызгъа, китапханабызгъа, радиобузгъа, журналларыбызгъа, газетибизге гелебиз. Ана къурума къоймай сакълайгъанлагъа дюньядагъы алдынлы халкълар гьар даим де айрыча гьюрмет эте гелген.
Озокъда, “Ёлдаш” газетибизни бетлеринде оьзге масъалалар да гётериле, тек мени оюмда тилни масъаласы чинк де аслусудур. Тил унутулса, миллетни чырагъы да сёнер, отбашы да сувур.
“Ана тилни гюню” деген байрамны “Ёлдашны” айланасында оьтгереген кюй этсек, гележекде газетибизни абуру да артажагъына инанаман.
Авзумдан сарилерим таймагъан заманымда мени сакълап уллу этген Балчара Даражат, анамны анасы, гюнагьларындан Аллагь гечсин деп айтма гюнагьы да болмагъандыр, ол шолай адам эди, мени яшлыгъыма да къарамай, аш эте буса да, урчукъ ийире буса да, намазыны артындан да мен эшитсин деп, маъналы сёзлер айта бола эди. О сёзлени маънасын мен гьали билемен, тек оланы эсимде сакълагъаныма бир тамаша сююнюп гетемен…
Бизин ана тилибизде артыкъ сёз ёкъ йимик, кем сёз де ёкъ. Тил деген зат – тюбю ёкъ уллу дерия. Инжи-маржан буса дерияны тюбюнде ята. Ону тапмакъ учун, теренлеге чомулма герек. Ана тилин билмейген адам боламы, деп ойлашсакъ да, тилни уллу алимлер де етишип болмайгъан бир-бир сырлары, накъышлары, сеслери бола. Сют тилибизни шолай сигьрулу ерлерин оьсюп гелеген наслубузгъа ачып-чечип гёрсетсек, тилибиз бай болур, яшлар ана тилин уьйренме гьасирет болур.
Ана тилибизни айланасында “Ёлдашны” бетлеринде муаллимлени де муаллими, бизин гьюрметли алимибиз, профессор Ибрагьим Абдулкеримович Ибрагьимов юрютеген лакъырны бек арив гёремен. Оьз халкъына, ана тилине уллу сююв ва гьасиретлик болмаса, булай ишни ким буса да этип болмай. Сизге Аллагь савлукъ ва оьмюр берсин, Ибрагьим агъавубуз!
Бу гезик мен “Ёлдашны” охувчуларына уллу анабызны бир-бир сёзлерин таклиф этип, оланы маънасын гьар ким оьзю билген кюйде чечип, газетден таба лакъыр башлама сюемен. Оьзлер билеген, тек гьали болгъунча язылып чыкъмагъан сёзлени, сёз тагъымланы, къужурлу айтывланы оьзге охувчулар да язып йиберсе, олагъа охувчулар сесленер, арив лакъыр башланар деп умут этемен.
Шу янгы рубрикагъа мен “Ана тилим, ана тил, уста бусанг, ону бил” деп ат тагъар эдим. Редакция оьзю де ойлашып къарасын.
Улланам Даражат магъа шулай дей эди:
1. “Не къыйынынг бар, балам, етти уьйню есири йимик олтургъансан?”
2. “Къарайман, сен халкъны алдына чыгъып сёйлежек яшгьа ошайсан. Вёре, эсингде сакъла:
артда айтма герекли сёзлерингни алдын-алдын айтып къойма”.
3. “Ер башлы болгъур, гьали де къоймагъанмы шо хасиятын?!”
4. “Гьей, къалмукъ болмасанг, къалмукъ, шугъар къара чы!” – деп, уланына къайнашды.
5. “Юрегинге ювукъ алма, яшым, къой. Тюшден сонг гюн гёрген халкъдан не англайсан?”
6. Сен не дейсен? Олар чы ерни уьфюрюп чечегенлер! Олар булан иш тутма.
7. “Экмегим гююп, къалачым къалгъан затсан. Сагъа да бардыр бир Аллагьны буюргъаны…”
Бу гезикге шулар тамандыр. Буланы дагъы да узатма бажарыла. Охувчулардан мени тилевюм – шу мен гьыз тартгъан улланабыз айтгъан сёзлени маънасын ким нечик англай? Болгъан чакъы генглешдирип, мисаллар гелтирип, тюрлю вариантлар булан оьзтёрече англатып газетге язып йибермек.
* * *
1992 йыл, ноябрь. Бакю.
Гюнтувушну инг де зор пагьмусу гьисапланагъан шаир ва алим Низами Генжелиге 850 йыл битеген уллу байрам. Сав дюньядан къонакълар чакъырылгъан. Элчибей, Азербайжанны о замангъы президенти, къонакъланы “Гюлистан” деген къаласына мажлисге чакъыргъан. Дюньяда яшайгъан чакъы тюрк халкъланы вакиллери жыйылгъанбыз.
Эки жуманы узагъында биревню авзундан бир орус сёз чыкъмагъан – гьар ким ана тилинде сёйлейбиз. Къумукълардан мен де, Багьавутдин Гьажиев де барбыз.
Мажлисде тамада – Азербайжанны маданият министри, белгили халкъ йыраву Палат Бюлбюл-огълу. Ону онг къолу болуп тюрк алими ва политик гьакими Садыкъ Турал олтургъан. Къыргъызланы, татарланы, къазахланы ва оьзге уллу тюрк халкъланы вакиллери аякълар айтып, мажлис орталашып бара. Бир гиччи Къумукъдан гелген бир белгисиз шаир Бадрутдинни мунда ким танысын, ким бар ону англайгъан, эсгереген?!
Сёйлеме чи сюемен, тек сёз бермегенчин, атылып туруп аякъ айтма бу Эндирей тюгюл, Къакъашура тюгюл – Элчибеини президент къаласы!
Тек баргъан сайын гючленеген ичимдеги отну елеп болмайман. “Ана тилимде шо эки сёзюмню сав дюнья жыйылгъан шу ерде де айтмай, дагъы къайда, къачан айтаман!” – деп ойлашып, болгъаны болсун деп, тепсиге къуллукъ этеген уландан тамадагъа кагъыз йибердим. Оьзюм тюпден гёз къарав этемен. Кагъызым етишди. Шо улан тамадагъа мени гёрсетди, ол да магьа икрам этип билдирди. Юрегим бираз рагьат болду.
Арада айтылгъан бирдагъы эки аякъдан сонг, Бюлбюл-огълу: “Там тийген хоншубуз Дагъыстан тюрклени вакили шаир Бадрутдин сёйлей”, – деп магъа сёз берди.
Тёбем кёкге тийди! Гьейлер, бирев де эшитмей, эшитсе де, англамай, къыйналып айтгъан сёзюм ерде къалармы экен деген къоркъувум да бар…
– Гьюрметли тюрк къардашларым! Девюрлер толкъунланып, тозулгъан ат йылкъылардай этип бизин якъ-якъгъа айырса да, сагъынч тартып, бир-бирини кишневлерине жавап берип жыйылагъан йылкъылардай, биз чакъда бир насип болуп, шулай ёлугъабыз. Бу гезик мунда бизин Низами Генжели устазыбыз чакъыргъан. Биз бугюн ону 850 йыллыкъ зор терегини салкъынындабыз.
Сёйлеймен, оьзюм тюпден халкъ нечик тынглайгъанына тергев этемен. Тилни англамайгъан адамгъа тынгламай деп айып этме болмайсан. Инаныгъыз гьейлер, ювугъумдагъылар чы нечик де, тепсини лап ари башында олтургъанлар да аста-аста чиш-къашыгъын салып, сёзюн-лакъырын токътатып, магъа багъып бурула башлады. Сёзюм англашылагьанны билген сайын къуванаман… Сёзюмню узатаман…
– Муна шулай бир уллу мажлисде гьалиден минг йыллар алъякъда шу мени йимик бир улан чыгьып айтгъан, бизге “къанна къазакъ йыргъа” айланып етишген бир йырда шулай сёзлер бар: