Сочинение на тему кыйссаи йосыф поэмасы халыкнын рухында

6 вариантов

  1. Татар халкында китап с?нгате элек-элект?н ?к таралган була. Аны? х?зин?сенд? б?генге к?нг? килеп ?итк?н борынгы китапларны? ярым язма, ярым фольклор ?с?рл?ре д?, бик борынгы ?з шагыйрьл?ре и?ат итк?н зур-зур дастаннар да, К?нчыгышны? б?ек гуманистлары тарафыннан язылган ф?лс?ф?, медицина, хокук ф?не, шигърият кануннары ??м башка ?лк?л?рг? караган китаплар да бар. Алар борынгы т?рки, гар?п, фарсы телл?ренд? язылганнар. Халыкны? укымышлылары ул китаплардан гыйлем яктысын, олы с?нгатьк?рл?р ??м фикер иял?рене? й?р?к ?ылысын к?п санлы ш?кертл?р ??м кызыксынучан ??м?гатьчелек арасына таратканнар, шулар ярд?менд? халыкны? ?зен ачык карашлы ??м гыйльми фикерле итк?нн?р. Борынгы шигъри ?с?рл?рне башкаруда безне? халыкка хас аеруча бер ?зенч?лек бар. Ул — китапны к?йл?п уку. Моны? тамырлары бик тир?нг? китс? кир?к. М?с?л?н, м?н???тл?рне к?йсез к?з алдына да китереп булмый. Халык репертуарыннан т?шми укылган к?йле китаплар арасында аерым бер могт?б?р урынны тоткан «Йосыф китабы» бар. Б?ек Кол Галине? моннан 765 ел элек язылган «Кыйссаи Йосыф» поэмасын халык ?зенч? шулай атаган. Ул — татар халкыны? Болгар д?веренн?н бирле кадерл?п саклаган, ?анына и? якын китабы, б?тен тарих буена язмышын уртаклашкан юлдашы. «Йосыф китабы» гасырлар д?вамында безг? халыкны? ?хлакый тойгыларын яктыртып ачуда игелекле хезм?т к?рс?тк?н.
    ??в?л заманнарда шагыйрь ?с?рне язган, ? ?зене? исемен китапны? ахырына гына язып куя торган булган. Укучы китаптан гыйбр?т алган, аны? ка?арманнары бел?н берг? яш?г?н, с?зл?рен к?йг? салып ?ырлаган. ? бу китапны кем язган? Бу хакта уйлап карарга аны? башына да килм?г?н. Ч?нки китап — изге. ? изге ?йберл?рне гади кеше ген? тудырырга м?мкин т?гел; дип уйлаган ул. Инде ?с?р халыкны? к??елен бер яулап ала ик?н, китап к?чер?чел?р аны т?нн?р буе к?череп, т?пл?п халыкка таратканнар. Китап к?чер?чел?р… 400 — 500 ел буе бу фидакарь кешел?р ш?м яктысында «Йосыф китабы»н к?череп утырганнар. ?н? шулай ул безне? к?нн?рг? килеп ?итк?н. Ни ?чен со? шулкад?р ш?мн?р янган, шулкад?р хезм?т куелган? Ч?нки бу ?с?р халыкка икм?к кебек кир?к булган. Халык аны? бел?н рухланып яш?г?н, ил?ам алган, ?д?пк? ?йр?нг?н.
    Бик борынгы заманнарда кызлар, ?зл?рене? кил?ч?ген яхшылыкка юрап «Йосыф китабы»на м?р???гать итк?нн?р, алар ?чен ул б?хет сынау — фал ачу китабы да булган. Кызларны? кил?ч?к гаил? язмышлары ?йб?т ??м м?х?бб?тл?ре тугрылыклы булсын ?чен дип, ата-аналар аларны озатканда сандык т?пл?рен? чиг?ле с?лгег? т?релг?н «Йосыф китабы»н да салганнар.
    Элекке авыл ?йл?ренд? кичл?рен «Йосыф китабы»н ?ыйналып уку ??м ты?лау гад?тк? керг?н була. Шунлыктан, укымышлы кешел?р ген? т?гел, х?тта укый-яза белм?г?нн?р д? бу ?с?р бел?н таныш булып, эчт?леген гыйбр?тле хик?я итеп с?йл?г?нн?р, шигъри юлларны яттан ?йтк?нн?р.
    Кыйсса — болгар-татар ?д?биятына б?тен тарихы буенча т?эсир итеп килг?н ??м ?зене? йогынты к?чен б?ген д? ?уймаган ?д?би эн?ел?рд?н. Ул татар укымышлыларына, ?дип-шагыйрьл?рг? шулкад?р йогынты ясаган ки, алар аны ?зл?ре ?чен ?рн?к санаганнар, аны? ?лгесенд? дист?л?г?н поэтик ?с?рл?р, авыз и?аты ?рн?кл?ре барлыкка килг?н, ул ?ырларда мактап ?ырланган.
    ?с?р ??ркемне? к??елен? якын булган: олысы да, кечесе д?, егет ??м кызы да, укымышлысы да — ??ркайсы аннан ?зен? рухи азык, к?ч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайб?тт?н качарга тырышканнар, егетл?р ??м кызлар м?х?бб?тт? тугрылыклы булырга ант эчк?нн?р. Поэма ??ркемд? кил?ч?кк? ышаныч, якты ?метл?р уяткан, ил-халык алдында ак й?зле, саф к??елле, намуслы булырга ?йр?тк?н. Шунлыктан «Кыйссаи Йосыф» ??р ?йд? булган. Ул татар халкы яш?г?н ??р урында укылган, м?кт?п-м?др?с?л?рд? уку китабы итеп тотылган. Бик сир?к ?с?рл?р ген?, халык к??еленд? шулкад?р тир?н урын алып, ихтирам ител?г?, ?рн?к итеп куелырга м?мкин. «Кыйссаи Йосыф» ?рн?генд?, аны? шигъри т?зелеш-н?зымы асылында шагыйрь и?ат итк?н заманнан башлап й?з?рл?г?н ?с?р язылган. Бу — поэманы? гаять популярлыгы, халыклашкан булуы хакында с?йли.
    ?с?рне? халыкка якын булуы, аны? татар ?д?бияты тарихында якты бер маяк булып торуы — анда куелган б?ек гуманистик идеял?рне?, ил бел?н гаделлек нигезенд? идар? ит?, т?б?н массаларга карата кешелекле булу, м?х?бб?тк? тугрылыкны саклау, ил ??м халык интереслары бел?н яш?? кебек олы идеалларны? югары художество чаралары аша чагылдырылуында. Д??л?т бел?н гадел идар? ит?че, халык турында кайгыртып яш??че идеаль х?кемдарны шагыйрь Йосыф образы аша ?тк?р?. Йосыф — акыл иясе: алдан к?реп эш ит?, авыр ачлык елларында халыкны ?лем ??лак?тенн?н коткара.
    Газиз Йосыф бар ш???рг? х?б?р салды,
    Мисыр ??ле, ?ыелышып, а?а барды,
    Алтын-кемеш биреп, ашлык сатып алды,
    Кызыл алтын т??к? бел?н алды инде.
    М?х?бб?т темасы — Йосыф бел?н З?л?йханы? г?з?л гыйшкы — укучыны ?зен? ??леп ит?. ?ирд? тереклек башлану бел?н м?х?бб?т т? д?ньяга килг?н. Бу ??ркемне? й?р?ге аша уза, аны ??рбер кеше ?зенч? кичер?. ? Йосыф бел?н З?л?йханы? м?х?бб?тен язучы мавыктыргыч итеп сур?тли алган. Биред? тугрылыкка, сабырлыкка сокланырлык. Халкыбыз б?ген д? яшь парларга Йосыф ??м З?л?йха м?х?бб?тен тели ик?н, бу — язучыны? ?леге теманы шулкад?рле б?ек ??м м??гелек ит? алуыны? т?п д?лиле.
    Поэмада атаны? кайгы-х?ср?тл?ре, у?ай ??м кимчелекле яклары Якуб портреты аша сур?тл?нг?н. Яхшы сыйфатлары бел?н берг? анда эгоистлык та бар. Башка балаларына караганда, ул Йосыфны к?бр?к ярата, аны имезеп ?стерер ?чен кол хатынны? имч?к баласын, аерып, кол итеп сатып ?иб?р?. Шагыйрь бу кырыс, каты кешелексезлекне кичер? алмый, ул Якубны? ?зен д? ??залата: с?йг?н улы Йосыфтан аерып, озак еллар х?ср?т эченд? калдыра. Якуб к?з яшьл?рен т?г?-т?г? сукырая. Явызлык ?зене? ??засын ала. Йосыфка м?рх?м?тсез булган агаларын да шагыйрь читт? калдырмый, аларны в??дан газабына тарта. Д?реслекне? тантана ит?ен ?иткер?д? ?кият алымын «Йосыфны? к?лм?ге бел?н к?зен с?ртте д? — к?зе ачылды» кулланса да, ?с?рне? чынлыгына, тормышчанлыгына зыян килми. Без аны н?къ шулай булырга тиеш дип кабул ит?без.
    Б?ек с?з остасы Кол Гали тарафыннан и?ат ителг?н ?лемсез «Кыйссаи Йосыф» поэмасы безне ?аман да ил?амландыра. Аны? поэтик йогынтысы н?ти??сенд? бик к?пл?р кал?м алып, я?а ?с?рл?р и?ат ит?, татар ?д?биятын, аны? поэзиясен алга таба ?стер?. Х?зерге заман шагыйрьл?ребез д? Кол Галиг? м?р???гать ит?л?р, аны? ?????рл?р ди?гезенн?н эн?ел?р алалар, а?а х?рм?т к?рс?т?л?р. ?йе, «Кыйссаи Йосыф» — чын м?гън?сенд? татар халкы рухындагы поэма ул. Инквизиторлар тарих м?йданыны? урта бер ?иренд? учак ягып, барлык рухи х?зин?л?ребезне ?рд?н?л?п ?еп яндырган чагында да халкыбыз ?зене? «Кыйссаи Йосыф»ын к??ел т?рен? яшереп, й?р?ген каната-каната, безне? к?нн?рг?ч? ис?н-имин килеш китереп ?иткерде.
    «Йосыф китабы»н язганга к?пме еллар ?т?г? д? карамастан, ул китап ?аман да табылып тора. Галимн?ребез ел саен татарлар яш?г?н т?б?кл?рг? экспедициял?рг? чыгалар. Тарихи яктан кыймм?тле булган башка китаплар бел?н берг?, «Йосыф китабы»ны? кулъязмаларын да алып кайталар.
    ?йе, шагыйрьне? Кыйссасы — халык рухында! Шагыйрьне? Кыйссасы — к?р?ш м?йданында! Шагыйрьне? Кыйссасы халыкны? ?лемсезлеген раслый-раслый кил?ч?кк? бара.
    Китап бел?н берг? й?ри мик?н
    Гореф-гад?т, акыл, тел-с?йл?м.
    Илг? к?чте Иосыф-З?л?йхалар —
    Сине? кебек болай кем с?йг?н?
    ⇐ Предыдущая37383940414243444546Следующая ⇒
    Date: 2015-09-18; view: 2490; Нарушение авторских прав

  2. Тема:   Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? идея-проблематикасы.
    Максат: ф?нни-тикшерен? эшл?рен? юн?леш бир?;
    фикерл?? с?л?тен, с?йл?м телл?рен ?стер?;
    кызыксынучанлык, гаделлек, тугрылык, сабырлык сыйфатлары т?рбиял??.
    ?и?азлау: “Кыйссаи Йосыф” китабы, компьютер, экран.
    Д?рес барышы.
    Оештыру. Сыйныфта у?ай психологик хал?т тудыру.
    Актуальл?штер?. Алдагы д?ресл?рд? ?йр?нг?н “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре турында с?йл?ш?не б?генге д?рест? д?вам ит?без. ?с?рне? авторы, сюжеты, т?зелеше сезг? таныш. Автор кыйссаны? сюжетына Коръ?нне? 12 с?р?се булган “Йусуф” с?р?сен алган дидек. ?й эше итеп, с?р?д?ге аятьл?рне  ?с?р бел?н чагыштырасы иде.
    ?й эшен тикшер?. Бирем – аятьл?рне Кол Гали ?с?ре бел?н чагыштырырга. “Йусуф” с?р?сенн?н 4 нче аять: “Йусуф атасына ?йтте: “?й, атам, мин т?шемд? к?рдем: унбер йолдыз ??м ай бел?н кояш к?леп ми?а с??д? кылдылар”. Кол Гали бу аятьне шигъри юл бел?н болай ди:
    “Нурлы кояш, тулган ай ??м унбер йолдыз
    Шул т?шемд? с??д? кылды ми?а т?п-т?з,
    Бу т?шемне шулай к?рдем, ?ичбер шиксез,-
    Й?, ?тк?ем, шул т?шемне юра имди”.
    5 нче аять: “?й, угылым, син т?ше?не агалары?а с?йл?м?! ?г?р аларга с?йл?с??, х?сетл?неп сине ??лак ит?р ?чен х?йл? кылырлар, ч?нки шайтан ад?мн?рг? ачык дошман, агалары?ны х?йл?г? котыртыр”. Кол Галид?:
    “Л?кин, угылым, ?ман?ттер, яхшы ты?ла,
    Бу т?шне син беркемг? д? м?гъл?м кылма,
    Саклан кеше кин?сенн?н, шуны а?ла:
    Кешел?рг? шайтан дошман булыр имди.
    Кир?км?ск? бу серл?ре? м?гъл?м булса,
    Кард?шл?ре? бу т?ше?не? аслын белс?,
    К?нчелект?н ачулары ?г?р килс?,
    Бу эш баштук безг? яман булыр имди”.
    6 нчы аять: “Раббы? си?а яхшы т?ш к?рс?тк?н кеби, сине п?йгамб?рлекк? д? сайлыйдыр в? си?а т?ш юрауны ?йр?т?дер в? си?а ??м Ягькубны? башка балаларына да нигъм?тен т?мам итеп бирер…” ?с?рд? бу с?зл?р болай б?ян ител?:       “?мет бар ки, т??ре си?а бирер м?лк?т,
    Кодр?т бел?н насыйб ит?р бик к?п нигъм?т,
    Барлык кард?шл?ре? кылыр си?а х?рм?т,-
    Унбере д? си?а хезм?т ит?р имди.
    Сине? исме? гал?мара м?ш??р булыр
    М?шригъ-М?гъриб олуглары сине белер,
    Кыям?тк? кад?р исме? м??ге калыр,-
    Х?лил-З?бихне? д??л?те к?рн? имди”.
    Укытучы:. 8 гасыр элек язылган ?с?р ??ркемне? к??елен? якын булган: олысы да, кечесе д?, егет ??м кызы да, укымышлысы да – ??ркайсы ?зен? аннан рухи азык, к?ч алган. Олылар сабыр булырга, карчыклар гайб?тт?н качарга тырышканнар, егетл?р ??м кызлар м?х?бб?тт? тугрылыклы булырга ант эчк?нн?р. Поэма ??ркемд? кил?ч?кк? ышаныч,  якты ?метл?р уяткан, ил-халык алдында ак й?зле, саф к??елле, намуслы булырга ?йр?тк?н. Шунлыктан “Кыйссаи Йосыф” ??р ?йд? булган. Ул татар яш?г?н ??р урында укылган, м?кт?п-м?др?с?л?рд? уку китабы итеп тотылган. Бик сир?к ?с?рл?р ген?, халык к??еленд? шулкад?р тир?н урын алып, ихтирам ител?г?, ?рн?к итеп куелырга м?мкин. Кол Гали ?зе бу ?с?рен “Кыйссалардан, хикм?тл?рд?н матуррагы, Ялыкмыйча ты?лау ?чен татлырагы…” дип атый.  Н?ти?? ясап, шуны ?йтик: “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре тулысынча Коръ?н аятьл?ре бел?н сугарылган. Мен? ни ?чен Йосыф турындагы сюжет ме??р еллар буе укучыларны?, ?дипл?рне? игътибарын ?зен? ??леп итеп тора ик?н. Укучылар, ? тагын ни ?чен дип уйлыйсыз? (укучыларны? ?аваплары ты?ланыла ??м экранда ?аваплар чыга).
    Бу сюжетны? ки? таралуына аны? изге китапларга кертел?е зур йогынты ясаган.
    Йосыф вакыйгасы мифология, халык и?аты бел?н тыгыз б?йл?нешле.
    Йосыф темасы эчке каршылыкларга бай.
    4. Йосыф сюжеты билгеле бер чор, ?ирлек бел?н конкрет б?йл?нм?г?н.
    Ш. Т?п ?леш. Укытучы: Кол Гали ?с?рене? идея-проблематикасы хакында с?з барганда, мен? шул д?рт факторны ист? тоту кир?к.
    ?с?рне? ?з?генд? Кеше проблемасы тора. Кем ул?  (Укучылар Йосыф турында ?йт?л?р. Шуннан со? бу образны ачу башлана).
    т?рле сынаулар             п?йгамб?р
    гадел х?кемдар                                                                                    сабырлык
    Йосыф – камил инсан
    масаючанлык                    тугрылык                                         тышкы кыяф?те
    (Укучылар Йосыфны? ??р сыйфаты турында с?йлил?р. Экранда сыйфатларга туры кил? торган х?дисл?р, Коръ?н аятьл?ре чыга).
    Сабырлык турында. Х?дис: “К?р?шт? ипт?шл?рен ?и?г?н кеше т?гел, ? б?лки нык ачуланган х?лд?, сабыр итеп, ?з ачуын ?и?г?н кеше ген? к?чле кеше дип санала”.
    Тугрылык турында. Х?дис: “Алла?ка ышан в? ??р эше?д? тугры бул”.
    Масаючанлык. Ниса с?р?се, аять 36: “Алла? мактана торган т?к?ббер кешел?рне яратмас”.
    Гадел х?кемдар. Ниса с?р?се, аять 58: “?г?р кешел?р арасында х?кем кылсагыз, гаделлек бел?н кылыгыз”. (Н?ти?? ясала).
    Укытучы: ?с?рд? н?рс? ген? эшл?с?? д? ?зе?? кайтуын к?р?без. Шуны д?лилл?рг? кир?к. (Укучылар мисаллар китер?л?р).
    Экранда н?ти?? чыга: Кеше, ул кем ген? булмасын, ?з гам?ле ?чен ?зе ?авап бир?, игелек игелек булып, яманлык яманлык р?вешенд?, ирт?ме-со?мы, барыбер кабат ?зе?? кайта.
    Укытучы: Шулай итеп, Йосыф бел?н З?лайха б?хетле тормышка иреш?л?р. ? б?хетле тормышны? нигезе н?рс?д? со??
    (Укучылар ?з фикерл?рен ?йт?л?р. М?с?л?н, пакь в??дан, намус бел?н яш??, тугрылык, сабырлык, татулык, иминлек, саф м?х?бб?т).
    ?с?р турында белг?нн?ребезне гомумил?штереп куябыз, тест сорауларына ?аваплар язып, д?фт?рл?рне ?ыеп алабыз. (?с?р буенча тест эшл??).
    Укучылар, 8 гасыр элек язылган булуына карамастан, ?с?р онытылмый дидек. Т?рле буын кешел?ре ?чен уртак х?зин? булган кыйссаны кил?ч?кк? ?иткер? ?чен н?рс?л?р эшл?н?? (Яшь тамашачы театры спектакле турында укучы чыгышы).
    IV.Йомгаклау.Укытучы: Без б?ген  “Кыйссалардан, хикм?тл?рд?н матуррагы,  Ялыкмыйча ты?лау ?чен татлырагы…” булган “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? идея-проблематикасы турында с?йл?штек. Поэмада ата бел?н угылны? кайнар м?х?бб?те, туганнар ызгышын гаепл??, ка?арманны? саф, б?тен холкы, З?л?йханы? гомер буена бер м?х?бб?тк? тугры булып калуы, к?чле характеры, сабырлыгы ??м шулар н?ти??сенд? Якуб, Йосыф, З?л?йханы? б?хетк? иреш?е халыкны гасырлар д?вамында ?хлакый т?рбиял?п, аны? якты ?метен? юлдаш булып килг?н. Язмышны? барлык сынауларында, азатлык ?чен ??м ватанны саклап к?р?шк?нд? татар халкыны? батыр улларына Йосыф-Йакуб тугрыллыгы таяныч булган. “Кыйссаи Йосыф” ?с?ре х?тта Пугачев х?р?к?тенд? д? катнашкан. Архивта, м?с?л?н, бер татар кешесене? конфискациял?нг?н милке эченд? “Йосыф китабы” да телг? алына. Икенче б?тенд?нья сугышында немец ?сирлегенд? булган татар сугышчылары ?зл?рен б?хетсез язмышка тарып, чит илг? эл?кк?н Йосыф итеп к?з алдына китер?л?р, ? туган аталарын Якуб бел?н чагыштыралар. Шул р?вешч?, халык китабы “Кыйссаи Йосыф” татар егетл?рен туган ил бел?н тоташтырган рухи к?перг?, патриотизм юлдашына ?йл?н?.  ?с?р, г?рч? ул т?п ка?арманны? ?леме бел?н т?г?лл?нс? д?, оптимистик, тормышчан рухлы. Йосыфны? ?леме табигый к?ренеш буларак кабул ител?. Ч?нки бу ка?арман гомерен намус бел?н, кешел?рг? файдалы, игелекле итеп ?тк?рг?н. Шу?а к?р? ул халык х?теренд? м??гелекк? уелган. ? ?с?рд?ге сугышсыз, тыныч тормышны данлау республикабызны? б?генге эчке ??м тышкы с?яс?тен? гаять аваздаш я?гырый.
    ?з и?атында м?селманча китап традициял?ре бел?н ?ирле т?рки  халыкларны? фольклор мотивларын органик р?вешт? берг? кушып ?иб?рг?н Урта гасырлар шагыйре Кол Галине? исеме мен? инде сигезенче гасыр татар халкыны? к??ел т?ренд? яши — халык характеры оешуда аны? ?с?ре шифалы чишм? кебек чыганак булып тора.
    V. ?й эше. “Кыйссаи Йосыф” поэмасыны? татар халкы рухи тормышындагы роле” диг?н темага инша язарга ?зерл?нерг?.
    Татарстан Республикасы
    Кукмара муниципаль районы
    муниципаль белем бир? учреждениесе
    Кукмара 4 нче гомуми урта белем бир? м?кт?бе
    ТР Ф?н ??м м?гариф Министрлыгы, укытучыларны? белемен к?т?р? Институты ?тк?рг?н Республика семинарында к?рс?тк?н ачык д?рес:
    “Кол Гали “Кыйссаи Йосыф” ?с?рене? идея-проблематикасы”
    Югары категорияле
    татар теле ??м ?д?бияты
    укытучысы В?лиуллина Р.М.
    2010 нчы ел, 22нче сентябрь

  3. Булгарская культура была неразрывной частью культуры мусульманского Востока. Будь то богословская и научная мысль, или литературные открытия, все они развивались на основе общих достижений культуры мусульманского мира. Если богословие опиралось преимущественно на арабские источники, то литература развивалась в тесном взаимодействии с персидской литературой. Собственно тюркская литература к началу ХШ в. накопила весьма солидный опыт в художественно-философских поисках. Поэма «Кутадгу билиг» Юсуфа Баласагуни (XI в.), поэтическая антология из «Дивана» Махмуда Кашгари (XI в.), поэма «Хибат ал-хакаик» Ахмеда Югнаки и лирика великих суфиев XII в. Ахмеда Ясави и Сулеймана Бакыргани представляли собой мощный фундамент для новых художественных открытий.
    Тюркская литература, а булгарская литература являлась ее органической частью, чутко следила за развитием персидской литературы и каждое значительное достижение в ней воспринимала как толчок для новых поисков. К началу XIII в. высшим достижением литературы мусульманского Востока стало творчество великого персо-азербайджанского поэта Низами, который создал модель поэтического гуманизма, основав сюжет своих поэм на любовной драме двух молодых красавцев.
    В тюркской поэзии еще оставался не освоенным опыт Фирдоуси (XI в.), автора великого эпоса «Шахнаме» и поэмы «Йусуф и Зулейха».
    В условиях тревожной эпохи первой трети ХШ в. в Поволжье булгарский поэт Кул Гали выбрал для своей поэмы сюжет Йусуфа, который освещался в Библии и Коране. Импульсом в этом выборе послужила поэма Фирдоуси. Поэту подсказала этот сюжет социально-историческая актуальность эпохи, когда булгарское общество получило тревожный сигнал о надвигающейся угрозе нашествия степняков. Для страны самой необходимой защитой в этих условиях было единство, и сюжет, где осуждаются распрей братьев, как нельзя точно под­ходил в качестве поучительного урока для страны, ожидающей нашествия врага.
    Кул Гали, широко образованный мыс­литель своего времени, имел под рукой большой набор источников, начиная от «Тефсира» Табари (IX в.) и кончая по­эмой Фирдоуси и сочинением Ансари (XI в.). «Сказания о пророках» на персид­ском языке и прозаическое сочинение гератского шейха Абдаллаха Ансари «Анис ал-мюридин ва шамс ал-маджалис» («Друг мюридов и солнце собраний») дополняли множеством конкретных деталей и преда­ний коранический первоисточник, т.е. 12-ю суру, названную Творцом «Ахсан уль-касас» («Прекраснейшее из сказаний»). На перечисленный круг источников указы­вают западные исследователи, в частности голландский ученый М.Т.Хоутсма [Houtsma, 1889, S.76]. Наше текстологическое сличение также подтвердило его правоту. Но нам было суждено по следам догадок академика А.Крымского [НЭС, стб.52-53] и Е.Э.Бертельса [1994, с.168] открытие ос­новного источника поэмы Кул Гали. Им явилось сочинение Абдаллаха Ансари «Анис ал-мюридин», энциклопедический труд, в котором собрано множество преда­ний и версий эпизодов и деталей. Вслед за Кул Гали к нему обращались все авторы восточных поэм о Йусуфе: турецкие поэты ХШ-ХУ вв., узбекский поэт Дурбек, пер­сидско-таджикский поэт Джами (XV в.), курдский поэт Селим Слеман (XVI в.).
    Поэма Кул Гали примечательна во мно­гих аспектах. «Кысса-и Йусуф» («Сказание о Йусуфе») – по сути, первое сюжетное произведение средневековой булгаро-татарской, если взять шире – тюрко-татарской поэзии. Этот факт изначально обеспечивал дастану (поэме) занимательность. Не­спроста поэма стала самой любимой кни­гой татарского народа в течение всей его многовековой истории. Она была законче­на 12 мая 1233 г.
    В средневековье не сам сюжет решал проблему оригинальности, а трактовка его, которая воплощалась в нюансах. «Кысса-и Йусуф», будучи первой тюркской версией сюжета, имела во многом тюркский колорит и этим задала тон всему развитию поэзии во всех трех регионах тюркского культурного мира: в Поволжье, Средней и Малой Азии.
    Поскольку литература тюркских народов, булгарская в том числе, не имела опыта в создании большого полотна сюжетного произведения, в поисках образца поэт обращался к опыту тюркского эпоса. Это выразилось в композиционном построении рассказа (диалогичность речи), в модели отношений героев, в коллизийной завязке развития фабулы, в этнографических нюансах внешности героев и их поступков и т.д. Самой броской чертой построения поэтической формы произведения предстают размер стиха и строфика. Кул Гали выбрал традиционно народный размер и строфику, которая состоит из четверостишия, рифмующуюся по принципу а а а б, в котором каждая двенадцатисложная строка имеет по три цезурных узла, а каждый узел состоит из четырех слогов. Это было гениальным решением поэта. Такое построение обеспечивало размеренное развитие рассказа, а сквозной во всю поэму редиф, или рефрен «имди» (уже, теперь) нанизывал весь текст на одну крепкую нить. И чтение, или исполнение поэмы происходило в традиции дастанного эпоса – под напев. Не исключено, что произведение изначально было рассчитано на такую форму бытования.
    В выборе размера и строфики произведения ориентиром поэту послужила строфа Ахмеда Ясави. Для наглядности приведем два примера.
    М?рк?б л?гыр, й?гем агыр, ?зем гъ?мкин,
    Х?ср?т берл? гакыл-?ушым китте, т?мкин,
    ?теб к?рван, к?здин гъ?йеб булды сакин, –
    Барур ?айым бел?шм?см?н кайан имди.
    (Средство передвижения тощее, груз тяжел, я сам печален,
    От горя рассудок и спокойствие покинули [меня],
    Караван прошел, с глаз исчез обитатель, –
    Как мне определить сторону, куда я должен идти?)
    (Ахмед Ясави)
    Х?лем дишвар, т?нем м??рух, к??лем м?гъмум,
    Нагя? д?шдем бу михн?т? м?н бер м?злум,
    ?й д?рига, атам Йагкуб калды м?хр?м, –
    Мондан со?ра б?ни канда к?р?р имди?
    (Положение мое тяжелое, тело изранено, душа опечалена,
    Нечаянно попал в это бедствие я – обиженный,
    Как досадно, отец мой Йакуб остался лишенный, —
    После этого где же увидит меня?!)
    (Куп Гали).
    СОДЕРЖАНИЕ ПОЭМЫ ВКРАЦЕ
    Одиннадцатилетний сын пророка Йакуба Йусуф видел во сне, как солнце, луна и одиннадцать звезд сошли с неба и поклонились ему. Отец истолковал это так – Йусуфа ждут царство и пророчество, а одиннадцать его братьев будут служить ему. Приемная дочь Йакуба подслушала это и рассказала братьям Йусуфа. Обуреваемые завистью старшие братья решили не допустить этого – поклялись убить любимца отца. Заинтересовав младшего брата рассказами о прелестях степи и уговорив отца отпустить с ними брата, они увели его и попытались убить, но по совету более жалостливого Йахуды, связав ему руки и ноги, бросили в колодец. А рубашку окропили кровью ягненка и показали отцу как доказательство того, что Йусуфа съел волк.
    Мимо колодца проходил караван, купец Малик Дугр отправил своих слуг за водой, и они извлекли из колодца юношу-красавца, от которого Малик был в восторге. Вскоре к колодцу подошли братья Йусуфа и потребовали у купца его выдачу. Купец изъявил желание купить их «раба», и братья продали его за восемнадцать мелких монет.
    Дочь царя Магриба Зулейха увидела во сне красавца Йусуфа и влюбилась в него. Рассказала об этом отцу Таймусу, лишилась сна, отказывалась от еды. Через год снова увидела сон, но юноша лишь ответил: «Я – твой, ты – моя». Проходит год, и на мольбу девушки: «Кто же ты, где твоя обитель?» — юноша отвечает: «Я — царь Египта, если хочешь меня видеть, приезжай в Египет». Но он предупреждает: «Не спеши, в этом деле прояви терпение, лишь терпением достигается цель».
    Но Зулейха не послушалась. Рассказала отцу о своем третьем сне и просила выдать ее за царя Египта. Состоялась переписка Таймуса с царем Египта Кытфиром (Потифаром, или Пентефреем – по Библии). Тот выразил готовность принять дочь царя Магриба. Таймус отправляет свою дочь с богатым приданым. Но Зулейху ждет жестокое разочарование: вместо ожидаемого красавца она видит перед собой совершенно незнакомого мужчину, но по совету своих служанок вынуждена согласиться со своей участью. И вот доходит до них слух о баснословно дорогом рабе, которого выставил на торги купец Малик. Увидев его, Зулейха теряет сознание. Очнувшись, она требует у слуг, какая бы цена ни требовалась, купить его для нее, ибо узнает в нем героя своей мечты, которого она видела во сне. Кытфир покупает раба-красавца ценою всей своей казны и вручает его Зулейхе со словами: «У нас нет ребенка, пусть же он будет нашим сыном».
    Зулейха оказывает юноше такие почести, каких не видел сам правитель: каждый день облачает его в новое платье, сама плетет его волосы в косы и т.д. И, наконец, открывает ему свою тайну, признается в страстной любви. Юноша держится стойко и отвечает достойно: «Азиз (титул правителя. – Н.Х.) принял меня в сыновья, как я изменю отцу!».
    Зулейха в отчаянии раскрывает свою тайну кормилице. Та советует построить дворец-ловушку, который должен захватить воображение юноши, и он должен покориться желанию своей госпожи.
    По велению Кытфира был построен дворец, в котором были посажены серебряные деревца, на их ветках сидели золотые птицы. Между колоннами стоял золотой конь, у основания колонн находились серебряные статуи быков. Зулейха велела позвать Йусуфа. Юноша был очарован таким зрелищем и задал вопрос: «Почему нет рядом с госпожой Азиза?». Царица признается, что дворец она построила для Йусуфа и начинает перечислять его достоинства. Она ярко и детально описала внешнюю и внутреннюю красоту юноши. После опаляющих признаний красавицы герой был на грани падения. Но донесся свыше глас Бога, и показалась тень отца. Джигит взял себя в руки и побежал. Зулейха погналась за ним. У двери их застал Кытфир. Оправдываясь перед ошеломленным супругом, Зулейха всю вину свалила на Йусуфа. В конце концов, она добилась заточения юноши в зиндан, в котором он просидел двенадцать лет.
    За это время Кытфир умер, его место на престоле занял его брат Мелик Реййан. Обвиненные в заговоре против него, хлебодар и виночерпий попадают в зиндан. Они оба видели сны, которые были истолкованы Йусуфом как добрая весть виночерпию об освобождении и печальная весть хлебодару о казни. Предсказание сбылось.
    Однажды и правителю Египта приснился тревожный сон. Во сне он видел семь тучных и семь тощих колосьев. Последние уничтожили первых. Потом видел царь семь тучных и семь тощих коров. Последние проглотили первых. Толкователи снов не могли дать никаких объяснений. Виночерпий вспомнил о Йусуфе и рассказал об этом царю. Он послал его в зиндан. Йусуф истолковал сон как предстоящие семь урожайных лет, после которых наступят семь лет засухи. Реййан приказал освободить Йусуфа из заточения и приехал со своей свитой встречать его. Йусуф отказался от свободы, пока не освободят всех узников. Реййан освободил всех, потом уступил трон Йусуфу со словами: «Царства ты достойнее меня, все вы повинуйтесь ему».
    Встал вопрос о везире. Бог через архангела Джабраила повелевает Йусуфу выйти в путь и первого встречного сделать везирем. Им оказался человек невзрачного вида, бедняк – его Йусуф сделал везирем. Вначале он сильно колебался, но Джабраил дал знать, что этот бедняк, будучи младенцем, свидетельствовал перед Кытфиром о невиновности Йусуфа, когда Зулейха обвиняла его в измене. Везир под стать Йусуфу оказался мудрым.
    Однажды герой встречает у дороги изможденную женщину, которая оказалась Зулейхой. Он, потрясенный, спрашивает: «Где твой тонкий стан, восхитительная красота?». Женщина отвечает: «Все это – страсть к тебе. Ничего не осталось из богатства и власти, не исчезают, однако, любовь и страдание». Джабраил прошелся крылом по лицу Зулейхи, к ней вернулись молодость и былая красота. Герой и героиня сыграли пышную свадьбу, прожили счастливую жизнь, вырастив 12 сыновей.
    Йусуф предпринял энергичные меры, чтобы подготовить страну к засухе, построил амбары, накопил запасы и при наступлении засухи велел больше не сеять зерна.
    Засуха охватила и Ханаанскую землю, родину Йусуфа. Йакуб отправил своих сыновей в Египет, чтоб те попросили хлеба у справедливого египетского царя. Йусуф принял своих обидчиков приветливо, щедро одарил хлебом, но не раскрыл себя. К следующему приезду построил дворец, на стенах которого изобразил сцены глумления братьев над ним. Это – испытанный прием в мировой литературе. Вспомним Гамлета, который разыграл на сцене преступление своего дяди и наблюдал за его реакцией на спектакль. Йусуф прикидывался непонимающим языка «гостей», объяснялся через переводчика. А те передавали друг другу: «Это – о наших неблаговидных делах» и лишились аппетита. Йусуф перевел их в другой зал. В этот приезд по просьбе Йусуфа они привели с собой единоутробного брата его Вениамина, состоялась их тайная встреча. Йусуф обещал брату придумать способ оставить его при себе. Он положил в его воз свой золотой кубок, потом организовал обыск, и кубок «обнаружили» в возе Вениамина. Правитель Египта задержал его как «пойманного вора» и «арестовал». Один из братьев также остался в Египте. Йакуб в неприятном сообщении узрел возможную радость и произнес: «Бог даст, трех сыновей увижу вместе».
    В третий приезд Йусуф вынул из шкатулки расписку, написанную братьями при продаже его в рабство, где были перечислены три злостные привычки продаваемого: «лжец, беглец и вор». Те долго отпирались, что не понимают о чем речь, потом стали признаваться, что у них в самом деле был один раб — все это, мол, о нем. Йусуф жестко их разоблачил, велел завязать им глаза и грозился отрубить каждому одну руку, потом повесить «за шею». Братья стали умолять его о пощаде ради многострадального отца, и Йусуф заплакал, велел развязать глаза, те с удивлением признали в правителе Египта своего брата, бросились в объятья друг другу.
    В следующий раз братья привезли отца. Йусуф представил ему свою жену Зулейху и двенадцать своих сыновей.
    Йакуб, предчувствовав близкую кончину, вернулся в Ханаан. Сюжет завершается кончиной героев: сперва умирает Зулейха. Поэт подчеркивает: «Йусуф не стал снова жениться, жил заботой о детях». Потом скончался Йусуф.
    В чем же состоит отличие сюжета о Йусуфе от поэмы Фирдоуси? Прежде всего, в ключевом элементе построения фабулы: в трактовке отношений героев. У Фирдоуси, например, героиня – коренная египтянка. В таком варианте ее настойчивость перед красивым рабом Йусуфом приобретает одну нравственную окраску. В варианте Кул Гали Зулейха – дочь царя другой страны («Магриба»), она влюбляется в Йусуфа заочно, во сне. Это – другой оборот событий, и нравственная оценка здесь другая. Такая схема взаимоотношений героев почерпнута из дастанного эпоса. Первейшее требование к правителю в древне-тюркском (в частности, в огузском) эпосе -это то, что каган должен иметь крепкое мужское потомство. Двенадцать сыновей Йусуфа отражают именно этот мотив. Ведь в Библии, в коранических тефсирах и у Фирдоуси Йусуф имел двух сыновей. Тюркские черты в образе героя проявляются в его внешности: сперва Йакуб, потом Зулейха сплетают волосы Йусуфа в косы. Это – деталь из древнетюркской этнографии, когда косы свидетельствовали о знатности рода [Вайнштейн, Крюков, 1966, с.177-178].
    Принципиальная новизна в трактовке отношений героя и героини состояла в последовательном отстаивании идеи моногамии. Поэт показывает на примере Йакуба пагубность многоженства для судьбы детей (у старца было четыре жены). Неспроста Йусуф при встрече с отцом подчеркивает «Дети все наши, все они от Зулейхи». Здесь, несомненно, сказывается несколько традиций: во-первых, народная традиция, воплощенная в тюркском эпосе, во-вторых, пример личности и творчества Низами — осознанное отстаивание моногамии.
    Центральным мотивом поэмы является терпение. Эта идея обозначается в совете Йусуфа во сне Зулейхи, в самоутешении Иакуба после утраты сына, в наставлении служанок Зулейхи, и она воплощена в афоризме: «Терпением достигается цель». Этот алгоритм как будто сформулирован в расчете на долгую и сложную историю татарского народа, и он заключает в себе формулу оптимизма. Все три героя: Йусуф, Иакуб и Зулейха, в сущности, представляют собой воплощение этой декларированной истины. Указанный мотив варьируется в десятках и сотнях татарских афоризмов, и он стал национальной чертой, существенным элементом менталитета татарского народа.
    Идея справедливого правителя как отражение проблемы правителя и народного благоденствия представляет стержневую ценность поэмы. Она воплощена в образе мудрого Йусуфа:
    Гаклы кямил, гыйльме хикм?т кямил бел?р,
    М?дд?гыйл?р д?гъва берл?н а?а к?л?р,
    Хас в? гам? гадел, д?рест х?кем кылур,
    ?ич кемс?г? ???р-??фа кылмаз имди
    (Разум его совершенен, в совершенстве знает науку философии,
    Недовольные с жалобой приходят к нему,
    Избранных и простых судит справедливо, верно,
    Никому не доставляет обид и страданий.)
    Последующие тюркские поэты в поисках идеала справедливого царя низменно отталкивались от формулы Кул Гали. Долгую жизнь поэме обеспечил пафос миролюбия, воплощенный в нем. Государство, которым управлял Йусуф, никому не угрожает и ни с кем не воюет.
    Поэма быстро и глубоко вошла в духовную жизнь булгаро-татарского народа. Любопытно, что через шестьдесят лет после ее появления в Булгаре был поставлен надгробный памятник, где начертано имя «Мамил», имя младшего сына Йусуфа [Хисамов, 1979, с.23-24; 1984, 29 б.]. 60 лет – средняя продолжительность жизни. Таких сохранившихся эпитафий в булгарской истории насчитывается семь.
    Все свидетельствует о том, что поэт Кул Гали погиб во время монгольского нашествия. Следы этого заметны и в самой поэме: остались незавершенные строфы, есть повторения строк, выражений и целых строф, которые находятся ниже уровня авторского таланта и задерживают развитие сюжета. Видимо, они представляют собой вариации из творческой лаборатории поэта, поиски оптимальных вариантов и рассчитаны на доработки. Похоже, что автор уже не имел времени и возможности для этого. А ученики сочли необходимым сохранение всего, что вышло из-под священного пера великого мастера.
    «Кысса-и Йусуф» оказала огромное влияние на развитие булгаро-татарской и всей тюркской поэзии. В общетюркском плане ее миссия состоит в том, что она вплотную подвела домонгольскую тюркскую поэзию к освоению достижений великого Низами, к которому тюркская поэзия Поволжья смогла приступить лишь через сто лет из-за исторических катаклизмов.
    Сюжет Йусуфа и Зулейхи вслед за Кул Гали стал двигателем прогресса средневековой тюркской поэзии. Вслед за «Кысса-и Йусуф» в том же веке стали появляться назире (подражания и состязания) на нее. В Крыму появилась объемная поэма Махмуда Крымлы, в Малой Азии Шаййаза Хамзы и Сули Факиха. Далее создавались по несколько поэм в каждый век. В XIV веке появилась поэма «Йусуф и Зулейха» турецкого поэта Ахмеди, на нее опирался Дурбек, далее появились поэмы Хамди, Кемаля Пашазаде и Ташлыжалы Яхьи. Курдская поэма «Йусуф и Зулейха» Селима Слемана написана на основе поэмы Сули Факиха. Во всех них отражается благодатный художественно-нравственный и социально-философский мир «Кысса-и Йусуф».

  4. ?УДК 82.09
    Хайруллина Дина Мунировна
    доцент. Бирский филиал Башкирского государственного университета [email protected] Dina M. Hayrullina associate professor. Birsky branch Bashkir state university [email protected]
    Пророческие и личностные качества Йусуфа (по поэме К.Гали «Кыйссаи-Йусуф»)
    Prophet’s and human’s traits of Iusuf in poem Kul Gali “Kissai-Iusuf”
    Аннотация. В данной статье отмечается, что поэма Кул Гали “Кыйссаи-Йосыф” – шедевр литературы с мировым значением в культурном развитии человечества. Это произведение стало основой для очень многих произведений, в основе опирающихся на исторические события и Коран. Личность пророка Йусуфа, уже по рождению, предопределена на пророческую миссионерскую деятельность. Художественное воплощение пророка Йусуфа в произведении даёт возможность глубже понять его человеческие качества, борьбу с обычными человеческими пороками.
    Ключевые слова: Ислам, Йусуф, Ягъкуб, пророк, вера, царство, мировая культура, личность.
    Abstract. Kul Gali’s poem “Kissai-Iusuf” is a world-known masterpiece of literature with is considered essential for many literary works based on history and Koran. Prophet Iusuf’s personality was predestinated to have prophetical missionary sphere of action. Prophet Iusuf’s dramatic prosopopoeia missionary gives an opportunity to deeply understand humane qualities and vices. Prophet’s pilgrimage is a faith with personal vices stimulated by sacrosanct faith in Allah.
    Key words: Islam, Iusuf, Iagkub, prophet, faith, kingdom, the world culture, personality.
    В последние 20-25 лет в связи с духовным кризисом, можно сказать, мирового планетарного масштаба, учёные стали задумываться, прежде всего, о внесении преобразований в школьное образование. Основной целью такого преобразования, предлагаемого и вносимого, отнюдь не чиновниками, а истинными учёными, это попытка приблизить знание, под которым долгое время подразумевалась лишь систематизированная информация в той или иной научной сфере к реальной жизни, к житейскому осмыслению того, что изучается по той или иной дисциплине. К попыткам такого рода относится «Культурологический подход», предложенный В.А.Доманским в практической
    разработке уроков литературы. Предложенное В.А.Доманским не есть методическое новшество, это попытка способствовать кардинальному изменению, преобразованию не столько школьного образования, сколько мышления, мировоззрения, смены приоритетов у подрастающего поколения. Следуя принципам московского учёного и руководствуясь Информационно -энергетическим Учением, разработанным С.С.Коноваловым, приходим к выводу, что возникла необходимость преобразовывать сами способы мышления современного человечества. На наш взгляд, необходимо приближать к научному знанию не только житейские проблемы, но и теологическое знание.
    На протяжении всей известной науке истории развития человечества мир ещё никогда не воспринимался как единое целое, не подвергался системному и объективному осмыслению, доступному широкой аудитории. Вот это, отчасти, и явилось причиной того, что появилась решимость заговорить о пророке Йусуфе, личности очень популярной и уважаемой народами мусульманского мира; имеющего мировое значение, ибо имя этого сподвижника, миссионера Ислама известно всему мировому сообществу, особенно Востоку. Житие Йусуфа обрело вечную жизнь в произведениях мировой литературы и культуры. На сегодняшний день науке известно около 360 версий литературных произведений о Йусуфе, основой которым послужили суры Корана. Одной из наиболее популярных и древнейших версий сказания о Йусуфе являлась и остаётся по сей день поэма тюркского поэта, жившего в Волжской Булгарии, располагавшейся на территории современного Татарстана и, отчасти, Башкортостана, Кул Гали «Кыйссаи-Йусуф».
    По сведениям и рассуждениям Н.Хисамова, современного татарского учёного, внёсший неоценимый вклад в развитие Йусуфианы, связь Йусуфа с Древним Востоком отражается в двух великих памятниках письменности: Фирдоуси (10в.) и Джами (15в.). Сюжеты более поздних версий писались по двум направлениям: по основной линии сюжета Фирдоуси, где упор делается на треволнения отца Йусуфа – Пророка Йагъкуба, разлучённого с любимым сыном; по основной нити сюжета Джами – это история мистической любви Йусуфа и Зулейхи, которая переросла у его последователей в создание образа-символа жертвенной фигуры, растворившейся в Аллахе, не имеющего своего «Я».
    Пророк Йусуф – широко известный персонаж в исламской культуре. Упоминается его имя и в литературе других религиозных конфессий. В народной среде он завоевал популярность, прежде всего, как очень чистый, непорочный, праведный человек, проживший достойную жизнь. На примере любви Йусуфа и Зулейхи воспитывалось не одно поколение тюрко-татарской молодёжи. Трансформация сюжета, на который указывает Н.Хисамов, в основе которого лежит исторический факт, имела очень большое значение в развитии Йусуфианы и популяризации его личности [2].
    «Йусуф пайгамбар (пророк)» давно стал книжным термином у тюрко-мусульманских народов. Значит, Йусуф – пророк, то есть близкий Богу человек, а может, часть самого божества?
    В одной из очень популярных мусульманских книг «Гыйбадэте исламия» (Мусульманский молитвенник), составленной ещё в девятнадцатом веке

  5. Закир? Х?бибуллина
    Раушания Ми?нуллина
    Бу хезм?тт? ана теле ??м ?д?бияты д?ресл?ренд? укучыларны? с?йл?м телен ?стер? максатында сочинениел?рне ничек язу турында с?з бара. Сочинение язарга ?йр?т? буенча алдынгы укытучыларны? эш т??риб?сенн?н ?рн?кл?р китерел?. Кулланмада бирелг?н сочинение ?рн?кл?ре ?чен Т?б?н Табын, Иж-Бубый, М?слим, Киров, Югары Киб?ху?а, Т?б?н Ушма, Зур С?рдек, Янурыс, Ямаширм?, Казан ш???рене? 8 нче гимназия ??м 3 нче м?кт?п-гимназиясе укытучыларына р?хм?тебезне белдер?без.
    ?леге хезм?т ? м?кт?п, педучилище укучылары ??м абитуриентлар ?чен д? ярд?млек.
    Эчт?лек
    С?з башы
    Сочинение язарга ?йр?т?не? гомуми м?сь?л?л?ре
    V—VIII сыйныфларда сочинение язарга ?йр?т?не? ф?нни нигезл?ре
    Икм?кне? кадерен бел
    Кыш
    Туган ягыма кыш килде
    Китап уку — и? яхшы белем алу
    Татар крестьяннарыны? газаплы тормышы
    Туган авылым
    «Муса абый» повестен укыгач…
    Галия — авыл интеллигенциясене? я?а буыны
    IX — XI сыйныфларда сочинение язарга ?йр?т? нигезл?ре
    М. Ф?йзине? Галиябануы Ф. ?мирханны? Х?ятыннан н?рс? бел?н аерыла?
    Аерым темаларга сочинение ??м план ?рн?кл?ре
    ?ырга ?йл?нг?н исем
    Икм?к — тормыш нигезе
    Тынычлык, сугыш ??м XX гасыр
    Иск?нд?рг? ачык хат
    Чит ?ирл?рд? й?реп гыйбр?т ал…
    Кеше ??р яктан г?з?л булырга тиеш
    Муса ??лилне? Б?ек Ватан сугышы чоры и?атында туган ил ??м ирек темасы
    Минем замандашым ?д?биятта ??м тормышта
    Б?хет турында уйлану
    Г?з?л минем туган ?ирем
    Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыгын г??д?л?ндер?че образ (I вариант)
    Акъ?би образы — халык намусын ??м рухи д?ньясындагы сафлыкны г??д?л?ндер?че образ (II вариант)
    Ике телем — ике канатым
    Республикам минем (Юлъязма)
    Татарстан — минем республикам
    Газиз телем гасыр ди?гезл?рен Кич?-кич? килг?н ерактан.
    Гаяз Исхакыйны? «З?л?йха» трагедиясенд? милл?т ??м дин язмышы м?сь?л?л?рене? с?нгатьч? х?л ителеше
    И туган ягым, нинди г?з?л син!
    Фатих К?рим и?атында сугыш фа?игасене? чагылышы
    Татар ?д?биятында м?х?бб?т темасы
    К?рим Тинчуринны? «С?нг?н йолдызлар» драмасында фа?ига ??м матурлык
    Х?с?н Туфан и?атында мо?-сагыш, сагыну хисл?ре
    Халык х?теренд? м??гег? уелып калган ул к?нн?р…
    М?х?мм?т М??диев и?атында авыл ??м м?кт?п темасы
    ?. Еники ?с?рл?ренд? рухи байлык проблемасы
    Ш. Х?с?еновны? «?ни килде» драмасында ана образы
    Ана — б?ек исем, Н?рс? ?ит? ана булуга!
    Д?нья тер?ге — хатын-кыз
    Г. Б?шировны? «Туган ягым — яшел бишек» ?с?ренд? татар халкыны? гореф-гад?тл?рен ??м йолаларын сур?тл??
    Гаяз Исхакый и?атында милл?т язмышы проблемасыны? куелышы
    ?. Еники и?атында сугыш темасы
    Гаяз Исхакыйны? «З?л?йха» драмасында милли фа?игане? чагылышы
    «Колыма хик?ял?ре» — Ибра?им Салаховны? ?ан авазы
    ??йк?лл?р н?рс? хакында с?йлил?р?
    «Кыйссаи Йосыф» поэмасы — халыкны? рухында
    Галим?ан Ибра?имовны? «Казакъ кызы» романында Карлыгач-Сылу образы
    Татар халкыны? к?нк?реше ??м б?йр?мн?ре
    Ч?ч?к ат, г?з?л Татарстаным!
    Д?рдем?нд поэзиясенд? сагыш, сызлану
    Ш?риф Камалны? «Акчарлаклар» ?с?ренд? Ш?р?фи карт образы
    Тарихлардан килг?н хакыйкать (Н. Ф?ттахны? «Сызгыра торган уклар» романы буенча)
    Илдар Юзеев —яшьлек ??м батырлык ?ырчысы
    Муса Акъегетне? «Хисаметдин менла» ?с?ренд? м?гъриф?тчелекне? чагылышы
    Габдел??ббар Кандалый — м?х?бб?т жырчысы
    Файдаланылган ?д?бият
    Яшьл?р сочинение язарга яратмыйлар. Ни ?чен? Х?зерге яшьл?рд? бер сыйфат — кил?ч?кт? кир?км?г?н н?рс?г? вакыт ?р?м ит?рг? тырышмау, ??р ??н?рне? ?зенч?леге бар. Б?тен кеше д? язучы, журналист булып бетми. ?мма бер хакыйкатьне онытмаска кир?к — язма р?вешт? (язмача) ?з фикере?не логик эзлеклелект? ?йт? бел? табибка, укытучыга кир?к булган кебек, игенчег?, эшчег? ??м тег?чег? д? бер ?к д?р???д? кир?к булуы б?х?ссез.
    Х?зер кешене? рухи д?ньясы, фикерли бел?е беренче планга чыга бара. Шу?а к?р? ?з фикере?не эзлекле, д?лилл?п ??м сур?тл?п ?йт? бел?, фикере?не д?лилл?п б?х?ст? катнаша алу — кир?кле сыйфат.
    Туган телебезне? тарихы, аны? язмышы, кил?ч?ге турында борчылып с?йл?г?н заманда, м?кт?пт? аны тиешенч? ?зл?штер? — изге бурыч ??м шуны? бел?н берг? катлаулы процесс.
    Сочинение — укучылар, бигр?к т? чыгарылыш сыйныфы укучылары, югары уку йортларына кер?чел?р ??м укытучылар ?чен и? катлаулы ??м ?аваплы м?ст?кыйль язма эшл?рне? бер т?ре. Сочинение — ?зе? яза торган теманы а?лап, фикерл?ре?не билгеле т?ртипт?, эзлеклелект?, ачык итеп язмача бир? бел?. Укучыны? м?ст?кыйль фикер й?рт? бел?ен, с?з с?нгатенн?н файдалана алуын, д?ньяга карашын язган сочинениесе аша тоярга м?мкин. Т??риб?ле укытучылар сочинениел?р ?стенд? эшл??не белем ??м т?рбия бир?д? аеруча н?ти??ле алым итеп карый, ч?нки ул укучыны? рухи д?ньясын а?ларга ??м а?а тиешле юн?леш бирерг? ярд?м ит?.
    Сочинениел?р язу укучыларны фикер й?ртерг?, конкрет ?йтк?нд?, кал?м тотып фикер й?ртерг? ?йр?т?. Шулай ук аларны? ?хлак нормаларын ?зл?штер?ен? ярд?м ит?.
    Методик кулланмада т?б?нд?ге м?сь?л?л?р яктыртыла:
    — сочинение язарга ?йр?н?не? башлангыч чоры;
    — эшне планлаштыра бел?;
    — тема сайлау;
    — материал туплау;
    — сочинениене язу ??м редакциял??;
    — ?рн?к сочинениел?р.
    ?рн?к сочинениел?р т?рле м?кт?пл?рне? т?рле сыйныф укучылары тарафыннан язылганлыктан, сочинениег? план т?з? м?сь?л?сенд? т?рлелек к?зг? ташланыр. Алда ?йтеп ?телг?нч?, план т?з? — катгый тал?п т?гел, ? укучыны? ш?хси эше.
    Бер ?к темага бернич? сочинение яис? бер ?к сочинениег? бернич? эпиграф т?къдим ит? — укучы яис? укытучыны? сайлап алу м?мкинлеген ки??йт? махсатыннан эшл?нде.
    И? м??име шуны ист?н чыгармаска кир?к, ?рн?к сочинениел?р к?чер? ?чен т?гел, ? сочинение язарга ?йр?н? процессында куллану ?чен, ягъни у?ышлы дип табылган ??мл?л?р, фикерл?р, кызыклы дип табылган композиция элементларын ??м башка ачышларны билгел?п, шуларны ?зегезне? хезм?тегезд? файдалану ?чен. Дим?к, сочинениене у?ышлы язу ?чен гомуми тал?пл?рне бел? бел?н берр?тт?н, м?ст?кыйльлек ??м тагын бер м?рт?б? м?ст?кыйльлек диг?н фикерне д? ист?н чыгармаска кир?к.
    © Х?бибуллина З.Н., Ми?нуллина Р.В., 2002
    © «Я?алиф» н?шрият йорты, 2002

  6. План.
    I.Кереш.
    а) ?хлак турында т?шенч?.
    ?) Н?рс? ул матурлык?
    II. Т?п ?леш.
    а ) Кол Галине? «Кыйссаи Йосыф» поэмасы кешел?рг? рухи азык, к?ч бирг?н.
    ?) Йосыф Баласагунлыны? «Котадгу белек» поэмасы – тормыш д?реслеге.
    б ) С.Сараи и?атында чагылыш тапкан ?хлакый-этик тал?пл?р.
    в ) «Кисекбаш» гаделлек, кешел?р иминлеге ?чен к?р?ш рухы бел?н сугарылган.
    г ) М?х?мм?дьярны? «Т?хф?и м?рдан», «Нуры содур» поэмаларында ?хлакый-ф?лс?фи м?сь?л?л?р.
    III. Йомгаклау.
    ?хлак проблемасы – х?зерге вакытта и? актуаль м?сь?л?л?рне? берсе.
    ?хлак берл? ?д?бият берг? булырлар,
    Бер кавемне? ?д?бияты нинди р?вешт?
    булса, ?хлагы да шул р?вешт? булыр.
    Р.Ф?хретдинов.
    Кешене ?хлакый яктан т?рбиял??д? ?д?бият ??м фольклор чын м?гън?-сенд? остаз, юкка гына аны “тормыш д?реслеге” дип й?ртмил?р. ?д?би яд-карл?р безне башкаларны? кайгы-шатлыкларын, рухи хал?тл?рен а?ларга, игелекле, ш?фкатьле, гадел булырга ?йр?т?л?р. Бу сыйфатларны безне? бо-рынгы бабаларыбыз да и? к?рк?м сыйфатлар дип б?ял?г?нн?р. ?хлаклы кеше матур да булган, шу?а аларны х?рм?т итк?нн?р.
    ?хлак  –  тормышны чишм? суыдай сугарып,сафландырып торучы зур к?ч ул. К?ренекле галим С.Ожеговны? “Словарь русского языка” китабын-да ?хлак с?зен? мондый билгел?м? бирел?: “?з-?зе?не тоту кагыйд?л?ре, кешег? ??мгыятьт? кир?кле рухи ??м эчке сыйфатлар, аларны? гам?лд?ге ?т?леше.” ?хлак – и? ??в?л аерым бер кешег?, ш?хеск? кагылышлы т?-шенч?. Л?кин тамчыдан к?л ясалган шикелле, ??рберебезне? ?хлагыннан, яш?? р?вешенн?н ??мгыятьне? тулаем ?хлагы барлыкка кил?. Аны? асы-лын ис? ?д?плелек, ш?фкатьлелек, аралашу матурлыгы, тыйнаклык кебек сыйфатлар т?шкил ит?.
    Кешелек ??мгыяте, х?тта кеп-кечкен?, гап-гади кабил?л?р д?, кеше-л?рне? ?з-?зл?рене?  тотышларын ??м и?тимагый багланышларын ?айга салу ?чен, кагыйд?л?рен эшл?г?нн?р. Еш кына ?з-?зе?не    ничек тотарга кир?клеге турында ?ти кеше баласына к?рс?тм?л?р д? язган. ??р халык, нигезд?, ?з кагыйд?л?рен ??м нормаларын тоткан.
    20 нче гасыр башында (921-922 елларда) Болгар д??л?тенд? яш?г?н борынгы бабаларыбыз Ислам динен кабул ит?. Ислам дине кануннары кешене? эчке ??м тышкы хал?тен камилл?штер?г? юн?лдерелг?н.”Кешег? бары яхшылык кына эшл?, яманлык турында уйлама” диг?н фикер бу дин-не? асылын т?шкил ит?. Шулай ук якыннары?а, тир?-юньд?гел?рг?, таби-гатьк? м?рх?м?тлелек, чисталык, сафлык ?.б. изге сыйфатлар т?рбиял??не максат итеп куя. Ис-лам ?д?бене? т?п нигезл?ренн?н берсе – ?хлаклылык – милл?т к?чене? нигезе. Тыйнаклык, гадилек ??м гаделлек – т?рбияле м?-селман кешесе ?чен м??им сыйфатлар.
    М?селман барлык эшл?рд? д? изгелекле ??м йомшак к??елле булырга тиеш.??рвакыт матурлыкка,н?фислекк? ??м п?хт?лекк? омтылу х?ерле. ? матурлык ике т?рле була. Кешене? тышкы матулыгы ??м к??ел матурлы-гы. Кеше физик яктан бик матур булырга м?мкин, ? к??еле ямьсез.Шул ук вакытта киресенч? д? була.
    I.1Алда ?йтелг?н фикерл?рне д?лилл?? максатыннан, Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” ын алырга була. Автор Йосыфка ила?и матурлык бир?. Аны? ??р сыйфатын мог?иза д?р???сен? ?иткереп арттыра. Л?кин Йо-сыфны? тышкы матурлыгы – эчке матурлыгыны? чагылышы гына. Аны? й?зенд?ге нурлардан ??м к?з карашыннан Аллага тугрылыгы да, зир?к акылы да, ?итмеш ике тел бел?е д? сизелеп тора. Бу ?с?рне татар халкы бик яхшы белг?н. Кешел?р Йосыфны? матурлыгына ??м зир?клеген? сок-ланганнар. Аны? кебек тугрылыклы,сабыр, инсафлы, ш?фкатьле булырга омтылганнар. Коръ?н д? кешел?рне Йосыф кебек ш?фкатьле булырга ?нди, ш?фкатьлелек, тугрылык, сабырлык кешене б?хетле ит?, ди. Л?кин аны? матурлыгын нибары З?л?йха сабырлыгын сынау чарасы итеп кен? файда-лана. Бу г?з?ллек ?ле д?ньяны? ?з г?з?ллеге т?гел – Алла и?ат итк?н с?н-гать. Бу хакта Кол Гали ачык яза. Унике ме? гаск?р Йосыф матурлыгын к?реп ?уштан язгач, ??браил к?кт?н т?ш? д? Йосыфка: “Син ?зе?не? матурлыгы? бел?н мактанасы?”, – ди ??м:
    ?йа Йосыф, син нинди с?з ?йтте?, -диде, –
    Горурланды?, Хакъ с?нгатен син к?р имди! –
    дип ?сти. Йосыфны? матурлыгы ?ирд?н аерыла, берьюлы идеал да, м??аб-?т т? була.К?рк?м ?хлакый сыйфатлары Йосыфны – идеал, ила?и матурлы-гы м??аб?т ит?.
    Кыйсада тагын ике матурлык бар. Автор Йосыфка З?л?йха салдырган сарай матурлыгын ?киятл?рд?ге сарайларга, ? З?л?йханы патша кызы г?-з?ллеген? охшатып сур?тли. Л?кин Кол Гали сур?тл?г?н г?з?ллекл?рне? аеруча ???миятлесе – м?х?бб?т г?з?ллеге. Персонажларыны? м?х?бб?т д?р???л?рен автор аларны? х?ср?тл?ре аша тасвирлый. З?л?йха, Йа-гъкуб,Ибне-Й?мин,Йосыф поэманы? башыннан ахырына кад?р яшь  т?г?-л?р, ?ушларыннан язалар – кавыша алмаганга кайгыралар. Шулай итеп, х?ср?т – кеше кичереше – г?з?ллек д?р???сен? к?т?рел?.
    Кол Гали фикеренч?, ил  бел?н Йосыф кебек ??р яктан камил затлар идар? ит?рг? тиеш. Бары шунда гына халык т?рле авырлыкларны ис?н-имин кичер? ала. Бу бигр?к т? ачлык елларындагы к?ренешл?рд? ачык к?рен?. Х?кемдар буларак, аны? кан т?кк?не ?с?рд? телг? алынмый. Бу – ?хлакый яктан бик м??им момент.
    Дастандагы т?п ка?арманны? олылыгы, ки? к??еллелеге, гаделлеге шунда: ул ?з гаебен таныган кешел?рне кичер?, гафу ит? бел?. М?с?л?н, агаларыны? гаделсезлеге.
    I.2. Йосыф Баласагунлыны? “Котадгу белек” поэмасы да ?зене? табигате, эчт?леге бел?н тормыш д?реслеге кебек. Поэмада кешене тасвирлауга, ке-шелеклелек т?шенч?л?рен ?ырлауга гаять зур урын бирелг?н. Белемле, укымышлы, гадел, ки? к??елле, сабыр, т?рбияле, ?хлаклы кеше – авторны? идеалы. ?мма бу сыйфатлар ??рберсе аерым гына яш?мил?р. Алар бер-берсе бел?н тыгыз б?йл?нешт?, ? ?зара ялгаучы т?п ?з?к – кеше, аны? эш гам?ле, рухи д?ньясы. Шагыйрь: “Кеше булу ?чен ки? к??еллелек ??м кешелеклелек кир?к”, дип яза.
    Ул еш кына у?ай ??м тиск?ре сыйфатларны капма-каршы куеп тасвир-лый.М?с?л?н,
    Белемне? н?рс? ик?нен белемле белер,
    Надан ничек белсен белемне? кадерен?!
    “Котадгу белек” т? без илче, шагыйрь, галим, игенче ??м ??мгыятьт?ге кайбер башка ??н?р иял?рен? куелган ?хлакый тал?пл?р бел?н д? очра-шабыз. “Игенчел?р, – ди автор, – и? кир?кле, и? файдалы кешел?р. Ч?нки алар б?тен ?ан иясен туендыралар. Шу?а к?р? аларга х?рм?т бел?н карар-га кир?к.” Поэманы? идея-мотивлары,  поэтикасы, теле татар ?д?биятыны? нигезенд? ята, ?дипл?ребез тарафыннан иркен файдаланыла, ?стерел?.
    Йосыф Баласагунлы эч?челек, икей?злелек, ялганчылык, комсызлык, ?рсезлек, ялкаулык ??м башка шундый сыйфатларны аеруча кискен т?н-кыйтьли, аларны? “кешелекк?” дошман ик?нлеген к?рс?т?. “Кем ш?раб эч?, – ди ул, – акылын ?уеп ахмакка ?верел?. Андый кешед?н б?хет т?, игелек т? кача” (“Нич? килм?г? эш исерс? килер…”).
    I.3 С.Сараины? “Г?лестан бит-т?рки” ?с?ре шигърияте бел?н б?тен д?ньяга дан тоткан С?гъдине? “Г?лестан” ына нигезл?нг?н. Фарсы теленд?ге яд-карь д?, “Т?ркич? Г?лестан” да м?кт?п-м?др?с?л?рд? хрестоматия р?ве-шенд? кулланылган, аны шигъри тел бел?н язылган педагогик хезм?т дип т? санаганнар. Каюм баба Насыйрины? “Т?рбия китабы” на ни ?чен ?леге ?с?рд?н хик?ятл?р керт?е а?ла-шыла булса кир?к.
    “Г?лестан” – шигырь ??м прозаны аралаштырып язган ?с?р. Китапка тупланган хик?ятл?р тематик яктан бик ки?, шунлыктан алардан чыккан гыйбр?тле н?ти??л?р д? к?п. Кешене? ??мгыятьт? ?з-?зен тотышына ка-гылышлыларын берг? тупласа?, ?хлак кагыйд?л?ре ?ыелмасы килеп чыгар иде.
    Солтаннарга, изгел?рг? кагылышлы бер хик?ятне иск? т?шерик. С.Са-раи, ике кеше – патшалыкны? ??м динне? дошманыдыр, ди. Аны? берсе – гадел булмаган солтан, ч?нки патшалыгын таратыр. Икенчесе – надан за-?ит, а?а иярг?нн?р динн?н язар.
    Шагыйрь и?ат итк?н хик?ятл?р арасында барлык кешел?рг? д? аталган н?сыйх?тл?р, хикм?тл?р к?бр?к, минемч?. Шуларны? берсенд? мен? мон-дый юллар бар:
    “Ул эш кем к??елл?рне р?н?етер, син аны эшл?м?, башкалар эшл?сен.
    ?йа килг?н ?и?анга,игелек ит,
    Яман эшл?рне яманнарга куеп кит.”
    ?йе, кешел?рг?, кем булуларына карамастан, ниндидер у?ай ??м кимче-лекле сыйфатлар хас. Алар д?рес, ?и?ел яш?рг?, авырлыкларны ?и?еп чы-гарга, булышырга яис? комачауларга м?мкин. С. Сараи ?н? шуларны да ист?н чыгармый, аерым бер хик?ят-л?р аркылы укучыга гыйбр?т бир?, ?с?рл?рен тематик яктан берг? туплый. Мин кайвакыт х?тта энд?шми тору-ны? файдасы барлыгына аны? хик?ятл?ре аша ышандым.
    Д?ньялыкта эшл?нми калдырган изгелекл?р кешене м??гелекк? китк?н-д? ?кенечле ит?. Китаптагы и? со?гы хикм?т, минемч?, и? гыйбр?тлесе:
    “Ике кеше д?ньядан х?ср?т ??м ?кенеч бел?н кит?.Берсе – ?ыеп та аша-маган, икенчесе – белеп т? кылмаган”.
    Бу хик?ятне ??ркем ?зенч?р?к а?лыйдыр. Кемдер с?з файдасызга ?ыел-ган мал ??м тиеш урында эшл?нм?г?н игелек турында дип уйларга м?м-кин. Икенче бер?? саранлык ??м дини гам?лл?р кылмауны т?нкыйть ит? дип карар. Хик?ятт?н башка м?гън?л?р чыга, ??м аларны? ??рберсе хак.
    Хик?ятт?н со? китерелг?н шигырь аны? м?гън?сен ?зенч?лекле ачып ?иб?р?:
    Нигъм?те к?п саран изгене
    Ил даим шелт? утына алыр.
    Ме? гаепле с?хи ирне?
    Бер гаебен д? к?рм?с.
    С.Сараи ?с?рл?ренд?ге бик к?п хикм?тле с?зл?р, м?каль-?йтемн?р р?вешенд? б?генге к?нд? д? кулланыла.
    I.4.“Кисекбаш” татарлар арасында ки? таралыш тапкан.Ул эчт?леге ??м поэтикасы бел?н ?кият-легендага тартым. Бервакыт М?х?мм?т п?йгамб?р ?зене? якыннары бел?н ??г?м? корып утыра. Шул вакыт алар янына бер Кисекбаш т?г?р?п кил?. Ул елый-елый ?зене? мо?-зарын с?йли: “Бер дию,- ди ул,- г??д?м бел?н улымны ашады, хатынымны алып китте”. М?х?мм?т п?йгамб?рне? якыны – Гали батыр Кисекбашка ярд?м ит?рг? алына. “З?лф?кар” кылычын алып “Д?лдел” исемле атына атланып, Гали Кисек-баш бел?н берлект?, бер кое янына кил?. Аркан б?йл?п, коега “?иде т?н” ??м “?иде к?н” т?шк?ч, бер капканы ачып, ?ир асты патшалыгына кер?. Диюл?р патшасын ?тер?, “500 кеше”, шул ис?пт?н кисекбашны? хатынын да, ??браил ф?решт? ярд?менд?, ?ир ?стен? алып чыга. Кисекбаш, аны? улы, п?йгамб?рне? ходайдан ?тенече бел?н, элеккеге х?лл?рен? кайтары-лалар.Явыз к?чне? матур хатын-кызны урлап кит?е, б?хетсезлекк? тарыган бу затны батыр ир-атны?  коткаруы фольклорда еш очрый торган х?л. ?ир асты патшалыгы, Дию бел?н сугыш, кешел?рне? кабат терел?е ?.б. – болар барда ?кият-легендаларга хас к?ренешл?р.Автор шулар ярд?менд? М?х?м-м?т п?йгам б?рне? изгелеген, Гали батырны? к?ч-ку?тен, кешелекле эш-гам?лл?рен к?рс?т?г? ирешк?н.
    Поэмадагы б?тен вакыйга -х?лл?р гаделлек, кешел?р иминлеге ?чен к?р?ш рухы бел?н сугарылган. Явызлык ?и?ел?, тоткыннар коткарыла, гаил? торгызыла, кеше гомере саклап калына. ?с?рд? Гали батырны? барлык тырышлыгы хатын-кызны коткаруга, аны, гаил?се бел?н кавыш-тырып, б?хетле ит?г? юн?лтелг?н. Поэманы? халык тарафыннан яратып укылуына,?лб?тт?, аны? гуманистик  рухта булуы зур йогынты ясаган.
    С?зебезне т?гаенл?штереп, шулардан «Кисекбаш» ?с?ренд?ге Гали образына б?йле р?вешт? уздырылган кайбер карашларны ?йтеп узасы кил?. Бихисап диюл?рне? башын ?зеп, ад?ми затларны тыныч тормыш бел?н б?л?кли героебыз. Мифик затларны? малын тоткынлыктан азат ителг?н халыкка ?л?ш?. Дога укып, коега т?шерелг?н кешел?рне ?ир й?зен? к?т?р?. Галид? юмартлык,олуглык,в?лилекк? чикл?р юк сыман. Аны? бел?н х?тта Т??ре ?зе горурлана, анны «Арысланым»дип атый. Дим?к,геройны? сыйфатлары ?хлаклылык,б?еклек билгесе итеп карала.
    Галине? ярд?ме тиг?н кисекбашны? да ?хлак сыйфатлары  ?рн?кк? куярлык. Ул Алла турында уйлап кына яши, илле тапкыр ха?га барган, ятим-ялгангачка х?ер ?л?шеп яш?г?н.Хатынын,улын яраткан. Бераздан ул кабат кеше кыяф?тен? кер?, хатыны,улы бел?н очраша.К?р?сез, бу чор ?с?рл?ренд? диндар,ярд?мчел затлар ?хлакый ?рн?к буларак б?ял?нг?н, аларга Алла?е Т?гал? ?зе р?хим-ш?фкать к?рс?тк?н,т?рле авырлыклардан чыгарга булышкан.
    XIX й?зне? икенче яртысында, м?гъриф?тчелек х?р?к?те формалашу шартларында и?ат итк?н Мифтахетдин Акмулла язганнарны барлап чыгыйк. Аны? и?атыны? ?зенн?н элг?рел?рнекенн?н аермасы шунда: к?т?релг?н м?сь?л?л?ре м?гъриф?тчелек идеял?ре бел?н тыгыз б?йл?нешт? чишелг?н. Ул кешене? ?хлаклылыгын да аны? м?гъриф?тлелеге бел?н б?йл?п караган. Бер шигыренд? бик ачык р?вешт? бу хакта ?йтелг?н  т?б?нд?ге юл бар:
    А?-гыйлем ад?м эчен керсез ит?.
    I.5.М?х?мм?дьяр, д??л?тне? б?тенлеген, имнлеген саклау хакында уйлана,?з и?аты бел?н тормышны? зарури ихтыя?ларына ?авап бирерг? омтыла. Б?ек остазлары Йосыф Баласагунлы, Кол Гали, Котб кебек, М?х?мм?дьяр да илне? имин, б?хетле тормышын м?гъриф?тле, гадел х?кемдарга б?йл?п карый. Аны? фикеренч?, «падишах берд?м (мизгел)гадел кыйлса», «ил-улус»ка ирек, р?х?тлек килер, х?тта «Б?ре берл? куй берг? су эч?р, ?рд?к берл? карчыга берг? очар».М?х?мм?дьяр идеал х?кемдар образын аеруча Н??ширван турындагы хик?ятенд? г??д?л?ндер?. Ни ?чен бу патша вакытында ил т?зек («м?гъмур»), бай,б?хетле була ? Ч?нки Н??ширван-укымышлы, гадел патша. ?ст?вен? ул ??р эшен акыллы 70 в?зире бел?н ки??шеп башкара.
    Шагыйрь  фикеренч?, илне, ??мгыятьне т?зек, имин, б?хетле ит?не? м??им бер шарты  – кешел?р арасында табигый, гуманистик м?н?с?б?тл?р булу. Автор узара ызгыш-талашларны, гаугаларны, к?нчелек, икей?злелек, ялганчылык кебек сыйфатларны кискен гаепли. ?дип, зир?к ??м т??риб?ле остаз кебек, гаделлек, р?хим-ш?фкать, юмартлык, сабырлык, тугрылык кебек к?рк?м  сыйфатларны? асылын турыдан-туры да, т?рле сюжетлар мисалында да безг? ?иткерерг? омтыла, шулар ярд?менд? ??мгыятьне эчке яктан пакьл?рг?, камилл?штерерг? тели.
    ?зен? ни тел?с??, ?зг?г?  аны сакын (тел?.-Х.М.),
    Йыглатып йийма ?ксезне? хакын.
    Яманлык кыйлгучыга кыйлма яман,
    Яхшылык кыйл, г?р булдырса?, ??р заман…
    Богдайдыр тиб илг? сатмагыл салам:
    Яманлыкка яманлык килер ?аман.
    Кем егылганда кулын тот мо?лыны?,
    Ул т?кый тоткай кулы? Бер к?н с?не? ?. б.
    Гуманистик эчт?лекле, кешег? х?рм?т бел?н сугарылган бу т?р афористик юлларны М?х?мм?дьяр и?атыннан к?пл?п китерерг? м?мкин. Шагыйрь фикеренч?,бу тормыш  – игелек, хезм?т к?рс?т? урыны. («Ингам в? ихсан йиредер бу ?и?ан».) Шу?а да кешел?р ?з гомерл?рен бу д?ньяда бары изгелек ??м яхшылык кылып кына уздырырга бурычлылар.
    Йомгаклау.
    К. Насыйрины? татар халык педагогикасында алтын фонд булып ?верелг?н в?газь-н?сыйх?тл?ре кешене ?д?п-?хлаклылыкка ?нди., т?рбияле булырга ?йр?т?, ??мгыять ?чен куркынычка ?верелг?н рухи-м?д?ни-?хлакый таркалуны кис?т?. Бу у?айдан Й?з уникенче т?рбия бел?н танышыйк.
    Д?хи д?рт н?рс? бардыр ки, ад?м аны ифрат в? чикт?н тыш к?п кыйлса, ??лак буладыр:??в?л хатын бел?н маташса,ад?м ??лак буладыр. Ян? явызлык артыннан к?п й?ри торгач, ад?м ??лак буладыр. Д?хи к?п отыш уйнаса, ад?мне? ??лак?те андадыр. Д?хи д? к?п х?мер эчс?, ??лак булмый калмыйдыр.
    Безне? ?би-бабайларыбызны? рухы никад?р бай булган! Нинди сабыр, тапкыр акыл иял?ре булган алар! ?н? шул сыйфатлар т?рбияд? у?ышны т?эмин итк?н д? инде. Шу?а к?р? алар ?стерг?н балалар да ?зл?ре кебек ?д?пле, м?гън?ле, т?рбияле булганнар.
    Инде к?п еллар элек язылып, х?зерге к?нд? д? ???миятен югалтмаган бу ?с?рл?р м??гелек булып калыр дип ышанам,яхшылык эшл?рг?, игътибарлы ??м ихтирамлы булырга ?йр?т?. ??р ?с?р матурлык, ?хлак ?рн?ге. Безг? к?бр?к шушы ?с?рл?рне укырга кир?к. Аларны укып, к?пме т??риб?, акыл алырга м?мкин бит.
    Б?лки оятсызларны? намусы уяныр, тупасларны? к??еле нечк?рер иде. Рухи яктан бай кешел?р никад?р к?бр?к булса, тормыш шулкад?р яхшырак, матуррак ,яш?ве шулкад?р к??еллер?к булыр иде. Рефератымны якташ язучыбыз Ф?нис абый Яруллинны? шигъри юллары бел?н т?мамлыйсым кил?:
    ? бит д?нья шундый матур ?зе,
    Каш ?ыерып кына караса?…
    ??рберебез ?чен кояш чыга,
    ??рберебез ?чен ата та?.
    ??рберебез зур б?хетк? лаек,
    ??рберебез кеше л?баса
    Яш?? шундый ?и?ел булыр иде
    ??ркем ?г?р башка бер??не? д?
    Кеше ик?нлеген а?ласа.
    Кулланылган ?д?бият.
    Риф? Рахман «??р сыйныфта – сочинение» Казан. «Раннур» н?шрияты, 2003 ел,87-98 битл?р.
    2. Ш.Ш. ??л?лиев «Татар халык педагогикасы» Казан. «М?гариф» н?ш-рияты, 1997 ел, 86-97 битл?р.
    3. Х.Ми?негулов, Ш. Садретдинов «Урта гасыр ??м XIX  й?з ?д?би-яты.» Казан. «М?гариф» н?шрияты, 1998 ел, 138-139 битл?р.
    4. А.Г.Яхин. 9 нчы сыйныф ?чен д?реслек.Казан. «М?гариф» н?шрияты, 2007 ел, 54-55 битл?р.
    ?зерл?де: Я?а Ч?те урта
    гомумбелем м?кт?бене?
    9 нчы сыйныф укучысы
    ?амалиев Илвир
    2009нчы ел.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *