Сочинение на тему ?аза? хал?ыны? салт д?ст?рлері

0 вариантов

1. Саба?ты? та?ырыбы: ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері
   Ма?саты:
   1. О?ушылар бойына хал?ымызды? рухани байлы?ын сі?іріледі, ?лтымызды? д?ст?рлерінен ?лгі алады. ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері туралы білімдерін толы?тырып, ке?ейтеді.
   Жа?а с?здерді ме?гереді, аударма ж?мыстарында пайдаланады.
   2. О?ушыларды? с?здік ?орын дамыту, с?йлеу м?нерін жетілдіру, м?нерлеп о?у да?дыларын ?алыптастыру.
   3. ?лтты? ?азынамыз салт-д?ст?рлерімізбен таныстырып, рухани байлы?ты ?адірлеп- ?астерлеу керектігін т?сіндіру, отанс?йгіштік ?асиеттерін ?алыптастыру.
   ?дістері: с?здік, с?ра?-жауап, м?нерлеп о?у, баяндау, ой тол?ау.
   Саба? т?рі: Білімді ж?йелеу: жарыс саба?
   Саба? барысы: 1.?йымдастыру кезе?і
   А) Сынып тазалы?ына к??іл б?лу.
   ?) С?лемдесу. Т?гендеу.
   Б) Назарларын саба??а аударту.
   Салт – д?ст?р – ?р ?лтты?, халы?ты? діні мен сеніміне, т?рмыс – тіршілігіне, ?лтты? ??рылым ерекшелігіне с?йкес ?асырлар бойы жина?талып, ?мірді? ?зі ту?ыз?ан ??рыптарды? жиынты?ы. Салт-д?ст?р ?лт ?шін ?мір, ?о?ам за?ы болып негізделіп, сана, та?ылым, т?рбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлы? – ?неге т?жірибесін ??ра?ан.
   Мысалы: той, наурыз к?же, ?ыз ?зату, ?она?асы, шашу , ерулік б?ларды? б?рі ата салты болып саналады. Салт-д?ст?рді? ел арасында?ы т?лімдік, т?рбиелік, халы?ты? м?ні зор. Халы?ты? атадан бала?а к?шіп, дамып отыратын тарихи ?леуметтік, м?дени – т?рмысты?, к?сіптік, салт-сана, мінез ??лы?, т?лім-т?рбие ж?не рухани іс-?рекетіні? к?рінісі д?ст?р ар?ылы танылады. Салт-д?ст?р байлы?ы м?дениетті? байлы?ы.
   ?аза? хал?ы салт – д?ст?рге бай халы?. ?дет, ??рып, ишара, ырым, тыйым, да?ды б?рі осы салт-д?ст?р к?рінісі. Мысалы: ата-ананы, ?лкенді ??рметтеу, бай?азы, к?рімдік, с?йінші, к?де с?рау, с?лем беру, ат тергеу, ??рдасты? ?алжы? т.б. салт-д?ст?рге жатады.
   Д?СТ?Р – белгілі бір ?лтты? немесе халы?ты? ?рпа?тан-?рпа??а беріліп отыратын, тарихи ?алыптас?ан, оларды? ?леметтік ортасында ?за? уа?ыт бойы са?талып отыр?ан ?леуметтік –м?дени ??ндылы?тар жиынты?ы.
   Д?СТ?Р ке? ма?ыналы ??ым. Мысалы ?аза?ты? ?ю-?рнек, с?улет, ?н –к?й ?нерінде де тамаша д?ст?р саба?тасты?ы са?тал?ан.
   Ту?ан со? адам боп,
   Білімсізден жаман жо?.
   Ел д?ст?рін білмесе?
   Ж?рт айтады надан деп.
   Ата-баба? арда?ты,
   Жаманды??а бармапты.
   Ардай т?тып ?лкенді
   Ата жолын жал?апты.
   Бауырлас?ан т?німіз
   Б?зылма?ан антымыз.
   Ке? даланы? ежелгі
   ?аза? дейтін хал?ымыз,
   ?зге ?лттай бізді? де
   Бар д?ст?р мен салтымыз.
   Бірінші айналым: «Та?дау»
   Екінші айналым: «Салт-д?ст?рді білесі? бе?»
   ?шінші айналым: «Кім жылдам?»
   Т?ртінші айналым: «?аза? хал?ыны? салт-д?стрлерінен к?рініс к?рсету»
   Бесінші айналым: «Шы?армашылы? шеберлік» (Постерлерді ?ор?ау)
   Бірінші айналым: «Та?дау»
   1.?лтты? та?амдарды ата?ыз:
   С?укеле, ?амзол, к?йлек;
   Асы?, то?ыз??мала?, са?ина салу;
   Бауырса?, ?азы, айран, ??рт
   2.?лтты? киімдерді ата?ыз:
   С?укеле, ?амзол, к?йлек;
   Асы?, то?ыз??мала?, са?ина салу;
   Бауырса?, ?азы, айран, ??рт
   3. ?лтты? музыкалы? аспаптарды ата?ыз:
   1) К?кпар, аударыспа?, а?с?йек
   2) Тыма?, жейде, кебіс
   3) Асатая?, сырнай, дауылпаз
   4. Б?йге деген не?
   1) ?аза? хал?ыны? ?лтты? киімі
   2) ?аза? хал?ыны? ?лтты? ойыны
   3) ?лтты? та?ам
   5.Т?йе с?тінен жасал?ан сусын:
   1. Айран
   2. ?ымыз
   3. Ш?бат
   6. Т?рт т?лік малды ата?
   Екінші айналым: «Салт-д?ст?рді білесі? бе?»
   «Базарлы?» (д?ст?р). Алыс сапар?а саяхат?а, сауда жолына шы??ан адамдар жерлестеріне, к?рші – к?лемдеріне, сыйлас адамдарына, жас балалар?а ірілі-?са?ты сыйлы?тар ?келеді. Оны «базарлы?» деп атайды. Б?л жа?сы к?руді?, сыйласты?ты? белгісі ж?не ескерткіш ретінде ?абылданады.
   «Бай?азы» (д?ст?р). Бай?азы балаалрды?, жастарды? жа?а киімі ?шін (мысалы: ?амшы, шана, ерто?ым) берілетін а?шалай, заттай сый. Бай?азы с?рауды? еш арты?ты?ы жо?. Же?гелері, шешелері «бай?азы?а байды? ?ызы» деп те айтады. Бай?азы балаларды? к??іл- к?йін к?теретін д?ст?р.
   «Б?сіре» (д?ст?р). Бала ту?ан кезде немесе есі кіріп, о?-солын таны?ан со?, «с?ндет тойына» немесе мектепке бар?анда атасы немесе ?ке-шешесі о?ан тай атайды. Оны «б?сіре» тай дейді. Бала оны ерекше к?тімге алады, ба?ады, ?йретеді. Сол ар?ылы мал ба?у?а, е?бекке ?йренеді. «Б?сіре» атау баланы? к??ілін ?сіреді, ?мірге бейімделеді. ?з ?атарына «б?сіре тайым бар» деп ма?танып, ?сіп ж?реді. М?ны? б?рі баланы? ???ілін ?сіріп, ынталандырып т?рбиелеуді? бір жолы.
   «Тілашар» (д?ст?р). Тілашар тойына арнап шашу шашады. ?р отбасы баласы 7 жас?а тол?ан со?, оны медресеге, мектепке о?у?а береді. Б?л да бала ?міріндегі елеулі о?и?а, есте ?аларлы? елеулі кезе? болып табылады. Осы к?ні бала?а жа?а киім кигізіп, о?у –жабды?тарын дайындап, ша?ын той ?ткізеді. М?ны д?ст?рлі «тілашар» тойы деп атйды. ?лкен – кішілер бала?а ?сті, азамат болды «?алым бол», «а?ын бол» деген сия?ты тілек білдіріп бата береді. Жа?а киіміне бай?азы, та?амдар ?сынады. Б?л т?рбиеден бала ?скендігіні? белгісін сезінеді, о?у?а ??марлы?ы артады. Жа?ын –жуы? адамдар баланы? ата-анасына ??тты болсын айтып, бала?а с?т – сапар тілейді..
   ?шінші айналым: «Кім жылдам?»
   1. ?аза? хал?ыны? ?андай ?лтты? д?ст?рлерін білесі?дер?
   2. ?аза?ты? ойын т?рлерін атап бері?дер.
   3. ?лтты? та?амдарды атап бері?дер.
   4. ?лтты? киімдерді? т?рлін білесі?дер ме?
   5. Наурыз к?же ?алай жасалады? Та?амны? ?андай т?рлері ?осылады?
   7. С?ттен жасалатын та?амдарды? т?рі ?андай?
   8. ?аза?ша ай аттарын ата?дар.
   Т?ртінші айналым: «?аза? хал?ыны? салт-д?стрлерінен к?рініс к?рсету»
   Сынып о?ушыларыны? орындауында «Салт –д?ст?р» ?ні орындалады.
   Бесінші айналым: «Шы?армашылы? шеберлік» (Постерлерді ?ор?ау)
   ?р топ саба?ты? та?ырыбын ашатын сурет салу, ол суретті ?ор?ау.
   Же?імпаз топты аны?тау.
   ?йге тапсырма «?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері» эссе жазу.
   ?олданыл?ан ?дебиеттер тізімі:
   «?аза?стан» ?лтты? энциклопедиясы
   /Бас ред. ?. Нысанбаев. – Алматы: «?аза? энциклопедиясыны?» Бас редакциясы, 2001.- [ ?ара?ыз: Д?ст?р]
   «?аза?стан» ?лтты? энциклопедия Т. 7 /Бас ред. ?. Нысанбаев. – Алматы: «?аза? энциклопедиясыны?» Бас редакциясы, 2001.- [ ?ара?ыз: Салт-д?ст?р]
   Кенжеахмет?лы, С. ?аза? хал?ыын? салт-д?ст?рлері /С. Кенжеахмет?лы .- Алматы: «Алматыкітап» ЖШС, 2005 .- 284.- суретті
   Тиым с?здер / Бала би.- №9.- 2009ж
   Алматы облысы
   Е?бекші?аза? ауданы
   Шелек ауылы
   ?.Бижанов орта мектебі
   Ашы? саба?
   Та?ырыбы:
   ?ткізген: Баянбаева А.Б
   Шелек-2015 жыл

2. ?аза?стан Республикасы Білім ж?не ?ылым министрлігі
   Солт?стік ?аза?стан облысы У?лиханов ауданы
   Чехов орта мектебі
   ?ылыми ж?мыс
   Та?ырыбы: ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлеріні? ??састы?ы
   А?б?ла?
   2014-2015 о?у жылы
   ?ылыми ж?мыс авторы
   Солт?стік ?аза?стан облысы
   У?лиханов ауданыны?
   8 «?» сынып о?ушысы
   Кожахметова Айжан
   ?ылыми ж?мыс жетекшісі
   А?ылшын тілі п?ніні? м??алімі
   Шуахбаева Зарина
   Кайратовна
   2014-2015 о?у жылы
   А?датпа
   ?ылыми ж?мыс жазу барысында о?ушы ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлеріні? ??састы?тарын негізге ала отырып жаз?ан. Зерттеу ж?мысында салт-д?ст?рлерді? шы?у тарихынан м?лімет бере отырып, ?р елді? м?дениетіндегі ?дет-??рып, салты мен д?ст?рін сипаттап баянда?ан. О?ушы ?ылыми ж?мысты жазу барысында ке?інен дайындал?аны? бай?атты.
   ?аза? тілі мен ?дебиеті м??алімі
   Ескендирова ?лжан Еркебековна
   Аннотация
   Данная научно-исследовательская работа представляет собой творческую работу ученицы по выявлению схожих особенностей в культуре и традициях казахского и английского народов. Во время исследования ученица выделяет традиции каждого народа и ищет общие качества двух культур. Научная работа написана современным и понятным языком и будет интересна для читателя.
   Учитель русского языка и литературы
   Меделяева Надежда Гртгорьевна
   Annotation
   The research is about the traditions and customs of Kazakh and English nations and its similarity. During the searching work the pupil made an accent on each culture and then looking the same qualities of these nations.
   The research is written in a modern vivid language and will be interesting for readers.
   The teacher of English
   Shuakhbayeva Zarina Kairatovna
   Мазм?ны
   Кіріспе 5-6
   І Салт-д?ст?р ??ымына жалпы т?сінік 7
   1.1 ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері 8-18
   1.2 А?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлері 19-22
   II ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлеріні? ??састы?тары 23-24
   2.1 Шай ішу д?ст?рі 25
   ?орытынды 26-27
   Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі 28
   ?осымша 29-31
   Кіріспе
   ?ылыми-зерттеу ж?мысыны? ?зектілігі: Елбасымыз Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаев халы??а жолдауында (2003 жыл) ?лтты? рухани ж?не м?дени м?раларын са?тау, ?алыптастыру, жетілдіру туралы хал?ына ?лкен жанашырлы? ?рі к?регендікпен айт?ан болатын.
   Президент айт?ан сол рухани м?раларымызды? е? к?несі де, е? ?ажеттісі де – салт-д?ст?р, ?дет-??рып екені баршамыз?а м?лім. Ал д?ст?р мен ?лт м?дениетін ?йретуді? басы – ана тілі. Атамыз ?аза? ?ашанда салт-д?ст?рді берік ?стан?ан. Оны ?скеле? ?рпа?ына ?негелі м?ра етіп ?алдырып отыр?ан.
   Зерттеу ж?мысты? объектісі ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлері болып табылады.
   Зерттеу ж?мысты? негізі салт-д?ст?рлер негізінде екі м?дениетті? ??састы?тары болып табылады.
   Зерттеу ж?мысты? жа?алы?ы м?дениетіміз жа?ынан ескірген салт-д?ст?рлеріміз тек ?аза? емес, а?ылшын хал?ыны? да салт-д?ст?рлерін ?оса ж?йелеп зерттеуінде.
   Ж?мысты? ма?саты ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? м?дениеттерін зерттеп, оларды? салт-д?ст?рлеріндегі ??састы?тарды аны?тау. Б?л ма?сат?а жету ?шін келесідей бірнеше міндеттерді алдымыз?а ?ойды?:
   салт-д?ст?р ??ымыны жалпы т?сінік беру;
   ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рін зерттеу;
   а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлерін зерттеу;
   екі м?дениетті? ??састы?тарын жина?тау;
   жинал?ан ма?л?маттарды топтастырып, белгілі бір ?орытынды?а келу.
   Зерттеу ж?мысы келесідей кезе?дерге б?лінеді:
   дайынды? кезе?інде жалпы а?паратты? материал жина?талды.
   екінші кезе?де екі м?дениет бойынша салыстыру анализі жасалды.
   ?шінші со??ы кезе?інде ж?мысты? ?орытындысы жасалынып, зерттеу ж?мысы безендірілді.
   Зерттеу ж?мысы кезінде 2 т?рлі ?діс-т?сіл ?олданылды: ізденіс ж?не аналитикалы?.
   Берілген ?ылыми-зерттеу ж?мысы теориялы? б?лімнен ж?не т?жірибелік б?лімнен, ?орытындыдан т?рады, со?ында ?осымша берілген.
   І Салт-д?ст?р ??ымына жалпы т?сінік
   Тілдегі с?здер ар?ылы айналада?ы ?орша?ан заттар мен ??былыстар?а тілдік т?р?ыдан ба?а беруге, сипаттау ар?ылы сол халы?ты? менталитетін, к?з?арасын, д?ниетанымын а??ару?а болады. Ол тілдік бірліктер сол ?лтты? ?рпа?тан-?рпа??а ?алдыр?ан материалды? ж?не рухани м?дениетінде ?ана са?тал?ан. Салт-д?ст?р, ?дет-??рып ?о?амда?ы ?леуметтік ?атынас т?рлерін, адамдарды? ?о?амдасып ?мір с?руіні? ж?не ?йымдасуыны? ма?ызды формаларын, т?рбие талаптарыны? негізін ??рап, сонымен бірге ?о?амны? м?дени де?гейін к?рсетеді.[1] Салт-д?ст?рлер – халы? м?дениетіні? аса м?нді ??рамдас б?лігі, рухани байлы?ы. ?рбір халы?ты? ?зіндік ерекшеліктері оларды? салт-д?ст?рлерінен к?рінеді. Сонымен бірге салт-д?ст?р ?згермейтін н?рсе емес, ол да ?о?ам дамуына с?йкес к?неріп, жа?арып, жа??ырып, одан ?рі дамып отырады. ?дет-??рып, д?ст?р адамдарды? ?о?ам?а, ?зін ?орша?ан ?лемге к?з?арасына, этикеттік нормаларына ?сер етіп отырады. Салт-д?ст?р ?андай да бір халы?ты? м?дени даму д?режесін, ?зіндік психикалы? ерекшеліктерін к?рсететін ?асиетіне байланысты оны бас?а халы?тан айырып танитын белгілерге айналады. «?р елді? салты бас?а, иті ?ара ?ас?а» деген ма?ал салт-д?ст?рді? осындай ?асиетіне орай ?алыптасса керек. [3]
   Салт-д?ст?р – ?р ?лтты?, халы?ты? діні мен сеніміне, т?рмыс-тіршілігіне, ?лтты? ??рылым ерекшелігіне с?йкес ?асырлар бойы жина?талып, ?мірді? ?зі ту?ыз?ан ??рыптарды? жиынты?ы; ?ауым мен ?о?амда ?алыптас?вн мінез-??лы?ты? ?лгілері. К?нделікті ?олданыста бір м?дени топты екіншісінен айыратын ж?не бейресми жолмен реттейтін ?абылдан?ан мінез-??лы? ережесіне немесе ?леуметтік ?рекеттерді ж?нге келтіретін терминге жатады.[1]
   Салт-д?ст?р ?лт ?шін ?мір, ?о?ам за?ы болып негізделіп, сана, та?ылым, т?рбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлы? – ?неге т?жірибесін ??ра?ан. Б?л талаптар мен ережелерді халы? б?лжытпай орындаумен бірге оны ??рметтеген, са?тама?ан адамдарды сол за? негізінде жазалапта отыр?ан. [5]
   ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері
   К?птеген ?асырларды? барысында ?аза?тарды? ?зіндік бірегей ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?рлері ?алыптасты. XVIII ?асыр мен XX ?асырды? бас кезінде оны? бір?атарын Ресей ?кімшілігіні? ?кілдері, орыс ж?не шетел ?алымдары, саяхатшылар ай?ын бай?ап, жазып ?алдырды. ?аза?тарды? ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?рлері ?й ішіндегі отбасылы? ж?не адамдарды? ?зге де топтары арасындагы ?зара ?арым-?атынастарды ?алыптастыруда ?лкен р?л ат?арды.[2]
   ?ткен заманда ?аза? ?о?амы ?шін салт-д?ст?р б?лжымас за? р?лін ат?арды. Мысалы, той, наурыз к?же, ?ыз ?зату, ?она?асы, шашу, ерулік ата салты болып саналады. Салт-д?ст?рді? ел арасында?ы т?лімдік, т?рбиелік, халы?ты? м?ні зор. Халы?ты? атадан бала?а к?шіп, дамып отыратын тарихи ?леуметтік, м?дени-т?рмысты?, к?сіптік, салт-сана, мінез-??лы?, т?лім-т?рбие ж?не рухани іс-?рекетіні? к?рінісі д?ст?р ар?ылы танылады.[6]
   Салт-д?ст?р байлы?ы – м?дениетті? байлы?ы. Мысалы, ата-ананы, ?лкенді ??рметтеу, бай?азы, к?рімдік, с?йінші, к?де с?рау, с?лем беру, ат тергеу, ??рдасты? ?алжы? т.б. салт-д?ст?рге жатады. [4]
   ?аза? хал?ы салт-д?ст?рге бай. ?дет-??рып, ишара, ырым-тыйым, да?ды б?рі осы салт-д?ст?р к?рінісі.[8]
   ?аза?тар?а д?ст?рлі ?она?жайлылы? ?асиет ежелден т?н. Оларды? б?л ?асиеті к?птеген ?асырлар барысында ?алыптас?ан. Б?л ж?нінде XIX ?асырды? ая? кезінде Ресей зерттеушісі Виктор фон Герн былай деп жаз?ан болатын: «Жалпы ал?анда, ?аза?тар осы уа?ыт?а дейін жылы ж?зділігімен, ?айырымды а?к??ілділігімен ж?не ?она?жайяылы? ?асиетімен та??алдырады. М?ны? ?зі оларды? с?йегіне ежелден сі?іп кеткен керемет асыл ?асиет».[7]
   ?йге келген ?она? оларда ?р?ашан ?й иесіні? ?ам?орлы?ы мен ?ор?ауында болады. XIX ?асырда ?аза?станда болып, оны зерттеген неміс зерттеушілеріні? бірі Ф. фон Хелльвальд та былай деп жазды: «?ыр?ыз-?айса?тар барынша ?она?жай мейірімді болып келеді. Оларды? киіз ?йіне кіріп жай?ас?ан кез келген жатжерлік адамны? ?зімді біреулер тонап немесе ?лтіріп кетеді-ау деп ?ауіптенбей, ала?сыз уйы?тай беруіне ?бден болады».
   ?аза?тарда ?йіне келген кез келген адам?а міндетті т?рде тегін ?она?асы беру, о?ан жайлы т?сек-орын салып, ?ондырып жіберу ?дет-??рпы ежелден орын алды. Егер ?й иесі ?она??а ондай ??рмет к?рсетуді? д?ст?рлі ?дет-??рпынан бас тартса, ?лгі бейтаныс жолаушы ?й иесіні? ?стінен биге барып, ша?ым айту?а ???ы?ты бол?ан. Ал би ?она?жайлылы? ?дет-??рыпты б?з?ан ?й иесіне ат-тон айып салатын. ?детте м?ндай келе?сіз о?и?а ?аза? арасында ?те сирек ?шырас?ан.[9]
   ?аза?тарда ежелден келе жат?ан ?дет-??рыпты? бірі – д?м ауыз тию. ?йге бас с???ан кез келген адамды д?мнен ауыз тигізбейінше жібермейтін — «?уыс ?йден ??р шы?армайтын».[10]
   ?аза?тарды? ж?не бір жа?сы ?дет-??рпы – ерулік беру. Бас?а жа?тан жа?адан к?шіп келгендерді оны? ту?ан-туыстары немесе к?ршілері арнайы дастар?ан?а ша?ырып, ерулік тама? беретін бол?ан. Б?л ар?ылы к?шіп келген туыстарына немесе к?ршілеріне деген ысты? ы?ыласы мен ізгі ниетін білдірген. Ал к?шіп келгендер жа?а ?оныс?а тез ?йреніп, о?да?ы адамдармен жа?сы ?арым-?атынас орнату?а ы?ыласты болатын. Далалы? к?шпелілердегі ке?інен тарал?ан ?дет-??рыптарды? бірі – ?алау. ?йге келген ?она?ты? сол ?йдегі ?зіне ?на?ан затты? кез келгенін ?аладым деп айтуына болады, ал ?й иесі ол затты міндетті т?рде беруі тиіс. М?ны? ?зі де адамдар арасында?ы досты? ?арым-?атынасты? негізін ?алайтын. Анасы аман-есен босанып, д?ниеге жас н?ресте келген со? тап осы ?дет-??рып бойынша кіндік шешені? де ?з ?алауын айтып, ?на?ан н?рсесін алуына болатын.[13]
   ?ымызм?рынды? – ?ымыз ашыту маусымыны? басталуына байланысты ?дет-??рып. Ауыл адамдары бірін-бірі ша?ырысып, ?ымыз ішер алдында арнайы дастар?аннан тама? жеседі. ?ымызм?рынды??а ша?ыр?ан ?й иелеріне ауыл а?са?алдары а? батасын береді. ?аза?тарда жылу жинау ?дет-??рпы да бар болатын. Оны? м?ні кездейсо? жа?дайда ?йі ?ртеніп кеткен немесе д?шпанны? шабуылынан, ?атал ?ысты? ауыртпалы?ынан, су тас?ы?ынан, ашты?тан зардап шеккен отбасыларына ауылдас немесе туыс?ан адамдарды? к?мек; к?рсетуі болып табылады. Олар зардап шеккен жандарды? алдына ?олдарынан келгенінше мал салып береді, киім-кешек, к?рпе-т?сек, ыдыс-ая? жа?ынан к?мек к?рсетеді, бастарына ша?ыра? к?теруіне ж?рдемдеседі. М?ны? ?зі зардап шегіп, ?инал?ан а?айын?а жаны ашын?анды?ты?, ?ам?орлы? жаса?анды?ты? к?рінісі еді. М?мкіндігі бола т?рып, ондай к?мек к?рсетуден бас тарт?ан а?айын-туыс ру ішінен ?уылып, аластатылатын. Ал м?ндай жаза?а кесілгендер ?з руыны? тарапынан жанашырлы? жа?сылы? д?мете алмайды. ?йткені ондай ???ы?тан айырыл?ан болып саналады. Оларды кез келген ?ара?шы аяусыз тонап кете алатын.[12]
   ?аза? даласында ж?ртшылы? деген ?дет-??рып та ке?інен тара?ан. Оны? м?ні белгілі бір себеппен б?лшесінен ?арыз?а батып, оны т?леуге жа?дайы жо? туыс?ан адам?а рулас а?айын-ту?андарыны? к?мек к?рсетіп, ?арызынан ??тылуына к?мектесуі болып табылады. М?ндай к?мек ауыл а?са?алдары ке?есіні? шешімі бойынша к?рсетіледі. ?аза?тарды? ауызбірлігіні?, ?з жа?ындары мен туыстарына жанашырлы?пен ж?рдем жасауыны? бір к?рінісі міне осындай.[15]
   Дала т?р?ындарыны? д?ст?рлі ?дет-??рыптарыны? бірі — асар. Онда ауыл т?р?ындары еш?андай а?ы алмастан бірлесе ж?мылып, біреуді? белгілі бір ж?мысын бітіріп береді. М?селен, олар біреуді? ?ыс?ы баспанасын немесе мал ?орасын салып беруге, сондай-а? ??ды?ын ?азып беруге ж?мыла к?мектеседі. Асар ауылдас отыр?ан рулас адамдарды? туыс?анды?ы мен ынтыма? бірлігіні? жар?ын к?рінісі болып табылады. Асар?а ша?ырыл?анда о?ан бармай ?алу ?депсіздік саналатын. ?аза?тар XX ?асырды? бас кезінде осы ?дет-??рыпты пайдаланып к?птеген жерлерде зайырлы мектептер ж?не мешіттер салып алды.[18]
   ?рбір ?аза? су?а кетіп бара жат?ан адам?а ж?рдем ?олын созу?а, ?инал?ан адамны? ?тінішін орындау?а, ш?лдеген адам?а сусын беруге міндетті. Рулас адамдар жо?ал?ан немесе ?рлан?ан малды бірлесе іздеген. Дала т?р?ыны ?те-м?те м??таж, кейінге ?алдыру?а болмайтын ш??ыл міндетті орындау ?ажеттігі ту?ан жа?дайда кез келген ?аза?ты? жыл?ы ?осынан ат ?стап мініп кете беруге ???ы?ты бол?ан. Б?л ?шін ат иесінен р??сат с?рау міндетті емес-ті. Ондай кезде к?лік беруден бас тарт?ан адам?а ат-тон айып салын?ан ж?не ол туралы жа?ымсыз ?о?амды? пікір ?алыптас?ан.[4]
   ?дептілік пен сыпайылы? ?дет-??рпы
   Екі ?аза? кездесе ?ал?анда жасы кішісі жасы ?лкеніне «Ассалама?алей??м!» деп бірінші болып с?лем береді. Жасы ?лкен кісі о?ан «Уа?алай??массалам!» деп жауап ?атады. Тек содан кейін ?ана егжей-тегжейлі аман-саулы? с?расады. Б?лай с?лемдесу бірін-бірі тіпті танымайтын адамдар ?шін де міндетті болып саналады.[17]
   Дала т?р?ындарына т?н ?дептілік пен сыпайылы?, кішіпейілділікті? бір к?рінісі — ?лкен кісіні? есіміне ?ке (еке) сия?ты ж?рна? с?з ?осып айту. М?селен, ?азбек — ?азеке, Ди?ан — Д?ке, Бауыржан — Бауке сия?ты айтылады. М?ны XX ?асырды? бас кезінде белгілі орыс ?алымдарыны? бірі Л. Баллюзек те бай?а?ан: «?ыр?ыздарды? сыпайылы?ы, кішіпейілділігі мен ?дептілігіні? бір к?рінісі — жасы ?лкен кісілерді? есіміне еке (?ке) с?зін ?осып айтуы».[1]
   Жас келіндер ер азаматты ерекше ??рметтеуді? белгісі ретінде к?йеуіні? жа?ын туысыны? атын атама?ан. К?йеуіні? ?кесі мен шешесін ата, ене деп ата?ан. К?йеуіні? іні-?арындастарын шыра?, жар?ын, айнаш, г?лім, бауырым деп еркелете ат ?оятын. ?зге туыс?андарына да жа?а ?рі жарасымды ат ойлап табатын.[13]
   ?аза?тар екі?абат ?йел мен жасы ?лкен адамны? алдын кесіп ?туді ?депсіздік сана?ан. Келіндер атасыны?, ?айын а?аларыны? к?зіне т?спеуге тырыс?ан.[2]
   Ота?асы ?йде жо? кезде ересек ер адамны? ?йге т?суіне р??сат етілмеген. ?аза? даласыны? мыз?ымас за?ы, міне, осындай еді. ?аза?тар ?йге бас с??ар алдында ?ару-жара?ын ?р?ашан тыста ?алдыратын. Ал ханны? алдына ?амшы ?стап кіруге де болмайтын.[20]
   Алыс сапардан немесе ж?рме?кеден ?айтып орал?ан адам ?зіні? жа?ын туыстары мен к?ршілеріне ?р т?рлі сыйлы?тар – базарлы? ала келетін. Ауыл а?са?алдары тама? ?стінде ?лкен таба?тан жасы кішілерге асату жасайтын. Егер кімде-кім ?лдебір жа?а киім кие ?алса, ба?алы зат?а ие болса, о?ан жа?ын туыстарыны?, дос-жарандарыны? бай?азы беру ?дет-??рпы бол?ан.
   ?йелдер ?йде ?ал?ан балалары мен жа?ындарына мереке-тойларда бол?ан жерлерінен сар?ыт ала келетін. М?ны? ?зі, бір жа?ыман, та?ам?а деген ??рметті білдірсе, екінші жа?ынан, болып ?ткен мереке тойлардан ?йде ?ал?андарды? да д?м татып, ?атысты бол?анын сезінуге т?рбиелейді. ?аза?тарда к?птен бері к?рмеген жа?ын-туыстарына ?ымбат ба?алы заттардан, ?демі естелік б?йымдардан, ?азы-?арта, м?шелі жіліктерден, с?р еттерден с?лемдеме беріп жіберу ?дет-??рпы да бол?ан.[19]
   С?лемдемені ал?ан жа? шын ниетімен разы болып, ізгі батасын беретін. Базарлы?тар мен сыйлы?тарды ту?ан-туыстар, дос-жарандар мен к?рші-?оландар ?зара б?лісетін.[21]
   Дала т?р?ындары бір-біріне ?уанышты хабар жеткізгенде с?йінші с?райтын ?дет-??рып та бол?ан. ?уанышты хабар жеткізген адам?а жа?сы сыйлы? жасалатын. Саят ??ру кезінде жас а?шы ба?алы олжасын ?зімен бірге а??а шы??ан адамдарды? жасы ?лкен а?са?алына байлайтын. Ол м?ны д?ст?р бойынша ?з еркімен жаса?ан.[14]
   ?аза?та ежелден бар т?рмысты? ?дет-??рыпты? бірі – ажырасу к?же. Оны? м?ні ауылды? бір т?р?ыны бас?а бір алыс жа??а к?шіп кетерде а?айын-ту?андарымен, к?рші-?ола?дарымен ?оштасу ретінде ажырасу ая? деп аталатын тама? беруінде болатын. Ауылдастарына айтпай, ?н-т?нсіз к?шіп кету к?ргенсіздік, т?рбиесіздік саналатын. Ал к?шіп бара жат?ан жа? ?здеріні? ту?ан-туыстарына, ??рметті ауылдастарына к?зіміздей к?ріп ж?ріндер деп, естелік сыйлы?тар ?алдыратын. Ал ауылдастары ?з кезегінде ризашылы?ын білдіріп, к?ш к?лікті, бар?ан жердегі ?оныстары? ??тты болсын айтысып, а?са?алдар а? баталарын берісетін.[23]
   Жасы ?лкендерге ??рмет к?рсету
   Д?ст?рлі ?аза? ?о?амында жасы ?лкен адамдарды ??рметтеу р?сімі ежелден бар болатын. Ондай ??рмет жасы ?лкен кісіні? ?ай рудан, ?ай ж?зден, ?ай ?лттан екендігіне ?арамай к?рсетілетін. XIX ?асырды? ая? кезінде неміс ?алымдарыны? бірі Ф. фон Шварц былай деп жаз?ан болатын: «?ыр?ыз-?айса?тарда с?лтан, батырлармен ?атар барлы? жасы ?лкен, ?артай?ан ер азаматтарды? б?рі де кім екеніне, ?андай тектен шы??анына ?арамай, ерекше сый-??рметке б?ленеді». Олар барлы? мерекелерде, жиын-тойларда ??рметті орындар?а, т?рге шы?арылады. Жиналыстарда олар елеулі р?л ат?арады. Жастар оларды? айт?ан с?зін жерге тастамай, м?лтіксіз орындайтын. Жас жігіт ?шін ?лкен таба?тан а?са?алды? ?з ?олынан ет асау е? жо?ары марапатты? белгісі саналатын. Кіші іні ?лкен а?аны? р??сатынсыз дастар?ан басына ?з бетінше еш?ашан отырмайтын.[7]
   Жас адамны? ?лкен кісіні? алдын кесіп ?туі к?ргенсіздік деп есептелінетін. Б?л ереже ?йел адамны? ер азаматты? алдын кесіп ?тпеуіне де ?атысты болатын. Жасы кішілерді? жасы ?лкендерге дауыс к?теруіне барып т?р?ан ?депсіздік ретінде ?зілді-кесілді тыйым салынатын. ??гіме ?стінде жасы ?лкен кісіні? с?зін б?луге еш?ашан р??сат етілмейтін.[4]
   Жастар алыс жол?а аттанарда не ?й болып, ша?ыра? к?терерде жасы ?лкен а?са?алдарды? алдынан ?тіп, а? батасын алатын. ?аза?тар жасы ?лкен ?рі ??рметті адамдардан м?ндай батаны жау?а аттанарда да тілейтін.[18]
   Тамырлы? ?дет-??рпы
   ?аза?тарды? арасында достасып-бауырласу немесе тамыр болу ?дет-??рпы да ке?інен тара?ан. Б?л р?сім ку?ларды? к?зінше салтанатты жа?дайда ?ткізіліп, ны?айтыла т?сетін. Р?сім кезінде екі дос ?ылышты? не ?анжарды? ж?зін с?йіп, м??гі адал дос болу?а серттесіп, ант ішісетін. Олар бір-біріне м??гі досты?ты? белгісі болсын деп ?ымбат ба?алы б?йымдар ?сынатын. Дос-жаран, тамырды? ?йінде ?ашан болса да ?ону?а болатын, ал ?й иесі о?ан ?олдау к?рсетіп, ?ам?орлы? жасайтын.[15]
   ?аза?стан аума?ында Ресей ?аза?тары мен ?оныс аударып келген орыс шаруаларыны? пайда болуына байланысты мал ?сіретін к?шпелі ?аза?тар мен егін салатын отыры?шы орыстарды? арасында достасып, тамыр болу ?дет-??рпы етек алды. Іс ж?зінде ?р ?аза?ты? орыс шаруалары мен шекара шебіндегі ?скери ?аза?тарды? арасында ?зіні? тамыр-досы болды. М?ны? ?зі халы?тар арасында?ы досты?ты? ке?інен ?анат жаюына игі ы?палын тигізді. ?детте олар біріні? тілін бірі ?йренді, біріні? м?дениетін бірі ??рметтеді. Б?л ?дет-??рыпты? е? мы?ты т?рі дос-тамыр болу еді. Олар бір-бірінен ?здеріне ?на?ан н?рсесіні? б?рін де ?алап ала беретін. Дос-тамырлы? ?кеден бала?а, ?рпа?тан ?рпа??а жал?асып кете беретін сипат алды.[24]
   ?оныс та?дау ?дет-??рпы
   ?аза?тарда ?ыстаудан ?зге жер меншігіні? толы? дерлік жо? болуы себепті к?шіп-?онып ж?руі ?шін уа?ытша ?оныс та?дау ?дет-??рпы ке?інен тарал?ан болатын. Ал жайылымны? негізгі б?лігі ?о?амды? меншік негізінде пайдаланылатын. М?ндай ереже 1867—1891 жылдарда?ы ?кімшілік реформаларыны? ?олданылу барысында да са?талып, бекітілген еді. Алайда к?ші- ?он ?шін кейде жер дауы да туындап отырды. Б?рыннан ?алыптас?ан ?дет-??рып бойынша, ауылдар мен ру а?са?алдары ?здеріні? бірінші жетіп ?оныс танда?ан жерлеріне арнайы белгілер ?оюы тиіс саналатын. Ондай белгілер жерге найзаны? сабын немесе ??ры? ?адап кету ар?ылы ?ойылатын. ??мны? бетіне немесе сазды жерге сол ру та?басыны? суреті салынатын. Немесе биік ?скен ш?пті? басын буып, белгі салып кетуге де болатын. М?ндай белгілері бар жерлерге ?зге ешкімні? ?оныстануына р??сат етілмейтін.[15]
   Егер жа?а ?оныс?а ?р т?рлі ауылдарды? ?кілдері бір мезгілде келе ?алса, онда жер дауы мынадай т?ртіппен шешілетін: с?лтан мен ?атарда?ы ?аза? дауласса, с?лтан же?іп шы?атын, би мен старшын дауласса, старшынны? мерейі ?стем болатын, ал егер би мен ?атарда?ы ?аза? дауласса, биді? талабы орындалатын. Егер жер дауы с?лтан мен с?лтанны?, би мен биді?, старшын мен старшынны?, ?атарда?ы екі ?аза?ты? арасында болса, онда оларды? ?ай жасы ?лкені же?іске ие бола алатын. Жерге дауласушыларды? м?ртебесі мен д?режесі те? бол?ан жа?дайда оларды? ?ай жа?ыны? руы не тайпасы жолы жа?ынан ?лкен болса, сол жа?ына арты?шылы? берілетін.[19]
   Отбасы ж?не неке саласында?ы ?дет-??рыптар мен салт-д?ст?рлер
   С?з болып отыр?ан кезе?де ?аза?тарда отбасы мен некеге ?атысты сонау ежелден ккеле жат?ан бірегей ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?рлері болатын. Д?ниеге келген жас н?рестеге оны? ??ла?ына азан ша?ырып ат ?ойылатын. Жасы ?лкен туыс?андарды? бірі ??раннан аят о?ып, н?рестені? атын оны? ??ла?ына ?ш рет ?айталап дауыстайтын.[15]
   Ер бала 3,5 ж?не 7 жас?а тол?анда оны с?ндетке отыр?ызу р?сімі ?ткізілетін. С?ндет тойына ?она?тар ша?ырылатын, ат шаптырылып, спорт жарыстары ?ткізілетін.[23]
   Ата-ана ?здеріні? ?лын ?йлендіру ?амын ?р?ашан ойластырып ж?ретін. Болаша? келінді бала кезінен іздестіре бастайтын. Тіпті балалар д?ниеге келмей жатып-а? атастыру р?сімі болатын. ??даларды ?негелі, ??рметті, текті жерден іздестіретін. ??да т?суді? салт-д?ст?рлері бойынша арнайы р?сім ?ткізілетін. ?аза?тарда жеті ата?а толма?ан туыстар арасында неке ?ию?а ?ата? тыйым салынатын.[1]
   Баланы ?йлендіруге ?атысты ?дет-??рыптарды? реті мынадай болатын: ??да т?суге алдын ала келісу, ата-ананы? ??да т?суі, к?йеуді? ?алы?ды??а ?рын баруы, келін т?сіру тойы, неке ?ию р?сімі. ?затылатын ?ызды? ?кесі ??да т?сіп келген ??далар?а ??йры?-бауыр жегізетін. Б?л салт-д?ст?р ??далы? р?сіміні? орындал?анын к?рсететін. Ал ??далы? екі жа??а да белгілі міндеттер ж?ктейтін. ??далы?тан айну?а болмайтын.[8]
   ??да т?суді? ресми б?лігі ая?тал?аннан кейін жігіт жа?ы ?ызды? ?алы?малын т?лейтін. ?алы?мал ?детте мал басымен есептелетін. Оны? м?лшері ??да т?сушілерді? ?аншалы?ты бай, ау?атты екендіктеріне ?арай белгіленетін. ?алы?малды? м?лшері 5 жыл?ыдан 1000 жыл?ы?а дейін жететін. ?йлену тойы кезінде ??далар бір-біріне киіт кигізетін бол?ан. Ол т?рлі ?ымбат ба?алы киімдерден, мата кездемелерден, мал басынан т?ратын. ??далар жа?ы бір-бірімен ?оржын алмасып, ?зара сыйлы? жасасатын. ?йлену тойыны? ?дет-??рыптары неке ?ию р?сіміне ?ласады. ?аза?тарды? д?ст?рлі ?о?амында ?ызды? жасауын беруді? де зор ма?ызы болды. Жасау ?ыз баланы? жас кезінен ?зірлене бастайтын. ?ызды? жасауына киіз ?й, кілем, текемет, сырма? сия?ты б?йымдар, киім-кешек т?рлері мен ыдыс-ая?тар, ?р т?ліктен т?ратын мал басы ж?не бас?алары кіретін бол?ан.[9]
   К?йеуі ?ліп, жесір ?ал?ан жае ?йелге к?йеуіні? жа?ын туыстарыны? біреуі ?ме?герлік жолымен ?йленуге ???ы?ты саналатын. К?шпелі ?аза? хал?ыны? ?мірінде м?ны? ?леуметтік ма?ызы ?лкен болды. ?йел ерден кетсе де елден кетпеді. Мар??м бол?ан адамны? балалары ?з руыны?, ?з туысыны? ?арама?ы мен ?ам?орлы?ында ?алды, жат ж?рт?а жіберілмеді. ?йткені олар ?з туыстарыны? арасында жетімдік к?рмейді, бейшаралы? халге душар болмайды. Сонды?тан да ??даларды? арасы суыспайды. Егер біреуді? отбасы перзент к?рмесе немесе баласы т?рмай, шетіней берсе, ол алдын ала келісім бойынша, ?з туыстарыны? біріні? баласын бауырына басып, асырап ала алатын.[14]
   Жеке ша?ыра? к?теріп, ата-анасынан еншісін алып шы??ан жас отбасында к?нделікті тіршілігіне ?ажетті н?рсені? б?рі де — отауы, т?сек-орындары мен ?й ішіні? жабды?тары, есік алдында малы да болатын. Ежелден келе жат?ан ?дет-??рып бойынша ата-анасыны? ?олында кенже ?лы ?алып, ?ара ша?ыра??а б?кіл мал-м?лкімен ?оса иелік ететін. ?аза?тар ?здеріні? ата-анасын еш?ашан тастап кетпейтін. Даланы? жазылма?ан б?л ?дет-??рпын б?з?андарды ?аза?тар на?ыз жекс?рын, жауыз жандар ретінде жек к?рді.[20]
   Бата беру
   ?аза?тарда бата беру ?дет-??рпы ке?інен етек алды. Ол ?рбір іске кірісер алдында міндетті саналатын. Бата поэтикалы? тілмен жалпы ж?рт?а ?арап т?рып беріледі. Онда бата беруші адам езгелерге ізгі жа?сылы?, табыс тілейді Батаны жасы ?лкен адам немесе жолы ?лкен ?она? беруі тиіс. Бата беруші Жаратушы Алладан ба?ытты ?мір, материалды? байлы?, ?рбір істе табысты болуын тілейді. Бата екі ?олды ілгері ?арай жо?ары созып, екі ала?анды ?зіні? ж?зіне ?арата б?рып т?рып беріледі. Бата беру «?умин» деген с?збен ая?талады.[22]
   Бата адамдарды лайы?сыз, теріс ?ылы?тардан са?тандырады, ол жастарды, ізгілікті ?рі ?айырымды істерге баулиды. ?андай да болсын бір іске кірісерде, дастар?аннан д?м тату?а отыр?анда немесе жол ж?ріп, алыс сапар?а аттанарда ?ркім а?са?алдардан бата алатын бол?ан. Бата ша?ыра? к?теріп, жеке ?й-жай бол?андар?а да беріледі. ?аза?тар ?здеріні? балаларына ата?ты кісілерден, ??рметті ?она?тардан бата алып ?алу?а тырыс?ан. Ислам дініні? таралуына байланысты б?л д?ст?р б?рын?ысынан да к?шейе т?сті. ?айтыс бол?ан адамны? ?й-іші мен ту?ан-туыстарына к??іл айту кезінде де бата беріледі, мар??мны? ?зіне де, артында ?ал?ан ?рім-б?та?ына да ізгі тілектер білдіріледі.[23]
   Бала т?рбиесі
   ?аза?тар бала т?рбиесіне ерекше к??іл б?лген. ?аза?ты? д?ст?рлі т?рбиелік ?лгі-?негелері ?рпа?тан ?рпа??а ауысып отырады.[5]
   Жиналып т?р?ан топ?а жа?ын келген адам олар?а бірінші болып с?лем беруге міндетті. Атты адам жаяу кісіге, жасы кіші ?лкендерге бірінші болып с?лем береді. Ал?а келген астан алдымен жасы ?лкен адам д?м татады. Тама? ішіп отыр?ан кезде к?п с?йлеуге болмайды. Балалар?а жа?сы т?рбие, ?лгі-?неге беруде ма?ал-м?телдерді? ат?аратын р?лі зор. Халы? даналы?ы балаларды е?бекс?йгіштікке, алды-артын а?дап с?йлейтін са?ты??а, адамгершілік асыл ?асиеттерге баулиды. М?селен, «А??а ??дай жа?», «Батырды? к?ші – айласында», «Асы?па?ан арбамен ?оян алады», «Е?бек етсе? ерінбей, тояды ?арны? тіленбей», «Бірлік бар жерде тірлік бар», «?олы ?имылда?анны? аузы ?имылдайды», «Жазды? бір к?ні жыл?а азы?», «Жа?сыда жатты? жо?», «Жаман ?йді ?она?ы билейді», «Жа?сы жігітке жеті ?нер де аз» сия?ты ма?алдарды? т?рбиелік ма?ызы зор[24]
   А?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлері
   Англия – к?п ?асырлар бойы са?тал?ан, ескі та??аларлы? ж?не ?ызы?ты д?ст?рлерге бай ел. Англия – ?лыбританияны? 83 %-ын ??райды. Англияны? астанасы – Лондон ?аласы. [12]
   А?ылшынды?тар ?здеріні? а?ылшын тілінде таза с?йлейтіндерін ма?тан т?тады. Кейде ?здерін шала а?ылшынша с?йлейтін американды?тармен салыстырады. А?ылшынды?тар ?шін а?ылшын тілі – ?о?амды? ортада адамдармен ?арым-?атынастарда ?з пікірін ашы? айту т?сілі. [13]
   А?ылшынды?тар салты бойынша ?арым-?атынас жасап отыр?ан адамны? ойын б?лмеу, с?йлесіп отыр?ан адам с?зіне ??рметпен ?арау керек.
   А?ылшынды?тардан «м?мкін», « ма?ан солай секілді», «мен ойлаймын» … деген с?здерді с?йлесу барысында жиі естиміз. Б?л – сыпайылы?ты? белгісі.[10]
   А?ылшынды?тар адамдарды жасы ?лкендігіне ?арап ??рметтеп ?ана ?оймайды. Сонымен бірге адамдарды? сезіміні? жо?арылы?ына ?арап ??рметтейді. А?ылшындар бірін-бірі ?натып жатса некелесуге асы?пай-а? жай ?ана бірге ?мір с?ріп к?реді. Егер осы аралы?та бірін-бірі жете танып, т?сінісіп жатса некелерін уа?ыты келгенде ?идырады. Ал т?сініспеушіліктер бола жатса екіге б?лініп кете береді. М?ны? н?тижесі ажырасып кетуден, с?тсіз отбасы атанудан са?танатынды?ы екен. [12]
   Англия ?лтты? д?ст?рге, ?сіресе ?лтты? киімдерге бай ел. А?ылшындарды? е? танымал киімі – ауылды? жерлерде жаз мезгілінде билейтін моррис атты би киімі. Б?л киімді тігуді? кейбір ерека?шеліктері бар. Негізінен б?л би жерге ?атысты магиялы? белгімен байланысты.[20]
   А?ылшынды?тар “Ескі- демек сенімді. Ескі с?зі к?м?нсіздікті білдіреді. Жа?а ой- к?дікті, жа?а технология- сенімсіз.” деп есептейді.А?ылшындарды? неше мы? жыл б?рын?ы салт-д?ст?рлері ?лі к?нге дейін са?тал?ан. Оны? д?лелі а?ылшынды?тар ?лі к?нге дейін тойды ескі д?ст?р бойынша ?ткізеді.
   Некені? алдында атастыру (я?ни у?делесу) к?птеген елдерде орындалады. Англияда атастыру р?сімі алдында к?йеу жігіт пен келінге ?р т?рлі сына?тар ж?ргізіледі.Атап айтар болса?, жігіт ?ыз айт?ан, ?ала?ан н?рсені? барлы?ын орындайды. Ал келін болса бір ?олымен ескі санды?ты? ?а?па?ын ?стау ?ажет.[12]
   А?ылшынды?тарда та?ы бір ?ызы?ты мынандай салт-д?ст?р бар. Той?а келінні? 10 ??рбысы мен к?йеу жігітті? 10 ??рдасы міндетті т?рде к?йеу жігіт пен ?алы?ды? киімін киіп шы?ады. Я?ни а?ылшынды?тарды? діни- сенімі бойынша, жаман ниетті жын шайтан 10 ж?п ішінен на?ыз к?йеу жігіт пен ?алы?ды?ты таба алмайды ж?не ?з жаман ниетін ж?зеге асыра алмайды екен. ХVІІ ?асырда тойларда ?алы?ды? ?рт?рлі т?стердегі киімді киетін бол?ан. Ал Англия ханшайымы Виктория ал?аш рет той?а а? к?йлек киген. Содан бастап а? к?йлек кию д?ст?рлі т?рде жал?ас?ан. А? к?йлек п?ктікті, тазалы?ты білдіреді.[10]
   ?лтты? киім
   Англияны? бай ?лтты? д?ст?рлер бол?анына ?арамастан, б?л халы?та ?з ?лтты? киім жо?. Тек ?ана моррис халы? биін билегенде, бірдей киім киетіні бар. ?азір де Англияны? ?лкен ?аладарын да моррис киіміне ??сайтын киім киіп ж?рген кісілерді кездестіруге болады.Б?л киімді тігуді? кейбір ерекшеліктер бар. Негізінен б?л би жерге ?атысты магиялы? белгімен байланысты.[4]
   О?ан ?оса Англияда орта?асырлы? д?ст?рлерге сай бірнеше шараларда ескі киімдерді киеді. Оларды? ішінде: патша отбасы, парламент ?шелері, сот кезінде, ежелгі университеттерді? профессорлары мен студенттері ж?не Патша гвардиясы.[15]
   Моррис
   Морристі ауылдарда жазда билейді. Б?рын оны діни ма?саттармен билеген. Бірнеше кісі а? шалбар, а? к?йлек киіп, ая?ына ?о?ырау байлап, басына сабан ?алпа? киіп, орта?а шы?ады. Б?л биді б?рын тек ер кісілер билесе, ?азіргі уа?ытта ?йелдер де билеп ж?р. [8]
   ?алы?ды??а орындау?а тиісті міндеттер
   – ?андай ба?ада болса да ?арыз?а алын?ан н?рсені? ?темі тойдан кейін міндетті т?рде ?айтарылуы тиіс.
   – Д?ст?р бойынша ?алы?ды??а сыйланатын сыйлы? жа?а болу ?ажет. Ол жа?а отбасыны? жа?аша ба?ытын білдіреді.
   -Жа?а т?скен келінні? ?стінде к?гілдір т?сті бірн?рсе болуы ?ажет.К?гілдір т?с риясызды?ты білдіреді.
   А?ылшынды?тар мамыр айы – на?ыз отау ??ру?а ы??айлы, ?олайлы, жайлы ай деп есептейді. Осы айда отау ??р?ан екі жас ба?ытты, ??мырлары ?за? болады деп сенген. А?ылшынды?тар шай ішуді, ?сіресе с?т ?осып ішкенді жа?сы к?реді.А?ылшынды?тар ?шін шай ішу “тек ?ана ішіп алып, ж?мыс?а ж?гіру” емес. Оларда шайды ерекше ниетпен ішу ертеректен бері бар. Шайды ішіп отырып армандарын, бол?ан жа?сы ж?йттарды еске алып, ерекше к??ілмен ішеді екен. А?ылшындарда тіпті шай ішу д?ст?р болып табылады. А?ылшындарда е? к?не ?рі ?о?амды? д?ст?рі”чаепитие”(?аза?ша баламасы- шай ішу) деп аталады. Б?л д?ст?р ерекше ??рметпен орындалады, шы?ыс елдерінен кем емес. Б?л жа?та ?нді шайы мен ?ытайды? ?са? д?режедегі шайы к?п ?олданылады. Ал ?здерінен шы?атын ?те ерекше аралас шайды жол?а шы??анда, таза ауа?а, серуенге шы??анда ?здерімен алып шы?ады. Шайды та??ы аста, ж?мыста, ?йге келген кезде ішеді, біра? кешкі астан кейін шай ішуге болмайды. А?ылшынды?тарды? ?йді? жанына бау-ба?ша отыр?ызуы да оларды? та?ы бір ерекше д?ст?рі болып табылады. Ол кезде а?ылшынды?тар аула ішін ?те ?демі, ?те таза, ?рт?рлі к?к?ніс, г?лзарлармен безендіру де оларды? ?те жа?сы д?ст?рі болып келеді. Тіпті талап?а сай ?те ?демі бау- ба?шалар конкурсы да болып т?рады. Конкурста же?ген же?імпаз ?зін ?те таза, ?лтты? салт-д?ст?рді ?те ?атты сыйлайтын а?ылшынмын деп есептейді. A?ылшындар?а т?н та?ы бір ерекше д?ст?р- ?з балаларына ?те жа?сы, сі?імді білім беру. А?ылшындар балаларын к?бінесе а?шалы о?у?а, ?сіресе ?ыздарды бір б?лек, ер балаларды бір б?лек о?ытатын мектептерге беруді ж?н санайды(балалды? білімді бол?аны д?рыс деп есептейді). А?ылшындар д?ст?рі бойынша, т?скі ас?а ерекше киім кию міндетті емес. К?ндізгі киіп ж?рген киімімен ж?ре беруіне болады. Мыс, джинсы, футболка, т.б. А?ылшындарда хан отбасы ?атысуымен болатын та?ы бір д?ст?р бар.Б?л д?ст?р 1605 жылдан бастау алады.?детте б?л д?ст?р ?азан- ?араша айларында ?ткізіледі. Одан б?лек та?ы бір д?ст?рі сонау ХІІІ ?асырдан бері келе жат?ан монархиялы? ?айырымдылы? шарасы ?йымдастырылады. Б?л к?бінесе ?ибадатханаларда, мешіттерде зейнеткерлерге а?ша беру, ?иыншылы?та ?мір с?ріп жат?ан жандар?а ?ол ?шын берумен басталады. Деректерге с?йенер болса?, ХІІІ ?асырды? ?зінде кароль кедей ж?не ауру жандар?а киім мен тама? берген.[19]
   ІІ ?аза? хал?ы мен а?ылшын хал?ыны? салт-д?ст?рлеріні? ??састы?тары
   Салт-д?ст?рлерді? ішінде наным мен сенім — ?лем халы?тары арасында ке? тара?ан к?не ?а?ида. ?рт?рлі наным мен сенім салт-сананы? бір саласынан ?рбіген. Сырт?ы орта мен адамдар арасында ?алыптас?ан ?арым-?атынас?а к?з- ?арас, т?сінік-таным мен ??ым тізбегі. Наным мен сенімні? міндеті белгілі бір заттарды немесе болжамдарды негізге ала отырыа ??діретті к?штерге сену. Наным-сенім ?а?идаларын зерделеп, ?азіргі заман?а лайы?тап ??ыну ж?не ?олдану баршамыз?а парыз.[3]
   ?р м?дениетте наным-сенімдер болады. Еуропалы? та, т?рік тайпасыны? ?кілі де талисмандарды? ??діретті к?шіне сенеді ж?не к?з тиюден ?ор?ады. ?р-т?рлі елдерді? кейбір ырымдары ??сас келеді: та?а – с?тілік белгісі, 13 саны – с?р?ай «чертова дюжина», айна сынса – б?леге ?шырау. Біра? бір нышанны? ?арама-?арсы ма?ынада талданатыны да болады. Ресейде ?ара мысы?пен кездесу б?ле ша?ырады ж?не иы?тан асыра т?кіру т?ріндегі профилактикалы? шараларды ?олдануды талап етеді. Ал а?ылшындар болса керісінше бір-біріне с?ттілік тілеп, ?ара мысы?тар бейнеленген ашы? хаттарды сыйлайды.[2]
   Сонымен ?атар екі халы?тада теріс киілген киім п?ле-жаладан са?тайды деп санал?ан. Мысалы, а?ылшындар те?із жалауында?ы айма?тарында ?ыздар те?із дауылы кезінде к?йлектерін теріс киіп, те?ізшілерді ?ауіптен са?тап ?аламыз деп сенген. Ал ?аза? хал?ы жа?а ту?ан бала?а к?з тимесін деп киімін теріс кигізген.[1]
   Та?ы бір ??састы? ол ?аза? ж?не а?ылшын халы?тарыны? шай ішкенді ?натуы. Ж?не де а?ылшындар да ?аза?тар да шайды міндетті т?рде с?тпен ішеді. Егер шайды? бетінде шама ?ал?ып ж?рсе, ?йге бейтаныс адам келеді деген наным-сенім екі халы?та да бар. [13]
   Мысалы ?алы?ды? орындуы тиіс нанымдар мен сенімдер:
   • ?андай ба?ада болса да ?арыз?а алын?ан н?рсені? ?темі тойдан кейін міндетті т?рде ?айтарылуы тиіс.
   • Д?ст?р бойынша ?алы?ды??а сыйланатын сыйлы? жа?а болу ?ажет. Ол жа?а отбасыны? жа?аша ба?ытын білдіреді.
   • Жа?а т?скен келінні? ?стінде к?гілдір т?сті бірн?рсе болуы ?ажет. К?гілдір т?с риясызды?ты білдіреді.
   А?ылшынды?тар мамыр айы – на?ыз отау ??ру?а ы??айлы, ?олайлы, жайлы ай деп есептейді. Осы айда отау ??р?ан екі жас ба?ытты, ??мырлары ?за? болады деп сенген.[6]
   Ресейде ?ара мысы?пен кездесу б?ле ша?ырады ж?не иы?тан асыра т?кіру т?ріндегі профилактикалы? шараларды ?олдануды талап етеді. Ал а?ылшындар болса керісінше бір-біріне с?ттілік тілеп, ?ара мысы?тар бейнеленген ашы? хаттарды сыйлайды.[21]
   Англияны? кейбір аудандарында 2 немесе 3 ?ар?аны бірден к?ру ?лкен жайсызды? саналады. Алайда а?ыз?а сенсек, барлы? ?ар?алар Тауэрден ?шып кеткенде Англияны? к?ні ?ара? болады. ?ар?алар популяциясын са?тау мемлекеттік ма?ызы бар іс саналатыны та??алдырмау керек. А?ылшын жар?анатты к?рсе немесе оны? ай?айын естісе ?атты ?кінеді. Орта?асырлардан бастап б?л а?дар мыстанны? серігі болып саналады. Ал к?з тиюден е? жа?сы ?ор?аныс болып тауыс (павлин) ?ауырсыныны? ??былмалы да?ы есептеледі екен.[20]
   Осы наным-сенімге ?арап, а?ылшын хал?ы да уйлену тойына ?аза? хал?ы т?різді дайындалатынын к?реміз, біра? ?алы?ды? киіміне байланысты айырмашылы?тар бар.[25]
   2.1 Шай ішу д?ст?рі
   Шай ішу д?ст?рі ежелгі ?ытай елінен бастау алады. А?ыз бойынша желмен ?шып келген бірнеше шай жапыра?ы ?ытай императоры ?шін дайындалып жат?ан ыдыста?ы ?айна?ан су?а т?сіп кетеді (б.з.д.VI ?асыр ). Сусын ?зіні? д?мімен ж?не ?ош иісімен билеушіні ?атты ?ызы?тырады. Сол к?ннен бастап ол ?зіні? ?ол астында?ылар?а шай демдеп, оны ішуді б?йырады.[14]
   А?ылшын шай м?дениетіне келетін болса?, к?п адам англиялы? «5 o’clock» шайы туралы есіне т?сіреді. Алайда, Британияда шай ішуді? на?ты уа?ыты бекітілмеген. А?ылшындар шайды кез келген уа?ытта іше береді.
   Британия жерінде XVII ?асырда жаса?ан Екінші Карлды? ?йелі Катарина Брагансская ?нді шайын с?нге енгізгеннен бастап танымал сусын ата?ына ие болды.
   Шай ішу «шай ба?шасы» аталатын арнайы кафелерде ?тетін. Сонымен ?атар, осы британды? «шай ба?шаларыны?» ар?асында «шай?а беру» т?сінігі пайда болды. Ол ба?шаларда?ы шайды тез алып келу ?шін а?ша тастайтын ?лкендеу себет орнатылуынан бастау алады.
   А?ылшын шай ішу р?сіміні? д?ст?рлі ыдысы – к?міс сервизі. Сервиз бар-жо?ты?ы ?йді? ау?аттылы?ыны? белгісі саналатын.Шай т?нбасы ?ан капиллярын бекітеді, ж?йкені жа?сартады.[10]
   ?орытынды
   ?азіргі та?да салт-д?ст?р м?селесі ал?аш?ы орындарды тіреп т?р. ?аза? хал?ында к?птеген салт-д?ст?рлер мен ырымдар бар. Біра? ?кінішке орай адамдарды? к?бісі ырыммен салт-д?ст?рді шатастырады екен. Ата-баба ?сиеті болып келе жат?ан салт-д?ст?рлерді? ?зіндік ерекшеліктері болса ырым-жырымдар арнайы тыйымдар ?шін ?олданыл?ан.
   Салт-д?ст?р халы?тарды? тіршілік к?сібіне, наным-сеніміне, ?мірге деген к?з?арасына байланысты туып ?алыптасып, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып, ?згеріп жа?арып отырады. Оны? жа?а ?о?амды? ?атынас?а ?айшы келетіндері жойылып, ?мірге ?ажеттілері дамып. Жа?а ма?ына?а ие болады. Мысалы, ?аза?тар жаугершілік заманда ?ой сойып, ?анына найзасын малып, бір-бірімен анттасып достас?ан. Досты?ты б?з?анды ант атсын деп серттескен. Бертін жа?а ?о?амны? дамуына байланысты анттасу салты м?лде жойылды.
   ?орыта келе, ?аза? хал?ы мен а?ылшын халы?тарыны? м?дениеттері ?р т?рлі бол?анымен, салт-д?ст?рі мен наным-сенімдерінде жа?ын ??састы?тар мен ай?ын ерекшеліктер кездеседі. Ежелден са?талып келе жат?ан наным мен сенімдер заман?а сай ?згеріп отыр?анымен, ежелгі мазм?нын жо?алт?ан жо?.
   ?олданыл?ан ?дебиеттер тізімі
   Арнольд И.В. Лексикология современного английского языка. – М.: Изд-во лит-ры на иностр.язык., 1959. – 351 б
   http://www.wikipedia.com
   http://www.google.com
   http://www.bilimdiler.kz
   http://www.zharar.kz
   ?осымша №1
   Киіз ?й ішінде
   ?алжа мен шілдехана тойы
   ?осымша №2
   Моррис биі
   ?осымша № 3
   Шай ішу д?ст?рі

3. №87 негізгі орта мектебі
   Шы?армашылы? жоба
   Та?ырыбы: «?аза?ты? салт-д?ст?рлері»
   Орында?ан : 3 «?»сынып о?ушысы Сымайыл Диас
   Жетекшісі :Бекмагамбетова Молдыр Елеусиз?ызы
   ?ара?анды- 2015 ж
   I Кіріспе
   ?лтты? салт-д?ст?рлер – тарихи к?не процесс. К?птеген сал-д?ст?рлер ?лтты? ?лт болып ?алыптасуынан б?рын пайда бол?ан. Сонды?тан ол кейде бірталай ?лттар?а орта? м?нді д?ст?р болып келеді. Мысалы, асар – ?ыр?ыз, ?аза?, ?збек, т?жік, т?рікмен халы?тарына орта? ?те ертеде пайда бол?ан д?ст?р.
   Салт-д?ст?р халы?тарды? тіршілік к?сібіне, наным–сеніміне, ?мірге деген к?з?арасына байланысты туып, ?алыптасып, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып, ?згеріп, жа?арып отырады. Оны? жа?а ?о-?амды? ?атынас?а ?айшы келетіндері жойылып, ?мірге ?ажеттілері дамып жа?а ма?ына?а ие болады.
   ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері: бала т?рбиесіне байланысты салт-д?ст?рлер, т?рмыс- салт д?ст?рлері, ?леуметтік м?дени салт-д?ст?рлер болып ?ш ?лкен топ?а б?лінеді.
   Бала т?рбиесіне байланысты ?дет-??рыптар?а балаы? д?ниеге келген к?нінен бері ж?ргізілетін т?лім-т?рбиелік д?ст?рлерден: шілдехана, с?йінші, бала?а ат ?ою, бесікке салу, ?ыр?ынан шы?ару, тілін дамыту, т?сау кесу, ат?а мінгізу, с?ндет тойы та?ы бас?алары т?рады.
   ?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етеді. Себебі бала- ?мірді? жал?асы, отбасыны? жеміс берер г?лі, ерлі-зайыптыларды? тіреу-ді?гегі. Сонды?тан да ?аза? хал?ы «Бесіксіз ?йде береке жо?» деп ой топшыла?ан.
   II. Зерттеу б?лімі
   1.Бала?а ат ?ою
   ?аза? отбасында баланы? д?ниеге келуіне байланысты ежелден келе жат?ан салт-д?ст?рлері бар. Кейбір д?ст?рлер с?л ?згерген т?рде б?гінге дейін са?тал?ан.
   Бала д?ниеге келгеннен кейін атасы мен ?жесі немесе ауыл а?са?алы бала?а ат ?ояды. Дін басы бол?анды?тан кейде баланы? атын молда ?оятын бол?ан.
   Ат ?оюшы адам баланы? ??ла?ына: «Сені? аты? .(баланы? аты айтылды)» деп, ?ш рет ?айталайды. Ат ты?да?ан кезде т?рлі ырымдар, т?сініктер, тілектер ескеріледі. Ата-аналар бала есіміні? ма?ыналы, ?рі к?ркем бол?анын ?алайды.
   ?л бала к?тіп ж?рген ?ке-шешесі кезекті ?ызына «?лбосын (?л болсын)» деп ат ?ояды. Тілегені орында?ы ата-аналар балаларына: «?уаныш», «??дайберген», «К?нтуды» деген есімдер береді.
   2.Шілдехана
   Шілдехана – жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне арнал?ан той. О?ан к?бінесе жастар жиналады. Олар шілдехана?а арнайы ша?ырумен де, ша?ырусыз да келе береді. Б?л тойда «Бала?ызды? бауы берік болсын!» деген ??тты?тау айтылады. ?она?тар та? ат?анша домбыра тартып, ?ле? айтады. Т?рлі ойын-сауы?тар ?йымдастарады. Ж?мба?, жа?ылтпаш айтысып, жарысады.
   Же?гендері отбасыны? сый-??рметіне б?ленеді. Шілдехана-баланы жын-шайтаннан ?ор?ап, к?зетуден пайда бол?ан д?ст?р. Сонды?тан шілдехананы кейде «шілдек?зет» деп те ата?ан. Шілдекк?зет кейде ?ш к?нге дейін созыл?ан.
   3.Бесікке салу
   Шілдехана ?ткеннен кейін баланы? ?ке –шешесі бесік тойын жасайды. А?аштан жасал?ан бесікті баланы? на?ашылары немесе жасы ?лкен, ?адірлі аналарды? бірі, сый?а береді.Оны? себебі с?би де к?п балалы бол-сын деген тілекпен байланысты.Ба-ланы бесікке салу р?сімін бесік сыйла?ан ана?а тапсырады.
   Е? алдымен бесікке салушы ?йел бесікті? ?зін жын-шайтандарды ?уу ?шін, т?рлі иістерден арылту ?шін отпен аластап шы?ады. Содан кейін к?рпешелер мен жасты?шаларды баптап салады.Баланы жат?ызып, б?лейді.?олбау, белбеу ж?не ая?баумен тартып байлап ?ояды. ?йел тілектерін айта отырып бесікті? ?стіне алдымен к?рпе жабады. Бала халы?шыл болсын деп тон, шапан жабады, ат жалын тартып мінсін деп ?амшы іледі, к?з тимесін деп т?мар та?ады, ?ырандай к?реген болсын деп б?ркітті? т?я?ын байлайды.
   Той?а келгендер шашу шашып, бала?а батасын береді.
   4.?ыр?ынан шы?ару
   Ту?анына ?ыры? к?н тол?анда баланы ?ыр?ынан шы?арады. ?ыры? к?н ?ткеннен кейін баланы? ?мірінде жа?а кезе? басталады деп есептеледі. ?аза? хал?ыны? ??ымында «?ыры? саны»-?асиетті сандарды? бірі.
   ?ыр?ынан шы?ару?а жинал?ан ?йелдер бала-ны те?ге, са?иналар салын?ан тегешке шо-мылдырады. ?йелдерді? ?лкен «Отыз омырт?а? жылдам бекісін, ?ыры? ?абыр?а? жылдам ?атсын» деп, баланы? ?стіне ?ыры? ?асы? су ??я-ды. Са?иналарды баланы шолылдыру?а ?атыс?ан ?йелдер б?ліседі.
   Келесі кезекте баланы? шашын, тырна?ын ала-ды.Шашын ш?берекке т?йіп, киіміні? иы?ына ?адай-ды.Тырна?ын адам баспайтын жерге к?меді.
   Бала ?ыр?ынан шы??ан?а дейін киген ит жей-десіне т?ттілерді т?йіп, итті? мойнына байлап ?оя береді.Балалар итті ?уып жетіп, т?ттілерді б?ліседі.
   Баланы ?ыр?ынан шы?ару д?ст?рін бесік тойы-мен бірге ?ткізу жиі кездеседі.
   5.Т?саукесер
   Т?сау кесу – с?би ?аз т?р?аннан кейін тез, жы?ылмай, с?рінбей ж?ріп кетсін, болаша?ы жар?ын болсын деген тілекпен жасалатын д?с-т?р. Арнайы дайындал?ан алажіппен баланы? ая-?ын т?сап байлайды. Ала жіппен т?сауды? негі-зінде «Болаша?та бала ешкімні? ала жібін атта-масын!» деген тілек бар. Жіпті ?адірлі, ісі ал?а басып т?р?ан, ?рі жылдам, с?рінбей ж?ретін адам кеседі. Б?л бала осы адам?а тартсын деген тілектен ту?ан р?сім. Т?сау кесуші ?ткір ?айшы-мен ала жіпті кесіп жатып:
   -?аз-?аз, балам, ?аз, балам
   ?адам бассан, м?з болам.
   К?рмеуінді шешейін,
   Т?сауі?ды кесейін, -деп жырлайды. Т?сау кес-кен ?йелге баланы? ?ке-шешесі арнайы сыйлы? бере-ді.Т?сауы кесілген баланы екі адам екі адам екі ?олынан ?стап тез ж?гіртеді.
   Баланы? ал?аш?ы ?адамына арнал?ан той ?ызу ??гімемен, ?н-к?ймен жал?асады.
   III. ?орытынды
   ?рпа? т?рбиесі–келешек ?о?ам м?рагерлерін т?рбиелеу ісі. Ол мемлекетік ма?ызы зор, аса жауапты іс. Дені сау, сезімі сергек, а?ыл-ойы жетілген «сегіз ?ырлы, бір сырлы » абзал азамат ?сіру ісі хал?ымызды? ?асырлар бой?ы ой-арманы болып келеді. Осы арман дене, а?ыл-ой, адамгершілік, к?сіптік ж?не эстетикалы? т?рбиені? т?рлері ар?ылы ?рпа?тан-?рпа??а заманалар бойы халы?ты? салт-д?ст?рлер мен?дет-??рыптарда марапатта-лып, сі?іріліп, іске асырылып отырды.
   Сонымен, б?л жобада осыншама халы? м?расы-ны? ішінен адам тіршілігіне байланысты к?не ж?не б?гінгі к?нні? салт – д?ст?рлеріні? негіздері ?ана с?з болды.
   Салт-д?ст?р, ?дет-??рып халы?ты? рухани ?зегі, тіліні? тірегі, м?дениетіні? ар?ауы. ?асырдан–?асыр?а, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып келе жат?ан ата д?ст?ріні? желісін ?збей хал?ымызды? асыл м?расы ретінде ба?алап, оларды к?зді? ?арашы?ындай са?-тап, ілгері дамытып отыру ?ркенді де ?негелі іс.
   Д?ст?р, салт ?ашан да адам ?иялынан туын-дап, заман а?ымына ?арай байып, мазм?ны тере?деп отырады. Сонды?тан б??ан осы т?р?ыдан ?ара?ан д?рыс. ?ркім керектісін, к??іліне ?на?анын, к?кейіне ?он?анын ?абылдап, іс ж?зінде ?олданса, оны ?лты-мызды? озы? салт-д?ст?рімен байланыстырып, ба-йытып мазм?ндандыра т?ссе, н?р ?стіне –н?р.
   ?олданыл?ан ?дебиеттер:
   1. ?аза? хал?ыны? салт –д?ст?рлері:
   Алматы «Рауан» 1994 – 3. 6. 7. 10. 11. 209 беттер.
   2.«Казахи»историко-этнографическое исследование:
   Алматы «Казахстан» 1995 – 3. 116. 117. 276. 286 беттер.
   3. «Сен білесі? бе?» атты тарихи-этнографиялы? кітап. «Аруна» 2001 – 1-11 беттер.

4. «?аза? хал?ыны? салт – д?ст?рлері»
   Саба?ты? эпиграфы: «?аза? д?ст?рі тек ата – ананы ?ана емес, жалпы адамды сыйлау?а баулиды»
   ?.М?стафин
   Саба?ты? ма?саты:
   Білімділік: Бала т?рбиесіне байланысты білімдерін ке?ейту, жетілдіру, шы?армашылы? белсенділіктерін арттыру.
   Дамытушылы?: Жан – жа?ты тапсырмалар ар?ылы о?ушыларды? коммуникативтік ??зіреттілігін арттыру, ой – ?рісін дамыту.
   Т?рбиелік: Ата м?раны ?адірлей білуге, салт – д?ст?рді ??рметтеуге т?рбиелеу.
   Саба?ты? т?рі: аралас
   Саба?ты? ?дісі: т?сіндіру, жекелеген, топты? ж?мыс, с?ра?- жауап.
   Саба?ты? к?рнекілігі: интерактивті та?та, сызбалар, лотерея с?ра?тары.
   Саба?ты? барысы
   I. ?йымдастыру кезе?і:
   С?леметсіздер ме, о?ушылар! «?осылып еккен а?аш- орман, ынтыма? – б?зылмайтын ?ор?ан» деген ата – бабамыз, осындай тату- бірлікте саба?ымызды бастаймыз.
   Елбасымыз Н.?.Назарбаев «?аза? тілі – ?те ?демі, к?ркем тіл, сонды?тан б?л тілді білмеу м?мкін емес» деген, сол себепті бізді? республикамызда ?мір с?ріп отыр?ан ?зге ?лт ?кілдері ?аза? тілін білуге міндетті.
   А) Психологиялы? ахуал орнату.
   II. Саба?ты? ма?сатымен ж?не жоспарымен таныстыру.
   III. Жа?а саба?
   Балалар, сіздер ?аза? хал?ыны? ?андай салт – д?ст?рін білесіздер? Ал б?гін біз бала т?рбиесіне байланысты салт – д?ст?рлермен танысамыз.
   О?ушыларды топ?а б?лу.
   топ «Шілдехана»
   топ «?ыр?ынан шы?ару»
   топ «Ат ?ою» (Спикер сайланады)
   тапсырма
   С?здік ж?мыс (синоним, антоним, омоним)
   Н?ресте шомылдырады
   Ат ?ою ты?ып ?ояды
   Ырым ?мірге келу
   сыйлы азан ша?ыру
   тыйым сал?ан
   . – Интерактивті та?тадан «Шілдехана», «Ат ?ою», «Т?сау кесу»
   р?сімдері туралы ты?далады.
   1. Ты?далым бойынша с?йлесім ?рекетін ж?зеге асыру
   1 тапсырма. Топты? ж?мыс
   ?р топ та?тадан ?здеріні? р?сіміне ?атысты с?здер мен с?з тіркестеріні? тізбегін пайдалана отырып, мына ?а?аз?а ?здері?е тиесілі р?сімге сипаттама бересі?дер(топтан 2 о?ушы шы?ып с?йлейді)
   Жа?а ту?ан н?ресте, тілектер айтылады, ыдыс?а ??яды, ?ле?, ерекше к??іл б?лген, «н?рестені? бауы берік болсын», с?йіншіге ат шаптырылады, ?ыры? ?асы? су, тырна?ын алады, отыз омырт?а? жылдам бекісін, жа?сы есімдер, азан ша?ыру, домбыра тартады, ?л туса, дастар?ан жайылады, баланы? ?стіне, ?ыз туса, батырлар мен а?ындар, шомылдырады, ?аза?ты? салты бойынша, к?йлек тігер.
   тапсырма К?п н?ктені? орнына тиісті антонимдерді ?ажетті формада ?ойып, к?шіріп жаз.
   ?лкенге- ??рмет,. – ізет. 2. Жа?сы бала – ?ызы?,. – бала– к?йік. 3. .. бала – арлы бала, ?депсіз бала – сорлы бала.4. Балалы ?й – базар,.. ?й – ?у мазар.5. ?лды? ?яты ?кеге,.. ?яты шешеге.
   Керекті с?здер: жаман, шеше, баласыз, ?депті, кіші.
   тапсырма Топты? ж?мыс. «С?з сыры» ойыны. ?р топ ?оржында?ы н?мірленген асы?тар санына байланысты с?зді?, ма?ынасын ашады, с?йлем ??растырады.
   1.Базарлы? 6. Шашу 11.Бай?азы
   2.С?йінші 7. Бата 12.К?рімдік
   3.Сыба?а 8. То?ым ?а?ар 13.Ауылды? алты ауызы
   4.Со?ым 9.Тілашар 14.?она?к?де
   5.Б?йымтай 10.Таба? тарту
   тапсырма .
   Диалог ??растыру
   «Кітапханада», «М?ражайда», «Д?кенде»
   Б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбымен ты?ыз байланысты болуы шарт.
   тапсырма
   Жа?а та?ырыпты бекіту
   Лотерея с?ра?тары (Интерактивті та?тамен ж?мыс)
   7. ?йге тапсырма: «?яда не к?рсе?, ?ш?анда соны ілерсі?» ша?ын эссе жазу.
   8. Ба?алау.
   Адам ?міріні? ?рбір кезе?дерінде к?птеген салт – д?ст?рлер орындалады. Соны? ішінде – бала т?рбиесіне байланысты салт – д?ст?рді? бірнеше т?рімен танысты?. ?йткені бала – ?мірді? жал?асы, болаша?ы.Сонды?тан болаша?та о?ы?ан, білгендері?ді т?йіп, елімізді? саналы азаматтары болатындары?а сенімдімін.

5. Саба?ты? та?ырыбы; ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері.
   Саба?ты? ма?саты; 1.О?ушылар?а ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлерінен т?сінік бере отырып д?ниетанымын ке?ейту.
   2.О?ушыларды? с?йлеу,есту,?абылдау ?абілеттеріндамыту. Салалас-??рмалас с?йлемдерді ?айталау.
   3. О?у?а деген ?ызы?ушылы?ын арттыру.
   Саба?ты? т?рі; аралас саба?.
   К?рнекілік; компьютер, тест, слайдтар.
   Саба? ?дісі; баяндау, с?ра?-жауап,о?ыты, іздендіру, жатты?у.
   Саба?ты? барысы;1. ?йымдастыру кезе?і.
   1.С?лемдесу.
   2. Т?гелдеу.
   3.Саба?ты? та?ырыбымен, ма?сатымен таныстыру.
   11. ?й ж?мысын тексеру.
   Ма?алды ая?тандар.
   1) ?ке- ас?ар тау,….. .
   (Ана бауырында?ы ??ра?)
   2) ?кеге ?арап ?л ?сер…… .
   ( Шешеге ?арап ?ыз ?сер)
   3) ?ке- бала?а …. .
   (Сыншы)
   4) Балалы ?й – базар… .
   (Баласыз ?й – мазар)
   5)Атана не ?ылса?,….
   ( Алдына сол келер)
   111. Жа?а та?ырып.
   1. Кіріспе; Ф.Он?арсынованы? ?ле?інен ?зінді.
   ?аза?ты? ?деті к?п,
   Д?ст?рі к?п.
   Мен – да?ы оны? б?рін
   Жа?сы білем.
   – Балалар ?ле? жолдарына? саба?та не туралы айтамыз деп ойлайсыздар?
   2. Жа?а с?здермен та?ысу.
   Шілдехана-вечеринка по поводу рождения ребенка.
   Н?ресте-новорожденный, младенец.
   ?арын шаш – утробный волос.
   Аластау – изгонять.
   ?аз т?ру – стоять на ногах.
   Есу – вить,сучить.
   3. Тіл дамыту. М?тінді орыс тіліне аудару.
   Т?саукесер
   С?би ?аз т?р?аннан кейін тез ж?ріп кетсін деген тілекпен жасалатын ??рып. Ол ?шін арнайы ала жіп дайындалады. Б?л” ала жіпті аттамасын” деген ??ымнан шы??ан.
   4. Д?птермен ж?мыс.
   Салалас-??рмалас с?йлемні? т?рлерін, жал?аулы?тарын жазы?дар.
   1. Биыл жайлауда болдым ж?не ауылда?ы а?аларымны? ?йіне бардым.(Ы??айлас -да,де,та, те,ж?не,?р).
   2. Есікті жауып ?ой?ан, сонда да ол ішке кіруден ?мітін ?зген жо?.(?арсылы?ты -біра?, дегенмен,сонда да,с?йтсе де,?йтсе де,алайда).
   3.Биыл ш?п ?алын шы?ты, ?йткені жа?быр к?п жауды.( Себеп – салдар – ?йткені,себебі, сонды?тан,сол ?шін т.б).
   4. Балалар бірде футбол ойнады, бірде ?зенге барып шомылды.(Кезектес – бірде, біресе, кейде).
   5. Тал?аулы – не, немесе,?лде, я, яки, ?йтпесе, не(я) болмаса.
   6.Т?сіндірмелі – жал?аулы?ы жо?.
   5. ?з бетімен ж?мыс.
   Слаидта?ы суреттер бойынша жал?аулы?ты салалас- ??рмалас с?йлем ??растыры?ыз.
   1. Саба?ты бекіту. Тест с?ра?тары.
   ?ортынды:1.Ба?алау пара?шасы.
   2.?й ж?мысы. Жа?а та?ырып бойынша “Дамино” ??растыру.Саба?ты? та?ырыбы; ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері.
   Саба?ты? ма?саты; 1.О?ушылар?а ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлерінен т?сінік бере отырып д?ниетанымын ке?ейту.
   2.О?ушыларды? с?йлеу,есту,?абылдау ?абілеттеріндамыту. Салалас-??рмалас с?йлемдерді ?айталау.
   3. О?у?а деген ?ызы?ушылы?ын арттыру.
   Саба?ты? т?рі; аралас саба?.
   К?рнекілік; компьютер, тест, слайдтар.
   Саба? ?дісі; баяндау, с?ра?-жауап,о?ыты, іздендіру, жатты?у.
   Саба?ты? барысы;1. ?йымдастыру кезе?і.
   1.С?лемдесу.
   2. Т?гелдеу.
   3.Саба?ты? та?ырыбымен, ма?сатымен таныстыру.
   11. ?й ж?мысын тексеру.
   Ма?алды ая?тандар.
   1) ?ке- ас?ар тау,….. .
   (Ана бауырында?ы ??ра?)
   2) ?кеге ?арап ?л ?сер…… .
   ( Шешеге ?арап ?ыз ?сер)
   3) ?ке- бала?а …. .
   (Сыншы)
   4) Балалы ?й – базар… .
   (Баласыз ?й – мазар)
   5)Атана не ?ылса?,….
   ( Алдына сол келер)
   111. Жа?а та?ырып.
   1. Кіріспе; Ф.Он?арсынованы? ?ле?інен ?зінді.
   ?аза?ты? ?деті к?п,
   Д?ст?рі к?п.
   Мен – да?ы оны? б?рін
   Жа?сы білем.
   – Балалар ?ле? жолдарына? саба?та не туралы айтамыз деп ойлайсыздар?
   2. Жа?а с?здермен та?ысу.
   Шілдехана-вечеринка по поводу рождения ребенка.
   Н?ресте-новорожденный, младенец.
   ?арын шаш – утробный волос.
   Аластау – изгонять.
   ?аз т?ру – стоять на ногах.
   Есу – вить,сучить.
   3. Тіл дамыту. М?тінді орыс тіліне аудару.
   Т?саукесер
   С?би ?аз т?р?аннан кейін тез ж?ріп кетсін деген тілекпен жасалатын ??рып. Ол ?шін арнайы ала жіп дайындалады. Б?л” ала жіпті аттамасын” деген ??ымнан шы??ан.
   4. Д?птермен ж?мыс.
   Салалас-??рмалас с?йлемні? т?рлерін, жал?аулы?тарын жазы?дар.
   1. Биыл жайлауда болдым ж?не ауылда?ы а?аларымны? ?йіне бардым.(Ы??айлас -да,де,та, те,ж?не,?р).
   2. Есікті жауып ?ой?ан, сонда да ол ішке кіруден ?мітін ?зген жо?.(?арсылы?ты -біра?, дегенмен,сонда да,с?йтсе де,?йтсе де,алайда).
   3.Биыл ш?п ?алын шы?ты, ?йткені жа?быр к?п жауды.( Себеп – салдар – ?йткені,себебі, сонды?тан,сол ?шін т.б).
   4. Балалар бірде футбол ойнады, бірде ?зенге барып шомылды.(Кезектес – бірде, біресе, кейде).
   5. Тал?аулы – не, немесе,?лде, я, яки, ?йтпесе, не(я) болмаса.
   6.Т?сіндірмелі – жал?аулы?ы жо?.
   5. ?з бетімен ж?мыс.
   Слаидта?ы суреттер бойынша жал?аулы?ты салалас- ??рмалас с?йлем ??растыры?ыз.
   1. Саба?ты бекіту. Тест с?ра?тары.
   ?ортынды:1.Ба?алау пара?шасы.
   2.?й ж?мысы. Жа?а та?ырып бойынша “Домино” ??растыру.

6. «?ыз – ?ріс, ?ыз – ?она?»
   Ма?саты: Хал?ымызды? бойына ?асырлап сі?ген ?лтты? мінез, ?лтты? т?рбие, жа?сы д?ст?рімізді жа??ыртып, ?ла?атты ?асиеттерді сі?іріп, ?лгі-?неге алу?а баулу; хал?ымызды? ?лтты? д?ст?рімен таныстыру.
   К?рнекілігі:  интербелсенді та?та,  слайдтар,  ?анатты с?здер, шарлар, г?лдер, суреттер.
   Барысы:
   (Екі ж?ргізуші,  к?рініс к?рсетуге ?атысатын о?ушылар;  «?ызды ?зату»  р?сімін к?рсету).
   «?ыз айттыру»
   «??да т?су»
   «?алы? мал»
   «??йры? бауыр» (Сахналы? к?рініс.)
   «?лі-тірі»
   «?ынаменде» (?рын келу, к?рініс)
   «Сы?су»
   «?ыз ?зату» (Сахналы? к?рініс)
   М??алім с?зі: ??рметті ?она?тар, ?ымбатты о?ушылар, б?гінгі «Сырласу» ?ыздар клубы м?шелері ?йымдастырып отыр?ан   «?ыз – ?ріс, ?ыз ?она?»  атты кешіміз  «?ызды ?зату?а» дейінгі салт-д?ст?рлерімізді еске т?сіріп, оны орындау?а арналады. Бізді? хал?ымызды?  «?ыз т?рбиесі-?лт т?рбиесі» деген ?анатты с?зінен-а?  ?ыз т?рбиесіне ерекше к??іл б?летіні к?рініп т?р. ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлеріні? ?зіндік ерекшеліктері бар. Сол д?ст?рлерді? мазм?ны мен т?рбиелік м?ні зор. Саба?ымызды? ма?саты сол ?лтты? болмысымыз?а т?н салт-д?ст?рлерден ?зінді к?рсету ж?не оны ?йрену, есте са?тау. Кезекті о?ушылыр?а береміз.
   1-ж?ргізуші: ?ыз –ата-ананы?, ауылды? с?йікті баласы, ма?танышы, с?ні, базары, к?ркі. ?ыз – ел, ауыл еркесі, ?лпілдеткен ауыл ?кісі, ала?анда?ы аяулысы, бас?а елді? болаша? келіні, анасы. «?ыз – ?ріс, ?ыз – ?она?» деп ту?ан туыстары оларды м?пелеп, аялап ?сірген. ?ыз?а ?атты с?з айтылмау?а тиіс.
   2-ж?ргізуші:  «Кімде-кім ?ш  ?ыз ?сіріп, т?рбиелеп, бой жеткізіп,??тты орнына ?ондырса, оны? сыйлы?ы – жаннат» деген Мухаммед пай?амбар.  ?аза?та ?ыз т?рбиесі мен оны ??рметтеуді? жолдары ?те к?п.
   1-ж?ргізуші:  ?аза? хал?ы – салт- д?ст?рге ?те бай ел. Б?л оны? м?дениетті, ?рі т?рбиелі ел екендігіні? ай?а?ы. ?дет-??рып ?аза? хал?ыны? мыз?ымас за?ы. Дана халы?ты? ?зі жаса?ан  осы ?дет-??рып пен ж?н-жосы?ты біліп, ?йрену ж?не ?мірде ?олдану – а?айынды адастырмас сара жол.
   2-ж?ргізуші: Соны? ай?а?ы ретінде ?ыз баланы?  бойжетіп о? боса?аны аттау уа?ыты жеткенге дейінгі салт-д?ст?рден ?зінділер келтіреміз. «?ыз айттыру» д?ст?рінен «?ыз ?зату»-?а  дейінгі д?ст?рлерден ша?ын к?ріністер к?рсетеміз. Осы со??ы кезде ?мыт болып бара жат?ан озы? салт- д?ст?рлемізді ?айта жа??ыртса? н?р ?стіне н?р болар еді.
   «?ыз айттыру»
   1-о?ушы: «Анасын к?ріп ?ызын ал»  деген ?а?ида бойынша  ?лына тегі жа?сы, к?ргенді елмен ??да бол?ысы келген  адам ?зіні? ниетін білдіреді. «?лына жар та?да?ан ?ке… адамды «жаушы» етіп жібереді. ?рине халы? «?ызды кім айттырмайды» десе де ?ызын с?ра?ан адамды жаудан бетер жек к?рген.  «Жаушы»  деген с?з осыдан шы??ан. 4-5  адамды бастап келген  «жаушы» мен ?ызды? ?ке-шешесі ж?не а?айын-туыстары келіскеннен кейін «жаушылар» «?ар?ыбауын» ?сынады, я?ни  жор?а немесе ж?йрік ат болады. ?ыз жа?ы жаушы?а «шеге шапан» к?десін жасайды немесе шапан кигізеді.
   2-о?ушы: ?ыз айттыру т?рлері ?р т?рлі жа?дайлар?а байланысты болады. Іште жат?ан балаларды атастыру «бел ??да», бесікте жат?ан балаларды атастыру «бесік ??да», ал б?рын ?ызын ал?ан ??дасы ол ?йге ?ызын беретін болса «?арсы ??да», б?рын ??да бол?ан адамдарды? арасында  «с?йек жа??ырту»  деген д?ст?р бар.
   «??да т?су»
   3-о?ушы:  Ертеден ж?не ?азір де жал?асып келе жат?ан жа?сы ?рі жарасты д?ст?рлерді? бірі ??да т?су. Жігітті? ?кесі немесе оны? жа?ын туыстары ?ызы бар ?йге ??да т?седі бой жеткен ?ызын с?райды. ??далар ??рметке лайы? сыйлы адам деп саналады.?ыз ?кесі келісім берген со? ??далы?ты? ж?н-жорал?ысы жасалады.Оны? т?рі ?те к?п…мысалы: ??да аттанар, ??да тарту, ат байлар, ??йры? бауыр та?ы бас?а ырымдар мен к?делер, алымдары болады.??далы?ты бас?арып бар?ан адам  «бас ??да»  болады. Т?рмыс ??ратын жігіт пен ?алы?ды?ты? ?ке-шешесі бауыздау ??да болады.
   «?алы? мал»
   4-о?ушы: ??да т?су р?сімі келісілген со? дала за?ы бойынша к?йеу жа?ы ?алы? мал т?леуге тиіс. Б?л ?аза?  ?аза? бол?алы б?лжыма?ан ежелгі д?ст?р. Оны? м?лшері ??даларды? д?режесі мен д?улетіне байланысты екі жа? келісе отырып шешеді. «Б?рын?ы кедейлер арасында?ы ?алы? мал м?лшері 5-6 малмен тынса, ірі байлар арасында екі ж?з, бес ж?з, мы? жыл?ы?а дейін жеткен бол?ан.» Б?л д?ст?р ?лі де жал?асып келеді.
   «??йры? бауыр»
   5-о?ушы  «??йры?-бауыр жеді? бе, ??да болдым деді? бе».Екі жа? келісіп ??да бол?ан жа?дайда олар?а ??йры?-бауыр салып арнаулы сый ?келеді.Б?л ??далы? д?ст?р р?сімі бол?анмен ?лт д?ст?рімізде орны б?лек жай. ??йры?-бауыр ?аза? д?ст?рінде ??да болуды? за?ды белгісі-??жат болып бекітілген.
   1-ж?ргізуші:  Осындай «??да т?су», «?алы? мал», «?лі-тірі», «??да тартар»,  «??йры?-бауыр» сынды озы? д?ст?рлерімізді ?йірме м?шелеріні? орындауында тамашала?ыздар.
   2-ж?ргізуші:
   Сахналы? к?рініс к?рсету. ( ??да т?су,?алы? мал,?лі-тірі, ??да тартар, ??йры?-бауыр д?ст?рлерін к?рсету. Б?л д?ст?рлерде ??далар арасында?ы той к?ні, ?алы? мал м?лшері т.б. ырым, к?делер жасал?аннан кейін ?арулы жігіттер мен жас ?йелдер жа?ы жарасымды, тіпті кейде ерсі ?ылы?тар к?рсетеді. Мысалы: ат?а теріс мінгізіп отыр?ызу, ?зенге де апарып с??гітеді. ??даларды? ая?ын байлап есікке ?арай тартады. К?десін жасамайынша ойынды то?татапайды.Б??ан ??далар жа?ы ашуланбайды. Одан ?рі ойын -сауы??а ?ласып кетеді. Бір ?йел шы?ып ??далар?а «Бауырдай жа?ын, ??йры?тай т?тті болы?дар»,- деп тілек білдіріп ??йры?-бауыр сал?ан арнаулы сый ?келеді. Одан барлы? ??далар ауыз тиеді.)
   1-ж?ргізуші: ??далар арасынды?ы  «??да тартар» д?ст?рі ойын сауы??а , сын?а ??рыл?ан д?ст?р. Б?л жарасымды  салт -д?ст?рден кейін оны? арты  ?н-к?й мен биге ?ласады.  Кезекті биші ?ыздар?а береміз
   2-ж?ргізуші: ?аза?ты? ?лтты? биі. «?ара жор?а».
   «?лі-тірі»
   6-о?ушы: Екі жа? келісімі ны?ай?ан со? к?йеу жа?ынан ??даларына бір білікті адамды бас етіп «?лі-тірі» я?ни к?делі мал-жыл?ы жіберіледі. «?лі-тірі» деген – «?лі мен тірі арасында адалмыз, ??дай ?ос?ан ??далы?ымыз а?и?ат» деген ?лтты? ?ла?атты ??ымды білдіреді. Б?л д?ст?рден ??далы? бекіді дегенді білдіреді, «?лі-тірі» ?ткен со? к?йеу ?алы?ды?ына «?рын»  баруына жол ашылады.
   ?ынаменде»  (?рын келу)
   7-о?ушы: ??да т?сіп, у?де пісіп ?алы? мал т?леген со?, к?йеуді? атастыр?ан ?алы?ды?ын ал?аш к?руге келген тойы «?ынаменде»  деп аталады.Б?л д?ст?р кейбір жерлерде  «?алы?ды? ойнау», «?рын келу» деп те аталады. ?аза? ?шін  же?гелері мен жастар арасында ?зінше ерекше бір той. Болаша? к?йеу  ?ыз аулына к?рінбеген болып, біра? ?ара??ы т?се салтанатпен, жора-жолдастарымен келеді. К?йеу ?зіні? болаша? жарын к?ріп танысып- білісіп, тілдесіп к??ілін демейді.
   Сахналы? к?рініс: 4-5 жора-жолдастарымен к?йеу ?алы?ды? к?руге келе жатады. Алдынан ж?гіріп шы??ан ?ыз же?гелері: «сені к?тіп ж?гіреміз  деп ентігіп ?алды?»  деп  «ентікпе»,  енді біреуі «балдыз к?рімдік»  «с?укеле бай?азы» т.с.с. ырым к?делер с?райды.
   1-ж?ргізуші: «?рын той» ?ткізіліп к?йеуге ж?не оны? жолдастарына ??рмет к?рсетіліп, сый тартылып еліне ?айтарылады.
   2-ж?ргізуші:
   «??ла?тан кіріп бойды алар,
   Жа?сы ?н мен т?тті к?й.
   К??ілге т?рлі ой салар,
   ?нді с?йсе? менше с?й», – деп Абай атамыз айт?андай кезекті ?нге береміз.
   ?н «?ыз сыны» 
   «Сы?су»
   7-о?ушы: «Сы?су» д?ст?рі бойынша ?затылатын ?ыз ?з боса?асынан аттанар алдында а?айын-туыс?андарын аралайды. Же?гесін ертіп а?айын-туыс?андарын аралап ж?рген ?ыз ?зіні? балалы? д?уреніні?, о? жа?та б?л?а?тап ?скен ба?ытты к?ндеріні? ?ткендігін, аяулы ата-анасыны?, туыс?андарыны? м?пелеп ?сірудегі е?бегін ?ле?мен айта ж?ріп ?ксиді. Б?л ?ле?-жырды «сы?су»  дейді..
   «?ыз ?зату»
   8 о?ушы: «?лын-?я?а, ?ызын-?ия?а ?ондыру» ата-ананы? тілегі, ?рі парызы. Соны? ішінде ?ыз ?зату  –  ?лкен той, думан ?рі ?ызы?. Б?л к?ні ата-ана ?рі ?уанады, ?рі жылайды.?ызды м?пелеп ?сіріп ??тты жеріне ?ондырып ?уанса, ?рине ?имасты? к??ілі жылатады. ?ызды алу?а бес не жеті кейде одан да к?п адам келеді. М?ны? ішінде бас ??да, ??далар, к?йеу жолдас т.б. болады.?детте ??далар кешкілік  баруы керек. Ойын – сауы?, ??далы? р?сімдер,  к?де-жоралар жасалады. Жа?ын адамдар ??даны ша?ырады. ?затылатын ?ызды д?ст?р бойынша та? ата ж?нелтеді. Оны? алдында ?ыз «?оштасу жырын», жастар жа?ы «Жар-жар», «Аушадияр», «Ау-жар»ды орындайды. Со?ында «??да аттандырар»  к?десі беріледі.
   Сахналы? к?рініс: ?уелі ?ыз туыс?андарыны? ?йлеріне барып ?оштасу р?сімі «Сы?су» д?ст?рі, одан со? ??даларды? аттануы «??да аттандырар» к?десі к?рсетіледі.
   Бейнебаян. М.Ильясованы? орындауында  «?ызыма»  ?ні  орындалады.
   1-ж?ргізуші: ?ызды т?рбиелеу – ?рпа?ты т?рбиелеу. Сонды?тан ?ызымыз бойжеткенше ата-ана оны? т?рбиесіне ерекше к??іл б?ліп, сымбатты, к?рікті, а?ылды, ?негелі сынды ?асиеттерді оны? бойына сі?іреді. Хал?ымызды? ?дет-??рыптарын, салт-д?ст?рін ?йреніп есте са?тайы?.
   2-ж?ргізуші: Бізді? ?негелі, м?дениеті озы? салт-д?ст?рімізді са?тауда б?гінгі ?ткізген т?рбие са?атыны? ма?ызы ?те зор ж?не ?сер ?алдырды деп ойлаймыз.
   1-ж?ргізуші: ?лтты? болмысымызды ?рпа?тан-?рпа??а жеткізу бізді? парызымыз. Бізді? т?рбие са?атымыз осымен ая?талды.
   2-ж?ргізуші:  Назарлары?ыз ?шін ра?мет!
   ?орытынды. М??алім с?зі. «?ызды ?зату» д?ст?рі т?рбиелік м?ні бар салтанатты д?ст?р. Біра? ?азіргі кездегі ?ызды ?затуды? ж?ні б?лек. К?біне д?ст?рлеріміз ?згеріп кеткен, кейде тіпті орындалмайды да. ?ыздарымыз «о? боса?ада» отырып балалы болып содан со? к?йеуге шы?ады, немесе «азаматты? неке» деген тіпті санамыз?а сыймайтын ??ым пайда болды. Бір к?ргеннен танысып «?ашып» кететін д?ст?рлер бар. Б?л саба? ?ыздарымызды? сана сезіміне ой ?ялатар, немесе жаман ?деттен аула? болу?а ж?не м?дениеті озы? ?дет-??рпымызды са?тау?а ы?пал етеді  деп ойлаймын. ?лтымызды? ?ла?атты ?дет ??рыптарын есте са?тап, ?мірге енгізетін болса?, м?дени ?азынамыз да, ?неріміз де ?се т?сер еді.
   ??да т?су.   ?атысатындар: автор,?ызды? ?кесі, шешесі, а?алары, же?гелері,бас ??да, бауыздау ??да, кіші ??да, т.б.
   Сахна т?рінде ?ызды? ?йі ?ке-шешесі,туыс?андары,к?ршілері, отырады. ?йге 3 кісі келеді.Бас ??да, бауыздау ??да, кіші ??да.
   Автор: Жуырда ?ана С?йінбай байды? аулына «жаушы» келіп ?ызын айттырып кеткен болатын. «Жаушы»лар  «?ар?ыбау»д?ст?ріне  арнап ж?йрік аттарын  ?ткізіп , «шеге шапандарын» киіп кетті. Енді сол ауыл?а та?ы да ат бастарын б?рды. Ендігі ма?саттары «?алы? мал» м?лшерін ж?не той к?нін ?ткізуді белгілеу еді.
   Келін: Ата, ??далар келіп ?алды. Келі?іздер, мына отау?а кірі?іздер.
   Бауыздау ??да: Ассалаума?алейкум!
   Бас ??да :?айырлы к?н! Армысыздар!
   Кіші ??да:Амансыздар ма?
   ?ыз ?кесі: Уа?алейкумассалам! Бала-ша?а, мал-жан аман ба?
   Анасы:Т?рлеті?іздер.
   А?асы: Отыры?ыздар. ?ош келді?іздер.
   Бас.??да: Рахмет. Халдары?ыз жа?сы ма?
   ?ыз ?кесі: ??дай?а ш?кір. И? б?йымтайлары?ызды айта отыры?ыздар.
   Бас ??да:  Ие, біздер сол ?ткенде «жаушы»  жіберіп ?ызды айттырып кеткен едік. Енді ?аза? ?аза? бол?алы ?зіндік салт д?ст?рлері, ырым к?делері бар ?ой. Сол жа?тарын с?йлесіп, той к?нін белгілейік деген ниетпен келдік.
   Бауыздау ??да:  ?рине текті жермен ??да бол?ан?а не жетсін. ?рпа?ымызды жал?астыратын келінімізден несін аяймыз. Сол ырым к?делерімізді ?рине жасаймыз.
   ?ыз ?кесі: Ал, енді біз де бір ?ауым елміз ?ой. А?айын туыс?андармен а?ылдасып былай деп шештік. ?алы? мал м?лшері елді? ішінде жа?дай?а ?арап ?р т?рлі ?ой. Біз 600 жыл?ы, 500 ірі ?ара деп шештік. Ал, той к?ні ?рине с?рсенбіні? с?тті к?ні бол?аны жа?сы ?ой.
   Бас ??да: И?, баламыздан несін аяймыз. Осы той?а жи?ан-тергенімізді?  барлы?ын шашамыз ?ой. Дегендері?із болсын. Тойды ?ткізу к?нін  туар айды? с?рсенбі к?ні деп белгілейік.
   ?ыз ?кесі: Жарайды. Ал, ??да осы ?аза?ты? та?ы бір д?ст?рі «?лі-тірі» делінеді. Со?ан не атады?ыздар.
   Бас ??да: ?рине, «?лі мен тірі арасында адалмыз, ??дай ?ос?ан ??далы?ымыз а?и?ат»  дегендей «?лі-тіріге»  бір «ірі ?ара»  атады?.
   ?ыз же?гесі: ?аза? атамны? салты к?п ?ой, сол д?ст?рлерді? бірі «??да тартар» к?десін жасаймыз. ?й ?айным келе ?ой, мына ??да к?десін молдау етіп жасасын ая?ын жіп байлап тарты?дар.  (??даны? ая?ын жіппен байлап тартады)
   Кіші ??да: М?, ала ?ой мына алтын мен к?міс а?шаларды алы?ыздар.
   Же?гесі: О, ?ома?ты екен жарайды. Мынаны келіндерге ?лестірі?дер. Ана келінді ша?ыр. «??йры?-бауыр» д?ст?рін жасасын. ?й келін ??йры?-бауырды ?келе ?ой.
   Келіні: «??йры?-бауыр жеді? бе, ??да болдым деді? бе», – ал бас ??да ??йры? бауырдан алы?ыз, бауыздау ??да сіз де, кіші ??да сіз де алы?ыз.
   Бас ??да:  ??далы?ымыз ?за?ынан болсын. ??йры?тай т?тті, бауырдай ж?мса?  болайы?. М?, келін ??йры? – бауырды? к?десі. (??далар бірінен со? бірі к?десін беріп жатады)
   ?ыз а?асы: Ал, енді  «к?йеу ж?з жылды?, ??да мы? жылды?» дегендей «бауыздау ??далар» т?с ?а?ыстырсын.
   (?ыз ж?не к?йеуді? ?келері т?с ?а?ыстырып ??ша?тасады.)
   ?ыз анасы: ?, б?рекелді. Отыры?ыздар. Енді ас ?айтарып мына дастар?анны? батасын бері?іздер. Ал ??да бата бері?із.
   Бауыздау ??да: Ал, ?олдары?ызды жайы?ыздар. Мен бір бата берейін.
   ?умин десе? ма?ан,  ??дай берсін са?ан
   О? жа?ы?а ?араса? алтыннан терек орнасын,
   Сол жа?ы?а ?араса? к?містен терек орнасын
   Еш жаманды? болмасын,
   ?ыдыр болсын жолдасы?
   Дастар?анны? байлы?ын,  денні? саулы?ын берсін
   ?за?ынан с?йіндіріп,
   ??далы?ымыз мы? жылды? болсын.  Аумин!
   Автор: Міне осылай ??далар арасында ?аза? хал?ыны? д?ст?рлері бірінен со? бірі жал?асып ойын-сауы??а ?ласып жатады.??далар?а киіттерін кигізіп оларды ж?нелтеді.С?йінбай  байды? аулы енді «?ынаменде», «?ыз ?зату»  р?сіміне дайындалады.

7. ?нерлі халы? – ?мірмен халы?, ?аза?ты? ?дет ??рпына, салт-д?ст?ріне ба?ыттал?ан. «Салт – д?ст?р – асыл ?азына»
   ?аза? хал?ыны? салт–д?ст?рі: отбасы, т?рмыс д?ст?рі, е?бек д?ст?рі, наурыз д?ст?рі, ислам та?ылымы, отау к?рсету д?ст?рі, т?рбие д?ст?рі, ?аза ??рпы.
   ?р ?лтты?, халы?ты? діні мен сеніміне, т?рмыс – тіршілігіне, ?лтты? ??рылым ерекшелігіне с?йкес ?асырлар бойы жина?талып, ?мірді? ?зі ту?ыз?ан ??рыптар т??ырыны? негізі салт ретінде ?алыптас?ан.
   Шілдехана – Жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне жасалатын ойын-сауы? той.
   Кіндіккесер – Н?ресте ту?ан с?тте оны? кіндігін кесетін ?йелдер (кіндік шешесі) дайын т?рады. Кіндік кесу – м?ртебелі, абыройлы іс.
   Бесікке салу – Жа?а ту?ан баланы бесікке салу. Бесік – ?асиетті, киелі ??тты м?лік, с?биді? алтын ?ясы болып есептеледі.
   ?ыр?ынан шы?у – Баланы? ту?анына ?ыры? к?н тол?ан со? оны ыдыс?а ?ыры? ?асы? су ??йып шомылдырады. Ол с?биді? жан-ж?йесіні? ?алыптасып дені сау болып ?суіне деген а? тілектен шы??ан.
   Т?саукесер – с?би ?аз т?р?аннан кейін тез ж?ріп кетсін деген тілекпен жасалатын ??рып. ?аза?ты? ?мір салты, ?нер салты ?олдану мен д?ріптеуді ??рып дейміз.

8. Та?ырыбы: «?аза?ты? салт-д?ст?рлері»
   I Кіріспе
   ?лтты? салт-д?ст?рлер – тарихи к?не процесс. К?птеген сал-д?ст?рлер ?лтты? ?лт болып ?алыптасуынан б?рын пайда бол?ан. Сонды?тан ол кейде бірталай ?лттар?а орта? м?нді д?ст?р болып келеді. Мысалы, асар – ?ыр?ыз, ?аза?, ?збек, т?жік, т?рікмен халы?тарына орта? ?те ертеде пайда бол?ан д?ст?р.
   Салт-д?ст?р халы?тарды? тіршілік к?сібіне, наным–сеніміне, ?мірге деген к?з?арасына байланысты туып, ?алыптасып, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып, ?згеріп, жа?арып отырады. Оны? жа?а ?о?амды? ?атынас?а ?айшы келетіндері жойылып, ?мірге ?ажеттілері дамып жа?а ма?ына?а ие болады.
   ?аза?  хал?ыны? салт-д?ст?рлері: бала т?рбиесіне байланысты салт-д?ст?рлер, т?рмыс- салт д?ст?рлері, ?леуметтік м?дени салт-д?ст?рлер болып ?ш ?лкен  топ?а б?лінеді.
   Бала т?рбиесіне байланысты ?дет-??рыптар?а балаы? д?ниеге келген к?нінен бері ж?ргізілетін т?лім-т?рбиелік д?ст?рлерден: шілдехана, с?йінші, бала?а ат ?ою, бесікке салу, ?ыр?ынан шы?ару, тілін дамыту, т?сау кесу, ат?а мінгізу, с?ндет тойы та?ы бас?алары т?рады.
   ?ай халы?та да ж?байлар отбасын ??р?ан со?, олар баласы болуын арман етеді. Себебі бала- ?мірді? жал?асы, отбасыны? жеміс берер г?лі, ерлі-зайыптыларды? тіреу-ді?гегі. Сонды?тан да ?аза? хал?ы «Бесіксіз ?йде береке жо?» деп ой топшыла?ан.
   II.  Зерттеу б?лімі
   1.Бала?а  ат  ?ою
   ?аза? отбасында баланы?  д?ниеге  келуіне  байланысты  ежелден келе  жат?ан  салт-д?ст?рлері  бар.            Кейбір  д?ст?рлер  с?л  ?згерген т?рде  б?гінге   дейін  са?тал?ан.
   Бала  д?ниеге  келгеннен  кейін  атасы  мен  ?жесі  немесе  ауыл  а?са?алы  бала?а  ат  ?ояды.  Дін  басы  бол?анды?тан  кейде  баланы?  атын   молда  ?оятын  бол?ан.
   Ат  ?оюшы  адам  баланы?  ??ла?ына:  «Сені?  аты? .(баланы?  аты  айтылды)»  деп,  ?ш  рет  ?айталайды.  Ат  ты?да?ан  кезде  т?рлі  ырымдар,  т?сініктер, тілектер  ескеріледі.  Ата-аналар  бала  есіміні?  ма?ыналы,  ?рі  к?ркем  бол?анын  ?алайды.
   ?л  бала  к?тіп  ж?рген  ?ке-шешесі  кезекті  ?ызына  «?лбосын  (?л  болсын)»  деп  ат  ?ояды.  Тілегені  орында?ы  ата-аналар  балаларына:  «?уаныш»,  «??дайберген»,  «К?нтуды»  деген  есімдер  береді.
   2.Шілдехана
   Шілдехана – жа?а  ту?ан  н?рестені?  ??рметіне  арнал?ан  той.  О?ан  к?бінесе  жастар  жиналады.     Олар  шілдехана?а  арнайы  ша?ырумен  де,  ша?ырусыз  да келе  береді.  Б?л  тойда  «Бала?ызды?  бауы  берік  болсын!»  деген  ??тты?тау  айтылады.                       ?она?тар  та?  ат?анша  домбыра  тартып,  ?ле?  айтады.  Т?рлі  ойын-сауы?тар  ?йымдастарады.  Ж?мба?,  жа?ылтпаш  айтысып,  жарысады.
   Же?гендері отбасыны?  сый-??рметіне  б?ленеді.       Шілдехана-баланы  жын-шайтаннан  ?ор?ап,  к?зетуден  пайда  бол?ан  д?ст?р.  Сонды?тан   шілдехананы  кейде  «шілдек?зет»  деп  те  ата?ан.      Шілдекк?зет  кейде  ?ш  к?нге  дейін  созыл?ан.
   3.Бесікке салу 
   Шілдехана ?ткеннен кейін баланы? ?ке –шешесі бесік тойын жасайды. А?аштан жасал?ан бесікті баланы? на?ашылары немесе жасы ?лкен, ?адірлі аналарды? бірі, сый?а береді.Оны? себебі с?би де к?п балалы бол-сын деген тілекпен байланысты.Ба-ланы бесікке салу р?сімін бесік сыйла?ан ана?а тапсырады.
   Е? алдымен бесікке салушы ?йел бесікті? ?зін  жын-шайтандарды ?уу ?шін, т?рлі иістерден арылту ?шін отпен аластап шы?ады. Содан кейін к?рпешелер мен жасты?шаларды баптап салады.Баланы жат?ызып, б?лейді.?олбау, белбеу ж?не ая?баумен тартып байлап ?ояды. ?йел тілектерін айта отырып бесікті? ?стіне алдымен к?рпе жабады. Бала халы?шыл болсын деп тон, шапан жабады, ат жалын тартып мінсін деп ?амшы іледі, к?з тимесін деп т?мар та?ады, ?ырандай к?реген болсын деп б?ркітті? т?я?ын байлайды.
   Той?а келгендер шашу шашып, бала?а батасын береді.
   4.?ыр?ынан шы?ару    
   Ту?анына  ?ыры?  к?н  тол?анда  баланы  ?ыр?ынан  шы?арады.  ?ыры?  к?н  ?ткеннен  кейін  баланы?  ?мірінде  жа?а  кезе?  басталады  деп  есептеледі.           ?аза?  хал?ыны?  ??ымында  «?ыры?  саны»-?асиетті  сандарды?  бірі.
   ?ыр?ынан  шы?ару?а  жинал?ан  ?йелдер  бала-ны  те?ге,  са?иналар  салын?ан  тегешке  шо-мылдырады.      ?йелдерді?  ?лкен  «Отыз  омырт?а?  жылдам  бекісін,  ?ыры?  ?абыр?а?  жылдам  ?атсын»  деп,  баланы?  ?стіне  ?ыры?  ?асы?  су ??я-ды.     Са?иналарды баланы шолылдыру?а ?атыс?ан ?йелдер б?ліседі.
   Келесі кезекте баланы? шашын, тырна?ын ала-ды.Шашын ш?берекке т?йіп, киіміні? иы?ына ?адай-ды.Тырна?ын адам баспайтын жерге к?меді.
   Бала ?ыр?ынан шы??ан?а дейін киген ит жей-десіне т?ттілерді т?йіп, итті? мойнына байлап ?оя береді.Балалар итті ?уып жетіп, т?ттілерді б?ліседі.
   Баланы ?ыр?ынан шы?ару д?ст?рін бесік тойы-мен бірге ?ткізу жиі кездеседі.
   5.Т?саукесер 
   Т?сау кесу – с?би ?аз т?р?аннан кейін тез,  жы?ылмай,  с?рінбей  ж?ріп  кетсін,  болаша?ы  жар?ын  болсын  деген  тілекпен  жасалатын  д?с-т?р.  Арнайы  дайындал?ан  алажіппен  баланы?  ая-?ын  т?сап  байлайды.  Ала  жіппен  т?сауды?  негі-зінде  «Болаша?та  бала  ешкімні?  ала  жібін  атта-масын!»  деген  тілек  бар.  Жіпті  ?адірлі,  ісі  ал?а  басып  т?р?ан,  ?рі  жылдам,  с?рінбей  ж?ретін  адам  кеседі.  Б?л бала  осы  адам?а  тартсын  деген  тілектен  ту?ан  р?сім.  Т?сау  кесуші  ?ткір  ?айшы-мен  ала  жіпті  кесіп  жатып:
   -?аз-?аз, балам, ?аз, балам
   ?адам  бассан,  м?з  болам.
   К?рмеуінді  шешейін,
   Т?сауі?ды  кесейін, -деп  жырлайды.  Т?сау  кес-кен  ?йелге  баланы? ?ке-шешесі арнайы сыйлы? бере-ді.Т?сауы кесілген баланы екі адам екі  адам  екі  ?олынан  ?стап  тез  ж?гіртеді.
   Баланы?  ал?аш?ы  ?адамына  арнал?ан  той  ?ызу  ??гімемен,  ?н-к?ймен  жал?асады.
   III. ?орытынды
   ?рпа? т?рбиесі–келешек ?о?ам м?рагерлерін т?рбиелеу ісі. Ол мемлекетік ма?ызы зор, аса жауапты іс. Дені сау,  сезімі сергек, а?ыл-ойы жетілген «сегіз ?ырлы, бір сырлы » абзал азамат ?сіру ісі хал?ымызды? ?асырлар бой?ы ой-арманы болып келеді. Осы арман дене, а?ыл-ой, адамгершілік, к?сіптік ж?не эстетикалы? т?рбиені? т?рлері ар?ылы ?рпа?тан-?рпа??а заманалар бойы халы?ты? салт-д?ст?рлер мен?дет-??рыптарда марапатта-лып, сі?іріліп, іске асырылып отырды.
   Сонымен, б?л жобада осыншама халы? м?расы-ны? ішінен адам тіршілігіне байланысты к?не ж?не б?гінгі к?нні? салт – д?ст?рлеріні? негіздері    ?ана с?з болды.
   Салт-д?ст?р, ?дет-??рып халы?ты?  рухани ?зегі, тіліні? тірегі, м?дениетіні? ар?ауы. ?асырдан–?асыр?а, ?рпа?тан-?рпа??а ауысып келе жат?ан ата д?ст?ріні? желісін ?збей хал?ымызды? асыл м?расы ретінде ба?алап, оларды к?зді? ?арашы?ындай са?-тап, ілгері дамытып отыру ?ркенді де ?негелі іс.
   Д?ст?р, салт ?ашан да адам ?иялынан туын-дап, заман а?ымына ?арай байып, мазм?ны тере?деп отырады. Сонды?тан б??ан осы т?р?ыдан ?ара?ан д?рыс. ?ркім керектісін, к??іліне ?на?анын, к?кейіне ?он?анын ?абылдап, іс ж?зінде ?олданса, оны ?лты-мызды? озы? салт-д?ст?рімен байланыстырып, ба-йытып мазм?ндандыра т?ссе, н?р ?стіне –н?р.
   ?олданыл?ан  ?дебиеттер:
   1. ?аза? хал?ыны? салт –д?ст?рлері:
   Алматы «Рауан» 1994 – 3. 6. 7. 10. 11. 209 беттер.
   2.«Казахи»историко-этнографическое  исследование:
   Алматы «Казахстан» 1995 – 3. 116. 117. 276. 286 беттер.
   3. «Сен білесі? бе?» атты тарихи-этнографиялы? кітап.  «Аруна» 2001 –  1-11 беттер.

9. Саба?ты? та?ырыбы: «?аза? хал?ыны? ?дет-??рыптары мен
   салт-д?ст?рлері».
   Саба?ты? ма?саты:
   а) білімділік: ?аза? хал?ыны? ?лтты? салт-д?ст?рлері туралы толы? ма?л?мат бере отырып, о?ушыларды? бойында ?дет-??рып, салт-д?ст?рге деген обьективті к?з?арасын ?алыптастыру.
   ?) дамытушылы?: О?ушыларды? ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері туралы ой-пікірлерін орта?а сала отырып, сыни т?р?ысынан к?з?арастарын одан ?рі дамыту.
   б) т?рбиелік: ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері, ?дет-??рыптарыны? жастар?а беретін т?рбиелік м?нін ашу ар?ылы, жастарды Отан с?йгіштікке, е?бекке, адамгершілікке, ?з ?лтыны? салт-д?ст?рін са?тау?а, ?астерлеуге т?рбиелеу.
   Саба?ты? т?рі: аралас саба?.
   Саба?ты? ?дісі: СТО жобасымен.
   Саба?ты? к?рнекілігі:мультимедиялы? та?та, суреттерт.б.
   Саба?ты? барысы:
   ?ызы?ушылы?ты ояту.
   Ма?ына тану.
   Тол?аныс.
   Пікір-алмасу.
   Ми?а шабуыл.
   Саба?ты? жоспары:
   1.Отбасы?а байланысты ?дет-??рыптар мен салт-д?ст?рлер.
   2. ?лтты? ойындар.
   3. Шаруашылы??а байланысты ?дет-??рыптар мен салт-д?ст?рлер.
   4.Діни наным-сенімдер.
   I.?ызы?ушылы?ты ояту.
   а) Жуан-жі?ішке с?ра?тар:
   О?ушыларды екі топ?а б?ліп топты? атын ?ойып, топ басшысын та?айындау.Топ басшылары ?й тапсырмасын т?мендегі с?ра?тармен тексереді:
   1-ші топ «Ша?ыра?»
   2-ші топ « М?рагер»
   «Ша?ыра?» топ басшысыны? 2-ші топ?а с?ра?тары:
   О?ушылар сендерді? ?ткен тапсырманы жа?сы ме?гергендерін ?з жауаптарынан белгілі болды. Енді мультимедиалы? экран?а к??іл аудары?дар. Та?тадан ?андай суреттер к?ріп т?рсыздар, ?андай ?уен естіп т?рсыздар? Суретке ?арап , ?уенді ты?дап жа?а саба?ты? та?ырыбын ?алай ?оясыздар? (о?ушыларды? жауабы).
   Б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы: «?аза? хал?ыны? ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?рлері».
   ?аза? ?лты сонау ?асырлар тере?інен ру-тайпалы? д?режеден бастап
   XIV-XV ?асырлар т?тас халы?ты? д?режеге жеткенше салт-д?ст?ріміз
   этникалы? ?дерістерге байланысты ?згерістерге ?шырап отырды.
   «Д?ст?рді? озы?ы бар, тозы?ы бар» дегендей бізге жеткен т?рбиелік м?ні
   зор б?гінгі ?лтты? салт-д?ст?рлер хал?ымызды? е? ?ымбат ?азынасы.
   ?аза? ?лты ?алыптас?ан?а дейінгі ?лтты? ??рамыны? негізгі ар?ауы бол?ан ?а?лы,?йсін, керей,найман т.б ру-тайпаларыны? рухани м?дениеті дамып,
   жал?асын тауып бізге жетіп отыр.
   II.Ма?ына тану.
   а) М?тінмен танысу?а 5минут уа?ыт беріледі.
   ?) Кластер 5 минут уа?ыт беріледі(ватман,маркермен ж?мыс)
   1.«Ша?ыра?» тобына Салт-д?ст?р
   2. «М?рагер» тобына ?дет-??рып (о?улы?пен ж?мыс жасайды)
   III. Тол?аныс
   а) «Ба?алау ж?не жоспарлау»
   ?) ТИ кестесі.
   2 топ?а тапсырма:
   Сіздер шет елге ?аза?ты? ?лтты? ??нды бір затын апарулары?ыз керек.
   ?зі ?демі,?лтты? на?ышы бар, сынбайтын,ы??айлы,сапалы,?ауіпсіз болуы шарт.Енді осы ?аза?ы символды кім шет елге апарады екен? Сурет ар?ылы жеткіземіз. Б?л кімні? идеясы? Кім сурет салды?
   Салт-д?ст?р
   ТИ кетесі бойынша ж?мыс.
   Кеше
   Б?гін
   ??рса? тойы
   С?йінші
   Жарыс казан
   Шілдехана(бесікке салу)
   С?йінші
   Бала?а ат ?ою
   Шілдехана(бесікке салу)
   Т?сау кесу
   Бала?а ат ?ою
   С?ндет тойы
   Т?сау кесу
   Тілашар тойы(мектепке бару)
   Ат?а мінгізу(4-5 жас)
   Жыл сайын ту?ан к?н тойы
   С?ндет тойы
   Мектеп бітіру тойы
   Тілашар тойы
   Жо?ары о?у?а т?су тойы
   Бала?а ата-тегін ?йрету(7-9 жас)
   О?уды бітіру тойы
   То?ым ?а?ар(7-8 жас)
   Ж?мыс?а орналасу тойы
   ??да т?су(?арын, бесік т.б)
   ??да т?су немесе алып ?ашу
   Жаушы жіберу
   ??даларды ?арсы алу
   ??даларды ?арсы алу
   ?алы? мал немесе киіт беру
   Есік-т?р к?рсету тойы
   ?ыз жасауын дайындау
   ?рын келу немесе ілу
   Келін т?сіру
   ?алы? мал
   Бал айын ?ткізу т.б.
   Жасау
   Келін т?сіру(бас киімі-с?укеле)
   Т?ркіндеу(1 жылдан со?)
   І?.Пікір алмасу
   ?ыз алып ?ашу ежелден келе жат?ан салт-д?ст?р ме ?лде за??а ?айшы іс-?рекет пе?
   1-топ ?остайды
   2-топ даттайды
   ?.Ми?а шабуыл.« 6 неліктен»
   Неліктен от?а май ??ю д?ст?рі ?алыптас?ан?
   Неліктен жа?а жыл мейрамы наурызда тойлан?ан?
   Неліктен жыл мезгілін ?ркер ж?лдызына ?арап ба?дарла?ан?
   Неліктен жас с?биді? т?сауын кескен?
   Неліктен к?кпар ойынына ешкі малын пайдалан?ан?
   Неліктен жа?а т?скен келіндерді? к?йеуіні? барлы? туыстарыны? аттарын атама?ан?
   Б?гінгі саба?ты ?орыта келе, ?аза? еліні? ?лтты? байлы?ы мол, келер ?рпа??а берер т?лім т?рбиесі зор екеніне к?зіміз жетті.
   Сіздер б?гінгі саба?тан ?лтымыз туралы ?здері?е ?ажетті ма?л?мат алды деп ойлаймын. Болаша? ?рпа? ретінде ата- бабамызды? бізге м?ра етіп ?алдыр?ан м?дениетімізбен ?лтты? санамызды жо?алтпайы?!
   О?ушыларды ба?алау. ?р топ басшысы ба?алау пара?тарын ?сынады.
   ?й тапсырмасы: ?аза? хал?ыны? ?дет-??рыптары мен салт-д?ст?лері.
   Тестілік тапсырмалар
   1.Ж?т немесе бас?а таби?и апаттар?а байланысты малы ?ырылса, ?з туыс?андарынан к?мек с?рау ???ы?ы ?алай аталады?
   а) Асар б) Сауыр
   ?) Табар в) Жылу
   2. Киіз ?йді? е? жо?ар?ы б?лігі:
   а) Кереге б) Есік
   ?) Ша?ыра? в) Уы?
   3. ?ыздарды? ?йлену тойында?ы бас киімі:
   а) Кимешек б) К?ндік
   ?) Жаулы? в) С?укеле
   4.?аза?тар арасында жын-шайтаннан, п?ле-жаладан аула? болсын деп отпен ?удалайтын д?ст?р-
   а) ?рын келу б) Отау тігу
   ?) Беташар в) Отпен аластау
   К?йеу бала болаша? енесіне ?андай сыйлы? берген?
   а) ?алы? мал б) К?де
   ?) Той малы в) С?та?ы
   К?кпар сайысы:
   а) Ат жарыс б) Сада?пен ату
   ?) Ешкі малын тарту в) Балуандар к?ресі
   ??далы? туралы келісс?зден кейін к?йеу жа?ынан келген бас ??да ?алы?ды??а ?андай сыйлы? береді?
   а) То?ым ?а?ар б) Бие м?рынды?
   ?) ?кіта?ар в) ?азы? майлау
   Нысана?а к?міс ?ойып сада?пен ататын ?лтты? ойын т?рі:
   а) Алтын са?а ату б) Балуан к?рес
   ?) Жамбы ату в) Сайыс
   ?аза? хал?ыны? жыл?ы с?тінен жасап ішетін сусыны:
   а) ?ымыз б) Ш?бат
   ?) Айран в) ?аты?
   ?аза? ?йелі ?ай уа?ытта кимешекті басына киген?
   а) ?йлену тойында б) Балалы бол?ан со?
   ?) Тек мереке к?ндері в) ?аралы к?ндері
   К?йеуі ?айтыс бол?анда оны? ?йелін ?лкен не кіші бауырына немесе жа?ынына ?осу д?ст?рі-
   а) Беташар б) ?а?ал?а
   ?) Мердігер в) ?ме?герлік
   12.Асар дегеніміз не?
   а) Жа?ын адамны? бір-біріне ?те ?ауырт , ?ажетті ж?мыс кезінде
   к?мекке келуі
   ?) Туыс?ан адамдарды? бір-біріне а?шалай ?арыз беруі
   б) ?лкендерге тіл тигізгені ?шін айып т?леу
   в) Затты са?тау немесе сату туралы екіжа?ты? келісім
   13.Жыл мезгілдерін ?аза?тар ?андай ж?лдыз?а байланысты белгілеген?
   а)?ркер б) Жетіген
   ?) С?мбіле в) А?боз ат
   14. Жа?а т?скен келіндерді? к?йеуіні? барлы? туыстарыны? аттарын атамай олар?а ?зінше ат ?ою д?ст?рі-
   а) немеурін б) ат тергеу
   ?) ?ме в) жылу
   15. Жаз?ы к?ш-жайлау?а к?шу ?ай айдан басталды?
   а) А?пан б) Наурыз
   ?) Мамыр в) С?уір
   16. ?лысты? ?лы к?ні 22 наурызда ?андай та?ам ?сынылады?
   а) ?уырда? б) бесбарма?
   ?) ?ымыз в) к?же
   17. Халы?ты? ?дет-??рпын ай?ындайтын ерекше д?ст?рлерді? ішінде-той малы кімге арнал?ан.
   а) ?алы?ды?ты? туыстарына
   ?) ?алаы?ды?ты? а?а-інілеріне
   б) ?алы?ды?ты? на?ашы ж?ртына
   в) ?алы?ды?ты? ?кесіне
   18. Киіз ?й ??рылымында?ы ??р деген не?
   а) Уы?ты? ?стінен тартылатын жалпа? то?ыма
   ?) Киі ?йді? т?бесі
   б) Ша?ыра?ты жабатын киіз
   в) Кереге басы мен ша?ыра?ты біріктіретін с?йек
   19. Халы? а?ыздарында ?ай спортты? ойында «??ралайды к?зінен ататын мерген» деген ата? беріп, с?йген ?ызына ?ос?ан?
   а) Сада? тарту б) Жамбы ату
   ?) Аударыспа? в) ?ыз ?уу
   20. ?аза?тарда мал шаруашылы?ына байланысты ?андай ??ралдар киелі санал?ан?
   А) ??ры?, желі, ба?ан б) ар?ан, кісе, ер
   ?) жебе, алдыаспан, но?та в) ашамай, сам?ал, кісе

10. Та?ырыбы: «Орыс хал?ыны? ?лтты? салт – д?ст?рлері»
    Ма?саты: О?ушылар?а орыс хал?ыны? салт-д?ст?рі мен ?дет-??рпыны? т?рбиелік м?нін ??ындыру, о?ушыларды? бойына адамгершілік, имандылы? ?асиеттерін ?алыптастыру, осы халы?ты? м?дениетімен, ?лтты? ойындары туралы т?сініктерін ке?ейту. Орыс хал?ыны? ?лтты? киім ?лгісімен таныстырып, ?лтты? та?амдарыны? т?рлерімен таныстыру.
    К?рнекілігі: суреттер, ?ла?атты с?здер жазыл?ан плакаттар, матрешкалар.
    Кіріспе:
    Ж?ргізуші: ??рметті ?она?тар, ?стаздар ж?не о?ушылар! Биыл?ы жыл міне ?аза?стан Халы?тар Ассамблеясыны? ??рылуына 20 жыл толуына орай к?птеген м?дени іс – шаралар елімізді? барлы? т?кпірінде атап ?тілуде. Б?гін осы мерекені атап ?ту ма?сатында 5 ? сыныбы дайында?ан «Орыс хал?ыны? ?лтты? салт – д?ст?рлері» атта ашы? т?рбие са?атына ?ош келді?іздер!
    Бір туды? астында бір ?йді? бауырларындай к?н кешіп жат?ан ?зге ?лт ?кілдеріні? бірі – орыс хал?ы. Атадан бала?а жал?асып отыр?ан салт-д?ст?рлері, ?дет-??рыптарын, зерттеп ?араса?, ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері мен ??састы?тарын ай?ын бай?аймыз. Б??ан бірден-бір себеп ретінде жергілікті халы?ты? т?р?ындармен етене сі?ісіп, ?з д?ст?рін са?тай отырып, ?згені? м?дениетін бойына дарыта білгендігінде. ?зге елде т?рып, ?з жау?арларыны? бірі салт-д?ст?рі, тілі болсын, ?лгі к?нге дейін ?шірмей м??гілік ?рпа??а м?ра етіп келеді. Бізбен біте ?айнаса тіршілік етіп жат?ан орыс хал?ыны? салт-д?ст?рлері мен ?дет-??рыптарына то?талмас б?рын, осы халы?ты? ?лтты? биін дайындап келген ?ыздарымызды ?арсы алы?ыздар.
    Би: ?ыздар тобы
    Негізгі б?лім:
    1-о?ушы: Орыс хал?ында ерекше саналатын салт-д?ст?рлерді? бірі – ыдыс ша?у ырымы.  Б?л д?ст?р адам ?міріндегі ?згерістерге байланысты орын алады. Мысалы, адам д?ниеге келгенде, ?йлену тойында орыс хал?ыны? наным – сенімі бойынша ыдыс ая?ты сындыр?ан. С?би д?ниеге келген уа?ытта арнайы шыны ыдыста к?ріштен немесе бидайдан бот?а пісіріледі. ?она?тар тама? ішіп бол?ан со?, дастархан?а осы д?м ?келінеді. Кімде-кім ыдыс?а к?п а?ша салса, сол адам ыдысты сындыру ??рметіне ие болады. Шыны ыдыс сын?ан уа?ытта ішіндегі бот?а сол ?алпында, я?ни шашылма?ан к?йінде т?руы ?ажет. Б?л д?ст?р отбасы ба?ыт?а, ырыс?а, байлы??а кенеледі деген ма?ынаны береді. Ал?аш?ы болып астан жас босан?ан ана д?м татады. Егер ас келген ?она?тардан артылып жатса, ?й иесі ?ал?ан бот?аны малдарына, одан ?алса ба?шаларына шашады.
    2-о?ушы: Сол сия?ты с?би д?ниеге келгенде, оны аспалы  немесе а?аш бесікке салып оны ?ш рет темір пыша?пен аластайды. Егер ер бала болса, пыша?, ал ?ыз бала болса жасты?ыны? астына ?айшы ?ояды. Б?л д?ст?рді баланы б?ле-жаладан, тіл-к?зден аман болсын деп жасайды.
    3-о?ушы: ?йлену тойында ыдыс сындыру салтыны? ма?ынасы, жас келін боса?аны атта?аннан кейін, той к?нні? ерте?іне ?айын енесі ?зіні? ?ымбат бір ыдысын сындырады. Ыдыс ?те майда б?лшектерге б?лініп, ?нта?талып ша?ылуы тиіс. Б?л д?ст?р бас ?осып жат?ан екі жасты? ?мірі молшылы? пен байлы??а толы болсын деген ма?ынаны білдіреді.
    4-о?ушы: Жа?а ?йге ?оныс тепкенде, ?й т?р?ыз?анда да орындалатын ?зіндік д?ст?рлері бар. Мысалы, жа?а ?йге кіргенде аула?а ?тешті жібереді. Б?л д?ст?р ?тешсіз аулада мал болмайды, бол?ан к?нде де сиырды? с?ті с?йы? болады дегенді білдіреді. Орыстарды? ?зге халы?тан ерекшелігі ырым-тыйым?а ?атты сенгіш келеді. Ескі ?йден жа?а ?йге ?оныс аудар?анда, ескі ?йді? жанып т?р?ан отын немесе к?лін ала бар?ан. Б?л т?тініміз с?нбесін, ?міріміз ?за? болсын деген ма?ынаны береді.
    Ж?ргізуші: міне, орыс хал?ыны? біраз ырым – тыйымдарымен таныс болды?, енді бізді? ?ыздарымыз сіздерге осы халы?ты? ?нін шыр?ап берсін. ?ыздарды ?арсы алы?ыздар.
    Халы? ?ні: М?лдір мен Айгерім
    5-о?ушы: Орыс хал?ыны? ?лтты? киімімен танысамыз. Орыс хал?ыны? ?лтты? киімі ?здеріні? ?дет-??рпына, т?рмыс-салтына, мінез-??лы?тарына, таби?атына байланысты бол?ан. Ж?не де ?ажетіне ?арай к?нделікті, мерекелік, ?зату, ?йлену тойына, кісі ?айтыс бол?анда, жастарына ?арай, ?леуметтік жа?дайына байланысты киетін киімдері ?рт?рлі бол?ан. ?рине, ондай кездерде оны? пішімін, сырт?ы к?рінісін ?згертпеген. Т?рін, кестелерін, оюларын, монша?тарын ?згерткен. ?ызыл матадан тігілген киім е? ?демі деп санал?ан. ?ызыл (красный), ?демі (красивый) деген с?здер бірдей ма?ына берген. Киев Русінде т?ратын шаруаны? к?нделікті киімі кенептен тігілген жейдеден ж?не шалбардан т?р?ан. Сырт?ы киім ретінде ?олдан то?ыл?ан мауыттан шекпен, оны? алды сол жа?ына ?арай т?ймемен немесе ілгекпен ?аусырылады. Ежелгі орысты? ?лтты? киімдеріне ?осымша міндетті т?рде ?ол?ап ж?не ?ап бол?ан. Оны белдігіне байлап ?ой?ан. Орыс жауынгерлері киімні? ?стінен же?і ?ыс?а сауыт киген. ?йелді? ?лтты? киімдеріні? негізіне к?йлек, алжап?ыш, пердеше, же?сіз к?йлек, белдемше, к?кірекше жатады. ?ыздар ?зын шашын бос жіберіп, немесе ?ріп ?ой?ан. Шаштарын жібек, кестелі лентамен немесе а?аш, не теріден жасалын?ан алды??ы жа?ы тісті ше?бермен (тара?пен) жинап ?ой?ан.
    Ж?ргізуші: олай болса осы ?лтты? киім ?лгісіне назар аударайы?. (?ыз баланы? киім ?лгісі к?рсетіледі)
    6-о?ушы: Балалайка – 3 ішекті, домбыра т?різді, к?лемі жа?ынан кішкене, шана?ы ?шб?рыш. Треугольник – ?шб?рышты ?рмалы аспап.
    Бубен – ?рмалы, сылдырма? аспап. Трещетка – а?аштан жасал?ан ?рмалы аспап. Свирель – сыбыз?ы т?різді, ?рмелі аспап. Маракастар – ?рмалы, ?асы? аспаптар. Баян — орыс хал?ыны? музыкалы? аспабы. Т?рт ?атарлы гармонны? 1907 жылы П. Е.Стерлигов жетілдірген т?ріне баян деген атау берілді. Аспапты? о? жа? клавиатурасында 5-6 ?атар т?ймелерден т?зілген, диапазоны 4-5 октаваны ?амтитын дыбысты? ?атар, ал о? жа?ында 3-5 ?атар т?ймелерден т?ратын, 3-4 октаваны ?амтитын дыбысты? ?атар ж?не дайын аккордты? с?йемелдер бар. Баян жеке орындауда, сонымен ?атар ансамбль, оркестрлерде де пайдаланылады. Ол музыкалы? ?жымдарды?, к?ркем?нерпаздар ?йірмелеріні?, сондай-а?, к?пшілік халы?ты? арасында да ке? тарал?ан.
    Ж?ргізуші: ?те жа?сы, кезекте та?ы бір биді ?сынамыз. ?арсы алайы?.
    7-о?ушы: Бізді? барлы?ымыз?а к?п таныс орыс хал?ыны? ойыншы?ы, б?л – матрешкалар. Олар а?аштан жасалатын ?лтты? ойыншы?тары болып санады. Ол ?детте ж?мырт?а т?різді сопа?ша болып келеді. Сыртын ?ызды? бейнесіндей етіп бояйды. ?демі сарафан ж?не басына ?демі орамалды? суреті салынады. Матрешкалар бірнешеу болады. Оларды? саны ?штен жо?ары болып, к?лемі бірінен – бірі кіші болып жасалады.
    Ж?ргізуші: жа?сы, ойынш?тарымен де танысып ?тейік, к?біне ойналатын ойындар, б?лар: «Молчалка», «Третий лишний», «Кошки-мышки», «Море волнуется раз…» ж?не та?ыда к?птеген ойындарын атап кетуге болады. Ендеше ?азір ойын ойнау?а ша?ырамын.
    Ойын: «Игра слов». Ойын?а 5 о?ушы ?атысады. Ж?ргізуші бір с?зді атайды о?ушы сол с?зді? со??ы ?ріпінен басталатын с?зді атайды, осылайша кезекпен жал?аса береді. Мысалы: машина – апельсин – небо – озеро.
    8-о?ушы: Орыс асханасыны? та?амдары арнайы мейрам, д?ст?рлермен ж?не ырымдармен байланысты. М?селен, Масленица к?нінде ?й иесі сізді ??йма?пен сыйлайды. Пасха мейрамында орыстар кулич пісіреді ж?не тауы? ж?мырт?асын бояйды. Жа?а жыл мейрамында “оливье” салатын дайында д?ст?рге айнал?ан. Орыстарды? ??рметті ?она?тарын нан мен т?з беріп ?арсы алу д?ст?рін б?кіл д?ние ж?зі біледі. Ежелгі орыст хал?ында нан мен т?з ?она? к?тудегі е? ?ымбаты бол?ан. Сонымен ?арат орыс хал?ыны? с?йікті та?амдары бот?а, ??йма? ж?не борщ сорпасы болып саналады. Ж?не де кесек нан, куличтер, баранки, кептірілген нан, то?аш, крендель, ?алаш, пряник, пышка, кітірлек нан т?різді де нан ?німдеріні? д?мі орыс асханасында ерекше болады.
    Ж?ргізуші: Орыс хал?ыны? ?зіндік мерекелері де жетерлік, соларды? ішінде біразына то?талып ?тсек. Пасха- м?сіхшілік діні бойынша Христосты? ?айта тірілуіні? н?рлы мейрамы- христиан дініні? ежелгі ?рі е? ма?ызды мейрамы, Христосты? ?ліп, ?айта тірілуіні? ??рметіне тойланады. Христиан діні бойынша, Иса М?сіх пай?амбарды? «Христос» деген лауазымы бар, ол ??т?арушы ж?не ??дайды? ?лы. Масленица деген– христиан дініні? ?те ?лы мерекесі (м?сылмандарды? ораза ?ста?аны сия?ты).Б?л мереке ?ысты? со??ы к?ндерінде аталып ?теді. Б?л мерекеде ет та?амдарын жеуге болмайды! Тек с?т та?амдарын ?олдану керек. Масленица – ойын,к?лкі, тойып тама? жеу мерекесі. Ж?не б?л мерекені ?ызы?сыз ?ткізген адамны? 1жылы солай ?теді. Е? басты ?ызы?ы ол-блины! Блины олар ?шін к?нні? символы болып табылады. Себебі ол к?н секілді д??гелек ?рі ысты?! Оны пісірілген жерінен ?айма?пен, йогуртпен, т?тті, ащы т?рінде жеуге болады. Ал кешке б?рі жиналып ?ле? айтып, к??іл -к?й к?тереді. К?ктемнен жаз?а ?ту Тройца мерекесімен белгілі бол?ан. ?ыздар а?аш б?та?тарын ж?не г?лден жасал?ан т?ждер ?келіп, алау жа?ып, ?ле? айтып, су шашып жастар сауы? ??р?ан. К?птеген мерекелерге байланысты ж?рме?келер ?йымдастырыл?ан.
    ?орытынды б?лім.
    Ж?ргізуші: олай болса, ??рметті ?она?тар, 5? сыныбыны? дайында?ан «орыс хал?ыны? салт – д?ст?рлері» атты ашы? т?рбие са?аты осымен ая?талды, назар аударып ты?да?андары?ыз?а Рахмет! Орыс асханасына д?м тату?а ша?ырамыз!

11. Алматы облысы, Е?бекші?аза? ауданы
    «І.Жанс?гіров атында?ы орта мектеп мектепке
    дейінгі ша?ын орталы?ымен» коммуналды?
    мемлекеттік мекемесі
    АШЫ? САБА?
    Та?ырыбы «?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері»
    8-сынып
    ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ніні? м??алімі: Азимбаева Алтын Тулиновна
    Саба?ты? та?ырыбы:
    ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері
    Саба?ты? ма?саты:
    1.Білімділік:?аза? хал?ыны? салт-д?с?рлерін, ?дет-??рпын ?йренуге ж?не сыйлап ??рметтеуге ша?ыру, балаларды? к?нделікті танымды? ?орын байыту.
    2. Дамытушылы?:О?ушыларды ?аза? тілінде с?йлеуін, а?ыл-ойын, тіл байлы?ын, шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту.
    3.Т?рбиелік:?аза? тіліне деген ?ызы?ушылы?ын арттыру, ?лтты? салт-д?ст?рлерді ??рметтеуге баулу, ?йымшылды??а т?рбиелеу.
    К?рнекілік ??ралдар. Интерактивті та?та, флипчарттар.
    Саба?ты? ?дісі.С?ра? жауап, интерактивті ?діс, ж?пты?-топты? ?дісі, ішіне-сыртына стратегиясы, о?ыта ?йрету ойындары,д?рыс т?ртіппен орналастыру ойыны, си?ырлы санды? ?дісі.(модульдік технологиясынан)
    П?наралы? байланыс: Этнография.
    І.?йымдастыру кезе?і.Амандасу р?сімі.
    -С?леметсіздер, балалар.
    Б?гін бізді? саба?ымызда ??рметті ?она?тар- ?алалы? мектеп м??алімдері. «Хош келді?іздер»- дейміз.Саба?ымыз?а с?ттілік тілеймін.
    ІІ.?ызы?ушылы?ын ояту.
    -Ал, балалар та?та?а ?араймыз.(флипчарт к?рінісі)
    1 флипчарт-Мына суретте не к?рсетілген?
    -?аза? хал?ы жа?сы хабарды ?алай білдіреді?Не с?райды?
    (с?йінші).(шымылды? ашылады)
    2 флипчарт-Ал мына суретте не болып жатыр?(?йлену тойы); ?лкен тойларда, мерекелерде ?желер не шашады?(шашу)
    Балалар, бас?а елдерде де осындай тойларда шашу шашады.Мысалы:т?рік халы?тары к?мпитті? орнына а?ша, к?містер шашады;Америка елдерінде ?ызды? к?йлегіне а?ша тігеді.
    -Жа?сы.(шымылды? ашылады)
    3 флипчарт.Мына ?шінші суретте не бар?(баланы ал?аш?ы рет ат?а мінгізеді, отыр?ызады).Б?л «Ат?а мінгізу», «То?ым ?а?ар».(шымылды? ашылады)
    -Осы к?ріністерді неге жат?ызу?а болады?Олар нелер?
    -Д?ст?рлер.
    М??алім:Сонымен б?гінгі саба?ты? та?ырыбы ?алай ойлайсы?дар,?андай?
    О?ушылар:?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері.
    4 флипчарт .(та?та?а саба?ты? та?ырыбы шы?ады).
    М??алім:Саба?ты? ма?саты:
    1)?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлерін ?йрене ??рметтейміз.
    К?нделікті танымды? ?орларымызды байытамыз.
    2)?аза? тілінде с?йлеуін, а?ыл-ойды, тіл байлы?ын,шы?армашылы? ?абілеттерімізді дамытамыз.
    3)?аза? тіліне деген ?ызы?ушылы?ымызды арттырамыз.
    Саба?ты? эпиграфы: «Д?ст?рін с?ймеген, хал?ын да с?ймейді».
    ?р халы?ты? ?зіндік ерекшелігі, д?ст?рі,діні,тілі болатыны белгілі.Сонды?тан ?зімізді? салт-д?ст?рлерімізді жа?сы біліп, ?йренуіміз керек.
    ІІІ.Ма?ынасын ажырату кезені
    -?азір 3 топ?а б?лініп, м?тінмен ж?мыс істейміз.Алдары?ызда?ы м?тінді м?неолеп о?имыз.(Бір о?ушы м?нерлеп дауыстап о?иды)
    -Мені? ?олымда «си?ырлы санды?»
    Оны? ішінде не бар екен?
    О?ушылар сонды?тан тапсырмалар алады.(Та?тада м?тін шы?ады)
    Тапсырмалар:
    1.М?тінді о?ып аудар.(абзацпен)
    2.Диалог ??растыру.(7 с?ра?тар)
    3.Асты сызыл?ан с?здерге синонимдер жаз. Сол с?здермен 3 с?йлем ??растыру.
    4.Бір с?йлемге талдау жаз.
    Т?рлаулы с?йлем м?шелерін сызу.??рмалас с?йлемні? т?рін ажырату.
    ІV. «Д?рыс т?ртіппен орналастыру» ойыны
    5 флипчарт.Кестемен ж?мыс .(та?та?а о?ушылар шы?ып, с?здерді ?оз?ап, орын-орындарына ?ояды.).(интерактивті та?тамен ж?мыс)
    а) шілдехана; ?) бесікке салу; б)?ыр?ынан шы?ару; в) т?сау кесу; г) с?ндет той; ?)тілашар.(о?ушылар ?ыс?аша ?р д?ст?р туралы айтып шы?ады).
    V.Ой тол?аныс сатысы.(рефлексия)
    *Д?птерлеріне жазады
    6. флипчарт. «Ішіне –сыртына».Та?ырып?а ?атысты с?здер- ?атысты емес с?здермен кесте толтырылады.(та?та?а шы?ып жазады.)
    VІ.Ба?алау пара?тарын толтыру:
    1.М?тінмен ж?мыс
    2. «Д?рыс т?ртіппен орналастыру» ойыны
    3. «Ішіне –сыртына» кестені толтыру
    4.Жалпы ба?асы.
    VІІ.?йге тапсырма:О?улы?та 63бет.
    Де?гейлік тапсырмалар
    3 де?гей-1 ?пай т?мен
    2 де?гей –сол ба?а
    1 де?гей -1 ?пай ?осылады
    Саба? ая?талды.Сау болы?ыздар.Рахмет!
    Шілдехана.Жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне жасалатын той.Дастархан жайылып,жастар домбыра тартып, ?н салып ?лтты? ойындар ойнайды.
    Бесікке салу.Шілдехана ?ткеннен кейін баланы? ?ке-шешесі бесік тойын жасайды.Бесік –?асиетті, ??тты м?лік, с?биді? алтын ?ясы болып есептеледі.
    ?ыр?ынан шы?ару.Н?рестені? ту?ан к?ніне 40 к?н тол?ан со?,ыдыс?а 41 ?асы? су ??йып со?ан с?биді шомылдырады.С?биді? ?арын шашын,тырна?ын алады.
    Т?сау кесу.С?би ?аз т?ра баста?анда, тез ж?ріп кетсін деп, ала жіп есіп, екі ая?ын т?сап байлап, т?сауын кестіріп тез-тез ж?гіртеді.
    Жас санау.?л бала 10 жастан бастап ?озы ба??ан, сонды?тан осы жасты ?лкендер «?озы жас» деп ата?ан.Бала 13 жаста ?ой ба??ан, сонды?тан13-20 жасты? арасын ?лкендер «?ой жасы» деп есептеген.40 жасты халы? «Патша жасы» деп есептеген, себебі б?л жаста?ы адамдарды? кейбірі ат?а мініп, ел бас?ар?ан.
    С?здік
    Сыншы- критик
    Кезен- этап
    Шілдехана- вечеринка по поводу рождения ребенка
    Той – думан-праздник
    С?би-ребенок
    ?ыр?ынан шы?ару- отмечать 40 дней со дня рождения
    Бесікке салу-укладывать в колыбель
    М?лік –вещь, имущество,
    Т?сау кесу- разрезать путь
    ?аз т?ру- стоять на ногах
    Ала жіп- пестрая нить
    Есіп- вить
    Т?сау- спутать
    ?л бала 10 жастан бастап ?озы ба??ан, сонды?тан осы жасты ?лкендер «?озы жасы» деп ата?ан.
    Бала 13 жаста ?ой ба??ан, сонды?тан 13-20 жасты? арасын ?лкендер «?ой жасы» деп есептеген.
    40 жасты халы? «Патша жасы» деп есептеген, себебі б?л жаста?ы адамдарды? кейбірі ат?а мініп, ел бас?ар?ан.
    «?аза? хал?ыны? салт- д?ст?рлері» м?тінді аудару.
    «?аза? хал?ыны? салт- д?ст?рлері» м?тіндегі асты сызыл?ан с?здерге синонимдер жаз.Сол с?йлемдермен 3 с?йлем ??растыру.
    «Жас санау» д?ст?рі туралы с?йлемдерді талдау, т?рлаулы с?йлем м?шелеріні? астын сызу, салалас ??рмалас с?йлемдерді? т?рлерін ажырату.
    ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері.
    Ежелгі заманнан ?аза? хал?ы-салт-дуст?рге бай халы?тарды? бірі.?аза? хал?ы отбасында?ы бала т?рбиесіне ерекше м?н берген. «?ке бала?а сыншы», «Жеті атасын білмеген – жетесіз» деген ма?алдарды? т?рбиелік м?ні ?те зор.Сонды?тан бала ?сіруді? ?р кезенімен байланысты салт-д?ст?рлер де ?алыптас?ан.

12. Мектеп : №5 орта мектеп
    Мерзімі:09.04.15ж
    Саба?:№
    Саба?ты? та?ырыбы: «ХАЛЫ? Д?СТ?РІ – АСЫЛ ?АЗЫНА »
    ??ндылы?ы : ?лтты? т?рбие
    ?асиеттері: Адамгершілік, инабаттылы?
    М??алімі:??дабаева А.Б.
    Класс:7
    Ма?саты: о?ушыларды? халы? д?ст?рі туралы ??ымдарын ке?ейту. ?лтты? салт д?ст?рді шынайы ?мірде д?ріптеуге т?рбиелеу
    Ресурстары:О?улы? ,д?птер і на?ыл с?здер .бейнефильмдер
    Міндеттері:
    білімдік: о?ушылар?а халы? д?ст?ріні? ма?ыздылы?ы туралы т?сінік беру;
    дамытушылы?: о?ушыларды халы? д?ст?ріні? м?нін т?сініп, оны ?адірлеп, ба?алай білуге баулу
    1 Шатты? ше?бері
    О?ушылар м??аліммен бірге ше?берге т?рып, бір-бірімен с?лемдеседі. «?аза?ы дастарханым» ?ні орындалады. «?лтты? ойындар?а» байланысты алып отырып, ?зіне белгілі салт-д?ст?рді атап береді. М??алім о?ушыларды? жауаптарын ты?дап, топ бойынша орындарына отырады.
    Бейнефильм «?аза?ы д?ст?р»
    Бейнефильм туралы ойлары?ыз Б?гінгі саба?ты? та?ырыбын хабарлайды.
    ?АЗА?Ы ДАСТАР?АНЫМ
    С?зін жаз?ан Ж. Боранбаев
    ?нін жаз?ан М. Ілиясов
    Б?гінгі ел ішінде
    Д?ст?рді жал?астыр?ан.
    Татулы? белгісі ме?
    Жа?алай малдас ??р?ан.
    ?айырмасы:
    Ей, мені? ас?ар тауым!
    ?аза?ы дастар?аным.
    ?зі?сі? ба?-берекем,
    А? ?айнар бастауларым.
    Ана?а а? пейілді
    Иілсе келін-бала?.
    Ы?ылас, ізет еткен
    Сыйласты? елін табам.
    ?айырмасы.
    Д?м татар талай ?асыр,
    ?рпа?тар абай болсын.
    Кірлетпей таза ?стасын,
    Халы?ты? шар айнасын!
    ?айырмасы.
    Толы?сып ту?ан айым,
    Наурызым, айналайын.
    ?зі?сі? ырыс-??тым,
    ?уаныш, думан-тойым.
    ?айырмасы.
    2 Бейнефильмге байланысты ??гімелесу
    М??алім о?ушыларды? халы?ты? ?мір т?жірибесі, халы? даналы?ы, оны? ма?ызы туралы білімдерін жина?тап, орта?а салуы ?шін олармен ??гімелесу ж?ргізеді. ??гімелесу кезінде о?ушылар?а т?мендегідей с?ра?тар ?ойылады:
    • Халы?ты? ?мір т?жірибесі ?рпа?тан ?рпа??а ?алайша жетіп отыр?ан? 
    • Халы? даналы?ыны? ма?сат-м?ддесі неде? 
    • Халы?ты? д?ст?рден ?андай ?неге-?лгі алу?а болады? 
    • ?зі? ?шін ма?ызы бар хал?ымызды? игі д?ст?рлері туралы айтып бері?дер.
    М??алім о?ушыларды? осы с?ра?тар?а жауап іздестірулеріне к?мектесу ?шін к?рнекі ??ралдарды пайдалану?а жа?дай жасайды. О?ушылар сахналы? к?ріністі, бейне т?сірілімді, бейнефрагментті, фотосуреттерді ?арап шы?ады. ?рбіреуіне жеке жеке то?талып, талдау жасалады.
    Эльмира м??алім: о?ушыларды ты?дап, салт д?ст?рлерге толы?ыра? то?талу
    Айжан м??алім: «Жетім к?рсе? жебей ж?р демекші», ?аза? хал?ыны? ?анына сі?ген б?л д?ст?р осы к?ндері де са?тал?ан. ?айырымдылы?, жомартты?-бір адамны? екінші адам?а немесе адамдар тобына ?арымтасыз, міндеттеусіз ?ызмет ?ылып, жа?сылы? жасау?а шын пей?лд?л?г?, на?ты ісі ар?ылы к?рінетін ?те жа?сы ?асиеті.
    Жа?а а?парат
    Жа?а а?паратта ?сыныл?ан ?.М?стафинні? д?ст?р жайлы айт?анымен танысу о?ушыларды? т?сініктерін ке?ейте т?седі.
    ?р халы?ты? ?зінше д?ст?рі бар. Д?ст?рді? де жа?сы-жаманы болады. Жаманы жолшыбай ?алып ?ояды, жа?сысы ?асырдан ?асыр?а кете барады.
    ?аза? д?ст?рі ата-ананы, ?лкенді сыйлау?а баулиды. ?лкенге с?лем беру, жол беру, алдынан к?лдене? кесіп ?тпеу, ?она?ты ?арсы алу, т?рге шы?ару, жа?сы ?аба?пен аттандырып салу, жолдас-жора?а ?айырымды болу сия?ты д?ст?рлер ?мір бойы ескірмейді.
    Халы?ты? жа?сы д?ст?рлерді ешбір ?лы адам атта?ан емес, ?рбір жас д?ст?рді ?ор?аушы, орындаушы ?рі дамытушы бол?ай-а?.
    ?.М?стафин
    М?тінмен ж?мыс (Аудиом?тінді ты?дау)
    М?тінмен ж?мыс ж?ргізу о?ушыларды? білімдерін ке?ейтіп, оларды? о?у белсенділіктерін арттыра т?седі. О?ушылар саба? та?ырыбын ашатын а?ыз ??гімені о?ып, салт-д?ст?рді? ?аншалы?ты ма?ызды екеніне к?здерін жеткізеді.
    М?тінні? мазм?нын жете т?сіну ар?ылы о?ушылар ата-бабамызды? а?ылг?йлігі мен ?т?ырлы?ына т?нті болады. Хал?ымызды? ата салтын адам баласыны? ?ана игілігі ?шін пайдаланып ?оймастан, оны ?орша?ан орта?а ?атысты ?олдану ар?ылы ?здеріні? ?мір салтын берік ?стан?анына к?з жеткізеді. Сондай-а? халы? арасында кім болса да, ата?-да??ына, д?режесіне ?арамастан, ата салттан аттамау, оны са?тап, ?адір т?туды? м?ні ?андай болатынын м?тіндегі о?и?а д?лелдей т?седі. М?ны? ?зі балаларды? бойында халы?ты? д?ст?рге деген сый-??рметтерін арттырып, ма?таныш сезімдерін тудырады, тере? ой салады.
    А?ЫЗ ??ГІМЕ
    Бая?ыда тасы ?рге домалап т?р?ан бір хан жанына н?керлерін ертіп, а? аулау?а шы?ады. Орман кезіп, ?ыр асып келе жатса, алдынан екі к?зі ботадай м?лдіреген, сауыры жез ??мандай жылт-жылт еткен с?лу киік ?аша ж?неліпті. Хан сада?тан о? атып, киікті? арт?ы ая?ын жаралайды. Бір жа?ы ??лама жар, екінші б?йірден хан н?керлері ?и?у салып, ?ыспа??а ал?анда, жаны ?ысыл?ан бейшара киік жан далбасамен сонадайдан к?з тарт?ан а?боз ?йді? ашы? т?р?ан есігінен ішке ?ойып кетіпті. ?й иелері жайыл?ан дастар?аннан т?скі тама? ішіп отыр екен. Есіктен енген киік жаюлы дастар?аннан бір-а? ыр?ып, т?рдегі керегеге т?мсы?ын тіреп, солы?ын баса алмай т?рып ?алыпты.
    – Шы?ар киікті! – деп дауыстайды хан ат ?стінде т?рып, т?рде тама? ішіп отыр?ан ?ария?а. – Б?л тау та?ысын т?стік жерден ?уалап келіп, сені? ?йі?де ?ол?а т?сіріп т?рмын. М?ны? мені? олжам екеніне ешкімні? дауы жо? шы?ар?
    Сонда ?ария:
    – С?зі? орынды, хан ием. Киік сені? олжа? екені де рас. Б?л сорлы жаны ?ысыл?ан с?тте мені? т?ріме шы?ып кетті. Ортада дастар?ан жаюлы жат?анын ?зі? к?ріп т?рсы?. Ата салтымыз бойынша, дастар?анды аттап ?те алмайсы?. К?здеріне ?ан толып, бір-біріне ?лердей жауы??ан екі адамды татуластырарда дастар?ан басына алып келмеуші ме еді? Тіпті хан болса? да, д?ст?рден ?лкен емессі?. Ал д?ст?рді, ?алыптас?ан ата салтты б?зса?, ?алы? елді? табасына ?аласы?, жолы? болмайды, – депті.
    Хан аталы с?зден же?іліп, ат басын кері б?рыпты.
    А?ыз ??гімедегі д?ст?рге назар аударып, оны тал?ылау. О?ушылар ?здері о?ы?ан а?ыз ??гімелерден осы?а ??сас мысалдар келтіреді.
    Айжан м??алім: Аталы с?здерге ??ла? асып, салт д?ст?рлерін са?тап ?ана емес, ?аза? хал?ы ?ол?нерін де ке?інен пайдалан?ан. Осы туралы мен сендерге ертегі айтып берейін. Бая?ыда бір хан болыпты, ж?не ол ханны? жал?ыз ?лы болыпты. Сол ?лы бір к?ні саят?а шы?ып, алдына кездескен а?дарды ?ырып жойып келе жат?анда бір ?кі оны? бетіне шапшып, 2 к?зін ойып жібереді. Со?ыр болып келе жат?ан хан баласы жардан ??лап мерт болады. Содан хан іздеу салып, «кімде кім ?лымы? ?аза бол?анын естіртер болса, соны? басын аламын»-деп жарлы? берген со?, оны? ?лімі туралы айту?а ешкімні? батылы бармайды. Сонда бір оюшы адам бол?ан о?и?аны? желісін сипаттап, сырма? салады да оны ханны? алдына жайып салады. Ол хан сырма?ты? оюын тар?атып, ?лыны? биік биік таулардан асып, тереі тере? сулардан ?тіп, ?алы? орманды аралап, а?дарды аяусыз ?ыр?анын, бетіне ?шып келген ?кіні? к?зін ойып, со?ыр бол?анын, жардан ??лап мерт бол?анын т?сініпті. Б?л жерден, балалар, оюшыны? ас?ан шеберлігін бай?ау?а болады. Ал енді біз де ?аза?ымызды? д?ст?рін жал?астырып, оюларды салып к?рейік. Алдары?да жат?ан тапсырмалар бойынша Paint ба?дарламасындар ?сыныл?ан оюларды салы?дар. Салып бол?ан со? ?р топтан бір о?ушы сол сал?ан оюы туралы ?ыс?аша айтып берсін. (Компьютерде тапсырмалар орындау)
    Енді балалар компьютерлері?де, ж?мыс столында Дайек с?з деген файлды ашып, д?йекс?здерді о?ып, топ ішінде тал?ылап, негіздеп бері?дер. 2 минут уа?ыт беріледі.
    Эльмира м??алім: Экранда берілген та?ырыптар бойынша (отбасында?ы д?ст?рлер, сыныпта?ы д?ст?рлер) тапсырма береді, о?ушыларды ты?дау.
    Айжан м??алім: Балалар, осы атал?ан д?ст?рлерден бас?а ?азіргі заман?а сай б?рімізге белгілі, ?міріміз бір б?лігіне айнал?ан ?леуметтік желілерде де, бір-бірлері?мен, жа?ындары?мен хабарласуда осындай д?ст?рлер ж?н. Олар?а мысал келтіріп ?тсем:
    С?лемдесу?
    Жа?ындары?а д?рекі с?здер жазба, айтпа?
    Бала?аттама?
    Смайликтерді, суреттерді орынсыз пайдаланба, бір бірлері?ді сыйлауды ?мытпа?
    Біз б?гін салт-д?ст?рлерге ке?інен то?талып ?ттік, бай?ап отыр?анымыздай бізді? саба?ымыз?а ?она?тар келіп отыр. Балалар, «?она? келсе, ??т келеді» дегендей, енді ?она?тар?а да жылы лебізімізді білдірейік. (О?ушылар асы?тар?а жалыз?ан тілектерін о?ып, ?она?тар?а ?сынады). Ал енді балалар, бір бірімізге жылы лебізімізді білдіріп электронды хатпен хабарлама жіберейік.

13. Г?лнар Н??мат?ызы Кутинова
    «№ 19 ЖОББМ» КММ
    бастауыш сынып м??алімі
    ?ара?анды облысы С?тбаев ?аласы
    Т?рбие са?аты 3 сынып
    Та?ырыбы: «Салт-д?ст?рім – ?азынам»
    Ма?саты: Хал?ымызды? ?асырдан ?асыр?а жал?асып келе жат?ан салт-д?ст?рлерін д?ріптеу, о?ушыларды? ?з хал?ына, ?лтына, ту?ан жеріне, ?лтты? ?дет ??рпына деген с?йіспеншілігін бойларына сі?іру, ?йрету.
    Білімділік ма?саты:
    ?аза? хал?ыны? салт-д?ст?рлері туралы жалпы білім беру.
    Дамытушылы? ма?саты:
    Топпен ж?мыс істеу да?дысын дамыту.
    Т?рбиелік ма?саты:
    Эстетикалы? сана-сезім мен ?лтты? м?дениетке ?ызы?ушылы?, ?з хал?ыны? салт-д?ст?рлерін са?тау?а дайын т?л?аны ?алыптастыру.
    К?рнекілігі:
    Саба?ты? барысы:
    І. Кіріспе с?з
    М??алім: Б?гінгі т?рбие са?атыны? та?ырыбы «Салт-д?ст?рім – ?азынам» ?з ?лтымызды? ата-бабамыздан жал?асып келе жат?ан салт-д?ст?рімізді ?мытпауымыз керек. Д?ст?р – м?дениетті? белгісі, д?ст?р байлы?ы – м?дениет байлы?ы. Сонды?тан да «Алты жыл аш болса? да, ата?ны? салтын ?мытпа», «Ант б?з?ан о?байды, салт б?з?ан сорлайды» деген с?здер бар.
    Ассалаума?алейк?м хал?ым мені?, Біздер б?рын к?рмеген,
    Арда?та д?ст?рі?ді, салты?ды елім. Салт-д?ст?рім ?лмеген.
    Мереке басы болсын берекені?, ?йренеміз д?ріптеп,
    Игі е?бекті? жемісін б?рі к?рсін. Заманымда ?рлеген.
    ?аза? хал?ы ерте кезден-а? ?дептілікті жо?ары ба?алай білген. ?р жасты? ?депті, сыпайы, ?рі инабатты болуын ?ала?ан.
    ?дептілік ар-?ят ?депті бала – арлы бала,
    Адамды?ты? белгісі ?депсіз бала – сорлы бала.
    Т?рпайы мінез та?ы жат
    Наданды?ты? белгісі.
    Жасында ?деп ?йренбеген кісіге ?скен со? одан ?айран жо?. «?дептілікті? белгісі – иіліп с?лем бергені» дейді халы?. Ендеше балалар біз бірінші с?лемдесуден бастайы?.
    С?лемдесу т?рлері:
    – с?леметсіз бе?!
    – аман-есенсіз бе?
    – бала-ша?а, мал жаны?ыз аман ба?
    – аман саусыз ба?
    – ассалаума?алейк?м!
    – ?й іші?із аман ба?
    Ата салты арда?ты, Егемен болмай ел болмас,
    ?рбір с?зі салма?ты. Етек же?і кем болмас.
    Сол с?здерді ??паса?, Терезесі те? болмас,
    Тістерсі? бір к?ні барма?ты. Енді ?аза? ке? болмас.
    С?лемдесу ?атар ертеден келе жат?ан асыл д?ст?рімізді? бірі – ?лкенді сыйлау. ?лкенні? алдын кесіп ?тпеуге, сыпайы болу?а, ?лкенмен с?з жарыстырмау?а, ?лкендерді? алдында ?атты к?лмеуге тиіс.
    ?й артында т?мпешік К?п жаса?ан ?ария
    Ертеулі т?р?ан ат болар А?ылы те?із дария
    ?ариясы кімні? бар болса К?п ?неге с?зі бар
    Жазулы т?р?ан хат болар. С?зі со?па? ?зі н?р.
    Отбасыны? т?рбиесі аналар?а байланысты екеніне ерекше м?н берген хал?ымыз «мейірімділікті анадан ?йрен, ?дептілікті данадан ?йрен» деу ар?ылы хал?ымыз ?ыздарды аялай білген, ?ыз баланы ??рметтеген «?ыз ?ылы?ымен с?йкімді», «?ыз ?ссе – елді? к?ркі», «?ызды – ?ыры? ?йден тыю» ж?не т.б.
    Ойын ойнату: «Са?ина» ойыны
    Жеті атасын білген ?л – жеті ж?ртты? ?амын жер. ?р адам ?зіні? жеті атасын білуі – к?ргенділік пен білімділігін, ата к?ргендігін танытады. Білмесе: «жеті атасын білмеген жетесіз» деп с?ккен. Жеті атаны ?йрету ?р ата-ананы? борышы.
    Жеті ата: ?ке, бала, немере, ш?бере, ш?пшек, немене, туажат.
    Бата беру: «Алтын алма, бата ал» бата беру жа?сы д?ст?р. Тілек дегеніміз – бата. Бата дегеніміз – тілек. Бата-тілекті? айтылу т?рлері к?п. Батаменен ел к?герер, жауынменен жер к?герер.
    Ас?а берілетін бата
    Аманды? берсін басы?а
    Б?денедей жор?алап
    ?ыдыр келсін ?асы?а
    Бар екен деп тасыма
    Жо? екен деп жасыма
    Д?улет келер басы?а.
    Хал?ымыз ?р т?рлі жаман ?деттерге тыйым салу ма?сатында ырым-тыйым с?здер айтып отыр?ан.
    Енді ырым-тыйым с?здерге кезек берейік:
    – Боса?ада т?рма
    – Кеш батарда ?йы?тау?а болмайды
    – Бетті ш?берекпен жауып жату жаман ырым
    – ?ол жу?ан со? ?олы?ды сілкілеме
    – ?она??а сыны? кесемен шай ?сынба
    – ?олы?ды т?бе?е ?ойма
    – Т?нде тырна? алма
    – Тізе?ді ??ша?тама
    – Ана?а ауыр с?з айтпа
    – Б?йірі?ді таянба
    ?уелден жомарт серіміз
    Асылын жырды? тері?із
    Білгі?із келсе ?аза?ты
    ?н-к?йін ты?дап к?рі?із.
    ?н: «?аза?ым»
    Таба? тарту р?сімі:
    ?она? к?тіп, сый сыйапат к?рсету хал?ымызды? ежелгі салты. Таба? тарту р?сімі хал?ымызды? ру ерекшелігіне байланысты ?р жерде ?р т?рлі бол?ан. Басты баташы ?ария?а т?мсы?ын ?аратып ?ой?ан.
    Таба? тарту т?рлері:
    1. Бас таба? 6. Сыба?а таба?
    2. Орта таба? 7. Сар?ыт таба?
    3. К?йеу таба? 8. Оша? таба?
    4. Келін таба? 9. Ерулік таба?
    5. ?ыз таба?
    Хал?ымны? е? ?ымбаттысы т?рі ме еді?
    Т?рден ол ?ай уа?ытта жерінеді
    ?она?сыз ?ал?ан к?ні сол ?аза??а
    Б?р н?рсе жетпейтіндей к?рінеді.
    ?она? к?ту ?аза? хал?ыны? д?ст?рлеріні? бірі. Ал енді балалар ?она? деген кім? ?она?ты? ?андай т?рлерін білесі?дер?
    1. Арнайы ?она? – алыстан арнайы келген жа?ын туыс, с?йікті дос, жа?сы жолдас. Б?л – сыйлы ?она?.
    2. ??дайы ?она? – ?зі? танымайтын, білмейтін шал?ай елден жолаушылап ж?ріп ат басын тірей ?ал?ан б?где ?она?. Б?л – сауап ?она?.
    3. ?ыдырма ?она? – ерігіп, желігіп, ?йден-?йге ?ыдырып ж?рген сандалма ?она?. Б?л – далбаса ?она?.
    4. ?ыл?има ?она? – ?й арасында?ы т?тіні т?зу шы??ан ?йді а?дып, ??л?ыны ?шін ж?рген к?лдене? ?она?. Б?л – с??ана? ?она?.
    Мал?а ен-та?ба салу. К?шпелі ?мір салтымен саба?тасып жат?ан мал?а ен-та?ба салу д?ст?ріні? мы?да?ан жылды? тарихы бар. Т?рт т?лік мал?а ен-та?ба ?ажеттілігін б?гінгі к?нде са?талып отыр. Ен-та?ба салу ?детте жазды? басына ?арай, мал пыша? к?теретін кезде салынады.
    Мал ??ла?ынан т?скен ?иындыны ?арттар балаларды? ала?анына салып, ??мырс?а илеуіне тастайды. Сонан со? илеу ортасына ?ш-т?рт тал а? ши шаншытады. Егер ??ла? ?иындысын талапайлап жеген ??мырс?алар ши бойымен жо?ары ?арай ?анша к?терілсе, сол жылы ш?п пен бидайды? бойы сонша к?теріліп ?седі екен. Б?л ?рине а?ылг?й ?арияларды? ?рпа?ты зейінді, а??ар?ыш, е?бек?ор етіп ?сіруді ойла?анды?тан ту?ан ?неге д?ст?рлеріні? бірі болатын.
    Ен-та?баны? т?рлері: со?а тілік, сола? кез, ж?рекше, ?иы?, ?иы?ша, ойы?, ??мырс?а, тесік, сыр?а.
    Жа?сыларды? ?лгісі,
    Жанып т?р?ан шамдай.
    Шешендерді? с?здері,
    А?ып т?р?ан балдай.
    Ал енді балалар аталы с?зге ж?гініп к?рейікші:
    1. Адамдарды? ?адірін біл
    2. Сыры?ды ішке са?та
    3. Досы?ды ?иын ?ыстау к?нінде сыйла
    4. Біреуді? затына к?з с?збе
    5. Ата-ананы? ?адірін біл
    6. ?стазды ?ке?нен арты? деп біл
    7. Ашу келгенде абайлап с?йле
    8. Барша адамдарды ??рметтеуді ?мытпа.
    ?ара?ым ата-баба? момын халы?,
    ?тіпті бір-біріні? жолын ба?ып.
    ?сиетін баба?ны? орындай сал,
    Одан ешкім кетпейді то?ы?ды алып.
    Осымен т?рбие са?атымыз ая?талды.
    ?она?жайлы? салтымыз
    О?ып біліп жатырмыз
    Ата салтын са?таса?
    Арта берер да??ымыз.
    Сау болы?ыздар к?ргенше
    ?айта айналып келгенше
    Жиі келіп т?ры?ыз
    ?оштасайы? ендеше!
    ?н: «Дастар?ан»