Левановіч шукае Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавуса. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавуса. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая жанчына хоча зайсці да дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Да дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая жанчына гаворыць, што дырэктар зачыніўся з сакратаркай і не скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, што робіцца ў кабінеце, жанчына смяецца з яго.
Да дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая жанчына і ёй паведамляе, з кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Анна Паўлаўна стукае кулакамі ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі праз акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці ў пакой і быць там.
Адчыняюцца дзверы — усе вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць з партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, што здарылася, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавуса. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць тым, што яна жыве з Чарнавусам. Левановіч здзіўлены пачутым («Натыкается на сюрпрызы, дзе іх зусім не чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць яго даклад. Лічыць, што даклад будзе пробным камнем для Чарнавуса («Магчыма, што ён паспрабуе зганьбіць маю працу і скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы яго і выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Карціна першая
Вера паказвае Чарнавусу артыкул «Об ошибках парторганизаций при исключении коммунистов из партии. », які з’ явіўся ў «Правде». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае і прапаноўвае пачытаць, што ў газеце напісана пра яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з выдатным дакументам, у якім «проста пальцам паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца толькі руку працягнуць і за каўнер схапіць». Адвёўшы ўбок Чарнавуса, пытаецца, як настрой, абяцае пасля даклада заняцца яго справай.
Чарнавус верыць у шчырасць дырэктара, называе яго цудоўным чалавекам. Вера з нейкага часу пачала сумнявацца ў гэтым. Пытаецца ў Тулягі, што за чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга з роспаччу гаворыць: «Лепш бы я памёр на той час, калі будзе чытацца гэты даклад». Чарнавус і Вера нічога не разумеюць. Дзяўчына гаворыць, што не паверыла ў сувязь Тулягі з Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуе Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у Маскву да прафесара Анікеева. З газетай у руках усхваляваны Туляга шукае Веру. Сутыкаецца з Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь костку, толькі вялікую і не вельмі свежую.
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасля заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець костку, на аснове якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны — мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, да якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не ведае нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрывае невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў аб працы «ўсім вядомага прафесара Анікеева». Левановіч іранізуе над практычным значэннем працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні ад даклада. Просіць слова Нічыпар і здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайную костку, што пад нагамі валяецца, паглядзець на яе і ўгадаць, якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, што таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс костку, і ён ведае, бо гэта. сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, што ён п’яны. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «вельмі, вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца адкрыты Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назву «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам і авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавуса, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрывае жульніцтва Гарлахвацкага з пісьмом прафесара з Масквы. Гарлахвацкі хоча пазваніць, каб Чарнавуса і Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч не дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам: «Няхай жа веДаюць усе свінні — мамантавыя і немамантавыя: калі каторая з іх паспрабуе пакасціць у нашай савецкай навуцы, будзем біць проста па пятачку».
Гарлахвацкі раптам пачынае рагатаць і заяўляе, што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не свой, а Тулягі. Левановіч кажа, што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, што ведае пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка і выкідае праз фортку костку. Мастацкія асаблівасці Сатырычная камедыя «Хто смяецца апошнім» з’явілася ў 1939 г. і прынесла Кандрату Крапіву шырокую вядомасць. Драматург стварыў запамінальныя і яркія характары-тыпы — Гарлахвацкага, Зёлкіна, Тулягі, звярнуўся да падзей і канфліктаў рэчаіснасці 30-х гадоў.
П’еса пранізана гуманістычным пафасам. Аўтар заклікае верыць чалавеку, ствараць атмасферу добразычлівасці і павагі. У вырашэнні гэтай праблемы істотная роля належыць Тулягу. Калі б не разуменне з боку Веры, Чарнавуса, Левановіча, калі б не артыкулу «Правде», як выяўленне даверу партыйнага кіраўніцтва да чалавека, наўрад ці перамог бы свой страх Туляга і аказаўся здольным на мужны грамадзянскі ўчынак.
Асобнымі, але вельмі трапнымі штрыхамі пісьменнік перадаў грамадска-палітычную атмасферу ў краіне. Так, страх Тулягі, што яго прымаюць за дзянікінскага палкоўніка, зусім не беспадстаўны. Тут выявілася не толькі рыса характару персанажа, але пошук так званых класавых ворагаў, падазронасць, недавер, што панавалі ў грамадстве. Туляга баіцца, што не дакажа, кім быў у Варонежы ў гады грамадзянскай вайны — настаўнікам ці палкоўнікам, бо адпаведных дакументаў не мае. Пра тое, што справа можа павярнуцца такім чынам, сведчыць іншая сцэна ў творы. Зёлкін без ніякіх падстаў, нават не чытаўшы яе, называе навуковую працу Чарнавуса шкодніцкай. Доказаў гэтага ў яго не пытаюцца, адваротнае павінен даказваць аўтар кнігі.
Каб зрабіць ворагам Чарнавуса, хапіла таго, што ва ўстанову зайшоў чалавек у форме НКВД. Зразумела, п’еса «Хто смяецца апошнім» — твор камедыйнага жанру, дзе гіпербала— перабольшанне — з’яўляецца частым прыёмам. Аднак тое, што адбываецца вакол вучонага — «Учора лёг спаць як чэсны савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу — нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя не пазнаюць мяне, на другі бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца», — узята пісьменнікам з рэчаіснасці 30-х гадоў.
З вышыні нашага часу кідаецца пэўная спрошчанасць вырашэння канфлікту ў творы: сумленныя прынцыповыя людзі (Левановіч, Вера, Чарнавус, да іх далучаецца і Туляга) выводзяць на чыстую ваду Гарлахвацкага. Пры гэтым значна перабольшаны магчымасці сакратара парткома, які можа «з свайго боку праверыць некаторыя факты», дакопваецца да «кіеўскага следу» Гарлахвацкага і выступае ў заключнай сцэне ў якасці грамадскага абвінаваўцы.
Кандрат Крапіва вымушаны быў аддаць даніну часу, паказаўшы Гарлахвацкага не проста прайдзісветам і авантурыстам, а шкоднікам (ён спрабаваў «разлажыць на Украіне адзін наркамат»). У сувязі з гэтым канфлікт п’есы аказаўся прывязаным да афіцыйнай ідэалогіі свайго часу: паколькі ўсюды могуць дзейнічаць замаскіраваныя ворагі, трэба класавая пільнасць.
Разам з тым нельга не заўважыць, што «варожая дзейнасць» Гарлахвацкага абмінаецца, не яна цікавіць пісьменніка. Гарлахвацкі выкрываецца ў творы як прайдзісвет, прыстасаванец, а не як злосны вораг савецкай улады. На падставе навуковых распрацовак Чарнавуса дзяржплан праекціруе будаўніцтва новых заводаў. Скампраментаваўшы вучонага, абвінаваціўшы яго ў шкодніцтве, Гарлахвацкі тым самым тармазіў развіццё эканомікі рэспублікі. Аднак пра гэта «вораг» нават не згадвае, яму трэба «прыбраць да рук» ці хоць бы нейтралізаваць Чарнавуса, каб той не раскрытыкаваў яго даклад.
П’еса заканчваецца не арыштам Гарлахвацкага, а яго маральным крахам. Усе разыходзяцца. Гарлахвацкі застаецца ў кабінеце, «стаіць. утаропіўшыся ў злашчасную костку». Нічыпар кідае костку праз фортку сабаку са словамі: «На табе тваё дабро назад. Праз цябе толькі непрыемнасці чалавеку! (Хітра падміргвае цёці Каці, і абое выходзяць.)»
Гарлахвацкі лоўка прыстасоўваецца да грамадска-палітычных абставін часу, прымушае іх працаваць на сябе. Ахвярамі яго круцельства становяцца сапраўдныя вучоныя, сумленныя людзі. Чарнавус таксама ахвяра, ён, як і Туляга, не можа супрацьстаяць Гарлахвацкаму, бо «гэта ж трэба кінуць працу і заняцца гэтымі бруднымі плёткамі, траціць час, трапаць нервы». Варта адзначыць, што, «прыручаючы Чарнавуса», Гарлахвацкі дзейнічае больш тонка. Калі ў дачыненні да Тулягі ім выкарыстоўваецца грубы шантаж, то гэтага вучонага ён імкнецца скампраментаваць у вачах іншых, сам жа да апошняй хвіліны разыгрывае перад Чарнавусам ролю клапатлівага кіраўніка і заступніка.
«Зблытаць карты, што свой свайго не пазнае», Гарлахвацкаму дапамагае Зёлкін. Гэта яго багатая фантазія плеткара і паклёпніка нараджае «справу» Чарнавуса. Гарлахвацкі шырока карыстаецца «паслугамі» Зёлкіна, і пры гэтым зусім не паважае малодшага навуковага супрацоўніка, не хаваючы ад яго сваіх адносін:
Зёлкін (уваходзіць). Аляксандр Пятровіч, навіна!
Гарлахвацкі. Плётка ці праўда — прызнавайцеся.
Зёлкін. За каго вы мяне лічыце ?
Гарлахвацкі. За Зёлкіна.
Зёлкін. Мне гэта нават крыўдна.
Кандрат Крапіва па-майстэрску выкарыстаў прыёмы і сродкі сатырычнага ўзнаўлення жыцця. Драматург шырока звяртаўся да падтэксту (ён прысутнічае ў рэпліках і заключным слове Левановіча ў другой карціне трэцяга акта; згадваючы мамантавую свінню і свінтуса грандыёзуса, партыйны сакратар гаворыць пра Гарлахвацкага), да іроніі, напрыклад, ацэнка Тулягам Гарлахвацкага ў першай карціне трэцяга акта, рэпліка Нічыпара ў заключнай сцэне і інш), да самахарактарыстык герояў (самараскрываецца ў п’есе Гарлахвацкі), да сітуацыі-непаразумення (выступленне Нічыпара пры абмеркаванні даклада) і г. д.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Туляга — навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляец-ца галоўнай перашкодай да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і раска-заць аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-не-будзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэн-нага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваёй палахлівасці, горка прызнаецца, што праз гэту рысу характару не паважае самога сябе.
Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялі-кім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбыва-юцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гар-лахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
Сочинение по белорусской литературе: Вобраз Тулягі у камедыі Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім»
Вобраз Тулягі у камедыі Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім»
Камедыя «Хто смяецца апошнім» была напісана ў 1939 годзе, калі чалавека маглі схапіць без усялякага дазнання, проста па да-носу. Таму не дзіўна, што большасць людзей знаходзілася ў нейкім запалоханым стане, пад страхам апынуцца ў ГУЛАГу. Якраз да такіх людзей і належыць навуковы супрацоўнік Ту-ляга.
Туляга — адна з асноўных дзеючых асоб п’е-сы. Увесь знешні выгляд Тулягі цалкам адпа-вядае яго прозвішчу. Ён нейкі нязграбны, няспрытны, нібы сапраўды туляецца з аднаго месца на другое. Аднойчы, калі Туляга ішоў у інстытут, нейкі чалавек заўважыў яго падоб-насць да дзянікінскага палкоўніка. А паколькі Туляга і сапраўды некалі жыў у тым горадзе, назва якога прагучала ў вуснах незнаёмца, то бедалагу гэта насцярожыла і вельмі напужала. Ён расказаў пра гэты выпадак у інстытуце. Па-чуўшы пра гэта, Зёлкін — яшчэ адзін супрацоўнік гэтай навуковай установы і ўсім вядомы вы-думшчык і пляткар — перайначыў яго расказ так, што выходзіла, быццам Туляга на самой справе дзянікінскі афіцэр і вельмі баіцца ця-пер гэтага.
У той час дырэктар інстытута Гарлахвацкі пад пагрозай выдачы «дзянікінца» НКУС прымушае Тулягу напісаць за яго навуковую працу і паставіць пад ёй прозвішча Гарлахвацкага. Такі адкрыты шантаж узнімае хвалю незадаволенасці ў Тулягі, сумленнага навукоўца. Ён і раней ад-чуваў сваё становішча вучонага-парабка, але не хапала смеласці, каб пазбавіцца ад гэтага.
Апошняй кропляй стала здарэнне з Зіначкай Зёлкінай, калі Гарлахвацкі, баючыся жончы-нага гневу, выкліканага яго «шашнямі» з Зіначкай, павярнуў усё так, што атрымалася, быццам з Зінай у кабінеце быў не ён, а Туляга. Вынесці такога сораму Туляга не мог, таму тут жа пачаў распрацоўваць план, як адпомсціць ненавіснаму невуку і кар’ерысту. Ён раіцца, дзеліцца сваімі думкамі з супрацоўнікамі інсты-тута, шукае іх падтрымкі і дапамогі. Гэта да-памагае яму з цягам часу пераадолець страх. Заставалася толькі пераступіць апошнюю пры-ступку — выкрыць лжэвучонага, які да таго ж яшчэ і дырэктар навуковай установы.
У гэтай цяжкай справе Тулягу дапамаглі Чар-навус, Вера і Левановіч. Яны спакойна яго выслухалі, паспачувалі і паабяцалі падтрымку. Да моманту зачытвання «навуковай працы» Ту-ляга ўжо вызваліўся ад страху і быў рашуча на-строены паведаміць усім супрацоўнікам праўду.
Пасля таго, як Гарлахвацкі зачытаў напісаную Тулягам працу, усім стала зразумела, што ўяў-ляе сабою гэты чалавек як вучоны. У дакла-дзе сустракаліся такія дэталі, што ўзнікала пы-танне, хто на самой справе больш «карысны выкапень» — Гарлахвацкі ці тая жывёліна, пра якую гаварылася ў дакладзе.
Заканчваецца камедыя трыумфам Тулягі. А Гарлахвацкага забіраюць у НКУС па справе здрадніцтва.
У кантрасце паміж пачаткам і канцом твора і хаваецца сэнс яго назвы. Спачатку смяяўся Гарлахвацкі, паціраючы рукі ад радасці, што, дзякуючы страху Тулягі, зможа ў хуткім часе абараніць дысертацыю і закрыць рот тым, хто падазрае яго ў лжэвучонасці і не давярае яму. У канцы смяецца Туляга, задаволены тым, што хапіла-такі смеласці і рашучасці перамагчы страх і выкрыць ярага кар’ерыста і невука.
Сэнс назвы твора «Хто смяецца апошнім» у тым, што нельга лічыць куранят па вясне, таму што яшчэ не раз выйдзе на паляванне ліса. I, як сцвярджае народная мудрасць, той смяец-ца добра, хто смяецца апошнім.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Твор Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» можна назваць сучасным, таму што падзеі, аб якіх мы даведваемся са старонак твора, вельмы падобныя на сённяшнія. У камедыі асуджаецца кар’ерызм, паклёпніцтва, невуцтва і падхалімства. Дзеянні, якія апісвае аўтар, адбываліся на тэрыторыі нашай краіны у трыццатых гадах мінулага стагоддзя. У тыя часы аднаго даносу на чалавека было дастаткова, каб пазбавіць яго працы, сям’і ці жыцця, а часам і ўсяго адразу. Гэтаму часткова знаходзіцца пацверджанне у тэксце…
Усіх герояў тэксту можна падзяліць на станоўчых і адмоўных.
Да станоўчых вобразаў камедыі можна аднесці Чарнавуса, Веру і Левановіча.
Аляксандр Пятровіч Чарнавус – прафесар інстытута геалогіі. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця. Гэта вельмі разумны, адукаваны чалавек. Яго слабасцю з’яўляецца яго даверлівасць і шчырасць. Калегі яго паважаюць, у цяжкую хвіліну яны яго падтрымліваюць. “Ён чалавек дарма што сур’ёзны, а калі разгаворыцца, дык люба слухаць. Раскажа, і дзе некалі мора было, і чаму яго цяпер там няма, і якія жывёлы былі мільёны год таму назад, і як яны елі адна другую. Моцна вучоны чалавек. Кніжкі друкуе свае, студэнтам лекцыі чытае, для піянераў у журнал піша. Напісаў, кажуць, нейкую кнігу важную, дык аж у Маскву паслаў. Гэта, брат, галава!” – так кажуць пра яго людзі.
Вера – правая рука Чарнавуса. Яна для яго амаль што дачка. Калі з’яўляюцца дрэнныя чуткі аб ім, і сумленнага вучонага пачынаюць зняважаць, Вера робіць усё магчымае, каб хутчэй зняць абвінавачванне.
Яна мяркуе аб людзях па іх учынках, не верачы плёткам.
Левановіч – сакратар парткома. Ён справядлівы і сумленны чалавек, які змог паверыць і Падтрымаць вучонага. Ён карыстаецца даверам у грамадстве, да яго звяртаюцца людзі, каб той дапамог Чарнавусу
Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксандра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі.
Гарлахвацкі – дырэктар інстытута геалогіі. Але да навуковай дзейнасці гэты чалавек не мае ніякага дачынення. Гэту пасаду яму дапамаглі атрымаць ягоныя сябры. Гарлахвацкі – вельмі хітры і знаходлівы чалавек, таму адчувае сябе вельмі вольна. Нават калі прыходзіць ліст, у якім трэці раз патрабуецца спіс яго прац, ён знаходзіць выйсце: “Зрабіць так, каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах… на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя,— няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць…”. Ажыццяўляе свой намер Гарлахвацкі вельмі спрытна і прафесійна.
Зёлкін – малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сапраўдны паклёпнік і падхалім. Ён заўсёды стараецца дагаджаць начальству, падхалімнічае, каб утрымаць свае месца, , а вось супрацоўнік з яго не вельмі ўдалы. Зелкін як вучоны амаль нічым не адрозніваецца ад свайго шэфа. Гэта асабліва праяўляецца ў сцэне, калі Гарлахвацкі абараняе “сваю” навуковую працу. Яны абодва не ведаюць, што гэта ніякая не навуковая праца. И Зёлкин пачынае расхваліваць свайго начальніка; «Павінен проста сказаць, таварышы, што ад даклада паважанага Аляксандра Пятровіча я ў вялікім захапленні. Які палёт думкі! Якое смелае пранікненне ў глыбіню сівых вякоў праз алювіі, дылювіі, пліяцэны, міяцэны і ўсякія іншыя напластаванні. Якая сіла канструктыўнага розуму…»
Тулягу нельга аднесці ні да станоўчых, ні да адмоўных вобразаў. Спачатку мы бачым яго баязлім, няўпэўненым. Гарлахвацкі, напалохаўшы, прымушае напісаць за яго навуковую працу – даклад па палеанталогіі: “Вы папішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем”. Але раптам у Тулягі прачнуліся рашучасць і мужнасць. Ён згадзіўся напісаць працу, але толькі дзеля таго, каб выкрыць невуцтва Гарлахвацкага. З яго дапамогай ўсе даведаліся праўду.
“У выніку гэтага даклада перад намі ва ўсёй прыгажосці ўстаў вобраз свінячага маманта. Гэта дапатопная жывёліна аказалася вельмі жывучай, і некаторыя яе экземпляры дажылі аж да нашага часу. Жывёліна гэта хоць і рэдкая ў нас, але надзвычай шкодная. Калі яе не ўзяць за жабры — добра, што якраз жабры ёсць у яе,— калі не ўзяць за гэтыя жабры, дык такі свінтус грандыёзус можа шмат шкоды нарабіць” – падводзіць вынік Левановіч.
Такім чынам К. Крапіва дапамог нам зразумець тое страшнае становішча, у якім апынуліся ўсе нашыя суайчыннікі ў трыццатыя гады, як лёгка было ў той час прынізіць чалавека, а то і ўвогуле – адняць у яго жыццё. І разам з тым вучыць нас быць сумленнымі перад сабой і людзьмі, выкрываць невуцтва, кар’ерызм і ўсе адмоўныя рысы чалавечага грамадства.
Прайшло нямала часу пасля таго, як была напісана камедыя “Хто смяецца алошнім”. Здаецца, сваёй актуальнасці яна не страціла і сёння.
“Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат, – у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства.., а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць… яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць”
Левановіч Шукан Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавус. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавус. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з Ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра Яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая Жанчыны хоча зайсці ды дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Ды дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая Жанчыны Гаворыць, Што дырэктар зачыніўся в е сакратаркай І ня скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, Што робіцца Ў кабінеце, Жанчыны смяецца в е Яго.
Ды дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая Жанчыны І ёй паведамляе, в е кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Ганна Паўлаўна гахаюць кулакамі Ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі Праз Акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці Ў пакой І Быць там.
Адчыняюцца дзверы – усе Вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць в е партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, Што здаровсь, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавус. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць Тым, Што Яна жыве в е Чарнавус. Левановіч здзіўлены пачутым ( «натыкаюцца на Сюрпрызы, Дзе ІХ зусім ня чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць Яго даклад. Лічыць, Што даклад Будзе выпрабавальным каменем для Чарнавус ( «Магчыма, Што ён паспрабуе зганьбіць маю Праца І скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы Яго І выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Карціна Першая
Вера паказвае Чарнавус артыкул «Пра памылкі партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі. », Які з ‘явіўся Ў« Праўдзе ». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае І прапаноўвае пачытаць, Што Ў газеце напісана пра Яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з Выдатны дакумэнтамі, у якім «простая пальцах паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца Толькі руку працягнуць І за каўнер схапіць ». Адвёўшы ўбок Чарнавус, пытаецца, як настрой, абяцае пасвіліся даклада заняцца Яго справай.
Чарнавус верыць у Шчырасць дырэктара, называе Яго цудоўным Чалавек. Вера в е нейкага гадзіне пачала сумнявацца Ў гэтым. Пытаецца Ў Тулягі, што за Чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга в е роспаччу Гаворыць: «лепшая! Бы я памёр на той час, калі Будзе чытацца гэты даклад”. Чарнавус І Вера Нічога ня разумеюць. Дзяўчына Гаворыць, Што ня павер Ў сувязь Тулягі в е Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуем Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у маскву ды прафесара Анікеева. З Газетай у руках усхваляваны Туляга Шукан Веру. Сутыкаецца в е Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь Костка, Толькі вялікую І ня Вельмі свежую.
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасвіліся заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець Костка, на Аснова якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны – мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, ды Якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не зведаеш А Нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрываць невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў абса Працы «ўсім вядомага прафесара Анікеева». Левановіч іранізуе над прагматы значэннем Працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні пекла даклада. Просіць слова Нічыпар І здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайны Костка, Што пад нагамі валяецца, паглядзець на сам з сабою І ўгадаць, Якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, Што Таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс Костка, І ён Веда, бо гэта. сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, Што ён п’яным. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «Вельмі, Вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца падсцілаючая Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назв «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам І авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавус, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрываць жульніцтва Гарлахвацкага в е пісьмом прафесара в е маскву. Гарлахвацкі хоча пазваніць, Каб Чарнавус І Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч ня дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам: “Няхай жа веДаюць усе свінні – мамантавыя І немамантавыя: калі каторые в е ІХ паспрабуе пакасціць у Нашай Савецкай навуцы, Будзем біць простая па пятачку».
Гарлахвацкі Раптам пачынае рагатаць І заяўляе, Што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не Ваш, а Тулягі. Левановіч Кажа, Што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, Што Веда пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка І выкідае Праз фортку Костка. Мастацкія асаблівасці Сатырычная камедыя «Хто смяецца апошнім» з’явілася Ў 1939 г. І прынесла Кандрата Крапіву шырокую вядомасць. Драматург стварыў запамінальныя І яркія характары-тыпы – Гарлахвацкага, Зёлкіна, Тулягі, звярнуўся ды падзей І канфліктаў рэчаіснасці 30-х гадоў.
П’еса пранізана гуманістычным пафасам. Аўтар заклікае верыць Чалавек, ствараць атмасферу добразычлівасці І павагі. У вырашэнні гэтя Праблемы істотная роля расейскага належыць Тулягу. Калі б ня разуменьнем в е баку Веры, Чарнавус, Левановіча, калі б ня артыкул «Праўдзе», як выяўленне Давер партыйнага кіраўніцтва ды чалавекі, наўрад ці перамог бы свой страх Туляга І аказаўся здольным на мужавай грамадзянскі ўчынак.
Асобнымі, але Вельмі трапнымі штрыхамі пісьменнік перадаў Грамадская-палітычную атмасферу Ў краіне. Так, страх Тулягі, Што Яго прымаюць за дзянікінскага палкоўніка, зусім ня беспадстаўны. Тут выявілася ня Толькі рыса характару персанажа, але пошуках так пакліканых класавых ворагаў, падазронасць, недавер, Што панавалі Ў грамадзтва. Туляга баіцца, Што ня дакажа, кім Быў у Варонеж Ў гады грамадзянскай Вайн – настаўнікам ці палкоўнікам, бо адпаведных дакументаў ня траўні. Пра тое, Што справа Можа павярнуцца такім чынам, сведчыць іншая сцэна Ў творы. Зёлкін без Ніякіх падстаў, А Нават ня чытаўшы сам з сабою, называе навуковую праця Чарнавус шкодніцкай. Доказаў гэтага Ў Яго ня пытаюцца, адваротнае павінен даказваць аўтар кнігі.
Каб зрабіць Вораг Чарнавус, хапіла Таго, Што ва ўстанову зайшоў Чалавек у форме НКВД. Зразумела, п’еса «Хто смяецца апошнім» – твор камедыйнага жанру, Дзе гіпербала- перабольшанне – з’яўляецца частым прыёмам. Аднака тое, Што адбываецца вакол вучонага – «Учора лёг спаць як чэсны Савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу – нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя ня пазнаюць мяне, на Другі бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца », – узята пісьменнікам в е рэчаіснасці 30-х гадоў.
З вышыні нашага часу кідаецца пэўная спрошчанасць вырашэння канфлікту Ў творы: сумленныя прынцыповыя Людзі (Левановіч, Вера, Чарнавус, ды ІХ далучаецца І Туляга) выводзяць на Чыстая Ваду Гарлахвацкага. Пры гэтым значны перабольшаны магчымасці сакратара парткама, які Можа «з свайго боку праверыць некаторыя факты», дакопваецца ды «кіеўскага следзе» Гарлахвацкага І Выступаюць Ў заключнай сцэны Ў якасці грамадскага абвінаваўцы.
Кандрат Крапіва вымушаны Быў аддаць даніну гадзіне, паказаўшы Гарлахвацкага ня простая прайдзісветам І авантурыстам, а шкоднікам (ён спрабаваў «разлажыць на Украіне Адзін наркамат»). У сувязі з гэтым канфлікт п’еса аказаўся прывязаным ды афіцыйнай ідэалогіі свайго гадзіне: паколькі ўсюды могуць дзейнічаць замаскіраваныя ворагі, Трэба класавая пільнасць.
Разам з тым Нельга ня заўважыць, Што «варожая дзейнасць» Гарлахвацкага абмінаецца, не Яна цікавіць пісьменніка. Гарлахвацкі выкрываецца Ў творы як ПрайдзіСвет, прыстасаванец, а не як злосных Вораг Савецкай ўладзіць. На падставе навуковых распрацовак Чарнавус дзяржплан праекціруе будаўніцтва новых заводаў. Скампраментаваўшы вучонага, абвінаваціўшы Яго Ў шкодніцтве, Гарлахвацкі тым самым тармазіў развіццё эканомікі Рэспублікі. Аднака пра гэтя «Вораг» А Нават ня згадвае, яму Трэба «прыбраць ды рук» ці хоць бы нейтралізаваць Чарнавус, Каб той ня раскрытыкаваў Яго даклад.
П’еса заканчваецца ня арыштам Гарлахвацкага, а Яго маральным крах. Усе разыходзяцца. Гарлахвацкі застаецца Ў кабінеце, «стаіць. утаропіўшыся Ў злашчасную Костка ». Нічыпар кідае Костка Праз фортку сабаку са словамі: «На табе тваё дабро таму. Праз цябе Толькі непрыемнасці Чалавек! (Хітра падміргвае цёці Каці, І абое выходзяць.) »
Гарлахвацкі лоўка прыстасоўваецца ды Грамадская-палітычных абставін гадзіне, прымушае ІХ працаваць на сябе. Ахвярамі Яго круцельства становяцца сапраўдныя вучоныя, сумленныя людзі. Чарнавус таксама ахвяра, ён, як І Туляга, ня Можа супрацьстаяць Гарлахвацкаму, бо «гэтя ж Трэба кінуць Праца І заняцца гэтымі бруднымі плёткамі, траціць гадзіну, трапаць нервы». Варта адзначыць, Што, «прыручаючы Чарнавус», Гарлахвацкі дзейнічае вялікі тонкі. Калі Ў дачыненні ды Тулягі Ім выкарыстоўваецца грубыя шантаж, то гэтага вучонага ён імкнецца скампраментаваць у вачах іншых, сам жа ды апошняй хвіліны разыгрывае Перад Чарнавус ролю клапатлівага кіраўніка І заступніка.
«Зблытаць карты, Што свой свайго ня Пазнай», Гарлахвацкаму дапамагае Зёлкін. Гэтя Яго багато фантазія плеткара І паклёпніка нараджае «прадаўжаць» Чарнавус. Гарлахвацкі шырока карыстаецца «паслугамі» Зёлкіна, І пры гэтым зусім ня паважае малодшага навуковага супрацоўніка, ня хаваючы пекла Яго сваіх адносін:
Зёлкін (Уваходзіць). Аляксандр Пятровіч, навіна!
Гарлахвацкі. Плётка ці праўда – прызнавайцеся.
Зёлкін. За каго вы мяне лічыце?
Гарлахвацкі. За Зёлкіна.
Зёлкін. Мне гэтя А Нават крыўдна.
Кандрат Крапіва па-майстэрску выкарыстаў прыёмы І сродкі сатырычнага ўзнаўлення жыцця. Драматург шырока звяртаўся ды падтэксту (ён прысутнічае Ў рэпліках І заключным слове Левановіча Ў іншы карціне трэцяга акта; згадваючы мамантавую свінню І свінтуса грандыёзуса, партыйны сакратар Гаворыць пра Гарлахвацкага), ды іроніі, напрыклад, ацэнка Тулягам Гарлахвацкага Ў Пяршай карціне трэцяга акта, рэпліка Нічыпара Ў заключнай сцэны І інш), ды самахарактарыстык герояў (самараскрываецца Ў п’еса Гарлахвацкі), ды сітуацыі-непаразумення (выступленне Нічыпара пры абмеркаванні даклада) і г. д.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Сюжэт камедыі просты: падзеі адбываюцца ў навукова-даследчым інстытуце геалогіі, дырэктарам якога з’яўляецца А. П. Гарлахвацкі. Заняць такую адказную пасаду яму ў свой час дапамаглі сябры, зрабіўшы фальшывае пасведчанне. Ужо гэтага дастаткова, каб зразумець, што чалавек знаходзіцца не на сваім месцы. А калі ўлічыць, што да палеанталогіі — навукі, якой займаецца — Гарлахвацкі ўвогуле не мае ніякага дачынення, то партрэт яго стане яшчэ больш акрэсленым.
Усё тэта, зразумела, дрэнна. Аднак не было б так страшна, калі б, дасягнуўшы сваей мэты — дырэктарства (слова гэта Гарлахвацкаму казытала слых і грэла душу), ён не перашкаджаў працаваць іншым, не замінаў развіццю навукі. Але такога, відаць, не бывае ці бывае вельмі рэдка. Звычайна адна брудная справа цягне за сабой другую.
Трэба адзначыць, што Гарлахвацкі валодаў адной незвычайна карыснай для яго рысай — здольнасцю выдатна арыентавацца ў сітуацыі і беспамылкова распазнаваць людзей. Да цёці Каці ён ставіцца звысоку. Да Зёлкіна, пляткара і падхаліма — з ненатуральным дружалюбствам. Перад Чарнавусам Гарлахвацкі сцелецца лістом, усяляк падкрэсліваючы сваю павагу да навуковых вартасцяў прафесара. Аднак менавіта ён паклапаціўся аб тым, што прафесар Чарнавус ледзь не стаў ворагам народа. Сумленнаму, Але занадта даверліваму вучонаму забаранілі чытаць лекцыі на геафаку, а над яго дачкой Тамарай навісла пагроза выключения з інстытута.
Атрымаўшы загад зверху апублікаваць спіс сваіх навуковых прац, якіх у яго не было, Гарлахвацкі і тут не разгубіуся. Ён вырашыў выкарыстаць для гэтага маладога таленавітага, але занадта баязлівага вучонага Тулягу. А тут яшчэ і выпадак ідэальны падвярнуўся: Тулягу да смерці напалохала пытанне выпадковага чалавека, ці не дзянікінскі ён афіцэр, бо надта падобны да таго. Прыбавіла страху яшчэ і тое, што Туляга сапраўды некалі жыў у тым горад зе, які гэты чалавек назваў.
Даведаўшыся аб гэтым ад малодшага навуковага супрацоўніка Зёлкіна, шаптуна, які толькі тое і ўмеў, Што «хадзіць на мяккіх лапах, прыслухоўвацца, хто што гаворыць», дырэктар тут жа спрабуе выкарыстаць страх Тулягі сабе на карысць. Запалохаўшы Тулягу, Гарлахвацкі-прайдоха прымушае яго напісаць навуковую працу: «Вы напішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем. Вы ж разумееце, што ставіць свае прозвішча побач з вашым мне нязручна». I ўсё зноў магло б сысці Гарлахвацкаму з рук, каб раптам у Тулягі не прачнуліся рашучасць і мужнасць: занадта ж несправядлівай і крыўднай падалася яму прапанова дырэктара. Ён згадзіўся напісаць працу, але толькі дзеля таго, каб у поўную сілу выкрыць невуцтва і лжэвучонасць Гарлахвацкага.
Памагатым Гарлахвацкага ва ўсіх брудных справах выступав Зёлкін. Гэты чалавек здольны на самыя брудныя і нізкія ўчынкі. Як навуковец ён нікчэмны. Разумеючы гэта, Зёлкін ловіць кожнае слова Гарлахвацкага, спадзеючыся шляхам угодніцтва застацца ў інстытуце. Увесь бруд, выліты Гарлахвацкім на нявінныя галовы Тулягі, Чарнавуса і Веры, выліты менавіта рукамі гэтага плеткара.
Аднак, на мой погляд, у інстытуце склалася такая спрыяльная для Гарлахвацкага глеба не толькі дзякуючы аднаму падхаліму і «шаптуну» Зёлкіну. Гэтаму садзейнічалі ў нейкай ступені і іншыя супрацоўнікі: Чарнавус сваей залішняй даверлівасцю, Туляга сваей нерашучасцю і баязлівасцю. Нездарма ж Левановіч сказаў: «Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат, — у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства. а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць. яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць».
Прайшло нямала часу пас ля таго, як была напісана камедыя «Хто смяецца апошнім». Але на жаль, сваей актуальнасці яна не страціла і сёння.
Предыдущий реферат из данного раздела: Переродження Рахметова
Больше сочинений по этой темеБольше рефератов этого автораСпасибо что посетили сайт Uznaem-kak.ru! Готовое сочинение на тему: Выкрыццё Гарлахвацкага i Гарлахватчыны ў камедыi К. Крапівы.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Дзеючыя асобы:
Гарлахвацкі Аляксандр Пятровіч — дырэктар інстытута геалогіі.
Анна Паўлаўна — яго жонка.
Чарнавус Аляксандр Пятровіч — прафесар.
Туляга Мікіта Сымонавіч — навуковы супрацоўнік.
Левановіч — сакратар парткома.
Всра — малодшы навуковы супрацоўнік.
Зслкін — малодшы навуковы супрацоўнік.
Зіна Зёлкіна — яго жонка, сакратар.
Цёця Каця — прыбіральшчыца.
Нічыпар -дворнік.
Незнаёмая жанчына.
Чалавек у форме НКВД
Акт першы
(Дзеянне адбываецца ў калідоры — вестыбюлі ўстановы)
Цёця Каця і Нічыпар гавораць пра новага дырэктара інстытута. Прыбіральшчыца расказвае, што ён «учора адвячоркам з Зіначкай за горад імчаў». На заўвагу Нічыпара, нібыта Чарнавус не баіцца дырэктара, яна прарочыць, што Гарлахвацкі «з’есць і Чарнавуса… як з’еў ужо Муравіцкага. Так падвядзе, што той не будзе і ведаць, адкуль што ўзялося».
Левановіч шукае супрацоўніка, які б мог прачытаць у падшэфнай часці лекцыю, расказвае Веры пра сваю працу.
Чарнавус трывожыцца, што з Масквы няма водгуку на працу, збіраецца арганізаваць новую экспедыцыю.
Перапалоханы Туляга расказвае цёці Каці, Веры і Чарнавусу, як па дарозе ў інстытут нейкі чалавек спытаў, ці не Падгаецкі ён. Тлумачыць калегам, якія іранізуюць над яго страхам, што ў Варонежы, дзе сапраўды ў гады грамадзянскай вайны ён працаваў, быў з такім прозвішчам дзянікінскі палкоўнік, вельмі падобны на Тулягу.
З’яўляецца Зёлкін і спрабуе выпытаць у цёці Каці, хто што гаварыў, прыйшоўшы на працу. Цёця Каця раіць яму глядзець за ўласнай жонкай, на што Зёлкін просіць не распускаць плёткі. Прыбіральшчыца расказвае пра перапалоханага Тулягу.
Цёця Каця дае зразумець Гарлахвацкаму, што ведае пра яго адносіны з Зіначкай. Дырэктар хоча ёй павялічыць зарплату, быццам за тое, што яна прыбірае лішнюю плошчу. Цёця Каця адказвае на гэта, што за сакрэты грошай не бярэ. Гарлахвацкі пасылае яе за папяросамі.
Заходзіць чалавек у форме НКВД, пытаецца Валодзю Пракаповіча. Разабраўшыся, дзе працуе гэты Валодзя, Гарлахвацкі адпраўляе чалавека ў форме шукаць свайго брата ў інстытут біялогіі, а не геалогіі, які знаходзіцца па вуліцы Шырокай.
Апошнія словы чуе Зёлкін. Яму карціць ведаць, чаго прыходзіў гэты чалавек. Гарлахвацкі, як бы не хочучы, адказвае: «Цікавяцца некаторымі асобамі».
Зёлкін успамінае — на Шырокай жыве Чарнавус. I тут жа дзеліцца навіной з цёцяй Кацяй, што Чарнавусам зацікавіліся адпаведныя органы. Потым ідзе з гэтым да Гарлахвацкага, называе прычыны, чаму так здарылася: Чарнавус мае за мяжой брата, збіраецца рабіць геалагічную здымку ў прыгранічным раёне, кніга, напісаная ім, шкодніцкая. На пытанне дырэктара, ці можа ён гэта даказаць, Зёлкін адказвае: «Няхай ён раней паспрабуе даказаць, што гэта няпраўда».
Ад Зёлкіна Гарлахвацкі даведваецца пра ранішняе здарэнне з Тулягам.
У кабінет да мужа з пакупкамі заяўляецца Анна Паўлаўна. Патрабуе, каб ён знайшоў такую працу, на якой бы меў машыну. Гарлахвацкі загадвае цёці Каці дапамагчы жонцы занесці дамоў пакупкі. Тэлефануе ў выдавецтва, папярэджвае пра шкодніцкі характар кнігі Чарнавуса.
Праглядаючы пошту, Гарлахвацкі знаходзіць водгук на працу Чарнавуса, дасланы з Масквы прафесарам Анікеевым. Паколькі прозвішча ў водгуку не называецца, а Гарлахвацкі, як і Чарнавус, Аляксандр Пятровіч, дырэктар вырашае, што «такая паперка» ад вядомага вучонага яму спатрэбіцца.
Чарнавус просіць сродкі на экспедыцыю. Дырэктар прымае яго вельмі ветліва. У час размовы даведваецца, што ў вучонага ёсць дачка-студэнтка. Пасля адыходу Чарнавуса ён тэлефануе ў інстытут, дзе вучыцца дзяўчына. Гарлахвацкі задаволены: «Чарнавуса ўпарадкаваў збольшага. Кніга яго свету не ўбачыць, з работы яго, трэба думаць, таксама знімуць адусюль… А Гарлахвацкі не толькі з работы яго не зніме, а наадварот — найлепшы яго прыяцель, чулы і велікадушны. Павінен быць мне за гэта ўдзячны? Павінен».
Дырэктар выклікае ў кабінет Тулягу і прымушае даць згоду пісаць для яго навуковую працу.
Акт другі
Чарнавус не можа зразумець, чаму з выдавецтва вярнулі рукаліс, не дазволілі чытаць лекцыі на геафаку, нават з дачкой пачаліся непаразуменні. Цёця Каця шкадуе Чарнавуса. Вера прапануе дзейнічаць, змагацца за сваё добрае імя. Вучонаму шкада на гэта часу. Вера абяцае дапамагчы разабрацца, і першае, што яна зробіць, пагутарыць з Тамарай, дачкой Чарнавуса.
Зёлкін, які, як звычайна, падслухоўвае, робіць вывад, што Вера палюбоўніца Чарнавуса. У вестыбюлі вісіць аб’ява пра выступленне Гарлахвацкага з навуковым дакладам «Новы від выкапня-жывёліны». Аб’яву заўважае Туляга, гаворыць сам сабе: «Назначаны дзень мае ганьбы. Адзін падлец будзе публічна прысвойваць сабе працу друтога, а другі падлец, праклінаючы ўдушы, будзе яму апладзіраваць». Уваходзіць Гарлахвацкі і пытаецца, як рухаецца праца. Туляга адказвае, што збірае матэрыял, зазначае аднак, што адкрыць новы від выкапня — занадта смелая заяўка. Пра гэта Гарлахвацкі раіць яму не турбавацца.
Чарнавуса Гарлахвацкі падбадзёрвае, заклікае не маўчаць: «Не, так нікуды не варта. Гэта сацыяльнае зло, з якім трэба змагацца. Так жа сёння вас, а заўтра мяне могуць ашальмаваць і вывесці са строю».
Левановіч шукае Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавуса. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавуса. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая жанчына хоча зайсці да дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Да дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая жанчына гаворыць, што дырэктар зачыніўся з сакратаркай і не скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, што робіцца ў кабінеце, жанчына смяецца з яго.
Да дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая жанчына і ёй паведамляе, з кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Анна Паўлаўна стукае кулакамі ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі праз акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці ў пакой і быць там.
Адчыняюцца дзверы — усе вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць з партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, што здарылася, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавуса. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць тым, што яна жыве з Чарнавусам. Левановіч здзіўлены пачутым («Натыкаешся на сюрпрызы, дзе іх зусім не чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць яго даклад. Лічыць, што даклад будзе пробным камнем для Чарнавуса («Магчыма, што ён паспрабуе зганьбіць маю працу і скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы яго і выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Акт трэці
Карціна першая
Вера паказвае Чарнавусу артыкул «Об ошибках парторганизаций при исключении коммунистов из партии…», які з’явіўся ў «Правде». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае і прапаноўвае пачытаць, што ў газеце напісана пра яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з выдатным дакументам, у якія «проста пальцам паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца толькі руку працягнуць і за каўнер схапіць». Адвёўшы ўбок Чарнавуса, пытаецца, як настрой, абяцае пасля даклада заняцца яго справай.
Чарнавус верыць у шчырасць дырэктара, называе яго цудоўным чалавекам. Вера з нейкага часу пачала сумнявацца ў гэтым. Пытаецца ў Тулягі, што за чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга з роспаччу гаворыць: «Лепш бы я памёр на той час, калі будзе чытацца гэты даклад». Чарнавус і Вера нічога не разумеюць. Дзяўчына гаворыць, што не паверыла ў сувязь Тулягі з Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуе Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у Маскву да прафесара Анікеева.
З газетай у руках усхваляваны Туляга шукае Веру. Сутыкаецца з Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь костку, толькі вялікую і не вельмі свежую.
Карціна другая
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасля заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець костку, на аснове якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны — мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, да якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не ведае нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрывае невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў аб працы “ўсім вядомага прафесара Анікеева”. Левановіч іранізуе над практычным значэннем працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні ад даклада. Просіць слова Нічыпар і здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайную костку, што пад нагамі валяецца, паглядзець на яе і ўгадаць, якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, што таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс костку, і ён ведае, бо гэта сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, што ён п’яны. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «вельмі, вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца адкрыты Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назву «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам і авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавуса, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрывае жульніцтва Гарлахвацкага з пісьмом прафесара з Масквы. Гарлахвацкі хоча пазваніць, каб Чарнавуса і Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч не дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам; «Няхай жа ведаюць усе свінні — мамантавыя і немамантавыя: калі каторая з іх паспрабуе пакасціць у нашай савецкай навуцы, будзем біць проста па пятачку».
Гарлахвацкі раптам пачынае рагатаць і заяўляе, што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не свой, а Тулягі. Левановіч кажа, што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, што ведае пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка і выкідае праз фортку костку.
Хто смяецца апошнім Предел на белом свете есть всему, Лншь подлость человечья беспредельна. Я. Еўтушэнка
Добра смяецца той, хто смяецца апошнім. Галоўнае пытанне жыцця і адпаведна адна з асноўных праблем мастацтва – хто смяецца апошнім? Хто здольны перамагчы зло? Што неабходна, каб перамагчы «сілы гэтыя, у шэрую бронь адзетыя», каб зло ляцела пад адхон, а дабро святкавала перамогу? Трагедыя і ў жыцці, і ў мастацтве вызначаецца балем сатаны, як трыумф жыцця – перамогай дабра.
Сцвярджаючы, што перамога дабра магчыма толькі ў выніку бязлітаснага бою са злом, пісьменнікі нашай нацыянальнай літаратуры папярэджваюць, што гэты бой нялёгкі. Зло «хітра маскіравацца вучыцца спрытна штодня». Сілы зла, як даводзіць Ян Баршчэўскі, «здольны пладзіцца, як звяры, бо людская злосць ім добрая паша». Сілы зла здольны аб’ядноўвацца, як пра тое ў народзе гаворыцца: чорт чорта пазнаў і на піва пазваў. Сілы зла не ведаюць ніякіх маральных бар’ераў. Сапраўды, на свеце ўсяму ёсць мяжа, і толькі зло і чалавечая подласць бязмежныя.
I ўсё ж аптымізм нашай літаратуры, яе сцвярджальны пафас у тым, што яна пераканальна і з вялікай мастацкай сілай паказвае: вынік і поспех у нялёгкай барацьбе са злом рэальны і магчымы. Гэта такая ж аб’ектыўная данасць, як і тое, што на ўсялякую сілу ёсць другая сіла.
К. Крапіва ў камедыі «Хто смяецца апошнім» вобразамі Левановіча і Веры пераканальна даводзіць, што перамога над злом магчыма толькі пры агульных намаганнях усіх сумленных і здаровых сіл у грамадстве. Драматург славіць высакароднасць і здольнасць людзей дапамагчы іншаму ў сітуацыі, якая можа быць небяспечнай для іх саміх. Дабро толькі тады дабро, калі яно дзейснае, калі здольна абараніць сябе і справу, якой яно служыць. Вобразам Чарнавуса пісьменнік славіць прафесіяналізм, адданае служэнне справе і адначасова папярэджвае, што філасофія «мая хата з краю» можа нашкодзіць і таму, хто яе прытрымліваецца, і справе, якой служыць адданы і сумленны чалавек. Чарнавус выдатна ведаў і разумеў сутнасць Гарлахвацкага, якую вычарпальна, хоць і з уласцівай яму тактоўнасцю, вызначыў Туляга: «Свет пройдзеце, другога такога не знойдзеце». Ведаў і разумеў, але стараўся адмежавацца ад усяго, спадзеючыся, што ні яго самога, ні яго справы гэта не кране. Вельмі шкодная і небяспечная пазіцыя, гэтаму і ў жыцці, і ў гісторыі «мы тьму прпмеров слышпм». Сваё дзікае паляванне зло якраз і пачынае найчасцей на тых, хто намерваўся ў зацішку пераседзець навалу. Вынішчаючы сумленныя, здаровыя, але пасіўныя сілы дабра, зло тым самым расчышчае сабе дарогу і рыхтуе атаку на актыўныя, каб лягчэй было расправіцца з імі.
Незвычайнай таленавітасцю і вастрынёй сацыяльных праблем, у ёй узнятых, вызначаецца камедыя М. Матукоўскага «Мудрамер». Драматург б’е ў набат, што самае страшнае зло – зло, надзеленае ўладай. Выявы зла бываюць розныя, але асабліва небяспечныя для грамадства «аслы на ваяводстве» – дурні, што дапялі пэўных вяршынь улады. Пісьменнік сцвярджае, што для нашага ж выратавання неабходна стварыць сацыяльныя бар’еры для дурняў, якія прагнуць улады і могуць яе дасягнуць. Патрэбны «мудрамеры», якія беспамылкова вызначалі б інтэлектуальны ўзровень кожнага, хто прагне «вялікага хамута». Вынаходства таленавітага Мурашкі – мудрамер. Здавалася б, усе могуць цяпер уздыхнуць з палёгкай: нарэшце! Аднак і ў творы гэта толькі завязка. Дзеянне ў п’есе не раз дасягае момантаў высокага напружання, аднак заканчваецца камедыя… трагічна, што, здавалася б, супярэчыць усім законам жанру.
У фінале п’есы вынаходнік Мурашка даведзены да адчаю ўсведамленнем таго зла, якое натварыў ён сваім вынаходствам. Яго мудрамер скарысталі бюракраты і дурні ва ўладзе, каб яшчэ больш умацавацца з яго дапамогай. Бюракраты павялічылі і без таго непамерна раздутыя штаты і адкрываюць ужо «інстытут мудраметрыі», заручыўшыся тым, што мудрамер у іх ужо ёсць. I зараз дурні будуць вымяраць мудрасць іншых! У адчаі Мурашка топіць сваё вынаходства, але з вады ўжо нясуцца гукі гімна «Слаўся!», што азначае геніяльнасць яго аўтара.
Геніяльнае ў нашым грамадстве сёння пакуль што ў адчаі, бо ваяўнічая шэрасць і дурасць правяць баль. I так будзе, пакуль Мурашкі не аб’яднаюцца з Дабрыянамі, Чарнавусамі, Тулягамі. Адзін у полі не воін! Толькі хаўрус усіх сумленных і здаровых сіл можа супрацьстаяць сілам, «у шэрую бронь» адзетым.
Асабліва настойлівы ў сцвярджэнні гэтай думкі I. Шамякін. Пісьменнік часта выпрабоўвае сваіх герояў сяброўствам і з уласцівай яму мастацкай сілай і пераканальнасцю славіць сапраўднае сяброўства паміж людзьмі. Прыгадаем вялікае і кранальнае сяброўства Сені Пясоцкага і Пятра Шапятовіча з пенталогіі «Трывожнае шчасце».
Наша захапленне сяброўствам Яраша і Шыковіча, герояў рамана «Сэрца на далоні», нельга лепш выказаць, як праз усведамленне Зосі: «Заўсёды хораша ад іх вось такой дружбы». Так думае Зося, назіраючы цёплыя, шчырыя адносіны паміж сябрамі, знешне такімі рознымі, але аб’яднанымі агульным – сумленнасцю. Так думаем і мы, усведамляючы, што толькі еднасць сумленных людзей здольна супрацьстаяць злу ў самых агідных яго выявах. Гэтымі вобразамі пісьменнік дае нам урокі аптымізму, пераконвае, што сілы дабра, калі яны дзейнічаюць супольна, заўсёды мацнейшыя за сілы зла.
Урокі паспяховай барацьбы са злом дае нам і В. Дунін-Марцінкевіч вобразам Юліі з п’есы «Ідылія». Можна скептычна ставіцца да «хітрага» плана дваранкі Юліі выдаць сябе за сялянку, закахаць у сябе франкамана і ненавісніка ўсяго нацыянальнага – Лятальскага, каб паўплываць на яго стаўленне да народа. Але ніяк нельга адмаўляць думку пісьменніка, што гармонія знешняй і ўнутранай прыгажосці, дасканалы розум, часам нават хітрасць і хаурус з усімі, хто, так ці інакш, паспрыяе высакароднай мэце, – дзейсныя сродкі ў барацьбе са злом. Галоўны ўрок Юліі ўсім нам не столькі ў тым, што яна сваім «хітрым» планам паўплывала на франкамана Лятальскага, а ў тым, што яна вывела на чыстую ваду Банавантуру Выкрутача. Ён быў упэўнены, што апошняе слова будзе абавязкова за ім, што смяяцца апошнім будзе ён. Атрымалася наадварот. Вобразам Юліі пісьменнік даводзіць, што для таго, каб дабро смяялася апошнім, недастаткова толькі высакародных намераў, адвагі і гатоўнасці рызыкаваць у імя перамогі над злом. Ад вагу і высакароднасць зло часам касуе з лёгкасцю, а вось з дасканалым розумам і супольнымі намаганнямі справядлівых сіл яму не справіцца.
Даючы нам рэцэпты паспяховай барацьбы са злом, многія творы нашай нацыянальнай літаратуры вучаць і папярэджваюць нас, што ваяўнічасць зла намнога лягчэй папярэдзіць, чым потым з ім змагацца. Запабегнуць ваяўнічасць зла можна толькі клопатам і дбаннем пра духоўнае, бо «людская злосць яму (злу) добрая паша», даводзіць Ян Баршчэўскі творам «Шляхціц Завальня…». Чалавек стане годным уладаром і зямных скарбаў, калі навучыцца пазнаваць і любіць духоўнае. Пісьменнік нецярпімы да тых, хто гоніцца за багаццем «не дзеля таго, каб рабіць дабро бліжнім, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць. Але што ж далей?». На ўсё жыццё шляхціц Завальня засвоіў урок бацькі: «добры лёс і ўладу над зямнымі скарбамі – дзеля бліжніх сваіх».
«На свеце трэба быць асцярожным». Быць асцярожнымі і пільнымі заклікае нас пісьменнік менавіта для таго, каб зло не распладзілася і не стала ваяўнічым. Толькі лічаным героям фантастычных апавяданняў Яна Баршчэўскага ўдалося перамагчы зло, усіх астатніх яно перамагло. I ў гэтым рэалізм пісьменніка і яго філасофія. Пісьменнік сцвярджае таксама і магутную сілу слова, перасцерагае ўсіх, хто лічыць, што «слова – вецер, які не можа ані дапамагчы, ані, таксама, пашкодзіць». Славячы выратавальную сілу слова, ён заклікае нас быць пільнымі да таго слова, якое здольна пашкодзіць, разбэсціць, паклікаць у шырокую браму, што вядзе да пагібелі.
У апавяданні «Вучань Твардоўскага» пераканальна паказана, што асабліва магутнай сілай, як стваральнай, так і разбуральнай, валодае слова настаўніка і святара-духоўніка, бо яно палоніць душы людзей. Пра чысціню душы і павінен быць пільны клопат чалавека. Тэрыторыя любові і дабра – сумленная душа, авалодаць якой зло бяссільна. Там, дзе занядбана духоўнасць, пладзіцца зло і становіцца ваяўнічым. I вось тады бой з ім ужо непазбежны. А ніякай бітвы не бывае без ахвяр. I вялікай платай, якую запатрабуе перамога дабра над злом, будуць і сумленныя сілы. Запабегнуць ваяўнічае зло – ашчаджаць, зберагаць сілы дабра, а значыць – зберагаць само жыццё.
Предел на белом свете есть всему, Лншь подлость человечья беспредельна. Я. Еўтушэнка
Добра смяецца той, хто смяецца апошнім. Галоўнае пытанне жыцця і адпаведна адна з асноўных праблем мастацтва – хто смяецца апошнім? Хто здольны перамагчы зло? Што неабходна, каб перамагчы «сілы гэтыя, у шэрую бронь адзетыя», каб зло ляцела пад адхон, а дабро святкавала перамогу? Трагедыя і ў жыцці, і ў мастацтве вызначаецца балем сатаны, як трыумф жыцця – перамогай дабра.
Сцвярджаючы, што перамога дабра магчыма толькі ў выніку бязлітаснага бою са злом, пісьменнікі нашай нацыянальнай літаратуры папярэджваюць, што гэты бой нялёгкі. Зло «хітра маскіравацца вучыцца спрытна штодня». Сілы зла, як даводзіць Ян Баршчэўскі, «здольны пладзіцца, як звяры, бо людская злосць ім добрая паша». Сілы зла здольны аб’ядноўвацца, як пра тое ў народзе гаворыцца: чорт чорта пазнаў і на піва пазваў. Сілы зла не ведаюць ніякіх маральных бар’ераў. Сапраўды, на свеце ўсяму ёсць мяжа, і толькі зло і чалавечая подласць бязмежныя.
I ўсё ж аптымізм нашай літаратуры, яе сцвярджальны пафас у тым, што яна пераканальна і з вялікай мастацкай сілай паказвае: вынік і поспех у нялёгкай барацьбе са злом рэальны і магчымы. Гэта такая ж аб’ектыўная данасць, як і тое, што на ўсялякую сілу ёсць другая сіла.
К. Крапіва ў камедыі «Хто смяецца апошнім» вобразамі Левановіча і Веры пераканальна даводзіць, што перамога над злом магчыма толькі пры агульных намаганнях усіх сумленных і здаровых сіл у грамадстве. Драматург славіць высакароднасць і здольнасць людзей дапамагчы іншаму ў сітуацыі, якая можа быць небяспечнай для іх саміх. Дабро толькі тады дабро, калі яно дзейснае, калі здольна абараніць сябе і справу, якой яно служыць. Вобразам Чарнавуса пісьменнік славіць прафесіяналізм, адданае служэнне справе і адначасова папярэджвае, што філасофія «мая хата з краю» можа нашкодзіць і таму, хто яе прытрымліваецца, і справе, якой служыць адданы і сумленны чалавек. Чарнавус выдатна ведаў і разумеў сутнасць Гарлахвацкага, якую вычарпальна, хоць і з уласцівай яму тактоўнасцю, вызначыў Туляга: «Свет пройдзеце, другога такога не знойдзеце». Ведаў і разумеў, але стараўся адмежавацца ад усяго, спадзеючыся, што ні яго самога, ні яго справы гэта не кране. Вельмі шкодная і небяспечная пазіцыя, гэтаму і ў жыцці, і ў гісторыі «мы тьму прпмеров слышпм». Сваё дзікае паляванне зло якраз і пачынае найчасцей на тых, хто намерваўся ў зацішку пераседзець навалу. Вынішчаючы сумленныя, здаровыя, але пасіўныя сілы дабра, зло тым самым расчышчае сабе дарогу і рыхтуе атаку на актыўныя, каб лягчэй было расправіцца з імі.
Незвычайнай таленавітасцю і вастрынёй сацыяльных праблем, у ёй узнятых, вызначаецца камедыя М. Матукоўскага «Мудрамер». Драматург б’е ў набат, што самае страшнае зло – зло, надзеленае ўладай. Выявы зла бываюць розныя, але асабліва небяспечныя для грамадства «аслы на ваяводстве» – дурні, што дапялі пэўных вяршынь улады. Пісьменнік сцвярджае, што для нашага ж выратавання неабходна стварыць сацыяльныя бар’еры для дурняў, якія прагнуць улады і могуць яе дасягнуць. Патрэбны «мудрамеры», якія беспамылкова вызначалі б інтэлектуальны ўзровень кожнага, хто прагне «вялікага хамута». Вынаходства таленавітага Мурашкі – мудрамер. Здавалася б, усе могуць цяпер уздыхнуць з палёгкай: нарэшце! Аднак і ў творы гэта толькі завязка. Дзеянне ў п’есе не раз дасягае момантаў высокага напружання, аднак заканчваецца камедыя… трагічна, што, здавалася б, супярэчыць усім законам жанру.
У фінале п’есы вынаходнік Мурашка даведзены да адчаю ўсведамленнем таго зла, якое натварыў ён сваім вынаходствам. Яго мудрамер скарысталі бюракраты і дурні ва ўладзе, каб яшчэ больш умацавацца з яго дапамогай. Бюракраты павялічылі і без таго непамерна раздутыя штаты і адкрываюць ужо «інстытут мудраметрыі», заручыўшыся тым, што мудрамер у іх ужо ёсць. I зараз дурні будуць вымяраць мудрасць іншых! У адчаі Мурашка топіць сваё вынаходства, але з вады ўжо нясуцца гукі гімна «Слаўся!», што азначае геніяльнасць яго аўтара.
Геніяльнае ў нашым грамадстве сёння пакуль што ў адчаі, бо ваяўнічая шэрасць і дурасць правяць баль. I так будзе, пакуль Мурашкі не аб’яднаюцца з Дабрыянамі, Чарнавусамі, Тулягамі. Адзін у полі не воін! Толькі хаўрус усіх сумленных і здаровых сіл можа супрацьстаяць сілам, «у шэрую бронь» адзетым.
Асабліва настойлівы ў сцвярджэнні гэтай думкі I. Шамякін. Пісьменнік часта выпрабоўвае сваіх герояў сяброўствам і з уласцівай яму мастацкай сілай і пераканальнасцю славіць сапраўднае сяброўства паміж людзьмі. Прыгадаем вялікае і кранальнае сяброўства Сені Пясоцкага і Пятра Шапятовіча з пенталогіі «Трывожнае шчасце».
Наша захапленне сяброўствам Яраша і Шыковіча, герояў рамана «Сэрца на далоні», нельга лепш выказаць, як праз усведамленне Зосі: «Заўсёды хораша ад іх вось такой дружбы». Так думае Зося, назіраючы цёплыя, шчырыя адносіны паміж сябрамі, знешне такімі рознымі, але аб’яднанымі агульным – сумленнасцю. Так думаем і мы, усведамляючы, што толькі еднасць сумленных людзей здольна супрацьстаяць злу ў самых агідных яго выявах. Гэтымі вобразамі пісьменнік дае нам урокі аптымізму, пераконвае, што сілы дабра, калі яны дзейнічаюць супольна, заўсёды мацнейшыя за сілы зла.
Урокі паспяховай барацьбы са злом дае нам і В. Дунін-Марцінкевіч вобразам Юліі з п’есы «Ідылія». Можна скептычна ставіцца да «хітрага» плана дваранкі Юліі выдаць сябе за сялянку, закахаць у сябе франкамана і ненавісніка ўсяго нацыянальнага – Лятальскага, каб паўплываць на яго стаўленне да народа. Але ніяк нельга адмаўляць думку пісьменніка, што гармонія знешняй і ўнутранай прыгажосці, дасканалы розум, часам нават хітрасць і хаурус з усімі, хто, так ці інакш, паспрыяе высакароднай мэце, – дзейсныя сродкі ў барацьбе са злом. Галоўны ўрок Юліі ўсім нам не столькі ў тым, што яна сваім «хітрым» планам паўплывала на франкамана Лятальскага, а ў тым, што яна вывела на чыстую ваду Банавантуру Выкрутача. Ён быў упэўнены, што апошняе слова будзе абавязкова за ім, што смяяцца апошнім будзе ён. Атрымалася наадварот. Вобразам Юліі пісьменнік даводзіць, што для таго, каб дабро смяялася апошнім, недастаткова толькі высакародных намераў, адвагі і гатоўнасці рызыкаваць у імя перамогі над злом. Ад вагу і высакароднасць зло часам касуе з лёгкасцю, а вось з дасканалым розумам і супольнымі намаганнямі справядлівых сіл яму не справіцца.
Даючы нам рэцэпты паспяховай барацьбы са злом, многія творы нашай нацыянальнай літаратуры вучаць і папярэджваюць нас, што ваяўнічасць зла намнога лягчэй папярэдзіць, чым потым з ім змагацца. Запабегнуць ваяўнічасць зла можна толькі клопатам і дбаннем пра духоўнае, бо «людская злосць яму (злу) добрая паша», даводзіць Ян Баршчэўскі творам «Шляхціц Завальня…». Чалавек стане годным уладаром і зямных скарбаў, калі навучыцца пазнаваць і любіць духоўнае. Пісьменнік нецярпімы да тых, хто гоніцца за багаццем «не дзеля таго, каб рабіць дабро бліжнім, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць. Але што ж далей?». На ўсё жыццё шляхціц Завальня засвоіў урок бацькі: «добры лёс і ўладу над зямнымі скарбамі – дзеля бліжніх сваіх».
«На свеце трэба быць асцярожным». Быць асцярожнымі і пільнымі заклікае нас пісьменнік менавіта для таго, каб зло не распладзілася і не стала ваяўнічым. Толькі лічаным героям фантастычных апавяданняў Яна Баршчэўскага ўдалося перамагчы зло, усіх астатніх яно перамагло. I ў гэтым рэалізм пісьменніка і яго філасофія. Пісьменнік сцвярджае таксама і магутную сілу слова, перасцерагае ўсіх, хто лічыць, што «слова – вецер, які не можа ані дапамагчы, ані, таксама, пашкодзіць». Славячы выратавальную сілу слова, ён заклікае нас быць пільнымі да таго слова, якое здольна пашкодзіць, разбэсціць, паклікаць у шырокую браму, што вядзе да пагібелі.
У апавяданні «Вучань Твардоўскага» пераканальна паказана, што асабліва магутнай сілай, як стваральнай, так і разбуральнай, валодае слова настаўніка і святара-духоўніка, бо яно палоніць душы людзей. Пра чысціню душы і павінен быць пільны клопат чалавека. Тэрыторыя любові і дабра – сумленная душа, авалодаць якой зло бяссільна. Там, дзе занядбана духоўнасць, пладзіцца зло і становіцца ваяўнічым. I вось тады бой з ім ужо непазбежны. А ніякай бітвы не бывае без ахвяр. I вялікай платай, якую запатрабуе перамога дабра над злом, будуць і сумленныя сілы. Запабегнуць ваяўнічае зло – ашчаджаць, зберагаць сілы дабра, а значыць – зберагаць само жыццё.
Камедыя Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» хаця і была напісана ў тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе, але яе можна назваць сучаснай. Бо дзеянні, якія адбываюцца ў інстытуце геалогіі, вельмі нагадваюць сённяшнія стасункі паміж людзьмі амаль ва ўсіх дзяржаўных установах. Кандрат Крапіва ў ка-медыі выкрыў несправядлівасць, парушэнне прынцы-паў жыцця. Ён асуджае кар’ерызм, прыстасавальніц-тва. Але ў той жа час драматург услаўляе вучоных, якія сваёй працай прыносяць вялікую карысць дзяржаве. Большасць герояў камедыі можна падзяліць на ста-ноўчых і адмоўных. Але ёсць і такія персанажы, якіх нельга аднесці ні да першых, ні да другіх. Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксанд-ра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі. Гарлахвацкі — дырэктар інстытута геалогіі. Пасаду дырэктара інстытута ён займае не за свае навуковыя дасягненні, а па пратэкцыі таварышаў. На самай спра-ве ў прафесіі палеантолага ён нічога не разумее. Гар-лахвацкі — вельмі небяспечны чалавек, бо выдае сябе не за таго, кім з’яўляецца на самай справе. Ён вельмі хітры і вынаходлівы. 3 рознымі людзьмі паводзіць сябе па-рознаму. Палахлівага — прыпужае, а з даверлівымі — прыкідваецца шчырым сябрам. Але «колькі вяровач-цы ні віцца — заўсёды ёсць канец». У рэшце рэшт усе ўбачылі, што за чалавек Гарлахвацкі, які ён невук. Зёлкін — малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сап-раўдны падхалім. А падхалімства, як вядома, заўсёды выклікала гнеў у Кандрата Крапівы. Хаця навуковы супрацоўнік з яго не вельмі ўдалы, затое Зёлкін — вельмі здольны паклёшгік. Наколькі ён тупы ў навуцы, настолькі багатая яго фантазія ў выдумванні плётак. Такія разу-менні, як дружба, давер між людзьмі, Зёлкіну не даступ-ны. Ён умее бачыць у людзях толькі адмоўнае. Станоўчымі вобразамі ў камедыі з’яўляюцца Чар-навус, Вера і Левановіч. Чарнавус — прафесар інстытута геалогіі. Аўтар з сімпа-тыяй малюе гэтага вучонага. Шчыра спачувае яму, даве-даўшыся пра непрыемнасці, якія наваліліся на беднага прафесара. Вось гэта справядлівасць і сумленнасць ча-сам перашкаджаюць вучонаму бачыць з’явы ў сапраўд ным святле. Чарнавус непатрабавальны і сціплы. Яго вельмі любяць калегі. Ён увесь час адчувае іх мараль-ную падтрымку. Калі што-небудзь не ладзіцца, ён непа-коіцца, каб з-за яго не было непрыемнасцяў у калег. Інта-рэсы навукі для Аляксандра Пятровіча даражэй за ўсё. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця. Вера — правая рука Чарнавуса, малодшы навуковы супрацоўнік. Яна чалавек прынцыповы, мяркуе аб людзях не па чутках, а па іх учынках. У цяжкія хвіліны яна стараецца падтрымаць Чарнавуса і дапамагчы яму. Менавіта яна садзейнічае шчаслівай развязцы ў каме-дыі. Сваёй энергічнасцю, адкрытасцю натуры Вера вы-клікае нашы сімпатыі. Левановіч — сакратар парткома. Ён — сумленны і прынцыповы камуніст. Левановіч умее выслухаць чалавека, паверыць яму і дапамагчы калі трэба. Раней, чым хто, ён зразумеў сапраўдную абстаноўку ў інсты-туце, і не без яго дапамогі выкрылі Гарлахвацкага. Туляга — навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляец-ца галоўнай перашкодай да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і раска-заць аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-не-будзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэн-нага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваёй палахлівасці, горка прызнаецца, што праз гэту рысу характару не паважае самога сябе. Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялі-кім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбыва-юцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гар-лахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
сучасны момант?..» Ах, чорт!.. Выходзіць, што трэба пісаць навуковую працу… Якую? Адкрыць, скажам, новы від дагістарычнай жывёлы.
Гэта было б цікава… Зрабіць так, каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах… на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя,— няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць… (Паўза.) У манастыр мяне сюды саслалі, на пакаянне. Не апраўдаў давер’я. Не, даражэнькі, рана вы Гарлахвацкага ў манастыр саслалі!.. Я дакажу, на што я здатны… Я ў гэтым манастыры так зблытаю карты, што свой свайго не пазнае. Тады вы ўбачыце, чаго варт Гарлахвацкі. (Тэлефонны званок. Гарлахвацкі ў трубку.) Слухаю… Гарлахвацкі… Пра Чарнавуса? А хто гэта пытаецца… З геафака?.. Я вам нічога пэўнага не маю права сказаць… Зёлкін званіў?.. Ён мае нюх на такія справы… Пацікаўлюся… Гэта Зёлкін ведае лепш за мяне. Праверу… Бывайце. (Палажыўшы трубку.) Трэба падліць масла ў агонь. (Набірае нумар.) Выдавецтва? Хто пры тэлефоне?.. Перадайце трубку самому дырэктару. Драчык? Здароў, Ваня… Гарлахвацкі гаворыць… У цябе там у пакоі, здаецца, людзі ёсць… Папрасі ўсіх выйсці. Так, размова будзе сакрэтная. Гатова? Дык вось у чым справа… Вы, здаецца, друкуеце кніжку Чарнавуса? А ты ведаеш, што ён шкоднік? Так, мой супрацоўнік Зёлкін устанавіў, што кніга напісана па-шкодніцку… Зёлкін раскажа табе ўсё падрабязна. За ім і яшчэ тое-сёе лічыцца. З Чарнавусам гаварыць не варта. Пытацца ў ворага, ці праўда, што ён вораг,— гэта смешна… Так, гэта паміж намі, пакуль што… Бывай… (Кладзе трубку.) Ну, пасеяў, дай божа ўраджай сабраць. А калі што якое — Зёлкін адкажа. (Пачынае разбіраць пошту, разрывае канверты, прабягае вачыма. Узяўшы чарговы канверт, чытае ўслых.) «Аляксандру Пятровічу Чарнавусу…» З Масквы… Мусіць, водзыў на яго працу… Цікава, цікава… (Раздзірае канверт і глядзіць на подпіс.) Так і ёсць, прафесар Анікееў піша… (Чытае.) «Паважаны Аляксандр Пятровіч! Папярэдняе азнаямленне з Вашай працай дае нам падставу заявіць, што яна мае не толькі навуковае, але і глыбокае практычнае значэнне. (Углыбіўшыся ў пісьмо, прачытвае ўголас асобныя фразы з яго.) Гэтыя нашы меркаванні апраўдаліся Вашай працай…» Гм… Бачыш ты!.. (Думае.) Паважаны Аляксандр Пятровіч… А чым жа я не Аляксандр Пятровіч? Самы сапраўдпы Аляксандр Пятровіч, хоць у пашпарт паглядзі… Паважаны? Паважаны, дык паважаны — супроць гэтага я таксама не буду пярэчыць. Навуковай працы, праўда, у мяне яшчэ няма… але яна будзе… Так, хутка будзе… (Рашуча згортвае паперку.) Вельмі дзякую вам, паважаны прафесар Анікееў. Такая паперка мне патрэбна. А Чарнавусу яна, як мёртваму кадзіла. (Стук у дзверы. Гарлахвацкі паспешна хавае пісьмо.) Зайдзіце. (Уваходзіць Чарнавус. Гарлахвацкі з шырокім жэстам.) А, міласці просім, Аляксандр Пятровіч! Ч а р н а в у с. Вы адзін? А мне паказалася, што вы гаварылі з некім. Г а р л а х в а ц к і. А гэта, ведаеце, такая ў мяне прывычка. З маленства… Люблю дэкламаваць, калі адзін астануся. «Брожу ли я вдоль улиц шумных, вхожу ль во многолюдный храм…» Помніце? Здорава. Дэкламую вось так сам сабе, і пад гэту дэкламацыю такія ўсякія харошыя ідэі прыходзяць у галаву, так лёгка працуецца… Сядайце, расказвайце, што новенькага. Як жывём, працуем? Ч а р н а в у с (садзіцца). Добра жывём, Аляксандр Пятровіч. Г а р л а х в а ц к і. Чуў, чуў. У Маскву паслалі, а мне не паказалі. Ах, які вы нядобры! Ч а р н а в у с. Прабачце, Аляксандр Пятровіч, неяк так яно выйшла, сапраўды нядобра. Аж мне сорамна перад вамі. Г а р л а х в а ц к і. Я не крыўджуся. Там, вядома, лепш за мяне здолеюць ацаніць вашу працу. Ч а р н а в у с. Ды нешта адказу доўга няма. Я пачынаю непакоіцца. Г а р л а х в а ц к і. Чаго вам непакоіцца? Вашы веды і вашы здольнасці даволі вядомы. Я
Камедыя Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» хаця і была напісана ў тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе, але яе можна назваць сучаснай. Бо дзеянні, якія адбываюцца ў інстытуце геалогіі, вельмі нагадваюць сённяпінія стасункі паміж людзьмі амаль ва ўсіх дзяржаўных установах. Кандрат Крапіва ў камедыі выкрыў несправядлівасць, парушэнне прынцыпаў жыцця. Ён асуджае кар’ерызм, прыстасавальніцтва. Але ў той жа час драматург услаўляе вучоных, якія сваей працай прыносяць вялікую карысць дзяржаве.
Большасць герояў камедыі можна падзяліць на станоўчых і адмоўных. Але ёсць і такія персанажы, якіх нельга аднесці ні да першых, ні да другіх.
Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксандра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі.
Гарлахвацкі – дырэктар інстытута геалогіі. Пасаду дырэктара інстытута ён займае не за свае навуковыя дасягненні, а па пратэкцыі таварышаў. На самай справе ў прафесіі палеантолага ён нічога не разумев. Гарлахвацкі – вельмі небяспечны чалавек, бо выдае сябе не за таго, кім з’яўляецца на самай справе. Ён вельмі хітры і вынаходлівы. З рознымі людзьмі паводзіць сябе па-рознаму. Палахлівага – прыпужае, а з даверлівымі – прыкідваецца шчырым сябрам. Але «колькі вяровачцы ні віцца – заўсёды ёсць канец». У рэшце рэшт усе ўбачылі, што за чалавек Гарлахвацкі, які ён невук.
Зёлкін – малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сапраўдны падхалім. А падхалімства, як вядома, заўсёды выклікала гнеў у Кандрата Крапівы. Хаця навуковы супрацоўнік з яго не вельмі удалы, затое Зёлкін – вельмі здольны паклёпнік. Наколькі ён тупы ў навуцы, настолькі багатая яго фантазія ў выдумванні плётак. Такія разуменні, як дружба, давер між людзьмі, Зёлкіну не даступны. Ён умее бачыць у людзях толькі адмоўнае.
Станоўчымі вобразамі ў камедыі з’яўляюцца Чарнавус, Вера і Левановіч.
Чарнавус – прафесар інстытута геалогіі. Аўтар з сімпатыяй малюе гэтага вучонага. Шчыра спачувае яму, даведаўшыся пра непрыемнасці, якія наваліліся на беднага прафесара. Вось гэта справядлівасць і сумленнасць часам перашкаджаюць вучонаму бачыць з’явы ў сапраўдным святле. Чарнавус непатрабавальны і сціплы. Яго вельмі любяць калегі. Ён увесь час адчувае іх маральную падтрымку. Калі што-небудзь не ладзіцца, ён непакоіцца, каб з-за яго не было непрыемнасцяў у калег. Інтарэсы навукі для Аляксандра Пятровіча даражэй за ўсё. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця.
Вера – правая рука Чарнавуса, малодшы навуковы супрацоўнік. Яна чалавек прынцыповы, мяркуе аб людзях не па чутках, а па іх учынках. У цяжкія хвіліны яна стараецца падтрымаць Чарнавуса і дапамагчы яму. Менавіта яна садзейнічае нічаслівай развязцы ў камедыі. Сваей энергічнасцю, адкрытасцю натуры Вера выклікае нашы сімпатыі.
Левановіч – сакратар парткома. Ён – сумленны і прынцыповы камуніст. Левановіч умее выслухаць чалавека, паверыць яму і дапамагчы калі трэба. Раней, чым хто, ён зразумеў сапраўдную абстаноўку ў інстытуце, і не без яго дапамогі выкрылі Гарлахвацкага.
Туляга – навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляецца галоўнай перашкодаи да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і расказачь аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-небудзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэннага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваей палахлівасці, горка прызнаецца, што праз тэту рысу характару не паважае самога сябе.
Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялікім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбываюцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гарлахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
Кандрат Крапіва закончыў п’есу «Брама неўміручасці» ў 1972 годзе. Аўтарскае вызначэнне жанру – «фантастычная камедыя». Мы называць твор фантастычным не сталі б, бо праблемы тут пастаўлены самыя рэальныя. Ды і ўсе людзі, што насяляюць «Браму неўміручасці» , таксама рэальныя, што ні на ёсць зямныя.
У п’есе ўзнята шмат праблем.
Першая – сама праблема жыцця на зямлі. Прафесар Дабрыян, гаворачы пра тое, што ўсё ў прыродзе смяротнае – «ад хларэлы да секвоі, ад чарвяка да акадэміка», шукае адказу на пытанні: «А ці ж сапраўды смерць з’яўляецца непазбежным канцом нашага існавання? Ад чаго паміраюць людзі? Ад халеры, ад сухот, ад воспы, ад тыфусу. З гэтымі хваробамі медыцына справілася, і яны не перашкода для неўміручасці. Яшчэ – ад інфаркту, ад інсульту, ад раку. А хто памірае ад гэтых хвароб? Як правіла, гэтыя хваробы апаноўваюць арганізм падношаны, аслаблены, як апенькі – трухлявы пень. Глебу ім падрыхтоўвае старэнне арганізма». I таму Дабрыян ставіць задачу «разгадаць механізм старэння і авалодаць ім».
Другая праблема, якая ўзнімаецца ў камедыі, – што здарылася б, калі б сапраўды быў адкрыты сакрэт неўміручасці? Каб абмеркаваць гэта ўсебакова, драматург выводзіць на падмосткі прадстаўнікоў розных навук: генетыка Абадоўскага, эканаміста Бабровіча, медыка Кудрыцкую, фізіка Змітрука, гуманітарніка Вараксу.
Вось аргументы некаторых персанажаў.
Пункт гледжання генетыка Абадоўскага: «Калі індывідуум будзе жыць вечна, то як будзе абстаяць справа з эвалюцыяи віду? Як будзе абнаўляцца род чалавечы?.. З аднаго боку, будуць нараджацца новыя пакаленні, а з другога – не будуць паміраць старыя.
У адным грамадстве побач з людзьмі новай генерацыі будуць жыць старыя малпы… са сваімі старымі поглядамі, звычкамі, забабонамі, ды яшчэ будуць пладзіць падобных да сябе».
Развагі фізіка: «Дараваць неўміручасць бюракрату, дармаеду, злодзею, бандыту – хіба вы дзеля іх здзяйснялі свой подзвіг?»
А гуманітарнік Варакса сказаў: «Мы хочам жыць вечна і таму адмаўляемся даваць жыццё падобным да сябе. А можа, тыя, што не народзяцца па нашай віне, былі б у шмат разоў больш таленавітыя за нас». – Удзельнікі дыскусіі ўрэпіце пагадзіліся, што не ўсе маюць права на неўміручасць і што давядзецца ўводзіць на яе цвёрдыя ліміты.
Вось тут вылучаецца трэцяя праблема – маральнага плана, і асабліва востра паўстала яна пасля таго, як пра адкрыццё Дабрыяна даведалася шырокае кола людзей. Падзеі пераносяцца на кватэру галоўнага героя. Дабрыян не спаў амаль усю ноч – ледзь не разрываўся ад званкоў тэлефон. Усе дамагаюцца, патрабуюць неўміручасці.
Дабрыян сустракаецца з самымі рознымі людзьмі. I ён у сваю чаргу да кожнага ставіцца таксама неаднолькава: з разумением і нават са спачуваннем да прадстаўнікоў прафсаюзнай арганізацыі; са знешняй сумленнасцю і непрыязнасцю ў душы да Скараспея; з высокай годнасцю чалавека, непадкупнасцю – да амерыканскага карэспандэнта Болдвіна; з вялікай увагай і лёгкім гумарам – да калгасніцы Алены Максімаўны. Час прыёму, аднак, скончыўся. Зноў сабраліся навукоўцы, каб прадоўжыць нараду і падвесці вынікі абмеркавання пытанняў, звязаных з чалавечай неўміручасцю. Праблем выявілася яшчэ больш, чым раней. Бар’ер брамы падзяліў людзей на лепшых і горшых, прытым без перспектыў на змену становішча. Гэты бар’ер прайшоў па гарадах, вёсках, па калектывах, сям’ях, лёг непераадольным каменем паміж бацькамі і дзецьмі, сябрамі і каханымі. Урэшце, дыспутанты прыходзяць да высновы: «Смерць – гэта неабходная ўмова вечнага абнаўлення. Не забівайце смерць. Няхай яна жыве».
Дыскусія яўна зайшла ў тупік, але тут здарылася непрадбачанае. Навуковы супрацоўнік Наташа прыносіць здохлага пацука. Маўляў, і іншы раз здыхалі, але яна падмяняла іх новымі. Хтосьці ў недаўменні ці разгубленасці, у паніцы ці роспачы. А хтосьці і рад такому павароту падзей: «Фу! Гара з плеч. А я ўсе вылічальныя машыны ў пот увагнаў, падлічваючы».
Калі ж засталіся Дабрыян і Наташа, яна паведаміла: неўміруючы пацук жыве, а здох другі. Наташа падстроіла сітуацыю спецыяльна, каб выратаваць вучонага ад нечуванага націску людзей і даць яму магчымасць працягваць дослед. А на запытанне, што цяпер усе будуць гаварыць, адказала: «Людзі няхай тым часам падумаюць, што рабіць з неўміручасцю».
Усе папярэднія творы Кандрата Крапівы тычыліся канкрэтнага часу, а іх персанажы прыпісваліся да пэўнага гістарычнага перыяду. У п’есе «Брама неўміручасці» такога няма. Праблемы ў ей узняты агульначалавечыя, глабальныя. I не для аднаго перыяду жыцця.
У артыкуле «П’есы і вобразы» Кандрат Крапіва пісаў, «што рэзананс сатырычнага твора, пры ўсіх аднолькавых умовах, залежыць ад значнасці аб’екта, на які гэты твор накіраваны. Аб’ект сатыры падобны да звона: калі па вялікім звоне ўдарыць нават маленькім малаточкам, дык гук будзе вялікі, а па маленькім звоне хоць бі вялікім молатам, гуку вялікага не будзе».
Якім жа з’яўляецца аб’ект сатырычнага выкрыцця ў п’есе «Хто смяецца апошнім»? М. Лынькоў зазначаў: «Вастрыё сатыры аўтара накіравана супраць двурушнікаў, авантурыстаў, падхалімаў, плеткароў. Такія тыпы, як Гарлахвацкі, нядрэнна адчувалі сябе ў тыя часы, калі парушалася сацыялістычная законнасць, калі нездаровая атмасфера культу асобы спрыяла «дзейнасці» аферыстаў, палітычных прайдзісветаў». Прыгадаем, што твор быў напісаны ў 1939 г. і карыстаўся вялікім поспехам у час дэкады беларускай культуры ў Маскве. Сатырычная камедыя на той час была злабадзённай, вострай, адпавядала палітычнаму моманту.
Але, акрамя праблем канкрэтна-гістарычных, узнятыя ў п’есе «Хто смяецца апошнім» і праблемы агульначалавечыя, «вечныя». Чалавецтва пакуль не развіталася з такімі маральнымі хібамі, як падхалімства, хабарніцтва, здрада і інш. Усё гэта мы сустракаем у творы.
Асаблівай мастацкай знаходкай, безумоўна, з’яўляецца вобраз Гарлахвацкага. Аляксандр Пятровіч Гарлахвацкі — кар’ерыст, цынік, вораг новага жыцця, шкоднік, невук. Не маючы ніякіх адносінаў да навукі, ён тым не менш узначальвае інстытут геалогіі.
К. Крапіва ярка намаляваў у творы вобраз двурушніка, для якога няма нічога святога. У Гарлахвацкага ёсць мэта — зрабіць кар’еру, і для рэалізацыі гэтай мэты ён пойдзе на любое злачынства. Дэмагогія, паказная актыўнасць, падмацаваная траскучай фразеалогіяй, дапамагаюць герою адчуваць сябе вельмі прывольна. Без асаблівых праблем ён прымушае напалоханага Тулягу пісаць за яго навуковы даклад, а Чарнавуса, каб не перашкаджаў яго кар’еры, спрабуе ашальмаваць, зрабіць «ворагам народа» .
Гарлахвацкі ўвесь час іграе, мяняючы маскі. Іграе даволі паспяхова і ад самаўпэўненасці пачынае траціць пачуццё меры. Усіх герой мерае па сабе, не разумеючы, што, напрыклад, для Тулягі прыніжэнне перад супрацоўнікамі інстытута — горш за смерць. Туляга церпіць здзекі ад дырэктара інстытута, але да пэўнай мяжы. Калі Гарлахвацкі гэтую мяжу пераходзіць, то фактычна падпісвае сабе прысуд. Менавіта Туляга першым называв Гарлахвацкага прайдзісветам («Свет прайдзіце, другога такога не знойдзеце»). I ў далейшым… выкрывае прайдзісвета. Выкрывав бліскуча, прымусіўшы Гарлахвацкага пацвердзіць здагадку, што «ён невук, у палеанталогіі нічога не разумев і не можа адрозніць косці маманта ад звьгчайнай кароўяй косткі».
Паказальны маналог Тулягі: «Цяпер жа я табе напішу навуковую працу! Насмяяўся ты з мяне, абняславіў перад людзьмі, пасмяюся ж і я з цябе. Якую ж яму выдумаць дапатопную жывёліну, каб падобная была на яго?..» Як бачым, герой асабліва падкрэслівае такую характерную для Гарлахвацкага рысу, як непавага да людзей, нахабства.
I сапраўды, смяецца той, хто смяецца апошнім. Алошнімі смяюцца супрацоўнікі інстытута геалогіі, і смяюцца яны з невука і прайдзісвета Гарлахвацкага.
Ідэйны змест сатырычнай камедыі «Хто смяецца апошнім» нельга зразумець, калі не ўлічваць рэалій часу. 30-я гады з характэрнай для іх атмасферай падазронасці, страху адчуваюцца ў кожным акце п’есы. Вось перад намі напалоханы навуковы супрацоўнік Туляга. Яго страх можа выклікаць у чытача смех, але вакол героя мы чуем не смех, а спачуванне. Ну што рабіць чалавеку, які як дзве кроплі вады падобны да дзянікінскага палкоўніка Падгаецкага? Туляга ў час грамадзянскай вайны знаходзіўся ў Варонежы, безумоўна, быў не белагвардзейскім афіцэрам, а настаўнікам гімназіі, але ж дакументаў у яго з таго часу няма. А гэта амаль смяротны прысуд. Таму і церпіць да часу здзекі сумленны працаўнік Туляга ад дырэктара інстытута, падпарадкоўваецца загаду напісаць для Гарлахвацкага навуковы даклад, але, зноў жа, да пэўнага моманту.
Гэты момант у творы настае, калі з’яўляецца пастанова ЦК ВКП(б) «Аб памылках партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі…» Гэты дакумент — таксама адзнака часу. Безумоўна, сёння мы інакш успрымаем гэтыя факты, чым тыя, хто чытаў і глядзеў сатырычную камедыю 20 і болей гадоў назад. I таму не можам не захапляцца мужнасцю драматурга, які напісаў так востра і адкрыта пра прыніжэнне чалавека, яго правоў і годнасці ў драматычныя 30-я гг., раскрыў сутнасць двайной маралі, якая панавала ў грамадстве і не дазваляла сумленнаму чалавеку жыць і працаваць. Дастаткова прыгадаць, з якой лёгкасцю Гарлахвацкі зрабіў Чарнавуса *ворагам народа». Некаму патэлефанаваў, нібы па сакрэце сказаў… 3 вуснаў прафесара Чарнавуса чуем: «Я і сам не ведаю, як гэта сталася. Учора лёг, як чэсны савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу — нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя не пазнаюць мяне, на друті бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца».
Уся логіка развіцця падзей у п’есе вядзе Гарлахвацкага да выкрыцця. Ён настолькі глыбока паверыў у сваю выключнасць, што страціў сваю падазронасць і прадбачлівасць, усё часцей не носіць маску добразычлівага дырэктара інстытута.
Апошняя сцэна, дзе герой выкрывае сябе сам, — кульмінацыя твора. Нават падтрымка плеткара, даносчыка і падхаліма Зёлкіна не ў стане выратаваць Гарлахвацкага. Звернем тым не менш увагу на той факт, што двурушнік небяспечны нават у час, калі зразумеў, што прайграў. I толькі падтрымка сакратара парткома Левановіча выратоўвае Тулягу.
Вастрыня і злабадзённасць пастаўленых у творы праблем, рэальная аснова і псіхалагічна пераканальныя характеры прынеслі камедыі «Хто смяецца апошнім» заслужаны поспех у чытача і гледача. У 1941 г. твор быў адзначаны Дзяржаўнай прэміяй СССР.
Левановіч шукае Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавуса. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавуса. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая жанчына хоча зайсці да дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Да дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая жанчына гаворыць, што дырэктар зачыніўся з сакратаркай і не скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, што робіцца ў кабінеце, жанчына смяецца з яго.
Да дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая жанчына і ёй паведамляе, з кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Анна Паўлаўна стукае кулакамі ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі праз акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці ў пакой і быць там.
Адчыняюцца дзверы — усе вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць з партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, што здарылася, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавуса. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць тым, што яна жыве з Чарнавусам. Левановіч здзіўлены пачутым («Натыкается на сюрпрызы, дзе іх зусім не чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць яго даклад. Лічыць, што даклад будзе пробным камнем для Чарнавуса («Магчыма, што ён паспрабуе зганьбіць маю працу і скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы яго і выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Карціна першая
Вера паказвае Чарнавусу артыкул «Об ошибках парторганизаций при исключении коммунистов из партии. », які з’ явіўся ў «Правде». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае і прапаноўвае пачытаць, што ў газеце напісана пра яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з выдатным дакументам, у якім «проста пальцам паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца толькі руку працягнуць і за каўнер схапіць». Адвёўшы ўбок Чарнавуса, пытаецца, як настрой, абяцае пасля даклада заняцца яго справай.
Чарнавус верыць у шчырасць дырэктара, называе яго цудоўным чалавекам. Вера з нейкага часу пачала сумнявацца ў гэтым. Пытаецца ў Тулягі, што за чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга з роспаччу гаворыць: «Лепш бы я памёр на той час, калі будзе чытацца гэты даклад». Чарнавус і Вера нічога не разумеюць. Дзяўчына гаворыць, што не паверыла ў сувязь Тулягі з Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуе Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у Маскву да прафесара Анікеева. З газетай у руках усхваляваны Туляга шукае Веру. Сутыкаецца з Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь костку, толькі вялікую і не вельмі свежую.
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасля заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець костку, на аснове якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны — мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, да якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не ведае нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрывае невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў аб працы «ўсім вядомага прафесара Анікеева». Левановіч іранізуе над практычным значэннем працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні ад даклада. Просіць слова Нічыпар і здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайную костку, што пад нагамі валяецца, паглядзець на яе і ўгадаць, якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, што таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс костку, і ён ведае, бо гэта. сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, што ён п’яны. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «вельмі, вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца адкрыты Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назву «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам і авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавуса, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрывае жульніцтва Гарлахвацкага з пісьмом прафесара з Масквы. Гарлахвацкі хоча пазваніць, каб Чарнавуса і Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч не дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам: «Няхай жа веДаюць усе свінні — мамантавыя і немамантавыя: калі каторая з іх паспрабуе пакасціць у нашай савецкай навуцы, будзем біць проста па пятачку».
Гарлахвацкі раптам пачынае рагатаць і заяўляе, што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не свой, а Тулягі. Левановіч кажа, што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, што ведае пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка і выкідае праз фортку костку.
Мастацкія асаблівасці Сатырычная камедыя «Хто смяецца апошнім» з’явілася ў 1939 г. і прынесла Кандрату Крапіву шырокую вядомасць. Драматург стварыў запамінальныя і яркія характары-тыпы — Гарлахвацкага, Зёлкіна, Тулягі, звярнуўся да падзей і канфліктаў рэчаіснасці 30-х гадоў.
П’еса пранізана гуманістычным пафасам. Аўтар заклікае верыць чалавеку, ствараць атмасферу добразычлівасці і павагі. У вырашэнні гэтай праблемы істотная роля належыць Тулягу. Калі б не разуменне з боку Веры, Чарнавуса, Левановіча, калі б не артыкулу «Правде», як выяўленне даверу партыйнага кіраўніцтва да чалавека, наўрад ці перамог бы свой страх Туляга і аказаўся здольным на мужны грамадзянскі ўчынак.
Асобнымі, але вельмі трапнымі штрыхамі пісьменнік перадаў грамадска-палітычную атмасферу ў краіне. Так, страх Тулягі, што яго прымаюць за дзянікінскага палкоўніка, зусім не беспадстаўны. Тут выявілася не толькі рыса характару персанажа, але пошук так званых класавых ворагаў, падазронасць, недавер, што панавалі ў грамадстве. Туляга баіцца, што не дакажа, кім быў у Варонежы ў гады грамадзянскай вайны — настаўнікам ці палкоўнікам, бо адпаведных дакументаў не мае. Пра тое, што справа можа павярнуцца такім чынам, сведчыць іншая сцэна ў творы. Зёлкін без ніякіх падстаў, нават не чытаўшы яе, называе навуковую працу Чарнавуса шкодніцкай. Доказаў гэтага ў яго не пытаюцца, адваротнае павінен даказваць аўтар кнігі.
Каб зрабіць ворагам Чарнавуса, хапіла таго, што ва ўстанову зайшоў чалавек у форме НКВД. Зразумела, п’еса «Хто смяецца апошнім» — твор камедыйнага жанру, дзе гіпербала— перабольшанне — з’яўляецца частым прыёмам. Аднак тое, што адбываецца вакол вучонага — «Учора лёг спаць як чэсны савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу — нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя не пазнаюць мяне, на другі бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца», — узята пісьменнікам з рэчаіснасці 30-х гадоў.
З вышыні нашага часу кідаецца пэўная спрошчанасць вырашэння канфлікту ў творы: сумленныя прынцыповыя людзі (Левановіч, Вера, Чарнавус, да іх далучаецца і Туляга) выводзяць на чыстую ваду Гарлахвацкага. Пры гэтым значна перабольшаны магчымасці сакратара парткома, які можа «з свайго боку праверыць некаторыя факты», дакопваецца да «кіеўскага следу» Гарлахвацкага і выступае ў заключнай сцэне ў якасці грамадскага абвінаваўцы.
Кандрат Крапіва вымушаны быў аддаць даніну часу, паказаўшы Гарлахвацкага не проста прайдзісветам і авантурыстам, а шкоднікам (ён спрабаваў «разлажыць на Украіне адзін наркамат»). У сувязі з гэтым канфлікт п’есы аказаўся прывязаным да афіцыйнай ідэалогіі свайго часу: паколькі ўсюды могуць дзейнічаць замаскіраваныя ворагі, трэба класавая пільнасць.
Разам з тым нельга не заўважыць, што «варожая дзейнасць» Гарлахвацкага абмінаецца, не яна цікавіць пісьменніка. Гарлахвацкі выкрываецца ў творы як прайдзісвет, прыстасаванец, а не як злосны вораг савецкай улады. На падставе навуковых распрацовак Чарнавуса дзяржплан праекціруе будаўніцтва новых заводаў. Скампраментаваўшы вучонага, абвінаваціўшы яго ў шкодніцтве, Гарлахвацкі тым самым тармазіў развіццё эканомікі рэспублікі. Аднак пра гэта «вораг» нават не згадвае, яму трэба «прыбраць да рук» ці хоць бы нейтралізаваць Чарнавуса, каб той не раскрытыкаваў яго даклад.
П’еса заканчваецца не арыштам Гарлахвацкага, а яго маральным крахам. Усе разыходзяцца. Гарлахвацкі застаецца ў кабінеце, «стаіць. утаропіўшыся ў злашчасную костку». Нічыпар кідае костку праз фортку сабаку са словамі: «На табе тваё дабро назад. Праз цябе толькі непрыемнасці чалавеку! (Хітра падміргвае цёці Каці, і абое выходзяць.)»
Гарлахвацкі лоўка прыстасоўваецца да грамадска-палітычных абставін часу, прымушае іх працаваць на сябе. Ахвярамі яго круцельства становяцца сапраўдныя вучоныя, сумленныя людзі. Чарнавус таксама ахвяра, ён, як і Туляга, не можа супрацьстаяць Гарлахвацкаму, бо «гэта ж трэба кінуць працу і заняцца гэтымі бруднымі плёткамі, траціць час, трапаць нервы». Варта адзначыць, што, «прыручаючы Чарнавуса», Гарлахвацкі дзейнічае больш тонка. Калі ў дачыненні да Тулягі ім выкарыстоўваецца грубы шантаж, то гэтага вучонага ён імкнецца скампраментаваць у вачах іншых, сам жа да апошняй хвіліны разыгрывае перад Чарнавусам ролю клапатлівага кіраўніка і заступніка.
«Зблытаць карты, што свой свайго не пазнае», Гарлахвацкаму дапамагае Зёлкін. Гэта яго багатая фантазія плеткара і паклёпніка нараджае «справу» Чарнавуса. Гарлахвацкі шырока карыстаецца «паслугамі» Зёлкіна, і пры гэтым зусім не паважае малодшага навуковага супрацоўніка, не хаваючы ад яго сваіх адносін:
Зёлкін (уваходзіць). Аляксандр Пятровіч, навіна!
Гарлахвацкі. Плётка ці праўда — прызнавайцеся.
Зёлкін. За каго вы мяне лічыце ?
Гарлахвацкі. За Зёлкіна.
Зёлкін. Мне гэта нават крыўдна.
Кандрат Крапіва па-майстэрску выкарыстаў прыёмы і сродкі сатырычнага ўзнаўлення жыцця. Драматург шырока звяртаўся да падтэксту (ён прысутнічае ў рэпліках і заключным слове Левановіча ў другой карціне трэцяга акта; згадваючы мамантавую свінню і свінтуса грандыёзуса, партыйны сакратар гаворыць пра Гарлахвацкага), да іроніі, напрыклад, ацэнка Тулягам Гарлахвацкага ў першай карціне трэцяга акта, рэпліка Нічыпара ў заключнай сцэне і інш), да самахарактарыстык герояў (самараскрываецца ў п’есе Гарлахвацкі), да сітуацыі-непаразумення (выступленне Нічыпара пры абмеркаванні даклада) і г. д.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Туляга — навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляец-ца галоўнай перашкодай да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і раска-заць аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-не-будзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэн-нага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваёй палахлівасці, горка прызнаецца, што праз гэту рысу характару не паважае самога сябе.
Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялі-кім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбыва-юцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гар-лахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
Сочинение по белорусской литературе: Вобраз Тулягі у камедыі Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім»
Вобраз Тулягі у камедыі Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім»
Камедыя «Хто смяецца апошнім» была напісана ў 1939 годзе, калі чалавека маглі схапіць без усялякага дазнання, проста па да-носу. Таму не дзіўна, што большасць людзей знаходзілася ў нейкім запалоханым стане, пад страхам апынуцца ў ГУЛАГу. Якраз да такіх людзей і належыць навуковы супрацоўнік Ту-ляга.
Туляга — адна з асноўных дзеючых асоб п’е-сы. Увесь знешні выгляд Тулягі цалкам адпа-вядае яго прозвішчу. Ён нейкі нязграбны, няспрытны, нібы сапраўды туляецца з аднаго месца на другое. Аднойчы, калі Туляга ішоў у інстытут, нейкі чалавек заўважыў яго падоб-насць да дзянікінскага палкоўніка. А паколькі Туляга і сапраўды некалі жыў у тым горадзе, назва якога прагучала ў вуснах незнаёмца, то бедалагу гэта насцярожыла і вельмі напужала. Ён расказаў пра гэты выпадак у інстытуце. Па-чуўшы пра гэта, Зёлкін — яшчэ адзін супрацоўнік гэтай навуковай установы і ўсім вядомы вы-думшчык і пляткар — перайначыў яго расказ так, што выходзіла, быццам Туляга на самой справе дзянікінскі афіцэр і вельмі баіцца ця-пер гэтага.
У той час дырэктар інстытута Гарлахвацкі пад пагрозай выдачы «дзянікінца» НКУС прымушае Тулягу напісаць за яго навуковую працу і паставіць пад ёй прозвішча Гарлахвацкага. Такі адкрыты шантаж узнімае хвалю незадаволенасці ў Тулягі, сумленнага навукоўца. Ён і раней ад-чуваў сваё становішча вучонага-парабка, але не хапала смеласці, каб пазбавіцца ад гэтага.
Апошняй кропляй стала здарэнне з Зіначкай Зёлкінай, калі Гарлахвацкі, баючыся жончы-нага гневу, выкліканага яго «шашнямі» з Зіначкай, павярнуў усё так, што атрымалася, быццам з Зінай у кабінеце быў не ён, а Туляга. Вынесці такога сораму Туляга не мог, таму тут жа пачаў распрацоўваць план, як адпомсціць ненавіснаму невуку і кар’ерысту. Ён раіцца, дзеліцца сваімі думкамі з супрацоўнікамі інсты-тута, шукае іх падтрымкі і дапамогі. Гэта да-памагае яму з цягам часу пераадолець страх. Заставалася толькі пераступіць апошнюю пры-ступку — выкрыць лжэвучонага, які да таго ж яшчэ і дырэктар навуковай установы.
У гэтай цяжкай справе Тулягу дапамаглі Чар-навус, Вера і Левановіч. Яны спакойна яго выслухалі, паспачувалі і паабяцалі падтрымку. Да моманту зачытвання «навуковай працы» Ту-ляга ўжо вызваліўся ад страху і быў рашуча на-строены паведаміць усім супрацоўнікам праўду.
Пасля таго, як Гарлахвацкі зачытаў напісаную Тулягам працу, усім стала зразумела, што ўяў-ляе сабою гэты чалавек як вучоны. У дакла-дзе сустракаліся такія дэталі, што ўзнікала пы-танне, хто на самой справе больш «карысны выкапень» — Гарлахвацкі ці тая жывёліна, пра якую гаварылася ў дакладзе.
Заканчваецца камедыя трыумфам Тулягі. А Гарлахвацкага забіраюць у НКУС па справе здрадніцтва.
У кантрасце паміж пачаткам і канцом твора і хаваецца сэнс яго назвы. Спачатку смяяўся Гарлахвацкі, паціраючы рукі ад радасці, што, дзякуючы страху Тулягі, зможа ў хуткім часе абараніць дысертацыю і закрыць рот тым, хто падазрае яго ў лжэвучонасці і не давярае яму. У канцы смяецца Туляга, задаволены тым, што хапіла-такі смеласці і рашучасці перамагчы страх і выкрыць ярага кар’ерыста і невука.
Сэнс назвы твора «Хто смяецца апошнім» у тым, што нельга лічыць куранят па вясне, таму што яшчэ не раз выйдзе на паляванне ліса. I, як сцвярджае народная мудрасць, той смяец-ца добра, хто смяецца апошнім.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Твор Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» можна назваць сучасным, таму што падзеі, аб якіх мы даведваемся са старонак твора, вельмы падобныя на сённяшнія. У камедыі асуджаецца кар’ерызм, паклёпніцтва, невуцтва і падхалімства. Дзеянні, якія апісвае аўтар, адбываліся на тэрыторыі нашай краіны у трыццатых гадах мінулага стагоддзя. У тыя часы аднаго даносу на чалавека было дастаткова, каб пазбавіць яго працы, сям’і ці жыцця, а часам і ўсяго адразу. Гэтаму часткова знаходзіцца пацверджанне у тэксце…
Усіх герояў тэксту можна падзяліць на станоўчых і адмоўных.
Да станоўчых вобразаў камедыі можна аднесці Чарнавуса, Веру і Левановіча.
Аляксандр Пятровіч Чарнавус – прафесар інстытута геалогіі. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця. Гэта вельмі разумны, адукаваны чалавек. Яго слабасцю з’яўляецца яго даверлівасць і шчырасць. Калегі яго паважаюць, у цяжкую хвіліну яны яго падтрымліваюць. “Ён чалавек дарма што сур’ёзны, а калі разгаворыцца, дык люба слухаць. Раскажа, і дзе некалі мора было, і чаму яго цяпер там няма, і якія жывёлы былі мільёны год таму назад, і як яны елі адна другую. Моцна вучоны чалавек. Кніжкі друкуе свае, студэнтам лекцыі чытае, для піянераў у журнал піша. Напісаў, кажуць, нейкую кнігу важную, дык аж у Маскву паслаў. Гэта, брат, галава!” – так кажуць пра яго людзі.
Вера – правая рука Чарнавуса. Яна для яго амаль што дачка. Калі з’яўляюцца дрэнныя чуткі аб ім, і сумленнага вучонага пачынаюць зняважаць, Вера робіць усё магчымае, каб хутчэй зняць абвінавачванне.
Яна мяркуе аб людзях па іх учынках, не верачы плёткам.
Левановіч – сакратар парткома. Ён справядлівы і сумленны чалавек, які змог паверыць і Падтрымаць вучонага. Ён карыстаецца даверам у грамадстве, да яго звяртаюцца людзі, каб той дапамог Чарнавусу
Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксандра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі.
Гарлахвацкі – дырэктар інстытута геалогіі. Але да навуковай дзейнасці гэты чалавек не мае ніякага дачынення. Гэту пасаду яму дапамаглі атрымаць ягоныя сябры. Гарлахвацкі – вельмі хітры і знаходлівы чалавек, таму адчувае сябе вельмі вольна. Нават калі прыходзіць ліст, у якім трэці раз патрабуецца спіс яго прац, ён знаходзіць выйсце: “Зрабіць так, каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах… на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя,— няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць…”. Ажыццяўляе свой намер Гарлахвацкі вельмі спрытна і прафесійна.
Зёлкін – малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сапраўдны паклёпнік і падхалім. Ён заўсёды стараецца дагаджаць начальству, падхалімнічае, каб утрымаць свае месца, , а вось супрацоўнік з яго не вельмі ўдалы. Зелкін як вучоны амаль нічым не адрозніваецца ад свайго шэфа. Гэта асабліва праяўляецца ў сцэне, калі Гарлахвацкі абараняе “сваю” навуковую працу. Яны абодва не ведаюць, што гэта ніякая не навуковая праца. И Зёлкин пачынае расхваліваць свайго начальніка; «Павінен проста сказаць, таварышы, што ад даклада паважанага Аляксандра Пятровіча я ў вялікім захапленні. Які палёт думкі! Якое смелае пранікненне ў глыбіню сівых вякоў праз алювіі, дылювіі, пліяцэны, міяцэны і ўсякія іншыя напластаванні. Якая сіла канструктыўнага розуму…»
Тулягу нельга аднесці ні да станоўчых, ні да адмоўных вобразаў. Спачатку мы бачым яго баязлім, няўпэўненым. Гарлахвацкі, напалохаўшы, прымушае напісаць за яго навуковую працу – даклад па палеанталогіі: “Вы папішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем”. Але раптам у Тулягі прачнуліся рашучасць і мужнасць. Ён згадзіўся напісаць працу, але толькі дзеля таго, каб выкрыць невуцтва Гарлахвацкага. З яго дапамогай ўсе даведаліся праўду.
“У выніку гэтага даклада перад намі ва ўсёй прыгажосці ўстаў вобраз свінячага маманта. Гэта дапатопная жывёліна аказалася вельмі жывучай, і некаторыя яе экземпляры дажылі аж да нашага часу. Жывёліна гэта хоць і рэдкая ў нас, але надзвычай шкодная. Калі яе не ўзяць за жабры — добра, што якраз жабры ёсць у яе,— калі не ўзяць за гэтыя жабры, дык такі свінтус грандыёзус можа шмат шкоды нарабіць” – падводзіць вынік Левановіч.
Такім чынам К. Крапіва дапамог нам зразумець тое страшнае становішча, у якім апынуліся ўсе нашыя суайчыннікі ў трыццатыя гады, як лёгка было ў той час прынізіць чалавека, а то і ўвогуле – адняць у яго жыццё. І разам з тым вучыць нас быць сумленнымі перад сабой і людзьмі, выкрываць невуцтва, кар’ерызм і ўсе адмоўныя рысы чалавечага грамадства.
Прайшло нямала часу пасля таго, як была напісана камедыя “Хто смяецца алошнім”. Здаецца, сваёй актуальнасці яна не страціла і сёння.
“Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат, – у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства.., а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць… яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць”
Левановіч Шукан Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавус. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавус. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з Ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра Яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая Жанчыны хоча зайсці ды дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Ды дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая Жанчыны Гаворыць, Што дырэктар зачыніўся в е сакратаркай І ня скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, Што робіцца Ў кабінеце, Жанчыны смяецца в е Яго.
Ды дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая Жанчыны І ёй паведамляе, в е кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Ганна Паўлаўна гахаюць кулакамі Ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі Праз Акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці Ў пакой І Быць там.
Адчыняюцца дзверы – усе Вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць в е партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, Што здаровсь, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавус. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць Тым, Што Яна жыве в е Чарнавус. Левановіч здзіўлены пачутым ( «натыкаюцца на Сюрпрызы, Дзе ІХ зусім ня чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць Яго даклад. Лічыць, Што даклад Будзе выпрабавальным каменем для Чарнавус ( «Магчыма, Што ён паспрабуе зганьбіць маю Праца І скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы Яго І выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Карціна Першая
Вера паказвае Чарнавус артыкул «Пра памылкі партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі. », Які з ‘явіўся Ў« Праўдзе ». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае І прапаноўвае пачытаць, Што Ў газеце напісана пра Яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з Выдатны дакумэнтамі, у якім «простая пальцах паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца Толькі руку працягнуць І за каўнер схапіць ». Адвёўшы ўбок Чарнавус, пытаецца, як настрой, абяцае пасвіліся даклада заняцца Яго справай.
Чарнавус верыць у Шчырасць дырэктара, называе Яго цудоўным Чалавек. Вера в е нейкага гадзіне пачала сумнявацца Ў гэтым. Пытаецца Ў Тулягі, што за Чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга в е роспаччу Гаворыць: «лепшая! Бы я памёр на той час, калі Будзе чытацца гэты даклад”. Чарнавус І Вера Нічога ня разумеюць. Дзяўчына Гаворыць, Што ня павер Ў сувязь Тулягі в е Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуем Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у маскву ды прафесара Анікеева. З Газетай у руках усхваляваны Туляга Шукан Веру. Сутыкаецца в е Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь Костка, Толькі вялікую І ня Вельмі свежую.
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасвіліся заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець Костка, на Аснова якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны – мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, ды Якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не зведаеш А Нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрываць невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў абса Працы «ўсім вядомага прафесара Анікеева». Левановіч іранізуе над прагматы значэннем Працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні пекла даклада. Просіць слова Нічыпар І здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайны Костка, Што пад нагамі валяецца, паглядзець на сам з сабою І ўгадаць, Якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, Што Таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс Костка, І ён Веда, бо гэта. сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, Што ён п’яным. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «Вельмі, Вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца падсцілаючая Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назв «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам І авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавус, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрываць жульніцтва Гарлахвацкага в е пісьмом прафесара в е маскву. Гарлахвацкі хоча пазваніць, Каб Чарнавус І Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч ня дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам: “Няхай жа веДаюць усе свінні – мамантавыя І немамантавыя: калі каторые в е ІХ паспрабуе пакасціць у Нашай Савецкай навуцы, Будзем біць простая па пятачку».
Гарлахвацкі Раптам пачынае рагатаць І заяўляе, Што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не Ваш, а Тулягі. Левановіч Кажа, Што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, Што Веда пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка І выкідае Праз фортку Костка.
Мастацкія асаблівасці Сатырычная камедыя «Хто смяецца апошнім» з’явілася Ў 1939 г. І прынесла Кандрата Крапіву шырокую вядомасць. Драматург стварыў запамінальныя І яркія характары-тыпы – Гарлахвацкага, Зёлкіна, Тулягі, звярнуўся ды падзей І канфліктаў рэчаіснасці 30-х гадоў.
П’еса пранізана гуманістычным пафасам. Аўтар заклікае верыць Чалавек, ствараць атмасферу добразычлівасці І павагі. У вырашэнні гэтя Праблемы істотная роля расейскага належыць Тулягу. Калі б ня разуменьнем в е баку Веры, Чарнавус, Левановіча, калі б ня артыкул «Праўдзе», як выяўленне Давер партыйнага кіраўніцтва ды чалавекі, наўрад ці перамог бы свой страх Туляга І аказаўся здольным на мужавай грамадзянскі ўчынак.
Асобнымі, але Вельмі трапнымі штрыхамі пісьменнік перадаў Грамадская-палітычную атмасферу Ў краіне. Так, страх Тулягі, Што Яго прымаюць за дзянікінскага палкоўніка, зусім ня беспадстаўны. Тут выявілася ня Толькі рыса характару персанажа, але пошуках так пакліканых класавых ворагаў, падазронасць, недавер, Што панавалі Ў грамадзтва. Туляга баіцца, Што ня дакажа, кім Быў у Варонеж Ў гады грамадзянскай Вайн – настаўнікам ці палкоўнікам, бо адпаведных дакументаў ня траўні. Пра тое, Што справа Можа павярнуцца такім чынам, сведчыць іншая сцэна Ў творы. Зёлкін без Ніякіх падстаў, А Нават ня чытаўшы сам з сабою, называе навуковую праця Чарнавус шкодніцкай. Доказаў гэтага Ў Яго ня пытаюцца, адваротнае павінен даказваць аўтар кнігі.
Каб зрабіць Вораг Чарнавус, хапіла Таго, Што ва ўстанову зайшоў Чалавек у форме НКВД. Зразумела, п’еса «Хто смяецца апошнім» – твор камедыйнага жанру, Дзе гіпербала- перабольшанне – з’яўляецца частым прыёмам. Аднака тое, Што адбываецца вакол вучонага – «Учора лёг спаць як чэсны Савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу – нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя ня пазнаюць мяне, на Другі бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца », – узята пісьменнікам в е рэчаіснасці 30-х гадоў.
З вышыні нашага часу кідаецца пэўная спрошчанасць вырашэння канфлікту Ў творы: сумленныя прынцыповыя Людзі (Левановіч, Вера, Чарнавус, ды ІХ далучаецца І Туляга) выводзяць на Чыстая Ваду Гарлахвацкага. Пры гэтым значны перабольшаны магчымасці сакратара парткама, які Можа «з свайго боку праверыць некаторыя факты», дакопваецца ды «кіеўскага следзе» Гарлахвацкага І Выступаюць Ў заключнай сцэны Ў якасці грамадскага абвінаваўцы.
Кандрат Крапіва вымушаны Быў аддаць даніну гадзіне, паказаўшы Гарлахвацкага ня простая прайдзісветам І авантурыстам, а шкоднікам (ён спрабаваў «разлажыць на Украіне Адзін наркамат»). У сувязі з гэтым канфлікт п’еса аказаўся прывязаным ды афіцыйнай ідэалогіі свайго гадзіне: паколькі ўсюды могуць дзейнічаць замаскіраваныя ворагі, Трэба класавая пільнасць.
Разам з тым Нельга ня заўважыць, Што «варожая дзейнасць» Гарлахвацкага абмінаецца, не Яна цікавіць пісьменніка. Гарлахвацкі выкрываецца Ў творы як ПрайдзіСвет, прыстасаванец, а не як злосных Вораг Савецкай ўладзіць. На падставе навуковых распрацовак Чарнавус дзяржплан праекціруе будаўніцтва новых заводаў. Скампраментаваўшы вучонага, абвінаваціўшы Яго Ў шкодніцтве, Гарлахвацкі тым самым тармазіў развіццё эканомікі Рэспублікі. Аднака пра гэтя «Вораг» А Нават ня згадвае, яму Трэба «прыбраць ды рук» ці хоць бы нейтралізаваць Чарнавус, Каб той ня раскрытыкаваў Яго даклад.
П’еса заканчваецца ня арыштам Гарлахвацкага, а Яго маральным крах. Усе разыходзяцца. Гарлахвацкі застаецца Ў кабінеце, «стаіць. утаропіўшыся Ў злашчасную Костка ». Нічыпар кідае Костка Праз фортку сабаку са словамі: «На табе тваё дабро таму. Праз цябе Толькі непрыемнасці Чалавек! (Хітра падміргвае цёці Каці, І абое выходзяць.) »
Гарлахвацкі лоўка прыстасоўваецца ды Грамадская-палітычных абставін гадзіне, прымушае ІХ працаваць на сябе. Ахвярамі Яго круцельства становяцца сапраўдныя вучоныя, сумленныя людзі. Чарнавус таксама ахвяра, ён, як І Туляга, ня Можа супрацьстаяць Гарлахвацкаму, бо «гэтя ж Трэба кінуць Праца І заняцца гэтымі бруднымі плёткамі, траціць гадзіну, трапаць нервы». Варта адзначыць, Што, «прыручаючы Чарнавус», Гарлахвацкі дзейнічае вялікі тонкі. Калі Ў дачыненні ды Тулягі Ім выкарыстоўваецца грубыя шантаж, то гэтага вучонага ён імкнецца скампраментаваць у вачах іншых, сам жа ды апошняй хвіліны разыгрывае Перад Чарнавус ролю клапатлівага кіраўніка І заступніка.
«Зблытаць карты, Што свой свайго ня Пазнай», Гарлахвацкаму дапамагае Зёлкін. Гэтя Яго багато фантазія плеткара І паклёпніка нараджае «прадаўжаць» Чарнавус. Гарлахвацкі шырока карыстаецца «паслугамі» Зёлкіна, І пры гэтым зусім ня паважае малодшага навуковага супрацоўніка, ня хаваючы пекла Яго сваіх адносін:
Зёлкін (Уваходзіць). Аляксандр Пятровіч, навіна!
Гарлахвацкі. Плётка ці праўда – прызнавайцеся.
Зёлкін. За каго вы мяне лічыце?
Гарлахвацкі. За Зёлкіна.
Зёлкін. Мне гэтя А Нават крыўдна.
Кандрат Крапіва па-майстэрску выкарыстаў прыёмы І сродкі сатырычнага ўзнаўлення жыцця. Драматург шырока звяртаўся ды падтэксту (ён прысутнічае Ў рэпліках І заключным слове Левановіча Ў іншы карціне трэцяга акта; згадваючы мамантавую свінню І свінтуса грандыёзуса, партыйны сакратар Гаворыць пра Гарлахвацкага), ды іроніі, напрыклад, ацэнка Тулягам Гарлахвацкага Ў Пяршай карціне трэцяга акта, рэпліка Нічыпара Ў заключнай сцэны І інш), ды самахарактарыстык герояў (самараскрываецца Ў п’еса Гарлахвацкі), ды сітуацыі-непаразумення (выступленне Нічыпара пры абмеркаванні даклада) і г. д.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Сюжэт камедыі просты: падзеі адбываюцца ў навукова-даследчым інстытуце геалогіі, дырэктарам якога з’яўляецца А. П. Гарлахвацкі. Заняць такую адказную пасаду яму ў свой час дапамаглі сябры, зрабіўшы фальшывае пасведчанне. Ужо гэтага дастаткова, каб зразумець, што чалавек знаходзіцца не на сваім месцы. А калі ўлічыць, што да палеанталогіі — навукі, якой займаецца — Гарлахвацкі ўвогуле не мае ніякага дачынення, то партрэт яго стане яшчэ больш акрэсленым.
Усё тэта, зразумела, дрэнна. Аднак не было б так страшна, калі б, дасягнуўшы сваей мэты — дырэктарства (слова гэта Гарлахвацкаму казытала слых і грэла душу), ён не перашкаджаў працаваць іншым, не замінаў развіццю навукі. Але такога, відаць, не бывае ці бывае вельмі рэдка. Звычайна адна брудная справа цягне за сабой другую.
Трэба адзначыць, што Гарлахвацкі валодаў адной незвычайна карыснай для яго рысай — здольнасцю выдатна арыентавацца ў сітуацыі і беспамылкова распазнаваць людзей. Да цёці Каці ён ставіцца звысоку. Да Зёлкіна, пляткара і падхаліма — з ненатуральным дружалюбствам. Перад Чарнавусам Гарлахвацкі сцелецца лістом, усяляк падкрэсліваючы сваю павагу да навуковых вартасцяў прафесара. Аднак менавіта ён паклапаціўся аб тым, што прафесар Чарнавус ледзь не стаў ворагам народа. Сумленнаму, Але занадта даверліваму вучонаму забаранілі чытаць лекцыі на геафаку, а над яго дачкой Тамарай навісла пагроза выключения з інстытута.
Атрымаўшы загад зверху апублікаваць спіс сваіх навуковых прац, якіх у яго не было, Гарлахвацкі і тут не разгубіуся. Ён вырашыў выкарыстаць для гэтага маладога таленавітага, але занадта баязлівага вучонага Тулягу. А тут яшчэ і выпадак ідэальны падвярнуўся: Тулягу да смерці напалохала пытанне выпадковага чалавека, ці не дзянікінскі ён афіцэр, бо надта падобны да таго. Прыбавіла страху яшчэ і тое, што Туляга сапраўды некалі жыў у тым горад зе, які гэты чалавек назваў.
Даведаўшыся аб гэтым ад малодшага навуковага супрацоўніка Зёлкіна, шаптуна, які толькі тое і ўмеў, Што «хадзіць на мяккіх лапах, прыслухоўвацца, хто што гаворыць», дырэктар тут жа спрабуе выкарыстаць страх Тулягі сабе на карысць. Запалохаўшы Тулягу, Гарлахвацкі-прайдоха прымушае яго напісаць навуковую працу: «Вы напішаце, а я прачытаю, праверу. Пасля мы яе зачытаем на савеце, апублікуем. Вы ж разумееце, што ставіць свае прозвішча побач з вашым мне нязручна». I ўсё зноў магло б сысці Гарлахвацкаму з рук, каб раптам у Тулягі не прачнуліся рашучасць і мужнасць: занадта ж несправядлівай і крыўднай падалася яму прапанова дырэктара. Ён згадзіўся напісаць працу, але толькі дзеля таго, каб у поўную сілу выкрыць невуцтва і лжэвучонасць Гарлахвацкага.
Памагатым Гарлахвацкага ва ўсіх брудных справах выступав Зёлкін. Гэты чалавек здольны на самыя брудныя і нізкія ўчынкі. Як навуковец ён нікчэмны. Разумеючы гэта, Зёлкін ловіць кожнае слова Гарлахвацкага, спадзеючыся шляхам угодніцтва застацца ў інстытуце. Увесь бруд, выліты Гарлахвацкім на нявінныя галовы Тулягі, Чарнавуса і Веры, выліты менавіта рукамі гэтага плеткара.
Аднак, на мой погляд, у інстытуце склалася такая спрыяльная для Гарлахвацкага глеба не толькі дзякуючы аднаму падхаліму і «шаптуну» Зёлкіну. Гэтаму садзейнічалі ў нейкай ступені і іншыя супрацоўнікі: Чарнавус сваей залішняй даверлівасцю, Туляга сваей нерашучасцю і баязлівасцю. Нездарма ж Левановіч сказаў: «Свінячыя маманты могуць жыць толькі там, дзе ім спрыяе клімат, — у атмасферы баязлівасці, разгубленасці, падхалімства. а там, дзе пануе мужнасць, чэснасць. яны жыць не могуць і хутка выдыхаюць».
Прайшло нямала часу пас ля таго, як была напісана камедыя «Хто смяецца апошнім». Але на жаль, сваей актуальнасці яна не страціла і сёння.
Предыдущий реферат из данного раздела: Переродження Рахметова
Больше сочинений по этой темеБольше рефератов этого автораСпасибо что посетили сайт Uznaem-kak.ru! Готовое сочинение на тему:
Выкрыццё Гарлахвацкага i Гарлахватчыны ў камедыi К. Крапівы.
Внимание, только СЕГОДНЯ!
Дзеючыя асобы:
Гарлахвацкі Аляксандр Пятровіч — дырэктар інстытута геалогіі.
Анна Паўлаўна — яго жонка.
Чарнавус Аляксандр Пятровіч — прафесар.
Туляга Мікіта Сымонавіч — навуковы супрацоўнік.
Левановіч — сакратар парткома.
Всра — малодшы навуковы супрацоўнік.
Зслкін — малодшы навуковы супрацоўнік.
Зіна Зёлкіна — яго жонка, сакратар.
Цёця Каця — прыбіральшчыца.
Нічыпар -дворнік.
Незнаёмая жанчына.
Чалавек у форме НКВД
Акт першы
(Дзеянне адбываецца ў калідоры — вестыбюлі ўстановы)
Цёця Каця і Нічыпар гавораць пра новага дырэктара інстытута. Прыбіральшчыца расказвае, што ён «учора адвячоркам з Зіначкай за горад імчаў». На заўвагу Нічыпара, нібыта Чарнавус не баіцца дырэктара, яна прарочыць, што Гарлахвацкі «з’есць і Чарнавуса… як з’еў ужо Муравіцкага. Так падвядзе, што той не будзе і ведаць, адкуль што ўзялося».
Левановіч шукае супрацоўніка, які б мог прачытаць у падшэфнай часці лекцыю, расказвае Веры пра сваю працу.
Чарнавус трывожыцца, што з Масквы няма водгуку на працу, збіраецца арганізаваць новую экспедыцыю.
Перапалоханы Туляга расказвае цёці Каці, Веры і Чарнавусу, як па дарозе ў інстытут нейкі чалавек спытаў, ці не Падгаецкі ён. Тлумачыць калегам, якія іранізуюць над яго страхам, што ў Варонежы, дзе сапраўды ў гады грамадзянскай вайны ён працаваў, быў з такім прозвішчам дзянікінскі палкоўнік, вельмі падобны на Тулягу.
З’яўляецца Зёлкін і спрабуе выпытаць у цёці Каці, хто што гаварыў, прыйшоўшы на працу. Цёця Каця раіць яму глядзець за ўласнай жонкай, на што Зёлкін просіць не распускаць плёткі. Прыбіральшчыца расказвае пра перапалоханага Тулягу.
Цёця Каця дае зразумець Гарлахвацкаму, што ведае пра яго адносіны з Зіначкай. Дырэктар хоча ёй павялічыць зарплату, быццам за тое, што яна прыбірае лішнюю плошчу. Цёця Каця адказвае на гэта, што за сакрэты грошай не бярэ. Гарлахвацкі пасылае яе за папяросамі.
Заходзіць чалавек у форме НКВД, пытаецца Валодзю Пракаповіча. Разабраўшыся, дзе працуе гэты Валодзя, Гарлахвацкі адпраўляе чалавека ў форме шукаць свайго брата ў інстытут біялогіі, а не геалогіі, які знаходзіцца па вуліцы Шырокай.
Апошнія словы чуе Зёлкін. Яму карціць ведаць, чаго прыходзіў гэты чалавек. Гарлахвацкі, як бы не хочучы, адказвае: «Цікавяцца некаторымі асобамі».
Зёлкін успамінае — на Шырокай жыве Чарнавус. I тут жа дзеліцца навіной з цёцяй Кацяй, што Чарнавусам зацікавіліся адпаведныя органы. Потым ідзе з гэтым да Гарлахвацкага, называе прычыны, чаму так здарылася: Чарнавус мае за мяжой брата, збіраецца рабіць геалагічную здымку ў прыгранічным раёне, кніга, напісаная ім, шкодніцкая. На пытанне дырэктара, ці можа ён гэта даказаць, Зёлкін адказвае: «Няхай ён раней паспрабуе даказаць, што гэта няпраўда».
Ад Зёлкіна Гарлахвацкі даведваецца пра ранішняе здарэнне з Тулягам.
У кабінет да мужа з пакупкамі заяўляецца Анна Паўлаўна. Патрабуе, каб ён знайшоў такую працу, на якой бы меў машыну. Гарлахвацкі загадвае цёці Каці дапамагчы жонцы занесці дамоў пакупкі. Тэлефануе ў выдавецтва, папярэджвае пра шкодніцкі характар кнігі Чарнавуса.
Праглядаючы пошту, Гарлахвацкі знаходзіць водгук на працу Чарнавуса, дасланы з Масквы прафесарам Анікеевым. Паколькі прозвішча ў водгуку не называецца, а Гарлахвацкі, як і Чарнавус, Аляксандр Пятровіч, дырэктар вырашае, што «такая паперка» ад вядомага вучонага яму спатрэбіцца.
Чарнавус просіць сродкі на экспедыцыю. Дырэктар прымае яго вельмі ветліва. У час размовы даведваецца, што ў вучонага ёсць дачка-студэнтка. Пасля адыходу Чарнавуса ён тэлефануе ў інстытут, дзе вучыцца дзяўчына. Гарлахвацкі задаволены: «Чарнавуса ўпарадкаваў збольшага. Кніга яго свету не ўбачыць, з работы яго, трэба думаць, таксама знімуць адусюль… А Гарлахвацкі не толькі з работы яго не зніме, а наадварот — найлепшы яго прыяцель, чулы і велікадушны. Павінен быць мне за гэта ўдзячны? Павінен».
Дырэктар выклікае ў кабінет Тулягу і прымушае даць згоду пісаць для яго навуковую працу.
Акт другі
Чарнавус не можа зразумець, чаму з выдавецтва вярнулі рукаліс, не дазволілі чытаць лекцыі на геафаку, нават з дачкой пачаліся непаразуменні. Цёця Каця шкадуе Чарнавуса. Вера прапануе дзейнічаць, змагацца за сваё добрае імя. Вучонаму шкада на гэта часу. Вера абяцае дапамагчы разабрацца, і першае, што яна зробіць, пагутарыць з Тамарай, дачкой Чарнавуса.
Зёлкін, які, як звычайна, падслухоўвае, робіць вывад, што Вера палюбоўніца Чарнавуса. У вестыбюлі вісіць аб’ява пра выступленне Гарлахвацкага з навуковым дакладам «Новы від выкапня-жывёліны». Аб’яву заўважае Туляга, гаворыць сам сабе: «Назначаны дзень мае ганьбы. Адзін падлец будзе публічна прысвойваць сабе працу друтога, а другі падлец, праклінаючы ўдушы, будзе яму апладзіраваць». Уваходзіць Гарлахвацкі і пытаецца, як рухаецца праца. Туляга адказвае, што збірае матэрыял, зазначае аднак, што адкрыць новы від выкапня — занадта смелая заяўка. Пра гэта Гарлахвацкі раіць яму не турбавацца.
Чарнавуса Гарлахвацкі падбадзёрвае, заклікае не маўчаць: «Не, так нікуды не варта. Гэта сацыяльнае зло, з якім трэба змагацца. Так жа сёння вас, а заўтра мяне могуць ашальмаваць і вывесці са строю».
Левановіч шукае Веру. Цёця Каця просіць сакратара парткома заступіцца за Чарнавуса. Вера таксама просіць заняцца справай Чарнавуса. Калі заходзіць вучоны, Левановіч вітаецца з ім за руку, просіць даць пачытаць рукапіс, распытвае пра яго адносіны з дырэктарам.
Незнаёмая жанчына хоча зайсці да дырэктара. Гарлахвацкі загадвае ёй пачакаць з паўгадзінкі, а сам запрашае Зіну Зёлкіну. Да дзвярэй кабінета падыходзіць Зёлкін, дзверы замкнутыя. Незнаёмая жанчына гаворыць, што дырэктар зачыніўся з сакратаркай і не скора, відаць, вызваліцца. Зёлкін хоча паглядзець у замочную шчыліну, што робіцца ў кабінеце, жанчына смяецца з яго.
Да дзвярэй кабінета накіроўваецца Анна Паўлаўна. Незнаёмая жанчына і ёй паведамляе, з кім там зачыніўся Гарлахвацкі. Анна Паўлаўна стукае кулакамі ў дзверы, патрабуе ключ.
Пачуўшы жончын лямант, Гарлахвацкі праз акно вылазіць на вуліцу, а Тулягу прымушае залезці ў пакой і быць там.
Адчыняюцца дзверы — усе вельмі здзіўлены. Зёлкін хоча ўдарыць Тулягу. Уваходзіць з партфелем Гарлахвацкі, пытаецца, што здарылася, ушчувае Тулягу.
Калі ўсе пакідаюць кабінет, з’яўляецца Левановіч. Размова ідзе пра Чарнавуса. Гарачае заступніцтва Веры за вучонага Гарлахвацкі тлумачыць тым, што яна жыве з Чарнавусам. Левановіч здзіўлены пачутым («Натыкаешся на сюрпрызы, дзе іх зусім не чакаеш»). Дырэктар запрашае сакратара прыйсці паслухаць яго даклад. Лічыць, што даклад будзе пробным камнем для Чарнавуса («Магчыма, што ён паспрабуе зганьбіць маю працу і скампраментаваць мяне як вучонага. Тады мы яго і выкрыем»). Левановіч абяцае прыйсці.
Акт трэці
Карціна першая
Вера паказвае Чарнавусу артыкул «Об ошибках парторганизаций при исключении коммунистов из партии…», які з’явіўся ў «Правде». Падкрадваецца Зёлкін. Вера заўважае і прапаноўвае пачытаць, што ў газеце напісана пра яго. Зёлкін моршчыцца.
Гарлахвацкі віншуе супрацоўнікаў з выдатным дакументам, у якія «проста пальцам паказваюць на ворагаў, двурушнікаў, здраднікаў, усялякіх прахвостаў. Нам астаецца толькі руку працягнуць і за каўнер схапіць». Адвёўшы ўбок Чарнавуса, пытаецца, як настрой, абяцае пасля даклада заняцца яго справай.
Чарнавус верыць у шчырасць дырэктара, называе яго цудоўным чалавекам. Вера з нейкага часу пачала сумнявацца ў гэтым. Пытаецца ў Тулягі, што за чалавек дырэктар, які ён вучоны. Туляга з роспаччу гаворыць: «Лепш бы я памёр на той час, калі будзе чытацца гэты даклад». Чарнавус і Вера нічога не разумеюць. Дзяўчына гаворыць, што не паверыла ў сувязь Тулягі з Зіначкай. Туляга расчулены, дзякуе Веры «за чыстыя думкі».
Вера збіраецца ехаць у Маскву да прафесара Анікеева.
З газетай у руках усхваляваны Туляга шукае Веру. Сутыкаецца з Левановічам. Рашаецца расказаць сакратару парткома пра Гарлахвацкага, пра тое, як дырэктар прымусіў пісаць яму даклад. Левановіч паверыў Тулягу, вырашыў сам праверыць «некаторыя факты». Туляга просіць Нічыпара знайсці якую-небудзь костку, толькі вялікую і не вельмі свежую.
Карціна другая
Гарлахвацкі чытае даклад. Нічыпар просіць дазволу паслухаць.
Пасля заканчэння дакладу Нічыпар просіць паглядзець костку, на аснове якой дырэктар адкрыў новы від выкапня-жывёліны — мамантаву свінню. Чарнавус пытаецца, да якога перыяду адносіцца знаходка. Гарлахвацкі не ведае нават перыядаў у геалогіі. Чарнавус выкрывае невуцтва Гарлахвацкага. Дырэктар згадвае водзыў аб працы “ўсім вядомага прафесара Анікеева”. Левановіч іранізуе над практычным значэннем працы Гарлахвацкага.
Зёлкін у захапленні ад даклада. Просіць слова Нічыпар і здзіўляецца вучонасці дырэктара: «Гэта ж узяць тую звычайную костку, што пад нагамі валяецца, паглядзець на яе і ўгадаць, якія свінні былі мільёны год назад!» Гаворыць, што таго дырэктаравага знаёмага, які прынёс костку, і ён ведае, бо гэта сабака Цюлік. Гарлахвацкі накідваецца на дворніка, што ён п’яны. Просіць выказацца Тулягу. Туляга называе даклад «вельмі, вельмі арыгінальным». Левановіч ставіць пытанне, як называецца адкрыты Гарлахвацкім від па-латыні.
Пачуўшы лацінскую назву «свінтус грандыёзус», Чарнавус называе дырэктара прайдзісветам і авантурыстам. Гарлахвацкі характарызуе выступленне Чарнавуса, як варожую дзейнасць.
З’яўляецца Вера. Яна выкрывае жульніцтва Гарлахвацкага з пісьмом прафесара з Масквы. Гарлахвацкі хоча пазваніць, каб Чарнавуса і Веру «зараз жа прыбралі». Левановіч не дае яму гэтага зрабіць, выступае з заключным словам; «Няхай жа ведаюць усе свінні — мамантавыя і немамантавыя: калі каторая з іх паспрабуе пакасціць у нашай савецкай навуцы, будзем біць проста па пятачку».
Гарлахвацкі раптам пачынае рагатаць і заяўляе, што ён разыграў калег, бо чытаў даклад не свой, а Тулягі. Левановіч кажа, што ён у курсе, хто з’яўляецца аўтарам «адкрыцця». Заяўляе, што ведае пра шкодніцкую дзейнасць Гарлахвацкага на Украіне.
Нічыпар кліча Цюліка і выкідае праз фортку костку.
Хто смяецца апошнім
Предел на белом свете есть всему, Лншь подлость человечья беспредельна.
Я. Еўтушэнка
Добра смяецца той, хто смяецца апошнім. Галоўнае пытанне жыцця і адпаведна адна з асноўных праблем мастацтва – хто смяецца апошнім? Хто здольны перамагчы зло? Што неабходна, каб перамагчы «сілы гэтыя, у шэрую бронь адзетыя», каб зло ляцела пад адхон, а дабро святкавала перамогу? Трагедыя і ў жыцці, і ў мастацтве вызначаецца балем сатаны, як трыумф жыцця – перамогай дабра.
Сцвярджаючы, што перамога дабра магчыма толькі ў выніку бязлітаснага бою са злом, пісьменнікі нашай нацыянальнай літаратуры папярэджваюць, што гэты бой нялёгкі. Зло «хітра маскіравацца вучыцца спрытна штодня». Сілы зла, як даводзіць Ян Баршчэўскі, «здольны пладзіцца, як звяры, бо людская злосць ім добрая паша». Сілы зла здольны аб’ядноўвацца, як пра тое ў народзе гаворыцца: чорт чорта пазнаў і на піва пазваў. Сілы зла не ведаюць ніякіх маральных бар’ераў. Сапраўды, на свеце ўсяму ёсць мяжа, і толькі зло і чалавечая подласць бязмежныя.
I ўсё ж аптымізм нашай літаратуры, яе сцвярджальны пафас у тым, што яна пераканальна і з вялікай мастацкай сілай паказвае: вынік і поспех у нялёгкай барацьбе са злом рэальны і магчымы. Гэта такая ж аб’ектыўная данасць, як і тое, што на ўсялякую сілу ёсць другая сіла.
К. Крапіва ў камедыі «Хто смяецца апошнім» вобразамі Левановіча і Веры пераканальна даводзіць, што перамога над злом магчыма толькі пры агульных намаганнях усіх сумленных і здаровых сіл у грамадстве. Драматург славіць высакароднасць і здольнасць людзей дапамагчы іншаму ў сітуацыі, якая можа быць небяспечнай для іх саміх. Дабро толькі тады дабро, калі яно дзейснае, калі здольна абараніць сябе і справу, якой яно служыць. Вобразам Чарнавуса пісьменнік славіць прафесіяналізм, адданае служэнне справе і адначасова папярэджвае, што філасофія «мая хата з краю» можа нашкодзіць і таму, хто яе прытрымліваецца, і справе, якой служыць адданы і сумленны чалавек. Чарнавус выдатна ведаў і разумеў сутнасць Гарлахвацкага, якую вычарпальна, хоць і з уласцівай яму тактоўнасцю, вызначыў Туляга: «Свет пройдзеце, другога такога не знойдзеце». Ведаў і разумеў, але стараўся адмежавацца ад усяго, спадзеючыся, што ні яго самога, ні яго справы гэта не кране. Вельмі шкодная і небяспечная пазіцыя, гэтаму і ў жыцці, і ў гісторыі «мы тьму прпмеров слышпм». Сваё дзікае паляванне зло якраз і пачынае найчасцей на тых, хто намерваўся ў зацішку пераседзець навалу. Вынішчаючы сумленныя, здаровыя, але пасіўныя сілы дабра, зло тым самым расчышчае сабе дарогу і рыхтуе атаку на актыўныя, каб лягчэй было расправіцца з імі.
Незвычайнай таленавітасцю і вастрынёй сацыяльных праблем, у ёй узнятых, вызначаецца камедыя М. Матукоўскага «Мудрамер». Драматург б’е ў набат, што самае страшнае зло – зло, надзеленае ўладай. Выявы зла бываюць розныя, але асабліва небяспечныя для грамадства «аслы на ваяводстве» – дурні, што дапялі пэўных вяршынь улады. Пісьменнік сцвярджае, што для нашага ж выратавання неабходна стварыць сацыяльныя бар’еры для дурняў, якія прагнуць улады і могуць яе дасягнуць. Патрэбны «мудрамеры», якія беспамылкова вызначалі б інтэлектуальны ўзровень кожнага, хто прагне «вялікага хамута». Вынаходства таленавітага Мурашкі – мудрамер. Здавалася б, усе могуць цяпер уздыхнуць з палёгкай: нарэшце! Аднак і ў творы гэта толькі завязка. Дзеянне ў п’есе не раз дасягае момантаў высокага напружання, аднак заканчваецца камедыя… трагічна, што, здавалася б, супярэчыць усім законам жанру.
У фінале п’есы вынаходнік Мурашка даведзены да адчаю ўсведамленнем таго зла, якое натварыў ён сваім вынаходствам. Яго мудрамер скарысталі бюракраты і дурні ва ўладзе, каб яшчэ больш умацавацца з яго дапамогай. Бюракраты павялічылі і без таго непамерна раздутыя штаты і адкрываюць ужо «інстытут мудраметрыі», заручыўшыся тым, што мудрамер у іх ужо ёсць. I зараз дурні будуць вымяраць мудрасць іншых! У адчаі Мурашка топіць сваё вынаходства, але з вады ўжо нясуцца гукі гімна «Слаўся!», што азначае геніяльнасць яго аўтара.
Геніяльнае ў нашым грамадстве сёння пакуль што ў адчаі, бо ваяўнічая шэрасць і дурасць правяць баль. I так будзе, пакуль Мурашкі не аб’яднаюцца з Дабрыянамі, Чарнавусамі, Тулягамі. Адзін у полі не воін! Толькі хаўрус усіх сумленных і здаровых сіл можа супрацьстаяць сілам, «у шэрую бронь» адзетым.
Асабліва настойлівы ў сцвярджэнні гэтай думкі I. Шамякін. Пісьменнік часта выпрабоўвае сваіх герояў сяброўствам і з уласцівай яму мастацкай сілай і пераканальнасцю славіць сапраўднае сяброўства паміж людзьмі. Прыгадаем вялікае і кранальнае сяброўства Сені Пясоцкага і Пятра Шапятовіча з пенталогіі «Трывожнае шчасце».
Наша захапленне сяброўствам Яраша і Шыковіча, герояў рамана «Сэрца на далоні», нельга лепш выказаць, як праз усведамленне Зосі: «Заўсёды хораша ад іх вось такой дружбы». Так думае Зося, назіраючы цёплыя, шчырыя адносіны паміж сябрамі, знешне такімі рознымі, але аб’яднанымі агульным – сумленнасцю. Так думаем і мы, усведамляючы, што толькі еднасць сумленных людзей здольна супрацьстаяць злу ў самых агідных яго выявах. Гэтымі вобразамі пісьменнік дае нам урокі аптымізму, пераконвае, што сілы дабра, калі яны дзейнічаюць супольна, заўсёды мацнейшыя за сілы зла.
Урокі паспяховай барацьбы са злом дае нам і В. Дунін-Марцінкевіч вобразам Юліі з п’есы «Ідылія». Можна скептычна ставіцца да «хітрага» плана дваранкі Юліі выдаць сябе за сялянку, закахаць у сябе франкамана і ненавісніка ўсяго нацыянальнага – Лятальскага, каб паўплываць на яго стаўленне да народа. Але ніяк нельга адмаўляць думку пісьменніка, што гармонія знешняй і ўнутранай прыгажосці, дасканалы розум, часам нават хітрасць і хаурус з усімі, хто, так ці інакш, паспрыяе высакароднай мэце, – дзейсныя сродкі ў барацьбе са злом. Галоўны ўрок Юліі ўсім нам не столькі ў тым, што яна сваім «хітрым» планам паўплывала на франкамана Лятальскага, а ў тым, што яна вывела на чыстую ваду Банавантуру Выкрутача. Ён быў упэўнены, што апошняе слова будзе абавязкова за ім, што смяяцца апошнім будзе ён. Атрымалася наадварот. Вобразам Юліі пісьменнік даводзіць, што для таго, каб дабро смяялася апошнім, недастаткова толькі высакародных намераў, адвагі і гатоўнасці рызыкаваць у імя перамогі над злом. Ад вагу і высакароднасць зло часам касуе з лёгкасцю, а вось з дасканалым розумам і супольнымі намаганнямі справядлівых сіл яму не справіцца.
Даючы нам рэцэпты паспяховай барацьбы са злом, многія творы нашай нацыянальнай літаратуры вучаць і папярэджваюць нас, што ваяўнічасць зла намнога лягчэй папярэдзіць, чым потым з ім змагацца. Запабегнуць ваяўнічасць зла можна толькі клопатам і дбаннем пра духоўнае, бо «людская злосць яму (злу) добрая паша», даводзіць Ян Баршчэўскі творам «Шляхціц Завальня…». Чалавек стане годным уладаром і зямных скарбаў, калі навучыцца пазнаваць і любіць духоўнае. Пісьменнік нецярпімы да тых, хто гоніцца за багаццем «не дзеля таго, каб рабіць дабро бліжнім, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць. Але што ж далей?». На ўсё жыццё шляхціц Завальня засвоіў урок бацькі: «добры лёс і ўладу над зямнымі скарбамі – дзеля бліжніх сваіх».
«На свеце трэба быць асцярожным». Быць асцярожнымі і пільнымі заклікае нас пісьменнік менавіта для таго, каб зло не распладзілася і не стала ваяўнічым. Толькі лічаным героям фантастычных апавяданняў Яна Баршчэўскага ўдалося перамагчы зло, усіх астатніх яно перамагло. I ў гэтым рэалізм пісьменніка і яго філасофія. Пісьменнік сцвярджае таксама і магутную сілу слова, перасцерагае ўсіх, хто лічыць, што «слова – вецер, які не можа ані дапамагчы, ані, таксама, пашкодзіць». Славячы выратавальную сілу слова, ён заклікае нас быць пільнымі да таго слова, якое здольна пашкодзіць, разбэсціць, паклікаць у шырокую браму, што вядзе да пагібелі.
У апавяданні «Вучань Твардоўскага» пераканальна паказана, што асабліва магутнай сілай, як стваральнай, так і разбуральнай, валодае слова настаўніка і святара-духоўніка, бо яно палоніць душы людзей. Пра чысціню душы і павінен быць пільны клопат чалавека. Тэрыторыя любові і дабра – сумленная душа, авалодаць якой зло бяссільна. Там, дзе занядбана духоўнасць, пладзіцца зло і становіцца ваяўнічым. I вось тады бой з ім ужо непазбежны. А ніякай бітвы не бывае без ахвяр. I вялікай платай, якую запатрабуе перамога дабра над злом, будуць і сумленныя сілы. Запабегнуць ваяўнічае зло – ашчаджаць, зберагаць сілы дабра, а значыць – зберагаць само жыццё.
Предел на белом свете есть всему, Лншь подлость человечья беспредельна.
Я. Еўтушэнка
Добра смяецца той, хто смяецца апошнім. Галоўнае пытанне жыцця і адпаведна адна з асноўных праблем мастацтва – хто смяецца апошнім? Хто здольны перамагчы зло? Што неабходна, каб перамагчы «сілы гэтыя, у шэрую бронь адзетыя», каб зло ляцела пад адхон, а дабро святкавала перамогу? Трагедыя і ў жыцці, і ў мастацтве вызначаецца балем сатаны, як трыумф жыцця – перамогай дабра.
Сцвярджаючы, што перамога дабра магчыма толькі ў выніку бязлітаснага бою са злом, пісьменнікі нашай нацыянальнай літаратуры папярэджваюць, што гэты бой нялёгкі. Зло «хітра маскіравацца вучыцца спрытна штодня». Сілы зла, як даводзіць Ян Баршчэўскі, «здольны пладзіцца, як звяры, бо людская злосць ім добрая паша». Сілы зла здольны аб’ядноўвацца, як пра тое ў народзе гаворыцца: чорт чорта пазнаў і на піва пазваў. Сілы зла не ведаюць ніякіх маральных бар’ераў. Сапраўды, на свеце ўсяму ёсць мяжа, і толькі зло і чалавечая подласць бязмежныя.
I ўсё ж аптымізм нашай літаратуры, яе сцвярджальны пафас у тым, што яна пераканальна і з вялікай мастацкай сілай паказвае: вынік і поспех у нялёгкай барацьбе са злом рэальны і магчымы. Гэта такая ж аб’ектыўная данасць, як і тое, што на ўсялякую сілу ёсць другая сіла.
К. Крапіва ў камедыі «Хто смяецца апошнім» вобразамі Левановіча і Веры пераканальна даводзіць, што перамога над злом магчыма толькі пры агульных намаганнях усіх сумленных і здаровых сіл у грамадстве. Драматург славіць высакароднасць і здольнасць людзей дапамагчы іншаму ў сітуацыі, якая можа быць небяспечнай для іх саміх. Дабро толькі тады дабро, калі яно дзейснае, калі здольна абараніць сябе і справу, якой яно служыць. Вобразам Чарнавуса пісьменнік славіць прафесіяналізм, адданае служэнне справе і адначасова папярэджвае, што філасофія «мая хата з краю» можа нашкодзіць і таму, хто яе прытрымліваецца, і справе, якой служыць адданы і сумленны чалавек. Чарнавус выдатна ведаў і разумеў сутнасць Гарлахвацкага, якую вычарпальна, хоць і з уласцівай яму тактоўнасцю, вызначыў Туляга: «Свет пройдзеце, другога такога не знойдзеце». Ведаў і разумеў, але стараўся адмежавацца ад усяго, спадзеючыся, што ні яго самога, ні яго справы гэта не кране. Вельмі шкодная і небяспечная пазіцыя, гэтаму і ў жыцці, і ў гісторыі «мы тьму прпмеров слышпм». Сваё дзікае паляванне зло якраз і пачынае найчасцей на тых, хто намерваўся ў зацішку пераседзець навалу. Вынішчаючы сумленныя, здаровыя, але пасіўныя сілы дабра, зло тым самым расчышчае сабе дарогу і рыхтуе атаку на актыўныя, каб лягчэй было расправіцца з імі.
Незвычайнай таленавітасцю і вастрынёй сацыяльных праблем, у ёй узнятых, вызначаецца камедыя М. Матукоўскага «Мудрамер». Драматург б’е ў набат, што самае страшнае зло – зло, надзеленае ўладай. Выявы зла бываюць розныя, але асабліва небяспечныя для грамадства «аслы на ваяводстве» – дурні, што дапялі пэўных вяршынь улады. Пісьменнік сцвярджае, што для нашага ж выратавання неабходна стварыць сацыяльныя бар’еры для дурняў, якія прагнуць улады і могуць яе дасягнуць. Патрэбны «мудрамеры», якія беспамылкова вызначалі б інтэлектуальны ўзровень кожнага, хто прагне «вялікага хамута». Вынаходства таленавітага Мурашкі – мудрамер. Здавалася б, усе могуць цяпер уздыхнуць з палёгкай: нарэшце! Аднак і ў творы гэта толькі завязка. Дзеянне ў п’есе не раз дасягае момантаў высокага напружання, аднак заканчваецца камедыя… трагічна, што, здавалася б, супярэчыць усім законам жанру.
У фінале п’есы вынаходнік Мурашка даведзены да адчаю ўсведамленнем таго зла, якое натварыў ён сваім вынаходствам. Яго мудрамер скарысталі бюракраты і дурні ва ўладзе, каб яшчэ больш умацавацца з яго дапамогай. Бюракраты павялічылі і без таго непамерна раздутыя штаты і адкрываюць ужо «інстытут мудраметрыі», заручыўшыся тым, што мудрамер у іх ужо ёсць. I зараз дурні будуць вымяраць мудрасць іншых! У адчаі Мурашка топіць сваё вынаходства, але з вады ўжо нясуцца гукі гімна «Слаўся!», што азначае геніяльнасць яго аўтара.
Геніяльнае ў нашым грамадстве сёння пакуль што ў адчаі, бо ваяўнічая шэрасць і дурасць правяць баль. I так будзе, пакуль Мурашкі не аб’яднаюцца з Дабрыянамі, Чарнавусамі, Тулягамі. Адзін у полі не воін! Толькі хаўрус усіх сумленных і здаровых сіл можа супрацьстаяць сілам, «у шэрую бронь» адзетым.
Асабліва настойлівы ў сцвярджэнні гэтай думкі I. Шамякін. Пісьменнік часта выпрабоўвае сваіх герояў сяброўствам і з уласцівай яму мастацкай сілай і пераканальнасцю славіць сапраўднае сяброўства паміж людзьмі. Прыгадаем вялікае і кранальнае сяброўства Сені Пясоцкага і Пятра Шапятовіча з пенталогіі «Трывожнае шчасце».
Наша захапленне сяброўствам Яраша і Шыковіча, герояў рамана «Сэрца на далоні», нельга лепш выказаць, як праз усведамленне Зосі: «Заўсёды хораша ад іх вось такой дружбы». Так думае Зося, назіраючы цёплыя, шчырыя адносіны паміж сябрамі, знешне такімі рознымі, але аб’яднанымі агульным – сумленнасцю. Так думаем і мы, усведамляючы, што толькі еднасць сумленных людзей здольна супрацьстаяць злу ў самых агідных яго выявах. Гэтымі вобразамі пісьменнік дае нам урокі аптымізму, пераконвае, што сілы дабра, калі яны дзейнічаюць супольна, заўсёды мацнейшыя за сілы зла.
Урокі паспяховай барацьбы са злом дае нам і В. Дунін-Марцінкевіч вобразам Юліі з п’есы «Ідылія». Можна скептычна ставіцца да «хітрага» плана дваранкі Юліі выдаць сябе за сялянку, закахаць у сябе франкамана і ненавісніка ўсяго нацыянальнага – Лятальскага, каб паўплываць на яго стаўленне да народа. Але ніяк нельга адмаўляць думку пісьменніка, што гармонія знешняй і ўнутранай прыгажосці, дасканалы розум, часам нават хітрасць і хаурус з усімі, хто, так ці інакш, паспрыяе высакароднай мэце, – дзейсныя сродкі ў барацьбе са злом. Галоўны ўрок Юліі ўсім нам не столькі ў тым, што яна сваім «хітрым» планам паўплывала на франкамана Лятальскага, а ў тым, што яна вывела на чыстую ваду Банавантуру Выкрутача. Ён быў упэўнены, што апошняе слова будзе абавязкова за ім, што смяяцца апошнім будзе ён. Атрымалася наадварот. Вобразам Юліі пісьменнік даводзіць, што для таго, каб дабро смяялася апошнім, недастаткова толькі высакародных намераў, адвагі і гатоўнасці рызыкаваць у імя перамогі над злом. Ад вагу і высакароднасць зло часам касуе з лёгкасцю, а вось з дасканалым розумам і супольнымі намаганнямі справядлівых сіл яму не справіцца.
Даючы нам рэцэпты паспяховай барацьбы са злом, многія творы нашай нацыянальнай літаратуры вучаць і папярэджваюць нас, што ваяўнічасць зла намнога лягчэй папярэдзіць, чым потым з ім змагацца. Запабегнуць ваяўнічасць зла можна толькі клопатам і дбаннем пра духоўнае, бо «людская злосць яму (злу) добрая паша», даводзіць Ян Баршчэўскі творам «Шляхціц Завальня…». Чалавек стане годным уладаром і зямных скарбаў, калі навучыцца пазнаваць і любіць духоўнае. Пісьменнік нецярпімы да тых, хто гоніцца за багаццем «не дзеля таго, каб рабіць дабро бліжнім, а каб нічога не рабіць, або – што яшчэ горш – каб шкодзіць. Але што ж далей?». На ўсё жыццё шляхціц Завальня засвоіў урок бацькі: «добры лёс і ўладу над зямнымі скарбамі – дзеля бліжніх сваіх».
«На свеце трэба быць асцярожным». Быць асцярожнымі і пільнымі заклікае нас пісьменнік менавіта для таго, каб зло не распладзілася і не стала ваяўнічым. Толькі лічаным героям фантастычных апавяданняў Яна Баршчэўскага ўдалося перамагчы зло, усіх астатніх яно перамагло. I ў гэтым рэалізм пісьменніка і яго філасофія. Пісьменнік сцвярджае таксама і магутную сілу слова, перасцерагае ўсіх, хто лічыць, што «слова – вецер, які не можа ані дапамагчы, ані, таксама, пашкодзіць». Славячы выратавальную сілу слова, ён заклікае нас быць пільнымі да таго слова, якое здольна пашкодзіць, разбэсціць, паклікаць у шырокую браму, што вядзе да пагібелі.
У апавяданні «Вучань Твардоўскага» пераканальна паказана, што асабліва магутнай сілай, як стваральнай, так і разбуральнай, валодае слова настаўніка і святара-духоўніка, бо яно палоніць душы людзей. Пра чысціню душы і павінен быць пільны клопат чалавека. Тэрыторыя любові і дабра – сумленная душа, авалодаць якой зло бяссільна. Там, дзе занядбана духоўнасць, пладзіцца зло і становіцца ваяўнічым. I вось тады бой з ім ужо непазбежны. А ніякай бітвы не бывае без ахвяр. I вялікай платай, якую запатрабуе перамога дабра над злом, будуць і сумленныя сілы. Запабегнуць ваяўнічае зло – ашчаджаць, зберагаць сілы дабра, а значыць – зберагаць само жыццё.
Камедыя Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» хаця і была напісана ў тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе, але яе можна назваць сучаснай. Бо дзеянні, якія адбываюцца ў інстытуце геалогіі, вельмі нагадваюць сённяшнія стасункі паміж людзьмі амаль ва ўсіх дзяржаўных установах. Кандрат Крапіва ў ка-медыі выкрыў несправядлівасць, парушэнне прынцы-паў жыцця. Ён асуджае кар’ерызм, прыстасавальніц-тва. Але ў той жа час драматург услаўляе вучоных, якія сваёй працай прыносяць вялікую карысць дзяржаве. Большасць герояў камедыі можна падзяліць на ста-ноўчых і адмоўных. Але ёсць і такія персанажы, якіх нельга аднесці ні да першых, ні да другіх. Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксанд-ра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі. Гарлахвацкі — дырэктар інстытута геалогіі. Пасаду дырэктара інстытута ён займае не за свае навуковыя дасягненні, а па пратэкцыі таварышаў. На самай спра-ве ў прафесіі палеантолага ён нічога не разумее. Гар-лахвацкі — вельмі небяспечны чалавек, бо выдае сябе не за таго, кім з’яўляецца на самай справе. Ён вельмі хітры і вынаходлівы. 3 рознымі людзьмі паводзіць сябе па-рознаму. Палахлівага — прыпужае, а з даверлівымі — прыкідваецца шчырым сябрам. Але «колькі вяровач-цы ні віцца — заўсёды ёсць канец». У рэшце рэшт усе ўбачылі, што за чалавек Гарлахвацкі, які ён невук. Зёлкін — малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сап-раўдны падхалім. А падхалімства, як вядома, заўсёды выклікала гнеў у Кандрата Крапівы. Хаця навуковы супрацоўнік з яго не вельмі ўдалы, затое Зёлкін — вельмі здольны паклёшгік. Наколькі ён тупы ў навуцы, настолькі багатая яго фантазія ў выдумванні плётак. Такія разу-менні, як дружба, давер між людзьмі, Зёлкіну не даступ-ны. Ён умее бачыць у людзях толькі адмоўнае. Станоўчымі вобразамі ў камедыі з’яўляюцца Чар-навус, Вера і Левановіч. Чарнавус — прафесар інстытута геалогіі. Аўтар з сімпа-тыяй малюе гэтага вучонага. Шчыра спачувае яму, даве-даўшыся пра непрыемнасці, якія наваліліся на беднага прафесара. Вось гэта справядлівасць і сумленнасць ча-сам перашкаджаюць вучонаму бачыць з’явы ў сапраўд ным святле. Чарнавус непатрабавальны і сціплы. Яго вельмі любяць калегі. Ён увесь час адчувае іх мараль-ную падтрымку. Калі што-небудзь не ладзіцца, ён непа-коіцца, каб з-за яго не было непрыемнасцяў у калег. Інта-рэсы навукі для Аляксандра Пятровіча даражэй за ўсё. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця. Вера — правая рука Чарнавуса, малодшы навуковы супрацоўнік. Яна чалавек прынцыповы, мяркуе аб людзях не па чутках, а па іх учынках. У цяжкія хвіліны яна стараецца падтрымаць Чарнавуса і дапамагчы яму. Менавіта яна садзейнічае шчаслівай развязцы ў каме-дыі. Сваёй энергічнасцю, адкрытасцю натуры Вера вы-клікае нашы сімпатыі. Левановіч — сакратар парткома. Ён — сумленны і прынцыповы камуніст. Левановіч умее выслухаць чалавека, паверыць яму і дапамагчы калі трэба. Раней, чым хто, ён зразумеў сапраўдную абстаноўку ў інсты-туце, і не без яго дапамогі выкрылі Гарлахвацкага. Туляга — навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляец-ца галоўнай перашкодай да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і раска-заць аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-не-будзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэн-нага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваёй палахлівасці, горка прызнаецца, што праз гэту рысу характару не паважае самога сябе. Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялі-кім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбыва-юцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гар-лахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
сучасны момант?..» Ах, чорт!.. Выходзіць, што трэба пісаць навуковую працу… Якую? Адкрыць, скажам, новы від дагістарычнай жывёлы.
Гэта было б цікава… Зрабіць так, каб Туляга і нават сам Чарнавус былі тут у мяне на паслугах… на іх спінах у вялікія вучоныя ўехаць. Хрыбеціны ў іх моцныя, галовы разумныя,— няхай стараюцца, калі хочуць на свеце жыць… (Паўза.) У манастыр мяне сюды саслалі, на пакаянне. Не апраўдаў давер’я. Не, даражэнькі, рана вы Гарлахвацкага ў манастыр саслалі!.. Я дакажу, на што я здатны… Я ў гэтым манастыры так зблытаю карты, што свой свайго не пазнае. Тады вы ўбачыце, чаго варт Гарлахвацкі. (Тэлефонны званок. Гарлахвацкі ў трубку.) Слухаю… Гарлахвацкі… Пра Чарнавуса? А хто гэта пытаецца… З геафака?.. Я вам нічога пэўнага не маю права сказаць… Зёлкін званіў?.. Ён мае нюх на такія справы… Пацікаўлюся… Гэта Зёлкін ведае лепш за мяне. Праверу… Бывайце. (Палажыўшы трубку.) Трэба падліць масла ў агонь. (Набірае нумар.) Выдавецтва? Хто пры тэлефоне?.. Перадайце трубку самому дырэктару. Драчык? Здароў, Ваня… Гарлахвацкі гаворыць… У цябе там у пакоі, здаецца, людзі ёсць… Папрасі ўсіх выйсці. Так, размова будзе сакрэтная. Гатова? Дык вось у чым справа… Вы, здаецца, друкуеце кніжку Чарнавуса? А ты ведаеш, што ён шкоднік? Так, мой супрацоўнік Зёлкін устанавіў, што кніга напісана па-шкодніцку… Зёлкін раскажа табе ўсё падрабязна. За ім і яшчэ тое-сёе лічыцца. З Чарнавусам гаварыць не варта. Пытацца ў ворага, ці праўда, што ён вораг,— гэта смешна… Так, гэта паміж намі, пакуль што… Бывай… (Кладзе трубку.) Ну, пасеяў, дай божа ўраджай сабраць. А калі што якое — Зёлкін адкажа. (Пачынае разбіраць пошту, разрывае канверты, прабягае вачыма. Узяўшы чарговы канверт, чытае ўслых.) «Аляксандру Пятровічу Чарнавусу…» З Масквы… Мусіць, водзыў на яго працу… Цікава, цікава… (Раздзірае канверт і глядзіць на подпіс.) Так і ёсць, прафесар Анікееў піша… (Чытае.) «Паважаны Аляксандр Пятровіч! Папярэдняе азнаямленне з Вашай працай дае нам падставу заявіць, што яна мае не толькі навуковае, але і глыбокае практычнае значэнне. (Углыбіўшыся ў пісьмо, прачытвае ўголас асобныя фразы з яго.) Гэтыя нашы меркаванні апраўдаліся Вашай працай…» Гм… Бачыш ты!.. (Думае.) Паважаны Аляксандр Пятровіч… А чым жа я не Аляксандр Пятровіч? Самы сапраўдпы Аляксандр Пятровіч, хоць у пашпарт паглядзі… Паважаны? Паважаны, дык паважаны — супроць гэтага я таксама не буду пярэчыць. Навуковай працы, праўда, у мяне яшчэ няма… але яна будзе… Так, хутка будзе… (Рашуча згортвае паперку.) Вельмі дзякую вам, паважаны прафесар Анікееў. Такая паперка мне патрэбна. А Чарнавусу яна, як мёртваму кадзіла. (Стук у дзверы. Гарлахвацкі паспешна хавае пісьмо.) Зайдзіце. (Уваходзіць Чарнавус. Гарлахвацкі з шырокім жэстам.) А, міласці просім, Аляксандр Пятровіч!
Ч а р н а в у с. Вы адзін? А мне паказалася, што вы гаварылі з некім.
Г а р л а х в а ц к і. А гэта, ведаеце, такая ў мяне прывычка. З маленства… Люблю дэкламаваць, калі адзін астануся. «Брожу ли я вдоль улиц шумных, вхожу ль во многолюдный храм…» Помніце? Здорава. Дэкламую вось так сам сабе, і пад гэту дэкламацыю такія ўсякія харошыя ідэі прыходзяць у галаву, так лёгка працуецца… Сядайце, расказвайце, што новенькага. Як жывём, працуем?
Ч а р н а в у с (садзіцца). Добра жывём, Аляксандр Пятровіч.
Г а р л а х в а ц к і. Чуў, чуў. У Маскву паслалі, а мне не паказалі. Ах, які вы нядобры!
Ч а р н а в у с. Прабачце, Аляксандр Пятровіч, неяк так яно выйшла, сапраўды нядобра. Аж мне сорамна перад вамі.
Г а р л а х в а ц к і. Я не крыўджуся. Там, вядома, лепш за мяне здолеюць ацаніць вашу працу.
Ч а р н а в у с. Ды нешта адказу доўга няма. Я пачынаю непакоіцца.
Г а р л а х в а ц к і. Чаго вам непакоіцца? Вашы веды і вашы здольнасці даволі вядомы. Я
Камедыя Кандрата Крапівы «Хто смяецца апошнім» хаця і была напісана ў тысяча дзевяцьсот трыццаць дзевятым годзе, але яе можна назваць сучаснай. Бо дзеянні, якія адбываюцца ў інстытуце геалогіі, вельмі нагадваюць сённяпінія стасункі паміж людзьмі амаль ва ўсіх дзяржаўных установах. Кандрат Крапіва ў камедыі выкрыў несправядлівасць, парушэнне прынцыпаў жыцця. Ён асуджае кар’ерызм, прыстасавальніцтва. Але ў той жа час драматург услаўляе вучоных, якія сваей працай прыносяць вялікую карысць дзяржаве.
Большасць герояў камедыі можна падзяліць на станоўчых і адмоўных. Але ёсць і такія персанажы, якіх нельга аднесці ні да першых, ні да другіх.
Адмоўнымі ў п’есе з’яўляюцца вобразы Аляксандра Пятровіча Гарлахвацкага, Зёлкіна і яго жонкі.
Гарлахвацкі – дырэктар інстытута геалогіі. Пасаду дырэктара інстытута ён займае не за свае навуковыя дасягненні, а па пратэкцыі таварышаў. На самай справе ў прафесіі палеантолага ён нічога не разумев. Гарлахвацкі – вельмі небяспечны чалавек, бо выдае сябе не за таго, кім з’яўляецца на самай справе. Ён вельмі хітры і вынаходлівы. З рознымі людзьмі паводзіць сябе па-рознаму. Палахлівага – прыпужае, а з даверлівымі – прыкідваецца шчырым сябрам. Але «колькі вяровачцы ні віцца – заўсёды ёсць канец». У рэшце рэшт усе ўбачылі, што за чалавек Гарлахвацкі, які ён невук.
Зёлкін – малодшы навуковы супрацоўнік. Гэта сапраўдны падхалім. А падхалімства, як вядома, заўсёды выклікала гнеў у Кандрата Крапівы. Хаця навуковы супрацоўнік з яго не вельмі удалы, затое Зёлкін – вельмі здольны паклёпнік. Наколькі ён тупы ў навуцы, настолькі багатая яго фантазія ў выдумванні плётак. Такія разуменні, як дружба, давер між людзьмі, Зёлкіну не даступны. Ён умее бачыць у людзях толькі адмоўнае.
Станоўчымі вобразамі ў камедыі з’яўляюцца Чарнавус, Вера і Левановіч.
Чарнавус – прафесар інстытута геалогіі. Аўтар з сімпатыяй малюе гэтага вучонага. Шчыра спачувае яму, даведаўшыся пра непрыемнасці, якія наваліліся на беднага прафесара. Вось гэта справядлівасць і сумленнасць часам перашкаджаюць вучонаму бачыць з’явы ў сапраўдным святле. Чарнавус непатрабавальны і сціплы. Яго вельмі любяць калегі. Ён увесь час адчувае іх маральную падтрымку. Калі што-небудзь не ладзіцца, ён непакоіцца, каб з-за яго не было непрыемнасцяў у калег. Інтарэсы навукі для Аляксандра Пятровіча даражэй за ўсё. Без навукі ён не ўяўляе свайго жыцця.
Вера – правая рука Чарнавуса, малодшы навуковы супрацоўнік. Яна чалавек прынцыповы, мяркуе аб людзях не па чутках, а па іх учынках. У цяжкія хвіліны яна стараецца падтрымаць Чарнавуса і дапамагчы яму. Менавіта яна садзейнічае нічаслівай развязцы ў камедыі. Сваей энергічнасцю, адкрытасцю натуры Вера выклікае нашы сімпатыі.
Левановіч – сакратар парткома. Ён – сумленны і прынцыповы камуніст. Левановіч умее выслухаць чалавека, паверыць яму і дапамагчы калі трэба. Раней, чым хто, ён зразумеў сапраўдную абстаноўку ў інстытуце, і не без яго дапамогі выкрылі Гарлахвацкага.
Туляга – навуковы супрацоўнік. Страх з’яўляецца галоўнай перашкодаи да мэты на працягу ўсяго жыцця. Але ён змог пераадолець самога сябе і расказачь аб усім Левановічу. Такія людзі, як Туляга, вельмі небяспечныя, бо яны жывуць пад уплывам каго-небудзь. Калі такі чалавек будзе браць прыклад з дрэннага чалавека, то і сам стане дрэнным. Туляга пакутуе ад сваей палахлівасці, горка прызнаецца, што праз тэту рысу характару не паважае самога сябе.
Камедыя «Хто смяецца апошнім» напісана з вялікім сатырычным майстэрствам. Дзеянні тут адбываюцца, а аўтарскіх высноў няма. Напрыклад, калі Гарлахвацкі робіць даклад пра выкапнёвую жывёліну, а па сутнасці малюе свой уласны партрэт. Тое, што мы робім выснову самі, развівае мысленне, фантазію. Таму камедыя не толькі цікавая, але і карысная.
Кандрат Крапіва закончыў п’есу «Брама неўміручасці» ў 1972 годзе. Аўтарскае вызначэнне жанру – «фантастычная камедыя». Мы называць твор фантастычным не сталі б, бо праблемы тут пастаўлены самыя рэальныя. Ды і ўсе людзі, што насяляюць «Браму неўміручасці» , таксама рэальныя, што ні на ёсць зямныя.
У п’есе ўзнята шмат праблем.
Першая – сама праблема жыцця на зямлі. Прафесар Дабрыян, гаворачы пра тое, што ўсё ў прыродзе смяротнае – «ад хларэлы да секвоі, ад чарвяка да акадэміка», шукае адказу на пытанні: «А ці ж сапраўды смерць з’яўляецца непазбежным канцом нашага існавання? Ад чаго паміраюць людзі? Ад халеры, ад сухот, ад воспы, ад тыфусу. З гэтымі хваробамі медыцына справілася, і яны не перашкода для неўміручасці. Яшчэ – ад інфаркту, ад інсульту, ад раку. А хто памірае ад гэтых хвароб? Як правіла, гэтыя хваробы апаноўваюць арганізм падношаны, аслаблены, як апенькі – трухлявы пень. Глебу ім падрыхтоўвае старэнне арганізма». I таму Дабрыян ставіць задачу «разгадаць механізм старэння і авалодаць ім».
Другая праблема, якая ўзнімаецца ў камедыі, – што здарылася б, калі б сапраўды быў адкрыты сакрэт неўміручасці? Каб абмеркаваць гэта ўсебакова, драматург выводзіць на падмосткі прадстаўнікоў розных навук: генетыка Абадоўскага, эканаміста Бабровіча, медыка Кудрыцкую, фізіка Змітрука, гуманітарніка Вараксу.
Вось аргументы некаторых персанажаў.
Пункт гледжання генетыка Абадоўскага: «Калі індывідуум будзе жыць вечна, то як будзе абстаяць справа з эвалюцыяи віду? Як будзе абнаўляцца род чалавечы?.. З аднаго боку, будуць нараджацца новыя пакаленні, а з другога – не будуць паміраць старыя.
У адным грамадстве побач з людзьмі новай генерацыі будуць жыць старыя малпы… са сваімі старымі поглядамі, звычкамі, забабонамі, ды яшчэ будуць пладзіць падобных да сябе».
Развагі фізіка: «Дараваць неўміручасць бюракрату, дармаеду, злодзею, бандыту – хіба вы дзеля іх здзяйснялі свой подзвіг?»
А гуманітарнік Варакса сказаў: «Мы хочам жыць вечна і таму адмаўляемся даваць жыццё падобным да сябе. А можа, тыя, што не народзяцца па нашай віне, былі б у шмат разоў больш таленавітыя за нас». – Удзельнікі дыскусіі ўрэпіце пагадзіліся, што не ўсе маюць права на неўміручасць і што давядзецца ўводзіць на яе цвёрдыя ліміты.
Вось тут вылучаецца трэцяя праблема – маральнага плана, і асабліва востра паўстала яна пасля таго, як пра адкрыццё Дабрыяна даведалася шырокае кола людзей. Падзеі пераносяцца на кватэру галоўнага героя. Дабрыян не спаў амаль усю ноч – ледзь не разрываўся ад званкоў тэлефон. Усе дамагаюцца, патрабуюць неўміручасці.
Дабрыян сустракаецца з самымі рознымі людзьмі. I ён у сваю чаргу да кожнага ставіцца таксама неаднолькава: з разумением і нават са спачуваннем да прадстаўнікоў прафсаюзнай арганізацыі; са знешняй сумленнасцю і непрыязнасцю ў душы да Скараспея; з высокай годнасцю чалавека, непадкупнасцю – да амерыканскага карэспандэнта Болдвіна; з вялікай увагай і лёгкім гумарам – да калгасніцы Алены Максімаўны. Час прыёму, аднак, скончыўся. Зноў сабраліся навукоўцы, каб прадоўжыць нараду і падвесці вынікі абмеркавання пытанняў, звязаных з чалавечай неўміручасцю. Праблем выявілася яшчэ больш, чым раней. Бар’ер брамы падзяліў людзей на лепшых і горшых, прытым без перспектыў на змену становішча. Гэты бар’ер прайшоў па гарадах, вёсках, па калектывах, сям’ях, лёг непераадольным каменем паміж бацькамі і дзецьмі, сябрамі і каханымі. Урэшце, дыспутанты прыходзяць да высновы: «Смерць – гэта неабходная ўмова вечнага абнаўлення. Не забівайце смерць. Няхай яна жыве».
Дыскусія яўна зайшла ў тупік, але тут здарылася непрадбачанае. Навуковы супрацоўнік Наташа прыносіць здохлага пацука. Маўляў, і іншы раз здыхалі, але яна падмяняла іх новымі. Хтосьці ў недаўменні ці разгубленасці, у паніцы ці роспачы. А хтосьці і рад такому павароту падзей: «Фу! Гара з плеч. А я ўсе вылічальныя машыны ў пот увагнаў, падлічваючы».
Калі ж засталіся Дабрыян і Наташа, яна паведаміла: неўміруючы пацук жыве, а здох другі. Наташа падстроіла сітуацыю спецыяльна, каб выратаваць вучонага ад нечуванага націску людзей і даць яму магчымасць працягваць дослед. А на запытанне, што цяпер усе будуць гаварыць, адказала: «Людзі няхай тым часам падумаюць, што рабіць з неўміручасцю».
Усе папярэднія творы Кандрата Крапівы тычыліся канкрэтнага часу, а іх персанажы прыпісваліся да пэўнага гістарычнага перыяду. У п’есе «Брама неўміручасці» такога няма. Праблемы ў ей узняты агульначалавечыя, глабальныя. I не для аднаго перыяду жыцця.
У артыкуле «П’есы і вобразы» Кандрат Крапіва пісаў, «што рэзананс сатырычнага твора, пры ўсіх аднолькавых умовах, залежыць ад значнасці аб’екта, на які гэты твор накіраваны. Аб’ект сатыры падобны да звона: калі па вялікім звоне ўдарыць нават маленькім малаточкам, дык гук будзе вялікі, а па маленькім звоне хоць бі вялікім молатам, гуку вялікага не будзе».
Якім жа з’яўляецца аб’ект сатырычнага выкрыцця ў п’есе «Хто смяецца апошнім»? М. Лынькоў зазначаў: «Вастрыё сатыры аўтара накіравана супраць двурушнікаў, авантурыстаў, падхалімаў, плеткароў. Такія тыпы, як Гарлахвацкі, нядрэнна адчувалі сябе ў тыя часы, калі парушалася сацыялістычная законнасць, калі нездаровая атмасфера культу асобы спрыяла «дзейнасці» аферыстаў, палітычных прайдзісветаў». Прыгадаем, што твор быў напісаны ў 1939 г. і карыстаўся вялікім поспехам у час дэкады беларускай культуры ў Маскве. Сатырычная камедыя на той час была злабадзённай, вострай, адпавядала палітычнаму моманту.
Але, акрамя праблем канкрэтна-гістарычных, узнятыя ў п’есе «Хто смяецца апошнім» і праблемы агульначалавечыя, «вечныя». Чалавецтва пакуль не развіталася з такімі маральнымі хібамі, як падхалімства, хабарніцтва, здрада і інш. Усё гэта мы сустракаем у творы.
Асаблівай мастацкай знаходкай, безумоўна, з’яўляецца вобраз Гарлахвацкага. Аляксандр Пятровіч Гарлахвацкі — кар’ерыст, цынік, вораг новага жыцця, шкоднік, невук. Не маючы ніякіх адносінаў да навукі, ён тым не менш узначальвае інстытут геалогіі.
К. Крапіва ярка намаляваў у творы вобраз двурушніка, для якога няма нічога святога. У Гарлахвацкага ёсць мэта — зрабіць кар’еру, і для рэалізацыі гэтай мэты ён пойдзе на любое злачынства. Дэмагогія, паказная актыўнасць, падмацаваная траскучай фразеалогіяй, дапамагаюць герою адчуваць сябе вельмі прывольна. Без асаблівых праблем ён прымушае напалоханага Тулягу пісаць за яго навуковы даклад, а Чарнавуса, каб не перашкаджаў яго кар’еры, спрабуе ашальмаваць, зрабіць «ворагам народа» .
Гарлахвацкі ўвесь час іграе, мяняючы маскі. Іграе даволі паспяхова і ад самаўпэўненасці пачынае траціць пачуццё меры. Усіх герой мерае па сабе, не разумеючы, што, напрыклад, для Тулягі прыніжэнне перад супрацоўнікамі інстытута — горш за смерць. Туляга церпіць здзекі ад дырэктара інстытута, але да пэўнай мяжы. Калі Гарлахвацкі гэтую мяжу пераходзіць, то фактычна падпісвае сабе прысуд. Менавіта Туляга першым называв Гарлахвацкага прайдзісветам («Свет прайдзіце, другога такога не знойдзеце»). I ў далейшым… выкрывае прайдзісвета. Выкрывав бліскуча, прымусіўшы Гарлахвацкага пацвердзіць здагадку, што «ён невук, у палеанталогіі нічога не разумев і не можа адрозніць косці маманта ад звьгчайнай кароўяй косткі».
Паказальны маналог Тулягі: «Цяпер жа я табе напішу навуковую працу! Насмяяўся ты з мяне, абняславіў перад людзьмі, пасмяюся ж і я з цябе. Якую ж яму выдумаць дапатопную жывёліну, каб падобная была на яго?..» Як бачым, герой асабліва падкрэслівае такую характерную для Гарлахвацкага рысу, як непавага да людзей, нахабства.
I сапраўды, смяецца той, хто смяецца апошнім. Алошнімі смяюцца супрацоўнікі інстытута геалогіі, і смяюцца яны з невука і прайдзісвета Гарлахвацкага.
Ідэйны змест сатырычнай камедыі «Хто смяецца апошнім» нельга зразумець, калі не ўлічваць рэалій часу. 30-я гады з характэрнай для іх атмасферай падазронасці, страху адчуваюцца ў кожным акце п’есы. Вось перад намі напалоханы навуковы супрацоўнік Туляга. Яго страх можа выклікаць у чытача смех, але вакол героя мы чуем не смех, а спачуванне. Ну што рабіць чалавеку, які як дзве кроплі вады падобны да дзянікінскага палкоўніка Падгаецкага? Туляга ў час грамадзянскай вайны знаходзіўся ў Варонежы, безумоўна, быў не белагвардзейскім афіцэрам, а настаўнікам гімназіі, але ж дакументаў у яго з таго часу няма. А гэта амаль смяротны прысуд. Таму і церпіць да часу здзекі сумленны працаўнік Туляга ад дырэктара інстытута, падпарадкоўваецца загаду напісаць для Гарлахвацкага навуковы даклад, але, зноў жа, да пэўнага моманту.
Гэты момант у творы настае, калі з’яўляецца пастанова ЦК ВКП(б) «Аб памылках партарганізацый пры выключэнні камуністаў з партыі…» Гэты дакумент — таксама адзнака часу. Безумоўна, сёння мы інакш успрымаем гэтыя факты, чым тыя, хто чытаў і глядзеў сатырычную камедыю 20 і болей гадоў назад. I таму не можам не захапляцца мужнасцю драматурга, які напісаў так востра і адкрыта пра прыніжэнне чалавека, яго правоў і годнасці ў драматычныя 30-я гг., раскрыў сутнасць двайной маралі, якая панавала ў грамадстве і не дазваляла сумленнаму чалавеку жыць і працаваць. Дастаткова прыгадаць, з якой лёгкасцю Гарлахвацкі зрабіў Чарнавуса *ворагам народа». Некаму патэлефанаваў, нібы па сакрэце сказаў… 3 вуснаў прафесара Чарнавуса чуем: «Я і сам не ведаю, як гэта сталася. Учора лёг, як чэсны савецкі грамадзянін, а сягоння ўстаў, бачу — нешта няладнае. Некаторыя знаёмыя не пазнаюць мяне, на друті бок вуліцы пераходзяць, калі сустрэнуцца».
Уся логіка развіцця падзей у п’есе вядзе Гарлахвацкага да выкрыцця. Ён настолькі глыбока паверыў у сваю выключнасць, што страціў сваю падазронасць і прадбачлівасць, усё часцей не носіць маску добразычлівага дырэктара інстытута.
Апошняя сцэна, дзе герой выкрывае сябе сам, — кульмінацыя твора. Нават падтрымка плеткара, даносчыка і падхаліма Зёлкіна не ў стане выратаваць Гарлахвацкага. Звернем тым не менш увагу на той факт, што двурушнік небяспечны нават у час, калі зразумеў, што прайграў. I толькі падтрымка сакратара парткома Левановіча выратоўвае Тулягу.
Вастрыня і злабадзённасць пастаўленых у творы праблем, рэальная аснова і псіхалагічна пераканальныя характеры прынеслі камедыі «Хто смяецца апошнім» заслужаны поспех у чытача і гледача. У 1941 г. твор быў адзначаны Дзяржаўнай прэміяй СССР.