Алимурад СтIурви ва Келентер Келентерли. Абур кьведни са-1933-йисуз, са хуьре – СтIура дидедиз хьана. Сад февралдиз, муькуьдини мартиниз. Кьисметди кьведни “стIурвийрин шегьер” КIеледиз -муаллимвилин институтдиз акъудна. Жегьилрин рекьер гьа инлай чара хьана. Сад-Келентер чIехи Семед Вургъунан меслятдалди поэзиядин рехъ хкягъна Бакудиз акъатна, муькуьд-Алимурад муаллим хьиз хайи хуьруьз хтана.
Чаз-“КцIарвийриз” гьамиша “Алимурад халу” тир Алимурад Шагьмурадова гележегдин вири кьисмет тайин авур и легьзедикай “гьайиф” лугьуз рахадай. Келентер кьван машгьур тахьайвиляй ваъ, рикIевай гьиссер шиирриз элкъуьрдай мажал жагъурнач лугьуз. Гуьгъуьнай политехникадин институт куьтягьна чара-чара идарайра жавабдар везифайрал кIвалахнатIани, вичин асул алем поэзия тирди геж-уьмуьрдин 70-яшара кьатIанай ада. ГьакI тирвиляй ада вичин сифте ктабдал “Пудкъад йисуз рахун тавур къелем” тIвар эцигнай.
Хьайи чIал хьиз Азербайжан чIални хъсандаказ чидай Алимурад СтIурвиди са куьруь вахтунда поэзиядин хъсан чешнеяр арадал гъана, чи литературада вичиз махсус гел туна фена.
Агъадик чна шаирдин са шумуд шиир куь ихтиярдиз гузва.
Я зун
Къваз тавуна йифиз-юкъуз авахьна,
Мурадарив агакь тавур яд я зун.
Зун тахьайтlа зун хьиз кайид амукьдач,
Дуьнядилай финиз гьеле фад я зун.
Фелекди зун зелилбуруз юлдашна,
Дуьняди заз душманвилив тамашна.
Берекатар гарар-марфар тарашна,
Агакьнаваз кlватl тахьай са гад я зун.
Писвал авун хъсанвилиз жаваб я,
Садаз гунагь, садаз и рехъ суваб я.
Дуьняд крар сад дуьз ятlа, вад таб я,
Зазни чидач дуьняда квел шад я зун.
Фелекди заз дуьня гана, пай ганач,
Гьарайна за- дустарини гьай ганач.
Зи гъилевай муьгьуьббат заз тай хьанач,
Муьгьуьббатди етим авур сад я зун.
Бахтарикай сад якьуна, вад квахьай,
Уьмуьрдикай са югъ, са йиф шад тахьай,
Дердерикай виш чуьнуьхна сад кхьай
Гагь Сизиф я, гагь Алимурад я зун…
Алакьнач
Мурадарив агакьайла жаванар,
Югъ куьруь йиз кlан хьана заз, алакьнач.
Жанавурни хеб са-садав туькlуьрна,
Кьвед санал хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Дуьняд нямет виридаз пай авуна,
Ажуз, къудуз са-садаз тай авуна,
Етим авай кумада цlай авуна,
Рагъ мукьув гъиз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз хьана и гишинбур, яванар?
Сад Аллагьдив авуна за дуванар.
Дуьня туна суруз физвай жаванар,
Рекьинкай хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз дуьня икl са-садак какахьна,
Етимрин дердер-гъамар алахьна.
Агакьнавай къуьлуьн никlер акахьна.
Вахтунда гуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Кьакьан дагъдиз тамашзавай тепедиз,
Куьлгедик квай гардан шуькlуь цуькведиз,
Вичелай фад бала кьейи дидедиз,
Шиир кхьиз кlан хьана заз, алакьнач.
Чlуру кlалам
Сару сим алачиз хам устардив гваз,
Межлисдиз аватай тар я, тахсиркар,
Сегьрадиз алатай Межнун дили туш.
Вафасуз акъатай яр я, тахсиркар.
Гьалал гьарам хьана, гьарам шейер нуш,
Дидедлай вад- цlуд кам вилик фена руш,
Тербия кесиб хьун дуьняд гунагь туш,
Аял базардиз фей къар я, тахсиркар.
Са фикир тагана жедай крариз,
Майдан гана чна тахьай гарариз,
Чlуру кlалам ягъана къени тарариз,
Лугьумир чlуруд гай тар я, тахсиркар.
Пилид гъиле гана чи булах, чи яд,
Ватан шад тахьайтlа, миллет жедач шад,
Тахайди диде туш, ферсизди велед,
Ферсизди ийидай кар я, тахсиркар.
Кьабулна “дустари” чун тур кlалубар,
Худ хьай казинояр, буш хьай клубар
Гьахъ хьана урусди кхьей улубар,
За кхьей и кьуд-вад цlар я, тахсиркар.
Чи пуд рангад пайрагъ чна виниз кьан,
Тексундилай калин гъери михьиз кьан.
Патахъай гар къведай рекьер кlевиз кьан,
Чид тушиз, чаз къведай гар я, тахсиркар.
Ама дуьняда
Кьуьзуь дуьня, ви уюнар чир жедач,
Дирид фена, кьийид ама дуьняда.
Бахтунин чарх дуьз патахъ элкъуьр жедач,
Кана кабаб хьайид ама дуьняда.
Фелекди чаз дили кьисмет кхьана,
Зайифбурув залан парар вугана.
Кlеви къванер цlуру хьана чкlана,
Къванжалайни къийид ама дуьняда.
Кесиб дуьня бала етим таз фена,
Залумарни зулумдайбур къвез фена.
Акьуллубур дуьнядилай шез фена,
Акьулдикай кимид ама дуьняда.
Дили уьмуьр муг амачир къуш хьана,
Садаз зегьер, садаз дуьня нуш хьана.
Бала жейран гъуьрчехъандал туш хьана,
Яд ягъида хайид ама дуьняда.
Алимурад, вун ама, велед фена,
Ви уьмуьрдиз кьуьд атана, гад фена.
Цlуру Межнун дуьнядилай фад фена,
Межнунарин цlийид ама дуьняда.
Вучиз я?
Кьисметар гай кьуьзуь фелек,
Ви дердер залан вучиз я?
Са дидеди нек гана хвей
Стхаяр душман вучиз я?
Гьар четинвал эхи авур,
Веледар хуьз чlехи авур.
Чlулав чlарар рехи авур,
Дидеяр пашман вучиз я?
Сад багьа я, сад я пулсуз,
Сад къиметлу, сад я ужуз.
Сад зайиф я, сад я къудуз,
Къудуздаз майдан вучиз я?
Уьмуьр куьруь са гагь ятlа,
Гахъсузвалун гунагь ятlа,
Вун кьведазни гъуцар ятlа,
Сад нуькер, сад хан вучиз я?
Чаз гай паяр масан гана,
Бязибуруз хъсан гана,
На дуьнядиз инсан гана,
Иблисни шайтlан вучиз я?
Дерт кесибда эхиз хьайла,
Сад гужлу, къад ажуз хьайла,
Стхад стха рекьиз хьайла,
Дуьняда инсан вучиз я?
Дердер чlехи, мурад гъвечlи,
Хизан пара, суфра ичlи,
Акьуллудаз дуьня мичlи,
Сефигьдаз девран вучиз я?
Намуссузди къудузарна,
Диден буба ужузарна.
Кьуьзуь кьиляй ажузарна,
Ажал къвердал тан вучиз я?
Стlур
Чи ватандин михьи гьава,
Дагъдай къвезвай гар я Стlур.
И дуьняда хуьр парава
Виридалай иер я Стlур.
Са пад Крар, са пад Лацар
Вилин нагъв хьиз михьи вацlар,
Дили гъерчер, дагъдин яцар,
Ваз ганвай паяр я Стlур.
Ви цуьквер дердин дарманар,
Кими хьай туш ваз мугьманар,
Михьи нек хъвай ви жаванар,
Дуствилиз пайгар я Стlур.
Лап женнетдиз жеда ухшар,
Уях хьайла дагъдин къушар
Къветер хьтин фере рушар,
Гадайрин бахтар я Стlур.
Ви булахар земземдин яд,
Ви велед я Алимурад.
Зи чандавай чlехи мурад
А ви михьи тlвар я Стlур.
Дамахзава зи рикlи
Килиг ийиз дидед хайи Ватандиз
Секин-секин кlвалахзава зи рикlи.
Къайи цикай нуш хьанавай зи чанда,
Шербет авай булахзава зи рикlи.
Зи Ватанда санал мискlи, санал пlир
Экъвезава дагъда жейран, чуьлда къуьр.
Цуьквед кьуна нур гузавай хайи хуьр,
Са женнетдиз уртахзава зи рикlи.
Заз дагъ ава цаварихъди галкlанвай,
Ам Шагьдагъ я, Аллагьди заз ганавай,
Ватандикай цуькведивди диганвай
Са гуьлуьшан яйлахзава зи рикlи.
Хпен патав бицlи келе кьуьлзава,
Дагъдин хурай заз чубанди гъилзава,
Фад гъваш лугьуз мугьманрини вилзава,
Нек акайна къаймахзава зи рикlи.
Ватан хуьнин бурж алайд я инсандал,
Бурж пара я веледарин хъсандал,
Заз Стlурни Самур гайи Ватандал,
Йифиз-юкъуз дамахзава зи рикlи.
Зид я дустар кьабулдай къайи булах,
Тар авачиз цуькведикай дуьз хьай багъ,
Зи дагълариз мугьман атай цlийи дагъ-
Лацу дагъдал пайдахнава зи рикlи!
Кцlар газет
Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха: Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру? (Подстрочный перевод) Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени. [Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”
Сочинение
Тема : Авылым тарихында Б?ек
Ватан сугышы чагылышы
Башкарды Ганиева Алид? Илфир кызы
?ит?кче Габдрахманова Луиза Мин?а? кызы
2012
План
1.Б?ек Ватан сугышы – бар халык фа?игасе.
2.Авылдашым М?къс?д С?гъдиев ист?лекл?ренн?н.
3.Яшь буынга тел?кл?р.
4.Сугыш аф?те кабатланмасын.
5. Сугышта ??лак булучыларны ??м х?б?рсез югалганнарны онытмыйк.
??йк?л булып баса ?и??чел?р,
??йк?л булып баса батырлар.
? батырлар ике тапкыр ?лми,
?ирд? алар м??ге балкырлар.
Тарихта ти? булмаган Б?ек Ватан сугышы 1418 к?н ??м т?н д?вам итте. Илебез халыклары дошманга каршы берд?м к?т?релдел?р. Тик ике юл бар: я – ?лем, я – ?и??!
Безне? Казанбаш авылыннан да Б?ек Ватан сугышына авылыбызны? и? батыр, кыю, эшч?н 227 ир-егете китк?н. Аларны? к?бесен? ?и?? к?нен к?р?, туган авылына, балалары, гаил?се янына ?йл?неп кайту насыйп булмаган. ?йе, ?и?? зур корбаннар б?раб?рен? килде. Сугыш ??м хезм?т ветераны С?ембик? В?лиева ?йт?е буенча, Татарстанда яш?г?н халыкны? уннан бере ??лак булган. ? безне? Казанбаш ??м К?тек авылларыннан сугышта ??лак булучыларга куелган ??йк?лд? 252 исем-фамилия бар. Без б?ген д? ис?н ветераннарны? протезлары шыгырдавын, ч?чл?рен? вакытсыз чал керг?н аналарны? сугыштан кайтмый калган ирл?рен, улларын к?теп ?ксеп-?ксеп елауларын ишет?без. ?ле д? фронтовикларны? куркыныч т?шл?р к?реп кычкыру-ы?гырашулары ишетел?. Хатынь авылы набатлары я?гырап, безне кабат-кабат кис?т?:
“Сугыш б?т?н кабатланмасын!”
?йе, без барыбыз да сугышны? бут?н кабатлавын , ?ирд? тынычлык хакимлек ит?ен телибез.
Без, укучылар, артта калган шушы в?хш?тле к?нн?рне? эчт?леген ныграк а?лау ?чен Б?ек Ватан сугышында ?анын-т?нен биреп фашист илбасарлары бел?н к?р?шк?н сугышчылардан, ? х?зерге вакытта ветераннар булып саналган бабаларыбыздан сорашып бел?без. Сугышны? ачы х?ср?тл?ре аларга бик к?п кайгы алып килг?н ??м алар бу к?нн?рне иск? алганда к?з яшьл?рсез с?йли алмыйлар. Авылыбызда бары тик ике ген? ис?н ветеран калды. Моннан бернич? ел элек, ?ле ис?н вакытта шуларны? берсе -элеккеге физкультура укытучысы-С?гъдиев М?къс?д абый бел?н с?йл?штем. Ул авыр х?лд? урын ?стенд? ята, л?кин ул ми?а ?зене? Б?ек Ватан сугышында ?тк?нн?рен с?йл?рг? берс?зсез ризалашты. Мен? аны? сугыш ист?лекл?ре:
“1941 елны? беренче маена кад?р Куйбышев ш???ренд? элемт? м?кт?бенд? укыдым, шу?а к?р? отсрочка итеп алмый тордылар. 1942 нче елда Арча районы Г?берч?к башлангыч м?кт?бенд? башлангыч классларда укыткан вакытта сугышка алдылар. Казан военкаматында ике т??лек тоткач, М?ск??г? х?рби ди?гез флоты экипажына китердел?р. М?ск??г? Химкин лагеренд? тордык. Х?рби ?зерлек уздык. Кием, корал бирдел?р, сугышырга ?йр?ттел?р. ?ч ай торгач, Ленинград фронтына ?иб?дел?р. Бу вакытта Ленинград чолганышта иде инде. Безне урман эчен? алып кердел?р, чиста киемн?р бел?н паек бирдел?р. Паек диг?не сохари- киптерелг?н икм?к иде. Тормыш юлы Ладога к?ле аша ?тте.
Аерым киемн?р киеп, боз ?стенн?н чыга башладык. Боз ярылган, боз ?стенд? су, билг? кад?р чыландык, юеш киемн?р боз булып катты. 30 километрдан артык юл ?ттек, олыраклар бу х?лг? т?з? алмады, ту?ып-?шеп ?лде. Аларны ирт?н ?ыеп алып ?лгерг?нн?рдерме, белм?дек. ?ст?н, як-яктан немецлар ут яудыра. Ладоганы чыккач, землянкага керттел?р, шул юеш кием бел?н яттык, аяк киемн?ре ?ебеп бетк?н,т?пл?ре т?шеп калган. Ут ягып, ?с, аяк киемн?рен киптереп киеп, ирт?н Ленинградка киттек. “Лесной проспект” диг?н урынга килеп урнаштык. Пушкино ш???ренн?н 5 км. ераклыкта землянкада яш?дек. Сумканы артиллерия утына тоталар. ?йр?н?л?р алып бардык. Снайперлык м?кт?бен бетердем. Полк штабы каршындагы автоматчылар группасында идем. Я?а киемн?р биреп, безне сугышка керттел?р. Сукмактан читк? тайпылса?, сазлык суырып ала. Узколейка аша кердек, т?рле-т?рле пушкалар безг? керерг? м?мкинлек биреп тордылар. Безне? арттан сугыш кир?к-яраклары керде, ? яралыларны алып чыктылар. Безне? бурыч – Синявино биеклеген алу иде. Ул немецлар кулында. Та? алдыннан сугыш башланды. Безне? бурыч – пехотага юл ачу. Бик к?п сугышчан ипт?шл?рне югалту б?раб?рен? без бу биеклекне алдык. Минем ?лешем д? зур булды. Мин немец снайперын юк иттем, ипт?шл?рг? юл ачтым. Бу эшем ?чен мин “За боевые заслуги” медале бел?н б?л?кл?ндем. Аннан траншеяда сугыш башланды. Мин граната ыргыта идем. Граната шартлап мин яраланганмын. К?п кан югалтып, х?лсезл?неп егылгач, мине санитарлар кыр госпитален? алып китеп, осколканы алганнар. Ул с?якк? тиг?н булган.
Башта Ленинград госпиталенд?, аннан со? тазару батальонында д?валандым. С?лам?тл?неп чыккач, кече командирлыкка укырга ?иб?рдел?р. Алты ай укыдым. Комиссия килеп тикшерде ??м флотка ?иб?рде. Кронштадка эл?ктем. Бер ел корбальд? хезм?т иттем. Расчет командиры идем. Фин заливын саклау, немецларны Ленинградка кертм?? иде безне? бурыч. “Ленкор” да физик т?рбия буенча инструктор булып та эшл?дем. Эскадрада гел беренче була идек. 1948 нче елда гына “Ленкор” да хезм?тне т?мамладым. Сугыштан со? 1950 нче елдан 1960 нчы елга кад?р Се?е м?кт?бенд?, ? 1960-1983 нче елларда Казанбаш урта м?кт?бенд? физкультура укыттым. 1983 нче елдан лаеклы ялда. Б?генге яшь буынга без к?рг?н аф?тл?рне к?рерг? язмасын, ил к?ге тыныч булсын, тормышны? кадерен белеп яш?гез. Тырышып укып ныклы белем алыгыз, иле?езне? лаеклы гражданнары, чын патриотлар булып ?сегез, ” – дип т?мамлады с?зен ветеран сугышчы. Ленинград блокадасы турында без тарих д?реслекл?ренн?н ген? укып белс?к, авылдашыбыз бу коточкыч м?хш?рне ?з башыннан кичерг?н, батырлыклар к?рс?тк?н, Ленинградны азат ит? ?чен кан т?кк?н. Мо?а кад?р минем ?чен М?къс?д абый гап-гади кеше булса, ?зе бел?н с?йл?шк?нн?н со? а?а х?рм?тем тагын да артты.
Мен? шундый сугыш елларын ?тк?н М?къс?д абый. Ул Казанбаш авылында ?зене? тормыш ипт?ше Суфия апа бел?н тыныч кына г?рл?шеп яш?де. Берсенн?н-берсе акыллы ?ч ул ??м ?ч кыз т?рбиял?п ?стереп олы тормышка озатты . Уллары Айрат Ди?гез флотында хезм?т ит?, капитан д?р???се алды. Х?зерге к?нд? М?къс?д абый безне? арабызда юк. Ветеран солдат Б?ек ?и??не? 65 еллыгына санаулы гына вакыт калганда вафат булды. М?къс?д абый ист?лекл?ре ??рчак минем к??елемд? сакланыр. Сугыш беркайчан да кабатланмасын. Илебез к?ге ??рчак аяз булсын.
Безне? авылда Б?ек Ватан сугышыннан кайта алмаганнарга ??йк?л куелган.Анда 160 солдатны? исеме язылган.К?бесене? кайда ??лак булуы билгеле булса да, арада х?б?рсез югалучылары да бар. Со?гы вакытта сугышта ?леп калучы ??м х?б?рсез югалучылар турында м?гъл?матлар табу м?мкинлеге ачылды. Х?б?рсез югалган солдатларны? язмышына ачыклык кертел? башлады. Мин д? интернет сайтлар ярд?менд? сугышта х?б?рсез югалган бернич? авылдашым язмышын ачыклый алдым. Сибгатуллин Габбас 1942 елда х?б?рсез югалган. Туганнары аны? турында берни ачыклый алмаган. Мемориал сайтыннан эзл?п, мин аны? 1941 нче елны? октябрь аенда ?сирлекк? эл?г?ен, 1942 нче елны? февраленд? вафат булуын ачыклый алдым. Гроднода 353 нче шталагта коточкыч авыр шартларда гомере ?зелз аны?.Нибары 29 яшь була а?а! 3 баласы ятим, хатыны тол кала.
Сугышта ??лак булган ??м х?б?рсез югалганнар язмышына беребез д? битараф булмасак иде, музейларга куяр ?чен документлар эзл?п, кил?ч?к буыннырга сугыш чоры фа?игасен б?тен тулылыгы к?рс?т? кир?к. ?тк?нне белм?г?н халыкны? кил?ч?ге юк. Без ?зебезне? тарихыбыз бел?н кызыксынырга, аны ?йр?нерг? бурычлы. 2012 нче елны? Татарстан Республикасында Татарстан президенты указы бел?н тарихи- м?д?ни мирас елы дип игълан ител?е юкка т?гел. Совет халкыны? Б?ек Ватан сугышындагы ти?д?шсез батырлыгы безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр!
Таш ??йк?лл?р ?ырлый эчт?н ген?,
Бухенвальд та ?ырлый, Хатынь да…
??йкал ?ыры –
Батырлыкка гимн –
М?х?бб?т ??м н?фрт?т хакында!
Таш ??йк?лл?р балкый тыныч кына,
?йр?нг?нн?р алар тынлыкка.
??йк?лл?рг? килик,
Г?лл?р куйыйк!
??йк?лл?рне ты?лыйк тын гына!
Кьурагьа чахъ хуьрер ава — къелеяр,
Акур касдин элкъуьр ийир келлеяр.
Камбард цуьквер авай гуьзел дереяр,
Адалатдал машгьур хуьр я вун, Гелхен.
( С.Саидгьасанов )
Кьиблепатан Дагъустанда, Лезгистандин мублагь чилел, кьакьан дагъларин къужахда аваз, Кьурагь дере экIя хьанва. Виликан Гияр шегьер (гилан Кьурагь) Кетин кьил, Кекен сув, Элкъвей кьилер, ЦIару дагъ хьтин тик дагъларин ценерив гва.
Абуру югъ-йиф талгьана и дередин секинвал хуьзва. Кьурагь дере, гуьрчег тIебиатдалди кьетIен чка я. Къайи булахар, цуькверивди безетмишнавай яйлахар, михьи гьава, гурлу вацIар, тамар дагъларин макандин абурни я, девлетни. Ихьтин тIебиатдин гуьзел шикилар акур инсандик, гьелбетда, кьетIен гьиссер акатда.
Алай вахтунда Кьурагь райондик 26 хуьр акатзава. Абурукай чIехи пай дагълара ава. Гьар са хуьр вичин тегьерда гуьрчег я, амма и вири хуьрерикай заз багьади, рикIиз чимиди зи бубайрин Ватан- Гелхен я. Ватандивай са тIимил яргъа аватIани, хайи хуьруьн гегьенш чуьллери, такабурлу дагълари, хуьруьн юкьвал алай «Мусар» булахдин гьар са стIалди, «Гъуллугъ», «КьачIул», «Кафир дере» хьтин никIери датIана чпихъ ялзава.
ЦIару дагъдай кьил кутуна авахьзавай гурлу вацIу Гелхенар кьве патал пайзава. Шаир М.Камалдинова вичин хайи хуьруьз «Зи гъвечIи Тифлис» лугьун дуьшуьшдин кар туш. И кIвалах Ш.Исаева вичин са шиирдани къейд ийизва:
Гелхенар чаз шейх Агьмадан,
Мухтаран, гьакI Мегьамедан
Кхьинра «Тифлис» хьана,
Цавун аршда элциф хьана.
Гелхенар къадим ва девлетлу тарих авай хуьр я. И кIвалах хуьре авай араб чIаларин кхьинар, мусурман дин кьабулдалди вилик мажусийрин ва хашпарайрин лишанар атIанвай жуьреба-жуьре къванери субутзава. Гьеле Кавказдин Албания уьлкве авай девиррани Гелхенрин хуьруькай малум тир.
Хуьруьн тIварцIиз фикир гайитIа, ам «гел» ва «хен» гафарикай ибарат хьанва ва адан манани «гелар яшамиш жезвай чка» я лагьайтIа, чун бажагьат ягъалмиш жеда. Малум тирвал, Кавказдин Албания 26 тайифадикай ибарат тир. Геларни гьа и тайифайрикай сад я.
Хуьре шумуд виш йисарин тарих авай, агьалийри вичел дамахзавай шейх Султан Агьмадан зияратни ава. ЧIехи бубадин суьгьбетрай заз малум хьайивал, шейх Агьмад зурба алакьунар авай, аламатдин инсан тир. Аквар гьаларай, ам Лезгистандиз мусурман дин машгьур авун патал Шаркь патай атанвай. Адаз неинки са диндин рекьяй чирвилер авай, гьакI гьар жуьре илимар, философияни, са шумуд чIални чидай. Лугьуда хьи, шейх Агьмад эвелни-эвел Ахцегь дередиз мугьман хьана. Инсанри вич кьабул тавуна акур Агьмад дагълариз хкаж хьана. И дередин агьалийриз Агьмад вуж ятIа, анжах ам хъфейла чир хьана, адан гуьгъуьниз фена. Гелхенрин «Эгъвей уьр» алай чкадал инсанри адав агакьар хъувуна, хъша лугьуз тIалабна. Агьмада вич саймишунай чухсагъул лагьана, эгер кьурагь хьана,инсанриз зиянар жез хьайитIа абуруз куьмек хьун патал вичин гъиле авай лаш шимеда эцяна, са легъв хьтин чка авунай. Хуьруьнвийриз къени а чка хъсандиз чида. Гьанал къвез марф къун патал дуьаяр кIелун чкадин агьалийриз адет хьанва. Дагъдай шейх Агьмад Гелхениз эвичIна. Ина ам яшамиш хьайи чка агьалийриз исятдани малум я. Гьайиф хьи, шейх Агьмадан я са шиир, я философиядин са фикир-меслят къенин несилдив агакьнавач. Абур Дагъустанда Советрин гьукум тестикь хьайи йисара диндиз талукь эсерар я лугьуз, авам ксари цIузни вацIуз гадарна. Иниз килигна 500-йисалай еке тарих авай багьа эсерар гел галачиз квахьнава. Алай вахтунда шейх Агьмадан сур еке гьуьрметдивди хуьзвай зияратдиз элкъвенва.
Гьайиф хьи, ихьтин зурба тарих, хсуси меденият, ацукьун-къарагъун авай хуьр югъ-къандавай гъвечIи жезва. Исятда гзаф кьадар агьалияр, иллаки жегьилар, Ватан гадарна, чпин хизанарни галаз, регьят уьмуьрдин суракьда аваз, гъурбатда яшамиш жезва. Гьелбетда, кар алай месэла хуьруьн чкайра къулай шартIар тахьун я. Ихьтин гьалар себеб яз лезги чилелай шумудни са хуьр гьич тахьайбур хьиз квахьнава. Еке са хуьруькай анжах чкIанвай цларни къванерин гьамбарар амукьзава.
Кьисметди чун дуьньядин гьи пипIез акъудайтIани, чна чи хайи хуьр, бубайрин юрдар рикIелай ракъурун лазим туш. Гъурбатда гьикьван хъсан, гьикьван къулай шартIар хьайитIани, мукьвал-мукьвал вилерикай карагзавайди эвелни-эвел хайи хуьр — Ватан я. Четинвилера гьатайлани чаз сифтени-сифте ватандивай куьмек кIан жезва. Чи бубайри шумудни са къанлуйрихъ галаз кьиле фейи женгера чпин “халисан лезги иви” экъичай чилер къе гадарун гунагь я. Къвезмай несилризни Ватандин ширинвал чирун, ам кIанарун чи буржи тирди гьисс авун лазим я.
Амина Шагьпазова,
ДГУ-дин филологиядин факультетдин 3-курсунин студентка
«Элкъвей кьилер» цуьк акъатай.
Шишер хьтин синер сагърай!
Зи хайи хуьр, багъри Кьурагь,
Садрани чаз лугьуз тахьай,
Дериндавай сирер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи ери хуьр,
Бецер кIамни Вилен кIам.
Дагъдин свалар, цIегьер сагърай!
ЧIафар дагъни Киткенин кIам,
Кьве Хутадин бегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи рехи хуьр,
«Къванцин гурар», «Эфенд карар».
Гьа капI авур вирер сагърай!
РикIел хкиз хъсан ксар,
Абурун пак тир пIирерсагърай!
Зи хайи хуьр, зи чIехи хуьр,
Ханд дугуна багълар кутур,
Чи бубайрин гьекьер сагърай!
Гьар са велед дуьз рекье тур
Чи дидейрин рикIер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи цIийи хуьр,
Гияр шегьер пеле хьайи.
Душман ягъай сенгер сагърай!
Ватан хуьнин йикье хьайи
Дирибаш хва-аскер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къадим хуьр,
Мурсал – ханди буьркьуь авур
Ви Саидан вилер сагърай!
Ашкъи – гьевес экуь авур
Афизатан гуьллер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи къени хуьр,
Рагъ пелеваз никIел хьайи.
Чи вахарин сегьер сагърай!
Абидатан рикIе хьайи
Мани лугьур тегьер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи бике хуьр,
«Мухак дере», «НуькIре булах»,
Анрай къвезвай сесер сагърай!
Зейнал вуч я! Ильгьамд булах. –
Адан чIагъанд мецер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи еке хуьр,
Заргар Гьадис-хуьруьн абур.
Адан къизилд сятер сагърай!
Шагьсена ва Гьажид авур,
Япунжияр, литер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи гуьзгуь хуьр,
Яр-дустунин хатур амай.
Ви устIаррин муькъвер сагърай!
Кьве таза цуьк луьгьуьм жезвай
КIвале-кIвале мехъер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи экуь хуьр,
Ви суварик атанавай
Мугьманарин кьуьлер сагърай!
Стхайри ваз тебрикзавай
Чими – чими телер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи багъри хуьр,
Элдиз раиж алимар гай.
Чпин экуь кьилер сагърай!
Хуьре таза къелемар цай
Сефербеган гъилер сагърай!
Зи хайи хуьр, зи чан жигер,
Ханарин рикI хьайи меркез,
Ахьтин уьмуьр ваз тахкурай!
Кьадайвал тIвар мад ви екез,
Бахтлу девир ваз ахкурай!
Зи хайи хуьр, чан зи Кьурагь,
Аман-иви, даях, панагь.
РикIел хьайи хирер сагърай!
Хкаж жезвай, квачиз гунагь,
Гележегдин цIирерсагърай!
I999 йисан 3 июль
(26.05.2005 й. шиир цIийи кьилелай туькIуьр хъувуна)
Алимурад СтIурви ва Келентер Келентерли. Абур кьведни са-1933-йисуз, са хуьре – СтIура дидедиз хьана. Сад февралдиз, муькуьдини мартиниз. Кьисметди кьведни “стIурвийрин шегьер” КIеледиз -муаллимвилин институтдиз акъудна. Жегьилрин рекьер гьа инлай чара хьана. Сад-Келентер чIехи Семед Вургъунан меслятдалди поэзиядин рехъ хкягъна Бакудиз акъатна, муькуьд-Алимурад муаллим хьиз хайи хуьруьз хтана.
Чаз-“КцIарвийриз” гьамиша “Алимурад халу” тир Алимурад Шагьмурадова гележегдин вири кьисмет тайин авур и легьзедикай “гьайиф” лугьуз рахадай. Келентер кьван машгьур тахьайвиляй ваъ, рикIевай гьиссер шиирриз элкъуьрдай мажал жагъурнач лугьуз. Гуьгъуьнай политехникадин институт куьтягьна чара-чара идарайра жавабдар везифайрал кIвалахнатIани, вичин асул алем поэзия тирди геж-уьмуьрдин 70-яшара кьатIанай ада. ГьакI тирвиляй ада вичин сифте ктабдал “Пудкъад йисуз рахун тавур къелем” тIвар эцигнай.
Хьайи чIал хьиз Азербайжан чIални хъсандаказ чидай Алимурад СтIурвиди са куьруь вахтунда поэзиядин хъсан чешнеяр арадал гъана, чи литературада вичиз махсус гел туна фена.
Агъадик чна шаирдин са шумуд шиир куь ихтиярдиз гузва.
Я зун
Къваз тавуна йифиз-юкъуз авахьна,
Мурадарив агакь тавур яд я зун.
Зун тахьайтlа зун хьиз кайид амукьдач,
Дуьнядилай финиз гьеле фад я зун.
Фелекди зун зелилбуруз юлдашна,
Дуьняди заз душманвилив тамашна.
Берекатар гарар-марфар тарашна,
Агакьнаваз кlватl тахьай са гад я зун.
Писвал авун хъсанвилиз жаваб я,
Садаз гунагь, садаз и рехъ суваб я.
Дуьняд крар сад дуьз ятlа, вад таб я,
Зазни чидач дуьняда квел шад я зун.
Фелекди заз дуьня гана, пай ганач,
Гьарайна за- дустарини гьай ганач.
Зи гъилевай муьгьуьббат заз тай хьанач,
Муьгьуьббатди етим авур сад я зун.
Бахтарикай сад якьуна, вад квахьай,
Уьмуьрдикай са югъ, са йиф шад тахьай,
Дердерикай виш чуьнуьхна сад кхьай
Гагь Сизиф я, гагь Алимурад я зун…
Алакьнач
Мурадарив агакьайла жаванар,
Югъ куьруь йиз кlан хьана заз, алакьнач.
Жанавурни хеб са-садав туькlуьрна,
Кьвед санал хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Дуьняд нямет виридаз пай авуна,
Ажуз, къудуз са-садаз тай авуна,
Етим авай кумада цlай авуна,
Рагъ мукьув гъиз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз хьана и гишинбур, яванар?
Сад Аллагьдив авуна за дуванар.
Дуьня туна суруз физвай жаванар,
Рекьинкай хуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Вучиз дуьня икl са-садак какахьна,
Етимрин дердер-гъамар алахьна.
Агакьнавай къуьлуьн никlер акахьна.
Вахтунда гуьз кlан хьана заз, алакьнач.
Кьакьан дагъдиз тамашзавай тепедиз,
Куьлгедик квай гардан шуькlуь цуькведиз,
Вичелай фад бала кьейи дидедиз,
Шиир кхьиз кlан хьана заз, алакьнач.
Чlуру кlалам
Сару сим алачиз хам устардив гваз,
Межлисдиз аватай тар я, тахсиркар,
Сегьрадиз алатай Межнун дили туш.
Вафасуз акъатай яр я, тахсиркар.
Гьалал гьарам хьана, гьарам шейер нуш,
Дидедлай вад- цlуд кам вилик фена руш,
Тербия кесиб хьун дуьняд гунагь туш,
Аял базардиз фей къар я, тахсиркар.
Са фикир тагана жедай крариз,
Майдан гана чна тахьай гарариз,
Чlуру кlалам ягъана къени тарариз,
Лугьумир чlуруд гай тар я, тахсиркар.
Пилид гъиле гана чи булах, чи яд,
Ватан шад тахьайтlа, миллет жедач шад,
Тахайди диде туш, ферсизди велед,
Ферсизди ийидай кар я, тахсиркар.
Кьабулна “дустари” чун тур кlалубар,
Худ хьай казинояр, буш хьай клубар
Гьахъ хьана урусди кхьей улубар,
За кхьей и кьуд-вад цlар я, тахсиркар.
Чи пуд рангад пайрагъ чна виниз кьан,
Тексундилай калин гъери михьиз кьан.
Патахъай гар къведай рекьер кlевиз кьан,
Чид тушиз, чаз къведай гар я, тахсиркар.
Ама дуьняда
Кьуьзуь дуьня, ви уюнар чир жедач,
Дирид фена, кьийид ама дуьняда.
Бахтунин чарх дуьз патахъ элкъуьр жедач,
Кана кабаб хьайид ама дуьняда.
Фелекди чаз дили кьисмет кхьана,
Зайифбурув залан парар вугана.
Кlеви къванер цlуру хьана чкlана,
Къванжалайни къийид ама дуьняда.
Кесиб дуьня бала етим таз фена,
Залумарни зулумдайбур къвез фена.
Акьуллубур дуьнядилай шез фена,
Акьулдикай кимид ама дуьняда.
Дили уьмуьр муг амачир къуш хьана,
Садаз зегьер, садаз дуьня нуш хьана.
Бала жейран гъуьрчехъандал туш хьана,
Яд ягъида хайид ама дуьняда.
Алимурад, вун ама, велед фена,
Ви уьмуьрдиз кьуьд атана, гад фена.
Цlуру Межнун дуьнядилай фад фена,
Межнунарин цlийид ама дуьняда.
Вучиз я?
Кьисметар гай кьуьзуь фелек,
Ви дердер залан вучиз я?
Са дидеди нек гана хвей
Стхаяр душман вучиз я?
Гьар четинвал эхи авур,
Веледар хуьз чlехи авур.
Чlулав чlарар рехи авур,
Дидеяр пашман вучиз я?
Сад багьа я, сад я пулсуз,
Сад къиметлу, сад я ужуз.
Сад зайиф я, сад я къудуз,
Къудуздаз майдан вучиз я?
Уьмуьр куьруь са гагь ятlа,
Гахъсузвалун гунагь ятlа,
Вун кьведазни гъуцар ятlа,
Сад нуькер, сад хан вучиз я?
Чаз гай паяр масан гана,
Бязибуруз хъсан гана,
На дуьнядиз инсан гана,
Иблисни шайтlан вучиз я?
Дерт кесибда эхиз хьайла,
Сад гужлу, къад ажуз хьайла,
Стхад стха рекьиз хьайла,
Дуьняда инсан вучиз я?
Дердер чlехи, мурад гъвечlи,
Хизан пара, суфра ичlи,
Акьуллудаз дуьня мичlи,
Сефигьдаз девран вучиз я?
Намуссузди къудузарна,
Диден буба ужузарна.
Кьуьзуь кьиляй ажузарна,
Ажал къвердал тан вучиз я?
Стlур
Чи ватандин михьи гьава,
Дагъдай къвезвай гар я Стlур.
И дуьняда хуьр парава
Виридалай иер я Стlур.
Са пад Крар, са пад Лацар
Вилин нагъв хьиз михьи вацlар,
Дили гъерчер, дагъдин яцар,
Ваз ганвай паяр я Стlур.
Ви цуьквер дердин дарманар,
Кими хьай туш ваз мугьманар,
Михьи нек хъвай ви жаванар,
Дуствилиз пайгар я Стlур.
Лап женнетдиз жеда ухшар,
Уях хьайла дагъдин къушар
Къветер хьтин фере рушар,
Гадайрин бахтар я Стlур.
Ви булахар земземдин яд,
Ви велед я Алимурад.
Зи чандавай чlехи мурад
А ви михьи тlвар я Стlур.
Дамахзава зи рикlи
Килиг ийиз дидед хайи Ватандиз
Секин-секин кlвалахзава зи рикlи.
Къайи цикай нуш хьанавай зи чанда,
Шербет авай булахзава зи рикlи.
Зи Ватанда санал мискlи, санал пlир
Экъвезава дагъда жейран, чуьлда къуьр.
Цуьквед кьуна нур гузавай хайи хуьр,
Са женнетдиз уртахзава зи рикlи.
Заз дагъ ава цаварихъди галкlанвай,
Ам Шагьдагъ я, Аллагьди заз ганавай,
Ватандикай цуькведивди диганвай
Са гуьлуьшан яйлахзава зи рикlи.
Хпен патав бицlи келе кьуьлзава,
Дагъдин хурай заз чубанди гъилзава,
Фад гъваш лугьуз мугьманрини вилзава,
Нек акайна къаймахзава зи рикlи.
Ватан хуьнин бурж алайд я инсандал,
Бурж пара я веледарин хъсандал,
Заз Стlурни Самур гайи Ватандал,
Йифиз-юкъуз дамахзава зи рикlи.
Зид я дустар кьабулдай къайи булах,
Тар авачиз цуькведикай дуьз хьай багъ,
Зи дагълариз мугьман атай цlийи дагъ-
Лацу дагъдал пайдахнава зи рикlи!
Кцlар газет
Начиная с VIII века, после завоевания арабами Кавказа, в Лезгистане распространяется арабский язык, литература и культура. Албанский алфавит, которым лезгинский народ пользовался в течение нескольких веков, стал вытесняться из сферы употребления. Вместо него лезгины начали применять в письме новый алфавит, созданный на арабской графике, который получил название “аджам”. С его помощью на лезгинский язык переводились религиозные, научные и художественные произведения.
Появились центры распространения арабского языка и литературы. Представителями лезгинского народа создавались литературные памятники на арабском языке. К таким памятникам можно отнести, например, эпиграфические надписи и прозаические произведения.
Эпиграфические памятники, хотя и кратки по содержанию, но сообщают важные сведения об исторических событиях. Они создавались по особым традициям. В них содержались афоризмы, краткие нравоучения, крылатые слова, мудрые изречения и т. д.
Прозаические произведения посвящались отдельным событиям истории. Их авторы сообщали ценную информацию о своих и прошедших временах, (“Ахты-наме” — X в., “История Дербента и Ширвана” — XI в., “Раихан ал-хакаик ва-бустан ад-да-каик — XI в., “Цахур-наме” — XIII в., “События в Дагестане и Ширване: ХIV-ХV вв. и др.).
В исторических источниках встречаются имена таких арабоязычных писателей и ученых, как Хаким ибн Ага ал-Ахты (X в.), Абул Фередж ад-Дербенди (XII в.), Хаким ибн Ибрагим ал-Лекзи ал-Хиналуги ал-Дербенди (XII в.), Седреддин Сулейман ал-Лекзи (XIV в.), Махмуд ал-Хиналуги (XV в.), Гашим ал-Ахты (ХVII-ХVIII вв.), Рахманкули ал-Ахты (XVIII в.), Абдурахман ал-Ахты (XIX в.) и др.
Кроме них до нас дошло также творческое наследие десятков других крупных представителей арабоязычной лезгинской литературы, таких, например, как Агамирза ал-Киани (XVIII в.), Магомед ал-Яраги (1772-1838), Мирза Али ал-Ахты (1771-1858), Гасан Алкадари (1834-1910) и др.
[b]Начиная с XI века в Лезгистане распространяется вместе с персидским и арабским языками также тюркский язык и литература. Лезгинские поэты создают свои произведения как на персидском и арабском, так и на тюркском языках.
Первым тюркоязычным поэтом, видимо, является Кюре Мелик. О нем первым сообщил литературовед М. Ярахмедов в своей монографии «Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей”.
Кюре Мелик жил и творил в XIV веке. До нас дошла его элегия на тюркском языке под названием “Мусибат-Наме” (“Поэма о трагедии”). В этой поэме автор отражает события в Лезгистане, связанные с нашествием хана Золотой Орды Тохтамыша.
После Кюре Мелика из известных нам тюркоязычных поэтов можно отметить Мискина Вели Факира Мискинджинского, Ибрагима Мюшкюрского и Акбера Мюшкюрского, живших в XVI веке. Их творениям присущ высокий уровень поэтического мастерства, для них характерно использование наряду с традиционной классической поэтикой народно-поэтических мотивов ашугской лирики.
В ХVII-ХVIII вв. увеличивается число тюркоязычных поэтов. Нам известны имена таких поэтов как Лезги Салех Ярагский, Кюре Имам, Забит Каладжухский, Лезги Кадир Кюринский (XVII в.), Лезги Ахмед, Бука Цилингский, Лейли-ханум Мискинджинская, Сейид Ахмед, Ихрек Режеб, Назим Ахтынский, Закир Ахтынский (XVIII в.) и др. Все эти поэты создавали свои произведения не только на восточных языках, но и на родном лезгинском. Это доказывают и слова Лезги Салеха:
Ашуг говорящий, эйустад, милый устад,
Кто не знает лезгинского языка,
как будет знать персидский?
Кто не изучал “алиф”, “бей” с детства,
Откуда будет знать этику, культуру?
(Подстрочный перевод)
Как и в мировой литературе, XIX век в истории лезгинской литературы знаменит как “плодотворный век”. В это время еще больше становится число тюркоязычных поэтов. Можно привести, к примеру, имена таких корифеев слова, как Эмирали Тагирджальский, Гасан Ал-кадари, Мирза Джабраил, Мирза Керим, Джабраил Мискинджинский, Багир Каладжухский, Аодурахман Ахтынский, Мазали Али, Нуру Ахтынский и др.
К сожалению, надо отметить, что все это богатое литературное наследие не доведено до лезгиноязычных читателей в полном объеме и не исследовано в достаточной степени.
[Автор: Азиз Мирзабеков, Сейфедин Бедирханов // журнал “Возрождение”
Сочинение
Тема : Авылым тарихында Б?ек
Ватан сугышы чагылышы
Башкарды Ганиева Алид? Илфир кызы
?ит?кче Габдрахманова Луиза Мин?а? кызы
2012
План
1.Б?ек Ватан сугышы – бар халык фа?игасе.
2.Авылдашым М?къс?д С?гъдиев ист?лекл?ренн?н.
3.Яшь буынга тел?кл?р.
4.Сугыш аф?те кабатланмасын.
5. Сугышта ??лак булучыларны ??м х?б?рсез югалганнарны онытмыйк.
??йк?л булып баса ?и??чел?р,
??йк?л булып баса батырлар.
? батырлар ике тапкыр ?лми,
?ирд? алар м??ге балкырлар.
Тарихта ти? булмаган Б?ек Ватан сугышы 1418 к?н ??м т?н д?вам итте. Илебез халыклары дошманга каршы берд?м к?т?релдел?р. Тик ике юл бар: я – ?лем, я – ?и??!
Безне? Казанбаш авылыннан да Б?ек Ватан сугышына авылыбызны? и? батыр, кыю, эшч?н 227 ир-егете китк?н. Аларны? к?бесен? ?и?? к?нен к?р?, туган авылына, балалары, гаил?се янына ?йл?неп кайту насыйп булмаган. ?йе, ?и?? зур корбаннар б?раб?рен? килде. Сугыш ??м хезм?т ветераны С?ембик? В?лиева ?йт?е буенча, Татарстанда яш?г?н халыкны? уннан бере ??лак булган. ? безне? Казанбаш ??м К?тек авылларыннан сугышта ??лак булучыларга куелган ??йк?лд? 252 исем-фамилия бар. Без б?ген д? ис?н ветераннарны? протезлары шыгырдавын, ч?чл?рен? вакытсыз чал керг?н аналарны? сугыштан кайтмый калган ирл?рен, улларын к?теп ?ксеп-?ксеп елауларын ишет?без. ?ле д? фронтовикларны? куркыныч т?шл?р к?реп кычкыру-ы?гырашулары ишетел?. Хатынь авылы набатлары я?гырап, безне кабат-кабат кис?т?:
“Сугыш б?т?н кабатланмасын!”
?йе, без барыбыз да сугышны? бут?н кабатлавын , ?ирд? тынычлык хакимлек ит?ен телибез.
Без, укучылар, артта калган шушы в?хш?тле к?нн?рне? эчт?леген ныграк а?лау ?чен Б?ек Ватан сугышында ?анын-т?нен биреп фашист илбасарлары бел?н к?р?шк?н сугышчылардан, ? х?зерге вакытта ветераннар булып саналган бабаларыбыздан сорашып бел?без. Сугышны? ачы х?ср?тл?ре аларга бик к?п кайгы алып килг?н ??м алар бу к?нн?рне иск? алганда к?з яшьл?рсез с?йли алмыйлар. Авылыбызда бары тик ике ген? ис?н ветеран калды. Моннан бернич? ел элек, ?ле ис?н вакытта шуларны? берсе -элеккеге физкультура укытучысы-С?гъдиев М?къс?д абый бел?н с?йл?штем. Ул авыр х?лд? урын ?стенд? ята, л?кин ул ми?а ?зене? Б?ек Ватан сугышында ?тк?нн?рен с?йл?рг? берс?зсез ризалашты. Мен? аны? сугыш ист?лекл?ре:
“1941 елны? беренче маена кад?р Куйбышев ш???ренд? элемт? м?кт?бенд? укыдым, шу?а к?р? отсрочка итеп алмый тордылар. 1942 нче елда Арча районы Г?берч?к башлангыч м?кт?бенд? башлангыч классларда укыткан вакытта сугышка алдылар. Казан военкаматында ике т??лек тоткач, М?ск??г? х?рби ди?гез флоты экипажына китердел?р. М?ск??г? Химкин лагеренд? тордык. Х?рби ?зерлек уздык. Кием, корал бирдел?р, сугышырга ?йр?ттел?р. ?ч ай торгач, Ленинград фронтына ?иб?дел?р. Бу вакытта Ленинград чолганышта иде инде. Безне урман эчен? алып кердел?р, чиста киемн?р бел?н паек бирдел?р. Паек диг?не сохари- киптерелг?н икм?к иде. Тормыш юлы Ладога к?ле аша ?тте.
Аерым киемн?р киеп, боз ?стенн?н чыга башладык. Боз ярылган, боз ?стенд? су, билг? кад?р чыландык, юеш киемн?р боз булып катты. 30 километрдан артык юл ?ттек, олыраклар бу х?лг? т?з? алмады, ту?ып-?шеп ?лде. Аларны ирт?н ?ыеп алып ?лгерг?нн?рдерме, белм?дек. ?ст?н, як-яктан немецлар ут яудыра. Ладоганы чыккач, землянкага керттел?р, шул юеш кием бел?н яттык, аяк киемн?ре ?ебеп бетк?н,т?пл?ре т?шеп калган. Ут ягып, ?с, аяк киемн?рен киптереп киеп, ирт?н Ленинградка киттек. “Лесной проспект” диг?н урынга килеп урнаштык. Пушкино ш???ренн?н 5 км. ераклыкта землянкада яш?дек. Сумканы артиллерия утына тоталар. ?йр?н?л?р алып бардык. Снайперлык м?кт?бен бетердем. Полк штабы каршындагы автоматчылар группасында идем. Я?а киемн?р биреп, безне сугышка керттел?р. Сукмактан читк? тайпылса?, сазлык суырып ала. Узколейка аша кердек, т?рле-т?рле пушкалар безг? керерг? м?мкинлек биреп тордылар. Безне? арттан сугыш кир?к-яраклары керде, ? яралыларны алып чыктылар. Безне? бурыч – Синявино биеклеген алу иде. Ул немецлар кулында. Та? алдыннан сугыш башланды. Безне? бурыч – пехотага юл ачу. Бик к?п сугышчан ипт?шл?рне югалту б?раб?рен? без бу биеклекне алдык. Минем ?лешем д? зур булды. Мин немец снайперын юк иттем, ипт?шл?рг? юл ачтым. Бу эшем ?чен мин “За боевые заслуги” медале бел?н б?л?кл?ндем. Аннан траншеяда сугыш башланды. Мин граната ыргыта идем. Граната шартлап мин яраланганмын. К?п кан югалтып, х?лсезл?неп егылгач, мине санитарлар кыр госпитален? алып китеп, осколканы алганнар. Ул с?якк? тиг?н булган.
Башта Ленинград госпиталенд?, аннан со? тазару батальонында д?валандым. С?лам?тл?неп чыккач, кече командирлыкка укырга ?иб?рдел?р. Алты ай укыдым. Комиссия килеп тикшерде ??м флотка ?иб?рде. Кронштадка эл?ктем. Бер ел корбальд? хезм?т иттем. Расчет командиры идем. Фин заливын саклау, немецларны Ленинградка кертм?? иде безне? бурыч. “Ленкор” да физик т?рбия буенча инструктор булып та эшл?дем. Эскадрада гел беренче була идек. 1948 нче елда гына “Ленкор” да хезм?тне т?мамладым. Сугыштан со? 1950 нче елдан 1960 нчы елга кад?р Се?е м?кт?бенд?, ? 1960-1983 нче елларда Казанбаш урта м?кт?бенд? физкультура укыттым. 1983 нче елдан лаеклы ялда. Б?генге яшь буынга без к?рг?н аф?тл?рне к?рерг? язмасын, ил к?ге тыныч булсын, тормышны? кадерен белеп яш?гез. Тырышып укып ныклы белем алыгыз, иле?езне? лаеклы гражданнары, чын патриотлар булып ?сегез, ” – дип т?мамлады с?зен ветеран сугышчы. Ленинград блокадасы турында без тарих д?реслекл?ренн?н ген? укып белс?к, авылдашыбыз бу коточкыч м?хш?рне ?з башыннан кичерг?н, батырлыклар к?рс?тк?н, Ленинградны азат ит? ?чен кан т?кк?н. Мо?а кад?р минем ?чен М?къс?д абый гап-гади кеше булса, ?зе бел?н с?йл?шк?нн?н со? а?а х?рм?тем тагын да артты.
Мен? шундый сугыш елларын ?тк?н М?къс?д абый. Ул Казанбаш авылында ?зене? тормыш ипт?ше Суфия апа бел?н тыныч кына г?рл?шеп яш?де. Берсенн?н-берсе акыллы ?ч ул ??м ?ч кыз т?рбиял?п ?стереп олы тормышка озатты . Уллары Айрат Ди?гез флотында хезм?т ит?, капитан д?р???се алды. Х?зерге к?нд? М?къс?д абый безне? арабызда юк. Ветеран солдат Б?ек ?и??не? 65 еллыгына санаулы гына вакыт калганда вафат булды. М?къс?д абый ист?лекл?ре ??рчак минем к??елемд? сакланыр. Сугыш беркайчан да кабатланмасын. Илебез к?ге ??рчак аяз булсын.
Безне? авылда Б?ек Ватан сугышыннан кайта алмаганнарга ??йк?л куелган.Анда 160 солдатны? исеме язылган.К?бесене? кайда ??лак булуы билгеле булса да, арада х?б?рсез югалучылары да бар. Со?гы вакытта сугышта ?леп калучы ??м х?б?рсез югалучылар турында м?гъл?матлар табу м?мкинлеге ачылды. Х?б?рсез югалган солдатларны? язмышына ачыклык кертел? башлады. Мин д? интернет сайтлар ярд?менд? сугышта х?б?рсез югалган бернич? авылдашым язмышын ачыклый алдым. Сибгатуллин Габбас 1942 елда х?б?рсез югалган. Туганнары аны? турында берни ачыклый алмаган. Мемориал сайтыннан эзл?п, мин аны? 1941 нче елны? октябрь аенда ?сирлекк? эл?г?ен, 1942 нче елны? февраленд? вафат булуын ачыклый алдым. Гроднода 353 нче шталагта коточкыч авыр шартларда гомере ?зелз аны?.Нибары 29 яшь була а?а! 3 баласы ятим, хатыны тол кала.
Сугышта ??лак булган ??м х?б?рсез югалганнар язмышына беребез д? битараф булмасак иде, музейларга куяр ?чен документлар эзл?п, кил?ч?к буыннырга сугыш чоры фа?игасен б?тен тулылыгы к?рс?т? кир?к. ?тк?нне белм?г?н халыкны? кил?ч?ге юк. Без ?зебезне? тарихыбыз бел?н кызыксынырга, аны ?йр?нерг? бурычлы. 2012 нче елны? Татарстан Республикасында Татарстан президенты указы бел?н тарихи- м?д?ни мирас елы дип игълан ител?е юкка т?гел. Совет халкыны? Б?ек Ватан сугышындагы ти?д?шсез батырлыгы безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр!
Таш ??йк?лл?р ?ырлый эчт?н ген?,
Бухенвальд та ?ырлый, Хатынь да…
??йкал ?ыры –
Батырлыкка гимн –
М?х?бб?т ??м н?фрт?т хакында!
Таш ??йк?лл?р балкый тыныч кына,
?йр?нг?нн?р алар тынлыкка.
??йк?лл?рг? килик,
Г?лл?р куйыйк!
??йк?лл?рне ты?лыйк тын гына!
Хуьруьг Тагьиран “Гьавадин пагьливан” поэмада Валентин Эмирован къамат
XX асирда советрин халкьарин кьилел атай виридалайни чIехи мусибат 1941-1945-йисарин Ватандин ЧIехи дяве хьана. А девирдин эсеррик Х.Тагьиран “Гьавадин пагьливан”, “Кьуд йис”, “Алхасан махорка” поэмаяр, “Дагъдин кард”, “Геройдиз тIвар мубарак” шиирар акатзава. Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьайи Эмиров Валентинан ва Алиев Гьасретан кьегьалвилел халкьдин шаирди лап рикIивай дамахзава ва абур Лезги чилин асланрив гекъигзава.
1943-йисуз Хуьруьг Тагьир, ЦIадаса Гьамзатахъ, Абуталиб Гъафуровахъ, Александр Назаревичахъ галаз санал душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьанай. Шаирдиз немсерин фашистри дагъвийриз авур цаваривай, чилеривай эхиз тежер чапхунчивилер, зидвилер вичин вилералди акунай.
Шаирдиз немсерин лагълагъчийри “чна Кавказдин халкьарик кядач” лугъудай къалп гафарин къимет вуч ятIа, мад сеферда чир хьанай. Хуьруьг Тагъиран вилик иви кIвахьзавай Нальчик, санал яна къанавдиз гадарнавай агъзурни вад виш кас кьуьзуь итимрин, дишегьлийрин ва гъвечIи аялрин мейитар акъвазнай. Дяведин йисара вири миллетрихъ галаз санал лезги халкьдин рухвайрини рушари игитвилин чешнеяр къалурнай. Валентин Эмирова, Гьасрет Алиева, Араз Алиева, Эсед Салигьова, Мирза Велиева лагьайтIа, Советрин Союздин Игитвилин баркаллу тIварар къазанмишнай. Хуьруьг Тагьира са йикъанни, са сятдинни яргъал вегъин тийиз абурукай шиирарни поэмаяр теснифна. “Гьавадин пагьливан” тIвар алаз Валентин Эмироваз бахшнавай поэма иллаки таъсирлуди хьана. Къад миллион кас советрин инсанрин чанар тухвай Ватандин ЧIехи дяведи социализмдин къурулушдин мягькемвал, гьа жергедай яз чи идеологиядин, поэзиядин къудратлувал субутна.
Хуьруьг Тагьира лезги поэзияда поэмадин жанр идейнивилелди, уьмуьрдиз тайин тир делилралди къимет гузвай образралди девлетлу авуна. Шаирди вичин яратмишунра А.Фатахованни СтIал Сулейманан тежриба санал сижифламишна, лиро-эпический поэма арадал гъана.
“Гьавадин пагьливан”.Ина шаирди сифте яз неинки вичин рикIин гьиссер, хиялар, фикирар лугьузва, гьакIни тайин инсандин, Советрин Союздин Игит Валентин Эмирован кьисметдикай, къаматдикай, ада авур игитвиликай художественный чIалан гуьзел формайралди галай галайвал суьгьбетзава. Вичин жанлувилел, акьалтIайвилел гъалтайла, игитдин къамат вири терефрихъай виливай кьатIуз жедай тегьерда гунин жигьетдай и поэма тафаватлуди, шаирдин яратмишунра кьилди са важиблу кам къачун хьанва.
Поэмадин сифте цIарара шаирди хайи халкьдин, ватандин тербия къачур Валентин Эмиров элдин руьгьдин чешне, гъвечIизмаз лезги тIебиат кьунвай уьтквем хва тирдакай лугьузва.
ЧIехи хьана пагьливан хьиз
гьайбатлу,
Вични уьтквем, гзаф зирек,
къуватлу.
Къизил цуьк хьиз, гъвечIизмаз
чиг алай,
Адан гзаф летчиквилел рикI алай.
Хуьруьг Тагьира къагьриман лезгидин къамат гьерекатда аваз ганва. Ам кIелдайбурун вилик чIехи ва лигим жезва. Ватан хуьн патал ам гьазур хьанва, адаз са куьнихъайни кичIезмач, вучиз лагьайтIа ада вич гьар жуьреда ахтармишзава, адан гафар дамах авун туш, халкьдин рекье чан гунни адаз гьайиф туш. Вич Ватан хуьз гьазур хьанвайди ада кардалди, белофинрихъ галаз хьайи дяведа субутарнай.
Эмирован самолетди, душмандин винел Азербайжан халкьдин эпический эсердик квай къагьриман хва Куругълиди хьиз, авуна кIевиз гьарай, душмандин винел къурна са къати цIай.
Цава дяве физвайла, Эмирова душмандив вил ахъайиз тадачир. Вичин вири жуьредин мумкинвилер, алакьунар ишлемишиз, ада душман телефдай, вични цIун юкьвай сагъдиз, я туш хирерни хьана, аэродромдал самолетни гваз хкведай. Кьве сеферда адал залан хирер хьанай.
Залан хирер алаз госпиталда авай рикI хци игитди, анжах вич жезмай кьван фад фронтдиз хъфиникай, цавун бушлухрай душмандал цIай къуруникай фикирзавай.
Сагъ хъхьана хирер адан
са бубат,
Са гьал хтайвалди бедендиз
къуват,
Къаткай йикъар буш фейид яз
гьисабна,
Мад вич фронтдиз рахкурун
тIалабна.
Кьегьал летчикдин мурад кьилиз акъатнай. Ам мад самолетдин штурвалдихъ ацукьна, гъалибвилин югъ мукьва ийиз алахъна.
Валентин Эмирован къамат Хуьруьг Тагьира, вичин саягъ, вири жуьредин тарифдин гафаралди ачухарзава: “хци рикI авай”, “пагьливан хьиз гьайбатлу”, “уьтквем”, “гзаф зирек”, “къуватлу”, “гзаф зурба къанажагъ, авай”, “вилер зирек, жигер сагълам, рикI хци” ва ихьтин масабур. И тарифар гьакIанбур туш, абуруз Валентин Эмиров гьакъикъатдани лайихлу тир.
Поэмада са шумуд чкадал Валентин Эмирован гафар гузва. Вичин рахунралди адан виликди фини, чIехи хьуни, жегьилзамаз полкунин командирдин къуллугъдал кьван хкаж хьуни акьалтIай тамамвал къалурзава.
Шаирди Эмирова душмандиз кьазвай ягъунар, ада гьавада вич тухузвай къайдаяр гьар жуьредин такьатралди лугьузва, са шумуд чкадал дяведин ихьтин шикилар гузва:
Гьатна игит къати ялавдин
къене,
Чарх гана тадиз кьулухъди
элкъвена.
Чими-чимиз ада вичин гъилелди
Хъияна душман вегьена
чилелди…
Амма гьамиша Валентин Эмировавай сагъдиз женгинай экъечIиз жезвачир. Душманрин къуватарни тIимил тушир. Самолётди цIай кьунвайтIани, эхиримжи женгинай Эмиров сагъдиз экъечIдай, амма парашют ахъа хьанач…
Асландин рикI авай игитдин эхиримжи женг шаирди еке устадвилелди ва таъсирлудаказ къалурнава:
ЭкъечIна ам къати ялавдин
юкьвай,
Парашют гваз гадарна чилиз
мукьва.
Ахъа хьанач гьич парашют,
аватна…
Гьайиф юадаш! Гьайиф, гъиляй
акъатна!
Ватандин ЧIехи дяведин йисарин сифте кьилера игитвилин тIвар къачур Валентин Эмиров Ватандин азадвал, халкьдин абадвал патал телеф хьана, амма адан баркаллу ва багьа тIвар эбеди яз халкьарин рикIера амукьдайди шаирди еке гьуьрметдивди къейдзава:
Халкьди хуьда гьамиша ви тIвар
кIевелай,
Вун хьтин хва алуддач гьич
рикIелай,…
Ватандин ЧIехи дяве советрин вири халкьар патал лап четин ва зурба имтигьандиз элкъвена. Ахьтин завалрай уьтквемвилелди экъечIай халкьарин дуствал, садвал садрани чкIин тийирди хьун лазим тир. Гьайиф, я а уьлкве, я дуствал къе амач. ЯтIани чи тарих еке тербиячи ва акьулдин чешме, аникай тарс хкудун чи везифа я.
Халкьар! Сад хьухь! Ислягьвал
куь пайдах хьухь!
Мягькем яхъ куьне гъилер
гъилера!
Куь уьмуьрдин – зи уьмуьрдин
даях хьухь,
Садвал, Дуствал пак мурад яз
рикIера!
Арбен Къардашан и гафари Хуьруьг Тагьиран сес давамарзава.
Сегьерхалум Османова,
Герейханован хуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин муаллим
Лезги газет