сочинение по казлитре на тему “батырлар жыры туралы ” не большое заранее спасибо
Ответы:
Блин напиши сканача по русски, а потом я тебе помогу, а то по непонятному языку пишешь и разбирай иди!
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
?аза?ты? этнографиялы? суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен ?те ?арапайым т?рде, я?ни бет-?лпеті ??сіз, бос болып, ал кеудесі мен ?ол-ая?тары жай сызы?тармен (1–4; 18; 20;21-суреттер), кейбірде тік б?рыштармен (5–7; 2-суреттер); ?те сирек к?ріністерде: кеудесі — ?аза?ты? антропоморфты м?сініне ??сас болса (8–17; 19; 23-суреттер), ал ая?ы — ?онышы ке?, биік ?кшелі, киіз байпа?ты саптама етік т?рінде ?алыптан тыс ?л?айтылып берілген (1; 5; 6; 8; 11; 12–14; 17; 22-суреттер).
Осы жерде Сейсем-Ата ?орымында?ы бір са?ана — саргофакты? ?стіне ?ойыл?ан антропоморфты сарбаз м?сініне то?талып ?ткенді ж?н к?ріп отырмыз (24; 24а — суреттер). Бет-?лпеті ??сіз, бос болып келген оны? басында конус іспетті «?аптама» дулы?ы бар. Етегі рельефті ше?бермен д??гелене к?мкерілген дулы?ыны? ?сті?гі жа?ы бір-біріне жал?анып тігілген пластиналарды білдіретін ?шб?рыштардан т?рады.
Иы?тарды домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астында?ы т??ырымен бірге б?тін ?лутасынан ?ашалып жасал?ан. Т??ырды? ?апталдарында ?шб?рыш ??райтын сыны? сызы?тар бар. Оларды? кейбірі тік сызы?тарды? ?осылуы ар?асында «жебе» т?різді адай руыны? та?басына айнал?ан. Осындай белгі-та?балар м?сінні? иы?тарында да кездеседі. Денесіні? алды-артына ?ылыш, айбалта, шиті мылты?, жебелі сада? пен жебелері бар ?орамса? ж?не найза сия?ты ?ару-жара? т?рлері барельефті ?діспен салын?ан. М?сінні? т??ырында су толатын ойы? бар. Ислам?а деінгі бастауы бар м?сылманды?-мистикалы? т?сінік бойынша о?ан тол?ан суды ?лген адам жаныны? териоморфты образы — ??стар ішуі тиіс. Б?л жерде айта кететін бір жа?дай, антропоморфты бейнелерді? бет-?лпетіні? ??сіз, бос болуы м?сылманды? бейнелеу ?неріні? жалпы ба?ытымен байланысты (Шукуров, 1889, 246 б., Большаков, 1969, 142–156 бб.). Исламны? гнесеологиялы нормалары бойынша «шын бет-?лпетті» ?арапайым пенделерді? тануы м?мкін емес деген ??ым бар.
?олымызда бар деректерге с?йенсек, батыр — тек со?ыста ерлік к?рсеткен т?л?а емес, ол — со?ыс ?нерін к?сіпке айналдырып, б?кіл ?мірін со?ыста ?ткізетін ж?не к?сібі б?кіл ?улетіне жал?асып отыратын; ханды? билікпен ты?ыз байланыста болып, мемлекеттік істерге араласып отыратын; ?зіндік м?дениеті мен ?нері, идеологиясы мен моральды? нормалары, салт-д?ст?рі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар к?шпелі ?о?амны? ерекше жігі.
Енді біз батырлар?а берілген осы аны?тама?а ?ыс?аша то?талып ?тейік.
Батыр — к?сіп?ой ?скери адам. ?скери к?сіп — батырларды? негізгі к?сібі. Сонды?тан б?л ?о?амды? жік ?кілдері ?артай?анша ?аруын ?олынан тастамай, бар ?мірін со?ыста ?ткізетін. Со?ыста ?аза болу батырлар ?шін ?асиетті ?лім болып саналды. О?ан, А?тамберді жырауды?:
«Бар арманым, айтайын,
Батырларша жоры?та
?лмедім о?тан, ?айтейін», —
деген тол?ауы (А?тамберді жырау, 1991, 68 б.) мен кешегі жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ауырып, т?сек тартып жат?ан Олжабайды?: «?ой бо?ындай ?ор?асын ма?ан б?йры?сыз болып, жамандардай т?секте с?лап жатып, ?а?ындыдан ?лдім-ау», — деп барма?ын ж?лып-ж?лып шайнап таста?аны (Абылай хан, 1993, 342 б.) мысал бола алады.
?скери к?сіп — батырлар ?шін ата к?сіп саналып, к?п жа?дайда ?кеден бала?а м?ра бол?ан. Батырлар ?улетінде ту?ан бала жастайынан ?скери к?сіппен айналысып, ел ?шін со?ыс?а ?атысу?а міндетті.
?скери ?улеттен бол?анды?тан батырлар ал?аш?ы ерлік жолын к?біне со?ыста ?лген ?кесіні? кегін алудан бастайды. ?йткені, ?ке кегін ?умау батырлар ?шін ?ліммен бірдей. Б?л жерде айта кететін бір ж?йіт: бір-біріні? намысын ?адірлей білген батырлар: «…Мен ?лсем арманым жо?, артымда ?ш ?л, бір ?ызым бар. Сен ?лсе?, арты?да ?ал?ан д?не?е? жо?, т?я?сыз ?аласы?, елге бар да ?йел ал, бала к?р,…артында кек алатын т?я? ?алсын», — деген ?зіндіден (Жал?ыз жігіт ?рпа?тары, 1989, 183 б.) к?ріп отыр?анымыздай, ай?аста?ы ?арсыласыны? артында кегін ?уар м?рагері болуын ?атты ескеріп отыр?ан.
Ата кегін, халы? кегін алу — батырларды? басты міндеті. Сонды?тан ?мір бойы елді? кегін кектеп, аттан т?спеген батырларды? есімі халы?ты? есінде м??гі са?талып, ?мірлері жыр?а ?зек болып, есімдері ел ?ранына айналатын.
?скери к?сіпті? басты ма?саты елді сырт?ы жаудан ?ор?ау ж?не ішкі т?ртіпті са?тау бол?анды?тан ертеде ел, мемлекет билігі ?скерилерді? ?олында болды. ?йткені: хандар, ?міршілер, ел билеушілер батырлар ?улетінен шы?атын немесе осы ?о?амды? жікті? ?кілдері. М?селен, Аблай хан мен Кенесары батырлар ?улетінен шы??ан бір кездегі батырлар.
Батырлар — елші. Батырлар — ханды? билікпен ты?ыз байланысты, я?ни хан жанында?ы ?скери ке?ес м?шелері, т?рлі лауазым иелері бол?анды?тан елді? ішкі ж?не сырт?ы саясатына араласып, мемлекетаралы? ?атынастар?а ?атынасып, ?рт?рлі ?ызметтерді ат?аратын. Батырлар ат?аратын сондай ?ызметтерді? бірі — елшілік ?ызметі. Себебі, елшіні? негізгі міндеті:
«Сен темір-де мен к?мір,
Еріткелі келгенмін.
Екі елікті? баласын,
Теліткелі келгенмін.
Егесетін ел шы?са,
Иілткелі келгенмін», —
Деп ?аз дауысты ?азыбек биді? жо??ар ханына айт?ан осы с?зінен к?ріп отыр?анымыздай, екі елді? арасында?ы со?ысты то?татып, сауда-сатты?, тату к?ршілік ?арым-?атынас орнату. Егер-де осы атал?ан іс-?рекеттер шешіле ?оймайтын жа?дайда:
«Табысу?а келмесе?,
Т?рысатын жері?ді айт,
Сен ?абан да мен арыстан
Алыс?алы келгенмін», —
демекші со?ысатын жерін белгілеп ?айтатын (Т?ре??лов, 1993, 100 б.).
Елшілер ?з дегеніне кез келген ?діспен жетіп отыр?ан. Бірде олар ?арсыласын ?здеріні? к?ші туралы ?тірік, а?паратпен ?ор?ытса (Козин, 1947, 147 б.), енді бірінде о?ыс ?имылдап, ай?айлап, ?здерін ?атыгез ретінде жауларыны? беделін т?сіруге тырыс?ан (Липец, 1984, 60 б.).
Батыр — жырау. Жыраулар ?нері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. ?йткені, жыраулар — батырлар жігіні? ?кілдері, я?ни оларды? б?рі батырлар ?улетінен шы??ан ж?не кезінде батыр бол?ан адамдар. О?ан ?олбасы бол?ан ?азту?ан жырауды, Есімханны? ?скербасысы Жиенбет жырауды, Темір биді? батыры Шалкиізді, жоры??а ?атыс?ан батыр — Доспанбетті мысал?а келтіруге болады (Ай заман-ай, заман-ай, 1 т., 1991, 27, 51, 35, 30 бб.).
Батыр-жыраулар жыр айту ар?ылы ай?ас алдында жауынгерлерді? рухын к?теріп, ерлікпен аты шы??ан батыр, ?олбасылар?а мада? жыр шы?арып, да??ын к?теретін (Т?рсынов, 1976, 158 б.), я?ни батырлы? рухты? жыршысы, батырлы? идеологияны д?ріптеуші.
Батыр — а?шы. А?шылы? батырларды? негізгі к?сібі емес. Біра? та кейбір жа?дайларда олар, а?шылы?пен айналыс?ан. Атап айтса? ол жа?дайлар:
— ж?ттан малдарды ?ырыл?ан отбасы мен ауылдастарын асырау ?шін;
— мал шаруашылы?ына зиян келтірген жырт?ыш, а?дарды ??рту ?шін;
— тынышты?, бейбіт жылдары ?скери дайынды?ын жо?алтпау ж?не оны одан ?рі жетілдіру ?шін.
Зейнолла САМАШЕВ пен Ж?маш ЖЕТІБАЕВТЫ? «?аза? петроглифтері (к?не тамыры мен саба?тасты?ы)» кітабынан алынды. Алматы, 2005 ж. 9-12 беттер.
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
Вопрос:
сочинение по казлитре на тему “батырлар жыры туралы ” не большое заранее спасибо
Ответы:
Блин напиши сканача по русски, а потом я тебе помогу, а то по непонятному языку пишешь и разбирай иди!
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. ресейлік зерттеушілер (б.а. рыбаков, р.с. липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (в.я. пропп, б.н. путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (в.п. аникин, в.м. гацак, р. бердібаев, ш. ыбраев, т. ?алай бол?анда да, батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. эпосты? жырлар ?о?амыны? тарихи ?рдістерімен бірге жасап келеді. осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін шо?ан у?лиханов, г.н. потанин, в. радлов, ?. диваев, ахмет байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп мар??лан ?сын?ан болатын. ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады: 1) “е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. б?ларды? ?атарына “ергене?он”, аттилла, ер т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) тарихи кезе?дерді? эпосы: т?рік ?а?анаты, о?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт ата кітабы”, “алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “ер тар?ын”, т.) жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “еспенбет”, “?теген”, “нар?ыз”, т.
подробнее – на znanija.com – znanija.com/task/13226243#readmore
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. ресейлік зерттеушілер (б.а. рыбаков, р.с. липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (в.я. пропп, б.н. путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (в.п. аникин, в.м. гацак, р. бердібаев, ш. ыбраев, т. ?алай бол?анда да, батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. эпосты? жырлар ?о?амыны? тарихи ?рдістерімен бірге жасап келеді. осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін шо?ан у?лиханов, г.н. потанин, в. радлов, ?. диваев, ахмет байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп мар??лан ?сын?ан болатын. ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады: 1) “е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. б?ларды? ?атарына “ергене?он”, аттилла, ер т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) тарихи кезе?дерді? эпосы: т?рік ?а?анаты, о?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт ата кітабы”, “алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “ер тар?ын”, т. 3) жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “еспенбет”, “?теген”, “нар?ыз”, т.
№ 26 гуманитарлы – лингвистикалы? мектеп – гимназиясы
РЕФЕРАТ
?аза? ?дебиеті бойынша
Та?ырыбы; “Батырлар жыры”
Орында?ан; 9 “А”
сыныбыны?
о?ушысы
Жаппарова Айн?ра
Шымкент ?аласы, 2005
БАТЫРЛАР ЖЫРЫ
Ауыз ?дебиеті шы?армаларыны? халы??а к?п тара?андарыны? бірі — батырлар
жыры. Ол — ескі заманнан келе жат?ан м?ра. Б?л жырларды ?уелде белгілі
а?ындар шы?арса да, ол кезде жазу болма?анды?тан, ол авторларды? аты-ж?ні
?мытылып, халы?ты? игілігі боп кеткен. Батырлар жырын айтушылар да, бізге
жеткізушілер де — жыршылар.
Батырлар жырыны? к?пшілігі бірден ?лкен жыр?а айналма?ан. Жыр — ?р
батырды? ?р кездегі т?тенше ?айрат, ас?ан ерліктерін, ел ?шін еткен зор
е?бектерін д?ріптеп жырла?ан жеке ?лендерді? ?осывдысы. ?обылавды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тар?ын жырларын алса?, ?уелде оларды? ?р кездегі
ерліктерін ма?тан еткен ?лендер кейін біріктіріліп, ?за? жыр?а
айналдырыл?ан. Б?л жырды? ??рылыстарынан да бай?алады. Мысалы, Алпамыс
батыр жырында екі т?рлі о?и?аны? сарыны ж?не ?р?айсысыны? ?зінше даму
жолы, ?нше шешуі бар: бірінші — Алпамысты? Г?лбаршынды алу?а Дттануы,
екінші — аулын шауып кеткен ?алма? ханы Тайшаны? гліне баруы. Б?л ?уелде
Алпамыс туралы екі т?рлі ?за? ?ле? болып, кейін екеуі ?осылып, ?лкен бір
жыр?а айнал?анды?ын д?лелдейді. ?обыланды батыр, та?ы бас?а жырлар
ж?нінде де осыны айту?а іолады.
?ай елді? батырлар туралы жырын алса? та, оларды? негізінде тарихи
о?и?а жатады. Біра? жырда о?и?а бол?ан к?йінде суреттелмейді, тек желісі
?ана алынады. Жырды ту?ызушы а?ын ол оки?аны ?з ??ымына ж?не тапты?
к?з?арасына ?арай бейімдеп жырлайды.
Батырлар жыры к?бінесе Отанын сырт?ы жаулардан ?ор?ау, ?з елін
бас?алар?а т?уелді етпеу тілегін ?амтиды, сол идеяны берік ?стайды.
?аза?ты? батырлар жырыны? ?айсысын алса? та, ?ьшша?, но?айлы ?аза?тары
?ызылбастар?а, ?алма?тар?а ?арсы к?реседі. Б?л жырларды? к?пшілігінде,
но?айлынын, (?аза?тардын) жерін ?алма?ты? жаулап алма?шы болуына
байланысты, ел намысын ?ор?ау?а байланысты ?лкен о?и?алар суреттеліп
отырады.
Мысалы, ?обыландыны? бар ?мірі шамада тек ?алы? ?ыпша? ?амы ?шін ?анды
шай?аста ?теді. Поэмада оны? сол ел ж?рты ?шін жаса?ан ерліктері
д?ріптеледі. ?обылавдыны да, Алпамысты да, Тар?ынды да, ?амбарды да елі сол
?шін арда?та?ан. Мысалы, ?алма?тар?а ?арсы аттан?ан ?амбарды? ерлігін жыршы
былай ?рнектеген:
?араман мен ?амбарбек,
?арсыласып ?ьшыш шабысты.
А? найзалар ай?асып,
Нар бурадай алысты,
Шаныш?анына шыдамай,
Астында?ы ??лбадам
Ш?ге жата ?алысты,
?алма?тын ханы ?араман,
Сол жа?ынан ??лады…
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады…-
деп ?амбардын, ерлігін жырлайды. Ол сол ?шін ?амбар батыр атанады.
М?нан, ?рине, батырлар жыры кіле? ерлікті, ал лиро-эпосты? жырлар адамны?
тек к?йініш-с?йінішін жырлаудан т?рады екен деген ??ъш тумаса керек.
Батырлар жырларында батырды? еліне, жеріне, ата-анасына, ту?ан-туысына,
жарына деген балалы?, бауырлы?, с?йіспеншілік сезімдері, оларды? батыр?а
деген с?йіспеншіліктері лирикалы? тол?аныстар?а толы.
Батыр да — адам. Ол да ?уанады, ол да барша адамдай к?йінеді. Жыршы оны
сол асыл адамгершілік ?асиеттерімен де бейнелейді. Біра? жырды? б?л негізгі
?зегі емес. Оны? басты, негізгі нысанасы ел намысын ?ор?ау, ерлік,
батырлы?. Оларды? батырлар жырьі атануы да сонан.
??рылысы жа?ынан батырлар жырыньщ ?зіне т?н ерекшеліктері бар. Алдымен,
батыр ескі ??ым, наным бойынша, ??дайдан тілен ал?ан біреуді? жал?ыз
баласы болады. М?ны? ?зі ?ыры? шілтен ?ыдыр т?різді ?улиелермен
байланысты болып келеді. Т?рт-бес, жасында-а? ас?ан к?штін иесі екені
танылып, ?зіне серік ?йелі мер аты табылып, жасынан-а? ел ?амын, ж?рт
пайдасын ойлайды, — батырлар жырыны? ?зіне т?н ерекшеліктеріні? бірі.
Кейбір бйг тырлар?а атса, о? ?тпейді, шапса, ?ылыш кеспейді, от?а салса
к?ймейді, су?а салса, батпайды.
Б?лайша ?сірелеу (гипербола) ар?ылы суреттеу, ертегілік са;
(сказочность) тек ?аза? хал?ыньщ ?ана емес, баска елді? баты жырларында да
жиі кездесіп отырады.
Эпосты? жырларда Отанына, еліне, хал?ына деген сарын басым. Сонымен
?атар батырлар жырларында елді? ??рпына, салт-санасьша, т?рмыс-тіршілігіне
байланысты жайттара бар.
ЖЫРДЫ? ТА?ЫРЫБЫ
Алпамыс батыр жыры халы?тьщ бірлігін, т?тас-та?ыріыбы тыган,
ынтыма?ын армандаудан ту?ан. Жырда тек бірлік, ынтыма?ы бар ел ?ана жау?а
?арсы т?ра алады деген ?лкен т?йін айтылады. Ал елді?, руды? соя бірліх,
т?тасты?ын са?тап, жауына айбар, еліне ?ам?ор болар — оны? батыры Алпамыс
батыр жырында Байсарыны? а?айыв?а ?кпелеп ?оныс аударуы, ?алма?ты? ?ол
астына кетуі руды? бірлігш б?зады. ?алма? билеушілері ?о?ыраттарды келімсек
деп кемітіп, зорлы?-зомбылы? жасайды. ?алма? ханы Г?лбаршын сынды аруды
к?штеп ?зіне жар етіп алуды ойлайды. Сол хабарды естігенде Алтыншашты?
еріне:
К?шпе деп зар жыладым мен елімде,
М?нда келіп ?анша д?ние арттырды??..—
дегенде де б?л п?леге душар болуды? т?п-тамыры ?з елінен ?оныс аудару?а
деген ?ксік, ?кініш, зар жатыр. Байсарыны? жаумен бел-десер д?рмені, ар?а
с?йер елі, ?арсы т?рар батыры жо?.
Сонды?тан:
Байсарынын кетті м?деті,
?олынан тайды д?улеті,—
дейді жырда.
Байсары со?ынан ерген ?о?ырат руын ?алма? ?ыспа?ынан Алпамыс ??т?арады.
Жырды? идеясы — батырлы?ты, елін с?юді д?ріптеу.
ТУАДЫ ЕРЛЕР ЕЛ ?ШІН
Халы? ?зіні? арманын Алпамыс образы ар?ылы берген.
Ол оораз — халы?ты? алып ?уатыны?, ?ажымас ?айратыны?, сар?ылмас к?ппні?
к?рінісі.
Алпамыс тек ?з басыны? ?амын ?ана ойламайды, елді? аманды?ьш,
б?тіндігін, соны? намысын ?ор?айды. Жырда сол ?зекі ой былай
берілген:
А? с?ккар ?шар жем ?шін,
Туады ерлер ел ?шін…
То?тай алмай барамын,
А?айын-ту?ан ел ?шін…
Алпамыс алыс сапар?а тек ?з намысы ?шін емес, ?алы? ?о?ырат елі ?шін
аттанады. Міне, батыр осы жолда жаумен жа?аласады, алай ?иын-?ыстау
кезендерді басынан кешіреді.
Халы? осындай ?лкен ай?ас?а белін бекем байлар батырыньщ дуниеге келуін
де ерекше етіп к?рсетеді. Ол жасынан зор к?ш, ?жет, ?айрат иесі болып
сипатталады. Т?л?асыны? ?зі де батыр?а лайы?: б?ркіт ?аба?ты, сол сиякты
оны? бір кірпігі алтыннан, бір кірпігі к?містен,— деп, елден ерек с?лу
кейіпте бейнеленеді. Алпамысты? батырлы?ы жасынан-а? к?зге т?седі, ойнап
ж?ріп балалар?а ?олы тисе, ?ліп ?ала береді. Ал т?ртіп ?ал?анда, ?рмек
??р?ан кемпірді? баласы тіл тартпай кетеді. Алпамыс — ата-ананы?
зары?ып, тары?ып, к?лынан з?бір к?ріп, ?артай?анда к?рген жал?ыз баласы.
Оны да ?улие, ?нбиеден с?рап алады. Осы сия?ты болаша? батырды? д?ниеге
келуіне байланысты тольга жат?ан хикаялар кездеседі.
Ал ??лтай Алпамыс?а: Сені? кайратгы, ер жігіт екені?ді білейін,
?зіне арна?ан атты ?стап ал, егер енші?ді танып ?стаса?, ?олыммен
ерттеп берейін,— дейді.
Бірінші, ?зіне серік атгы тану, екінші, оны ??ры?сыз то?тату, екеуі де
?лкен сын. Алпамыс сол сынны? екеуінен де ?теді. Ол кеп жылкынын ішінен
жалы ??ла?ынан ас?ан, т?рт т?я?ын тік бас?ан, ??йры?ы бір ?олты?
сексеуілді? шырпысьпздай ш?барды та?дайды. Алпамыс ат?ы? ??йры?ына
жолбарыстай ?ол салды… жануар Байиг?бар нар сия?ты тізесін б?кті, ?ш
м?ртебе зор салды. Алпамыс жібермеді. Алпамыс зорлы?ын білдірді.
Алпамыстын батырлы?ыны? бірінші ай?ындалатын жері — ?аражанмен
кездесуі. Кдражан — ?алма?ты? ?амал б?з?ан баты-рыныц бірі. ?з елінде
ханмен ?атар т?скен, талай жауды м??ат?ан, беделді батыр. ?аражав атты?
д?бірін естіп: Тайшанын ?скері де, менін ?скерім де ?айтывдар. Жакын жерге
жау келіп ?алды, ?ыры? мын ?ол, не ?ыры? мы? … жал?асы
сочинение по казлитре на тему “батырлар жыры туралы ” не большое заранее спасибо
Ответы:
Блин напиши сканача по русски, а потом я тебе помогу, а то по непонятному языку пишешь и разбирай иди!
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
?аза?ты? этнографиялы? суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен ?те ?арапайым т?рде, я?ни бет-?лпеті ??сіз, бос болып, ал кеудесі мен ?ол-ая?тары жай сызы?тармен (1–4; 18; 20;21-суреттер), кейбірде тік б?рыштармен (5–7; 2-суреттер); ?те сирек к?ріністерде: кеудесі — ?аза?ты? антропоморфты м?сініне ??сас болса (8–17; 19; 23-суреттер), ал ая?ы — ?онышы ке?, биік ?кшелі, киіз байпа?ты саптама етік т?рінде ?алыптан тыс ?л?айтылып берілген (1; 5; 6; 8; 11; 12–14; 17; 22-суреттер).
Осы жерде Сейсем-Ата ?орымында?ы бір са?ана — саргофакты? ?стіне ?ойыл?ан антропоморфты сарбаз м?сініне то?талып ?ткенді ж?н к?ріп отырмыз (24; 24а — суреттер). Бет-?лпеті ??сіз, бос болып келген оны? басында конус іспетті «?аптама» дулы?ы бар. Етегі рельефті ше?бермен д??гелене к?мкерілген дулы?ыны? ?сті?гі жа?ы бір-біріне жал?анып тігілген пластиналарды білдіретін ?шб?рыштардан т?рады.
Иы?тарды домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астында?ы т??ырымен бірге б?тін ?лутасынан ?ашалып жасал?ан. Т??ырды? ?апталдарында ?шб?рыш ??райтын сыны? сызы?тар бар. Оларды? кейбірі тік сызы?тарды? ?осылуы ар?асында «жебе» т?різді адай руыны? та?басына айнал?ан. Осындай белгі-та?балар м?сінні? иы?тарында да кездеседі. Денесіні? алды-артына ?ылыш, айбалта, шиті мылты?, жебелі сада? пен жебелері бар ?орамса? ж?не найза сия?ты ?ару-жара? т?рлері барельефті ?діспен салын?ан. М?сінні? т??ырында су толатын ойы? бар. Ислам?а деінгі бастауы бар м?сылманды?-мистикалы? т?сінік бойынша о?ан тол?ан суды ?лген адам жаныны? териоморфты образы — ??стар ішуі тиіс. Б?л жерде айта кететін бір жа?дай, антропоморфты бейнелерді? бет-?лпетіні? ??сіз, бос болуы м?сылманды? бейнелеу ?неріні? жалпы ба?ытымен байланысты (Шукуров, 1889, 246 б., Большаков, 1969, 142–156 бб.). Исламны? гнесеологиялы нормалары бойынша «шын бет-?лпетті» ?арапайым пенделерді? тануы м?мкін емес деген ??ым бар.
?олымызда бар деректерге с?йенсек, батыр — тек со?ыста ерлік к?рсеткен т?л?а емес, ол — со?ыс ?нерін к?сіпке айналдырып, б?кіл ?мірін со?ыста ?ткізетін ж?не к?сібі б?кіл ?улетіне жал?асып отыратын; ханды? билікпен ты?ыз байланыста болып, мемлекеттік істерге араласып отыратын; ?зіндік м?дениеті мен ?нері, идеологиясы мен моральды? нормалары, салт-д?ст?рі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар к?шпелі ?о?амны? ерекше жігі.
Енді біз батырлар?а берілген осы аны?тама?а ?ыс?аша то?талып ?тейік.
Батыр — к?сіп?ой ?скери адам. ?скери к?сіп — батырларды? негізгі к?сібі. Сонды?тан б?л ?о?амды? жік ?кілдері ?артай?анша ?аруын ?олынан тастамай, бар ?мірін со?ыста ?ткізетін. Со?ыста ?аза болу батырлар ?шін ?асиетті ?лім болып саналды. О?ан, А?тамберді жырауды?:
«Бар арманым, айтайын,
Батырларша жоры?та
?лмедім о?тан, ?айтейін», —
деген тол?ауы (А?тамберді жырау, 1991, 68 б.) мен кешегі жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ауырып, т?сек тартып жат?ан Олжабайды?: «?ой бо?ындай ?ор?асын ма?ан б?йры?сыз болып, жамандардай т?секте с?лап жатып, ?а?ындыдан ?лдім-ау», — деп барма?ын ж?лып-ж?лып шайнап таста?аны (Абылай хан, 1993, 342 б.) мысал бола алады.
?скери к?сіп — батырлар ?шін ата к?сіп саналып, к?п жа?дайда ?кеден бала?а м?ра бол?ан. Батырлар ?улетінде ту?ан бала жастайынан ?скери к?сіппен айналысып, ел ?шін со?ыс?а ?атысу?а міндетті.
?скери ?улеттен бол?анды?тан батырлар ал?аш?ы ерлік жолын к?біне со?ыста ?лген ?кесіні? кегін алудан бастайды. ?йткені, ?ке кегін ?умау батырлар ?шін ?ліммен бірдей. Б?л жерде айта кететін бір ж?йіт: бір-біріні? намысын ?адірлей білген батырлар: «…Мен ?лсем арманым жо?, артымда ?ш ?л, бір ?ызым бар. Сен ?лсе?, арты?да ?ал?ан д?не?е? жо?, т?я?сыз ?аласы?, елге бар да ?йел ал, бала к?р,…артында кек алатын т?я? ?алсын», — деген ?зіндіден (Жал?ыз жігіт ?рпа?тары, 1989, 183 б.) к?ріп отыр?анымыздай, ай?аста?ы ?арсыласыны? артында кегін ?уар м?рагері болуын ?атты ескеріп отыр?ан.
Ата кегін, халы? кегін алу — батырларды? басты міндеті. Сонды?тан ?мір бойы елді? кегін кектеп, аттан т?спеген батырларды? есімі халы?ты? есінде м??гі са?талып, ?мірлері жыр?а ?зек болып, есімдері ел ?ранына айналатын.
?скери к?сіпті? басты ма?саты елді сырт?ы жаудан ?ор?ау ж?не ішкі т?ртіпті са?тау бол?анды?тан ертеде ел, мемлекет билігі ?скерилерді? ?олында болды. ?йткені: хандар, ?міршілер, ел билеушілер батырлар ?улетінен шы?атын немесе осы ?о?амды? жікті? ?кілдері. М?селен, Аблай хан мен Кенесары батырлар ?улетінен шы??ан бір кездегі батырлар.
Батырлар — елші. Батырлар — ханды? билікпен ты?ыз байланысты, я?ни хан жанында?ы ?скери ке?ес м?шелері, т?рлі лауазым иелері бол?анды?тан елді? ішкі ж?не сырт?ы саясатына араласып, мемлекетаралы? ?атынастар?а ?атынасып, ?рт?рлі ?ызметтерді ат?аратын. Батырлар ат?аратын сондай ?ызметтерді? бірі — елшілік ?ызметі. Себебі, елшіні? негізгі міндеті:
«Сен темір-де мен к?мір,
Еріткелі келгенмін.
Екі елікті? баласын,
Теліткелі келгенмін.
Егесетін ел шы?са,
Иілткелі келгенмін», —
Деп ?аз дауысты ?азыбек биді? жо??ар ханына айт?ан осы с?зінен к?ріп отыр?анымыздай, екі елді? арасында?ы со?ысты то?татып, сауда-сатты?, тату к?ршілік ?арым-?атынас орнату. Егер-де осы атал?ан іс-?рекеттер шешіле ?оймайтын жа?дайда:
«Табысу?а келмесе?,
Т?рысатын жері?ді айт,
Сен ?абан да мен арыстан
Алыс?алы келгенмін», —
демекші со?ысатын жерін белгілеп ?айтатын (Т?ре??лов, 1993, 100 б.).
Елшілер ?з дегеніне кез келген ?діспен жетіп отыр?ан. Бірде олар ?арсыласын ?здеріні? к?ші туралы ?тірік, а?паратпен ?ор?ытса (Козин, 1947, 147 б.), енді бірінде о?ыс ?имылдап, ай?айлап, ?здерін ?атыгез ретінде жауларыны? беделін т?сіруге тырыс?ан (Липец, 1984, 60 б.).
Батыр — жырау. Жыраулар ?нері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. ?йткені, жыраулар — батырлар жігіні? ?кілдері, я?ни оларды? б?рі батырлар ?улетінен шы??ан ж?не кезінде батыр бол?ан адамдар. О?ан ?олбасы бол?ан ?азту?ан жырауды, Есімханны? ?скербасысы Жиенбет жырауды, Темір биді? батыры Шалкиізді, жоры??а ?атыс?ан батыр — Доспанбетті мысал?а келтіруге болады (Ай заман-ай, заман-ай, 1 т., 1991, 27, 51, 35, 30 бб.).
Батыр-жыраулар жыр айту ар?ылы ай?ас алдында жауынгерлерді? рухын к?теріп, ерлікпен аты шы??ан батыр, ?олбасылар?а мада? жыр шы?арып, да??ын к?теретін (Т?рсынов, 1976, 158 б.), я?ни батырлы? рухты? жыршысы, батырлы? идеологияны д?ріптеуші.
Батыр — а?шы. А?шылы? батырларды? негізгі к?сібі емес. Біра? та кейбір жа?дайларда олар, а?шылы?пен айналыс?ан. Атап айтса? ол жа?дайлар:
— ж?ттан малдарды ?ырыл?ан отбасы мен ауылдастарын асырау ?шін;
— мал шаруашылы?ына зиян келтірген жырт?ыш, а?дарды ??рту ?шін;
— тынышты?, бейбіт жылдары ?скери дайынды?ын жо?алтпау ж?не оны одан ?рі жетілдіру ?шін.
Зейнолла САМАШЕВ пен Ж?маш ЖЕТІБАЕВТЫ? «?аза? петроглифтері (к?не тамыры мен саба?тасты?ы)» кітабынан алынды. Алматы, 2005 ж. 9-12 беттер.
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
Вопрос:
сочинение по казлитре на тему “батырлар жыры туралы ” не большое заранее спасибо
Ответы:
Блин напиши сканача по русски, а потом я тебе помогу, а то по непонятному языку пишешь и разбирай иди!
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. Батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. Біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. Бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. Эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. Батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. Ресейлік зерттеушілер (Б.А. Рыбаков, Р.С. Липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей Мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (В.Я. Пропп, Б.Н. Путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.Со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (В.П. Аникин, В.М. Гацак, Р. Бердібаев, Ш. Ыбраев, т.б.). ?алай бол?анда да, Батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. Ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. Эпосты? жырлар адамзат ?о?амыны? тарихи даму ?рдістерімен бірге жасап келеді. Осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. Эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін Шо?ан У?лиханов, Г.Н. Потанин, В. Радлов, ?. Диваев, Ахмет Байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп Мар??лан ?сын?ан болатын. Ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. Мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.Батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады:1) “Е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. Б?ларды? ?атарына “Ергене?он”, Аттилла, Ер Т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) Тарихи кезе?дерді? эпосы: Т?рік ?а?анаты, О?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт Ата кітабы”, “Алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “Ер Тар?ын”, т.б.).3) Жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “Еспенбет”, “?теген”, “Нар?ыз”, т.б.).
батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. ресейлік зерттеушілер (б.а. рыбаков, р.с. липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (в.я. пропп, б.н. путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (в.п. аникин, в.м. гацак, р. бердібаев, ш. ыбраев, т. ?алай бол?анда да, батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. эпосты? жырлар ?о?амыны? тарихи ?рдістерімен бірге жасап келеді. осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін шо?ан у?лиханов, г.н. потанин, в. радлов, ?. диваев, ахмет байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп мар??лан ?сын?ан болатын. ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады: 1) “е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. б?ларды? ?атарына “ергене?он”, аттилла, ер т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) тарихи кезе?дерді? эпосы: т?рік ?а?анаты, о?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт ата кітабы”, “алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “ер тар?ын”, т.) жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “еспенбет”, “?теген”, “нар?ыз”, т.
подробнее – на znanija.com – znanija.com/task/13226243#readmore
Батырлар жыры — ауыз ?дебиетіндегі е? бай да к?не жанрларды? бірі. ?а?арманды? эпос деп те аталады. батырлы? жырлар халы? ?міріні? т?тас бір д?уірін жан-жа?ты ?амти отырып, сол тарихи кезе?дегі батырларды? сырт?ы жаулар?а ?арсы ерлік к?ресін, ел ішіндегі ?леум. ?айшылы?тар мен тартыстарды бейнелеп береді. біра? онда тарихи о?и?алар тізбегі ?мірде бол?ан ?алпында емес, жырды? к?ркемдік шешіміне лайы?ты ?ріледі. бас кейіпкерді? ж?ріс-т?рысына, ?зге елге ерлік сапар?а шы?уына ж?не ?з елін жаудан азат етуіне байланысты о?и?алар бір ?а?арманны? ма?ына топталып, соны? бейнесін ашу?а ?ызмет етеді. эпос желісі белгілі бір тарихи д?уірге табан тіреп, соны к?рсетіп отыр?анымен, о?ан к?біне т?рлі заманны? о?и?аларын бір ?а?арман?а теліп жырлап беру т?н. батырлы? жырларды? осы ?згешелігіне байланысты ?ылыми ортада к?птен бері т?рлі т?жырымдар орын алып келеді. ресейлік зерттеушілер (б.а. рыбаков, р.с. липец, т.б.) ж?не кейбір ?аза? ?алымдары (?лкей мар??лан, ?уелбек ?о?ыратбаев, т.б.) эпосты? жырларда?ы тарихи о?и?алар мен тарихи т?л?алар?а с?йене отырып, жыр мен тарихты? жа?ынды?ын тілге тиек етсе, енді бір топ ?алымдар (в.я. пропп, б.н. путилов, т.б.) эпосты? на?ты тарихи о?и?алар?а ?атысы жанама т?рде ?ана к?рінеді деген пікірді ал?а тартады.со??ы кездері, эпосты? жырларда тарихты? да, к?ркемдік шарттылы?ты? да белгілі бір д?режеде орын алатынын, б?л екеуіні? ?немі бірге ?діптеліп отыратынын негіздеген зерттеулер жары??а шы?ты (в.п. аникин, в.м. гацак, р. бердібаев, ш. ыбраев, т. ?алай бол?анда да, батырлы? жырлар — е? алдымен к?ркем шы?арма. ол ?зіні? жанрлы? нысанасына ?арай шынды?ты ?зінше ?орытып, оны ?зіні? к?ркемдік ?згешелігіне ?арай ?ріп отыратыны даусыз. эпосты? жырлар ?о?амыны? тарихи ?рдістерімен бірге жасап келеді. осыдан болса керек, эпосты? жырларды кейде тарихи кезе?дерге ?арай топтастыру орын алып келе жатыр. эпосты? жырларды іштей саралап, жанрлы? белгісіне, шы?у д?уіріне ?арай топтастырып отыру ?ылымны? жеткен де?гейін танытады ж?не м?ндай жина?таушылы? сипаты бар ой-пікірлер б?рын-со?ды ж?ргізілген ізденістерді? н?тижесіне с?йенеді. ?аза? эпосын пайда бол?ан д?уіріне ?арай топтастыру ?лгісін шо?ан у?лиханов, г.н. потанин, в. радлов, ?. диваев, ахмет байт?рсынов зерттеулеріні? т?жірибесіне с?йеніп мар??лан ?сын?ан болатын. ол эпосты бес сала?а б?лсе, кейіннен ?о?ыратбаев эпосты он сала?а б?леді. мы?да?ан жылды? тарихы бар ?аза? эпосыны? шы?у д?уірін, жанрлы? т?рлерін ішкі к?птеген ерекшеліктеріне ?арай топтастыру о?ай іс емес.батырлы? жырларын пайда болу кезе?деріне ?арай ірі ?ш топ?а жина?тау?а болады: 1) “е? к?не заман?ы эпос”, “ертегілік эпос”, “архаикалы? эпос”, “к?не эпос”, “мемлекетке дейінгі эпос” дейтін атаулар ?ылымда ал?аш?ы кезе?дегі эпосты? жырларды атау ?шін ?олданылып ж?р. б?ларды? ?атарына “ергене?он”, аттилла, ер т?стік, мергендер туралы эпосты? жырлар жат?ызылады.2) тарихи кезе?дерді? эпосы: т?рік ?а?анаты, о?ыз ханды?ы, но?айлы д?уірі, ?аза? ханды?ы кезе?індегі эпостар (“?ор?ыт ата кітабы”, “алпамыс”, “?амбар”, “?обыланды”, “ер тар?ын”, т. 3) жа?а д?уір эпосы (тарихи жырлар, 1916 жыл?ы ?лт-азатты? к?теріліске байланысты жырлар, “еспенбет”, “?теген”, “нар?ыз”, т.
№ 26 гуманитарлы – лингвистикалы? мектеп – гимназиясы
РЕФЕРАТ
?аза? ?дебиеті бойынша
Та?ырыбы; “Батырлар жыры”
Орында?ан; 9 “А”
сыныбыны?
о?ушысы
Жаппарова Айн?ра
Шымкент ?аласы, 2005
БАТЫРЛАР ЖЫРЫ
Ауыз ?дебиеті шы?армаларыны? халы??а к?п тара?андарыны? бірі — батырлар
жыры. Ол — ескі заманнан келе жат?ан м?ра. Б?л жырларды ?уелде белгілі
а?ындар шы?арса да, ол кезде жазу болма?анды?тан, ол авторларды? аты-ж?ні
?мытылып, халы?ты? игілігі боп кеткен. Батырлар жырын айтушылар да, бізге
жеткізушілер де — жыршылар.
Батырлар жырыны? к?пшілігі бірден ?лкен жыр?а айналма?ан. Жыр — ?р
батырды? ?р кездегі т?тенше ?айрат, ас?ан ерліктерін, ел ?шін еткен зор
е?бектерін д?ріптеп жырла?ан жеке ?лендерді? ?осывдысы. ?обылавды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тар?ын жырларын алса?, ?уелде оларды? ?р кездегі
ерліктерін ма?тан еткен ?лендер кейін біріктіріліп, ?за? жыр?а
айналдырыл?ан. Б?л жырды? ??рылыстарынан да бай?алады. Мысалы, Алпамыс
батыр жырында екі т?рлі о?и?аны? сарыны ж?не ?р?айсысыны? ?зінше даму
жолы, ?нше шешуі бар: бірінші — Алпамысты? Г?лбаршынды алу?а Дттануы,
екінші — аулын шауып кеткен ?алма? ханы Тайшаны? гліне баруы. Б?л ?уелде
Алпамыс туралы екі т?рлі ?за? ?ле? болып, кейін екеуі ?осылып, ?лкен бір
жыр?а айнал?анды?ын д?лелдейді. ?обыланды батыр, та?ы бас?а жырлар
ж?нінде де осыны айту?а іолады.
?ай елді? батырлар туралы жырын алса? та, оларды? негізінде тарихи
о?и?а жатады. Біра? жырда о?и?а бол?ан к?йінде суреттелмейді, тек желісі
?ана алынады. Жырды ту?ызушы а?ын ол оки?аны ?з ??ымына ж?не тапты?
к?з?арасына ?арай бейімдеп жырлайды.
Батырлар жыры к?бінесе Отанын сырт?ы жаулардан ?ор?ау, ?з елін
бас?алар?а т?уелді етпеу тілегін ?амтиды, сол идеяны берік ?стайды.
?аза?ты? батырлар жырыны? ?айсысын алса? та, ?ьшша?, но?айлы ?аза?тары
?ызылбастар?а, ?алма?тар?а ?арсы к?реседі. Б?л жырларды? к?пшілігінде,
но?айлынын, (?аза?тардын) жерін ?алма?ты? жаулап алма?шы болуына
байланысты, ел намысын ?ор?ау?а байланысты ?лкен о?и?алар суреттеліп
отырады.
Мысалы, ?обыландыны? бар ?мірі шамада тек ?алы? ?ыпша? ?амы ?шін ?анды
шай?аста ?теді. Поэмада оны? сол ел ж?рты ?шін жаса?ан ерліктері
д?ріптеледі. ?обылавдыны да, Алпамысты да, Тар?ынды да, ?амбарды да елі сол
?шін арда?та?ан. Мысалы, ?алма?тар?а ?арсы аттан?ан ?амбарды? ерлігін жыршы
былай ?рнектеген:
?араман мен ?амбарбек,
?арсыласып ?ьшыш шабысты.
А? найзалар ай?асып,
Нар бурадай алысты,
Шаныш?анына шыдамай,
Астында?ы ??лбадам
Ш?ге жата ?алысты,
?алма?тын ханы ?араман,
Сол жа?ынан ??лады…
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады…-
деп ?амбардын, ерлігін жырлайды. Ол сол ?шін ?амбар батыр атанады.
М?нан, ?рине, батырлар жыры кіле? ерлікті, ал лиро-эпосты? жырлар адамны?
тек к?йініш-с?йінішін жырлаудан т?рады екен деген ??ъш тумаса керек.
Батырлар жырларында батырды? еліне, жеріне, ата-анасына, ту?ан-туысына,
жарына деген балалы?, бауырлы?, с?йіспеншілік сезімдері, оларды? батыр?а
деген с?йіспеншіліктері лирикалы? тол?аныстар?а толы.
Батыр да — адам. Ол да ?уанады, ол да барша адамдай к?йінеді. Жыршы оны
сол асыл адамгершілік ?асиеттерімен де бейнелейді. Біра? жырды? б?л негізгі
?зегі емес. Оны? басты, негізгі нысанасы ел намысын ?ор?ау, ерлік,
батырлы?. Оларды? батырлар жырьі атануы да сонан.
??рылысы жа?ынан батырлар жырыньщ ?зіне т?н ерекшеліктері бар. Алдымен,
батыр ескі ??ым, наным бойынша, ??дайдан тілен ал?ан біреуді? жал?ыз
баласы болады. М?ны? ?зі ?ыры? шілтен ?ыдыр т?різді ?улиелермен
байланысты болып келеді. Т?рт-бес, жасында-а? ас?ан к?штін иесі екені
танылып, ?зіне серік ?йелі мер аты табылып, жасынан-а? ел ?амын, ж?рт
пайдасын ойлайды, — батырлар жырыны? ?зіне т?н ерекшеліктеріні? бірі.
Кейбір бйг тырлар?а атса, о? ?тпейді, шапса, ?ылыш кеспейді, от?а салса
к?ймейді, су?а салса, батпайды.
Б?лайша ?сірелеу (гипербола) ар?ылы суреттеу, ертегілік са;
(сказочность) тек ?аза? хал?ыньщ ?ана емес, баска елді? баты жырларында да
жиі кездесіп отырады.
Эпосты? жырларда Отанына, еліне, хал?ына деген сарын басым. Сонымен
?атар батырлар жырларында елді? ??рпына, салт-санасьша, т?рмыс-тіршілігіне
байланысты жайттара бар.
ЖЫРДЫ? ТА?ЫРЫБЫ
Алпамыс батыр жыры халы?тьщ бірлігін, т?тас-та?ыріыбы тыган,
ынтыма?ын армандаудан ту?ан. Жырда тек бірлік, ынтыма?ы бар ел ?ана жау?а
?арсы т?ра алады деген ?лкен т?йін айтылады. Ал елді?, руды? соя бірліх,
т?тасты?ын са?тап, жауына айбар, еліне ?ам?ор болар — оны? батыры Алпамыс
батыр жырында Байсарыны? а?айыв?а ?кпелеп ?оныс аударуы, ?алма?ты? ?ол
астына кетуі руды? бірлігш б?зады. ?алма? билеушілері ?о?ыраттарды келімсек
деп кемітіп, зорлы?-зомбылы? жасайды. ?алма? ханы Г?лбаршын сынды аруды
к?штеп ?зіне жар етіп алуды ойлайды. Сол хабарды естігенде Алтыншашты?
еріне:
К?шпе деп зар жыладым мен елімде,
М?нда келіп ?анша д?ние арттырды??..—
дегенде де б?л п?леге душар болуды? т?п-тамыры ?з елінен ?оныс аудару?а
деген ?ксік, ?кініш, зар жатыр. Байсарыны? жаумен бел-десер д?рмені, ар?а
с?йер елі, ?арсы т?рар батыры жо?.
Сонды?тан:
Байсарынын кетті м?деті,
?олынан тайды д?улеті,—
дейді жырда.
Байсары со?ынан ерген ?о?ырат руын ?алма? ?ыспа?ынан Алпамыс ??т?арады.
Жырды? идеясы — батырлы?ты, елін с?юді д?ріптеу.
ТУАДЫ ЕРЛЕР ЕЛ ?ШІН
Халы? ?зіні? арманын Алпамыс образы ар?ылы берген.
Ол оораз — халы?ты? алып ?уатыны?, ?ажымас ?айратыны?, сар?ылмас к?ппні?
к?рінісі.
Алпамыс тек ?з басыны? ?амын ?ана ойламайды, елді? аманды?ьш,
б?тіндігін, соны? намысын ?ор?айды. Жырда сол ?зекі ой былай
берілген:
А? с?ккар ?шар жем ?шін,
Туады ерлер ел ?шін…
То?тай алмай барамын,
А?айын-ту?ан ел ?шін…
Алпамыс алыс сапар?а тек ?з намысы ?шін емес, ?алы? ?о?ырат елі ?шін
аттанады. Міне, батыр осы жолда жаумен жа?аласады, алай ?иын-?ыстау
кезендерді басынан кешіреді.
Халы? осындай ?лкен ай?ас?а белін бекем байлар батырыньщ дуниеге келуін
де ерекше етіп к?рсетеді. Ол жасынан зор к?ш, ?жет, ?айрат иесі болып
сипатталады. Т?л?асыны? ?зі де батыр?а лайы?: б?ркіт ?аба?ты, сол сиякты
оны? бір кірпігі алтыннан, бір кірпігі к?містен,— деп, елден ерек с?лу
кейіпте бейнеленеді. Алпамысты? батырлы?ы жасынан-а? к?зге т?седі, ойнап
ж?ріп балалар?а ?олы тисе, ?ліп ?ала береді. Ал т?ртіп ?ал?анда, ?рмек
??р?ан кемпірді? баласы тіл тартпай кетеді. Алпамыс — ата-ананы?
зары?ып, тары?ып, к?лынан з?бір к?ріп, ?артай?анда к?рген жал?ыз баласы.
Оны да ?улие, ?нбиеден с?рап алады. Осы сия?ты болаша? батырды? д?ниеге
келуіне байланысты тольга жат?ан хикаялар кездеседі.
Ал ??лтай Алпамыс?а: Сені? кайратгы, ер жігіт екені?ді білейін,
?зіне арна?ан атты ?стап ал, егер енші?ді танып ?стаса?, ?олыммен
ерттеп берейін,— дейді.
Бірінші, ?зіне серік атгы тану, екінші, оны ??ры?сыз то?тату, екеуі де
?лкен сын. Алпамыс сол сынны? екеуінен де ?теді. Ол кеп жылкынын ішінен
жалы ??ла?ынан ас?ан, т?рт т?я?ын тік бас?ан, ??йры?ы бір ?олты?
сексеуілді? шырпысьпздай ш?барды та?дайды. Алпамыс ат?ы? ??йры?ына
жолбарыстай ?ол салды… жануар Байиг?бар нар сия?ты тізесін б?кті, ?ш
м?ртебе зор салды. Алпамыс жібермеді. Алпамыс зорлы?ын білдірді.
Алпамыстын батырлы?ыны? бірінші ай?ындалатын жері — ?аражанмен
кездесуі. Кдражан — ?алма?ты? ?амал б?з?ан баты-рыныц бірі. ?з елінде
ханмен ?атар т?скен, талай жауды м??ат?ан, беделді батыр. ?аражав атты?
д?бірін естіп: Тайшанын ?скері де, менін ?скерім де ?айтывдар. Жакын жерге
жау келіп ?алды, ?ыры? мын ?ол, не ?ыры? мы? … жал?асы