?ай халы?ты? да ?адір т?тары – ?зіні? с?зін с?йлеп, кегін ?уар а?ыны мен батыры. Екеуі де тек халы?ты? ?ана бойынан табылар сар?ылмас жігер мен шабытты?, сана мен сабырды?, т?уекел мен арманны? т?легі. Екеуі де ж?ртын елдікке бастаса, ?айсыбір ж?мыр басты пендені? болсын ?ресі жетпес ерен ерлікке, кемел кісілікке бастары ха?. Екеуі де тас?ында?ан ?айратты? ?ана емес, е? алдымен, ке? тол?ап, кемсіз пішер кеме?гер а?ылды? к?рінісі [1,25 б]. Ал, осы екі ?ас ?асиет те бір басына сыйып, ба?ына біткен ?аза? еліні? асылы,а?берен а?ыны-Махамбет ?тгеміс?лы.
Азатты? ?шін алыс?ан, елі ?шін егескен арыстан бабамыз Махамбет ?теміс?лыны? ?аза? ?дебиетінде алатын орны ерекше. Рухы биік жырлары а?ынны? атадан ту?ан аруа?ты ер екенін д?лелдей т?седі. Тарихшы ?алым Тілек?абыл Боран?али?лы ?зіні? «?асырдан т?б?рік» атты е?бегінде: «?аза? жырыны? ой-санасы – Абай, ар-намысы – Махамбет. Абайды? ?ибратымен, Махамбетті? жігерімен е?се тіктеген ?леуетпіз. Бірі-рухани ?стазымыз, бірі-рухты ?ранымыз» деп, Махамбетті? ?згеше жан екенін с?з етті.
Жалынды а?ын,намысшыл ерж?рек жауынгер ?зіні? ?ыс?а да жары? отты ?мірін жан т?німен хал?ына арнап,еркіндік идеясы мен ?ділеттілікті ?ран етіп,найза ?шын,?алам ??дыретін шебер ?штастырды. Махамбет к?шпелілер ?ркениетіні? осынау жары? д?ниемен шар?ырап т?рып ?оштас?ан со??ы ?ні. Жалына ?ол тигізбейтін к?шпелілерді? ?ыл са?а?ын та?дыр т?за?ы ?ыл?ындыр?ан с?тте асау рухы Махамбет болып т?я? серпігендей. ?аза?ты ?лт ретінде даралап, тарих сахнасына шы?ар?ан к?шпелілер м?дениетіні? буыр?анып келіп жартасты со??ан а?жал тол?ыны Махамбет т?різді. Егер, ?аза? хал?ыны? рухани ?рдісін ке? аяда тарихи ??былыс ретінде елестетер болса?, онда К?не Т?ркі ескерткіштерінен ?ор?ыт пен Асан?ай?ыдан бастап, Шалкиіз бен ?азту?ан, А?тамбердіге дейін жал?асып, а?ыр ая?ында Махамбетке келіп тірелетін жоры? жырауларыны? бір-бірімен ?асырлар ойнауынан саба?тас?ан жалынды ?нін аны? естуге болады. Махамбет – жоры? жырауы. Сол ?лы бабаларыны? д?ст?рін жал?астыр?ан, рухын с?зімен емес ерлік ісімен к?рсеткен батыр-жырау. Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды [2,132 б].
Махамбет шы?армалары – б??ара ?міріні? рухани-поэтикалы? шежіресі, шаруалар ?оз?алысыны? шынайы бейнесі. Ол жыраулы? поэзияны? к?ркемдік ?лемін байытып, шы?армаларында ?лт-азатты? идеяларын к?терді, елдікті са?тап ?алу?а ша?ырды. «М?нар к?н» жырында ол ел басына т?скен ауыртпалы?ты ашына айтты. «Ереуіл ат?а ер салмай», «?лы арман», «Жайы?ты? бойы к?к шал?ын», «Атадан ту?ан арда?ты ер» жырларында а?ын алда?ы к?ндеріне ?мітпен, зор сеніммен ?арады. «Біртіндеп сада? асынбай», «Ар?ыма?, сені са?тадым», «Ар?ыма?ты? баласы», «Азамат ерді? баласы», «?ара нар керек бізді? б?л іске», «Еменні? т?бі – сары бал», «Жал?ан д?ние», «Еріскедей ер болса», т.б. шы?армаларында ?лт-азатты? ?оз?алыс рухы, ел та?дыры мен арман-м?ддесі тере? ?рі шынайы суреттелген. «Халы? ?оз?алса, хан т?рмайды та?ында» дейді ол отты жырларында. А?ын ?ле?деріні? басты ?а?арманы Исатай батыр. «Исатай деген а?ам бар», «Исатай с?зі», «Ар?ыма??а о? тиді», «Тарланым», «Со?ыс», т.б. ?ле?дерінде Исатай батырды? к?ркем т?л?асы, адамгершілік, ?айсарлы?, тап?ырлы? ?асиеттері жан-жа?ты сипатталды. ?з хал?ын, елін, жерін с?йген на?ыз ерді? басты ма?саты-ел басына к?н т?скенде «Ереуіл ат?а ер салу, егеулі найза ?ол?а алу…» еді. Бойына туа біткен ?айсарлы?ы ар?ылы досы Исатаймен біріге отырып, т?уелсіздік туын ал?аш к?терді. Еліні? азатты?ы ?шін а?берен а?ын ?а?арманды? ?асиеттерін ?рпа??а ?лгі етті, ?зіні? ?ткір тілді ?рен жырларымен оларды к?реске ?ндеді. К?рес-Махамбет поэзиясыны? негізгі та?ырыбы болып табылады. Ол ?аза? ?дебиетіні? ?лы м?хитында?ы ?згеше бір сырлы арал. ?зіні? «М??айма» ?ле?інде хан ?скерлеріні? халы??а к?рсеткен ?иянатын айта отырып, жасымау?а, берік болу?а ша?ырады.
А? ж?мырт?а сары уыз
?лпештеп ?олдан ?сірген
Ту?ан ?лдан не пайда-
?олына найза алмаса,
Атаны? жолын ?умаса,-деп, болаша??а зор ?мітпен ?арайды. ?олына ?ару алып, ата жау?а ?арсы т?ратын ?лдар?а ?міт артады. Ал «Ба?аналы терек жарылса» ?ле?інен дауылпаз а?ынны? халы? кегін ?уатын, те?дікті с?райтын ?лды арманда?анын к?реміз:
Ханнан ?ыры? ту?анша,
?арадан бір а? тусайшы
Халы?ты? кегін ?усайшы
Артымыздан біздерді?
А?ырып те?дік с?рар?а…
Міне, Махамбет а?ынны? осындай рухты, алмастай ?ткір жырлары халы? санасына сахара т?рмысыны? м??гілік алауындай шуа? беріп, жігерлендіреді, намысын оятады[3,145 б].
Махамбет – ?асырдан-?асыр?а жал?аса беретін, уа?ыт ?ткен сайын ?ын т?бінде жатпас алмас ?ылыштай жар?ырай беретін т??ырлы т?л?а. Махамбетті білмейтін ?аза? жо?. Біра?, б?л оны? адами болмысы мен айбалта-жырын к?зге елестетіп, тілге оралтумен шектелмейді. Бейбіт заманда ?мір с?ріп жатырмыз десек те, Махамбетті? ж?регін кескілеген намыс пен к?рескерлік бізге ?азір де ?ажет. ?йткені, арын таптат?ан, рухын т?мендеткен елді? болаша?ы б?лы??ыр. ?біш Кекілбаев Махамбет туралы жаз?ан «Шандоз» атты е?бегінде оны? «таби?аттан ?ала?ан уа?ытында табыла бермейтін асылдай аса сирек кездесетін ??былыс» екендігін айта келіп: «Ондай ??былыс тек ?аза? т?гіл, барша адамзатты? ??мырында да к?п кездесе бермеген. Махамбет – к?дімгі он екі жілік, бір мы?ым ж?мырбасты пендені? ертегідегідей а?ыз?а айналуыны?, тек ертегіде ?ана кездесетін ?ажайып ерлерді? ?айтадан шынды??а айналуыны? таптырмас бір мысалы», – деп жаз?ан еді [4,96 б]. Ал, Махамбетті? а?ынды?ыны? ерекшелігі оны? а?ынды?ы к?рескерлікке ойшылды? ж?не философиялы? сипат берді, оны? ?стіне Махамбет – мы?ты психолог а?ын. А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы — те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес, ?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере? тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады. Оны? ?ле?дері к?терілісшілер ?шін бір ж?тым ауа сия?ты ?ызмет етті.Махамбет ?ле?деріні? бір сыпырасы балалар мен ?лкендерге бірдей орта? м?ра. Ерлікті д?ріптейтін шы?армаларды к?п.Біз келешек ?рпа??а ?р?ашан патриотты? к?ш-?айрат беретін, ?здерін жігерлендіре т?сіру ?шін осындай батыр аталарымызды? бол?аны? ?мыттырмауымыз керек.?азіргі та?да бізді? патриоттарымызды? еліне деген с?йіспеншілігін арттырып, патриотты? идея?а баулысын десек олар?а Махамбет атамызды? ?лендерін,шы?армаларын бойларына сі?ірту керек. Махамбетті? « Ереуіл ат?а ер салмай », «Тарланым», «Махамбетті? Байма?амбет с?лтан?а айт?ан с?зі», « Ерлерді? ісі бітер ме?», «?ыз?ыш ??с» деген ?ле?дері балаларды? ойына ?оз?ау салатын, патриотты? рух беретін, о? мен солын танытатын т?рбиелік к?ші басым. Ер Махамбетті? ?ршіл ?ле?дері ?скеле? ?рпа? ?шін ?ке ?анымен, ана с?тімен бой?а дары?ан рух к?шіндей ?сер етеді. ?аза? ?дебиетіні? М?хтар ?уезовтей дарабозыны? т?л ш?кірті атан?ан с?з зергері Зейнолла ?абдоловты? «Махамбет деген арда?ты, ?рі аяулы есімні? ?зі – ?мірдегі ?асіретті? синонимі, ?нердегі ?асиетті? символы»,-деп алдаспан жырымен ел рухын оят?ан а?ын туралы тол?ануы да сол себептен. Махамбет а?ын?а арнап жазыл?ан к?птеген шы?армалар бар: алдымен ?аза? поэзиясында?ы Ы.Ш?рековті? «Исатай-Махамбет» дастаны, Ж.Молда?алиевті? «Кек», Ж.Н?жімеденовті? «Жа??ыры?», ?.Кекілбаевты? «Махамбет», М.Шахановты? «Нарын??м трагедиясы», Ф.О??арсынованы? «Алмас ?ылыш немесе Махамбетпен ?алай кездестім», М.Неталиевті? «Арыстан еді-ау Исатай» поэмалары, ?.Бек?ожинні? «Махамбет ?абіріні? басында?ы тебіреніс» атты тол?ауы. ?аза? ?дебиетіні? барлы? жанрларында арынды а?ын, алдаспан жырды? дарабозы ?рі батыр, ?рі ту ?ста?ан ?олбасшы Махамбет ?теміс?лы туралы шы?армалар аз жазыл?ан жо?. Сонау а?ын Ы?ылман Ш?рековтен бастап б?гінгі суреткер ?аламгер Зейнолла ?абдолов?а дейінгі ?алам ?ста?ан дарындарды? барлы?ы б?л ?асиетті та?ырып?а ат басын б?рмай ?те алма?ан.Б?л туындылар Махамбетті? к?рделі т?л?асын к?ркемдік т?р?ыдан жина?тауда, сол т?ста?ы ?аза? басына т?скен боданды?, патшалы? Ресей империясыны? ?аза? даласында ж?ргізген отарлау саясатыны? ?ан??йлы к?рінісі, сонымен бірге ел ішіндегі, а?айын арасында?ы з?лымды? пен сат?ынды? ?стемдік ??р?ан заман шынды?ын шынайы жеткізуде жазыл?ан туындылар.Заманымызды? д?лділ компазиторы ?лы Н?р?иса Тілендиевті? Махамбет атты драматизмге толы миниятюралы? симфониясында ?ршіл а?ынны? текті бейнесі, ?айрат жігері, отты поэзиясы ас?ар шеберлікпен к?рсетілген[5,275 б].
Махамбет а?са?ан азатты??а ?ол жеткізген хал?ымыз ушін енді а?ын м?рат еткен азат ойды? биігіне ?мтылу, шынайы демократиялы? ?о?ам орнату парызызымыз. Махамбет – ?асырдан-?асыр?а жал?аса беретін, уа?ыт ?ткен сайын ?ын т?бінде жатпас алмас ?ылыштай жар?ырай беретін т??ырлы т?л?а. Махамбетті білмейтін ?аза? жо?. Біра?, б?л оны? адами болмысы мен айбалта-жырын к?зге елестетіп, тілге оралтумен шектелмейді. Бейбіт заманда ?мір с?ріп жатырмыз десек те, Махамбетті? ж?регін кескілеген намыс пен к?рескерлік бізге ?азір де ?ажет. ?йткені, арын таптат?ан, рухын т?мендеткен елді? болаша?ы б?лы??ыр. Махамбет ?лтты? т?л?а оны? батырлы?ын а?ынды?ын к?йшілігін азатты? жолында?ы к?рескерлігін болаша? ?рпа?ты? санасына сі?етіндей етіп д?ріптеу керек. Махамбет сия?ты батыр да а?ын бабаларымызды ешкашан жадымыздан шы?армауымыз керек. Бізді? болаша?ымыз ?шін к?рескен Махамбет атамыздын рухына басымызды иіп, еліміз ?шін курескені ?шін елімізді одан ?рі к?ркейту керек. Батыр бабаларымызды? а?са?ан арманы елімізді? азатты?ын алу бол?ан еді,соны жадымыздан шы?армай, ?р?ашан ма?тан т?тып, болаша?та елімізді к?ркейту – бізге парыз. http://www.rusnauka.com/39_VSN_2014/Philologia/2_182660.doc.htm
Вот Сочинение
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп, билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ынааа мойыаан ?сыаанбады. Ал Ж??гааір хан болса, о?ан ?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті ?амау?а ал?ызды. 1829-1830 жылдар аралы?ында Махамбет ?ала бекшісіні? т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ааан со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен екаа отарлы? саясатын ж?зеге асырушы хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды, халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Мааа??ыстау, Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында ?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады. Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде ?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со? а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты? жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты.
Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды? ?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны? бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, ?азту?ан сия?ты батыр жырауларды? ?лгісінде шы?арыл?ан к?теріліс туралы тол?аулар. “Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а” деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н” ?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле, ашына айтты. Исатай – а?ынны? кеп ?лендеріні? басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”, “Исатай деген а?ам бар”, “Исатай с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы, батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады.
Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан. “?кініш”, “?айран Нарын”, “Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б. к?йлері к?йтаба??а жазылды. Махамбет ?ле?дері 1908, 1912, 1925 ж. ?азан, Орынбор, Ташкент ?алаларында жары? к?рді. Шы?армалары 1939-89 жылдар арасында 8 рет жеке кітап болып шы?ты, о?улы?тар мен жина?тар?а енді. Оны? ?мірі мен шы?армашылы?ы ж?нінде Х.Досм?хамедов, М.?уезов, ?.Ж?малиев, З.?абдолов, Х.С?йіш?лиев, С.?ирабаев, ?.Дербіс?лин, Р.Бердібаев, М.Ма?ауин, ?.Сыдиы?ов, т.б. ?алымдар мен ?аламгерлер зерттеулер, ма?алалар жазды, пікірлер айтты. ?теміс?лы Махамбет (1804-1846) – ?аза?ты? ?йгілі а?ыны, к?йші композиторы, отаршылды??а ?арсы Исатай Тайманов баста?ан к?терілісті (1836-1837) ?йымдастырушыларды? бірі, осы к?терілісті? жалынды жыршысы. Туып ?скен жері Ішкі Б?кей ордасыны? Бекетай деп аталатын ??ірі. Б?л ?азіргі Орал облысыны? Ж?нібек ауданына ?арайтын жер. Шежіре дерегі бойынша он екі ата Бай?лыны? бір б?та?ы Беріш ішінде Н?дір деген кісіден М?лі (кейбір деректе ??лм?лі, ??лманияз деп айтылады) туады. М?ліні? ?аза? ?йелінен ?теміс пен Шыбынтай, ?алма? ?йелінен ?обылай ту?ан. ?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі.
Махамбет ?зіні? барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі. Ол ?зі туып ?скен ??ірді? ?амбар батыр, Ер Тар?ын, Сыпыра жырау, Асан?ай?ы, ?азту?ан, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сия?ты біртуар т?л?аларыны? ?лмес м?раларын к?кірегіне то?ып ?сті. ?зі ?мір с?рген заманны? а?ымына ж?йрік, ?ыр сырын жетік ме?герген, к?зі ашы?, к?кірегі ояу, білімдар адам бол?ан. Ша?атай, орыс, татар, араб тілдерін жазбаша т?уір ме?герген. М?ны ол жаз?ан хаттардан ай?ын а??ару?а болады.
Ответ оставил Гость
«Махамбет пен Исатайды? – екеуіні? де а?са?ан арман, м?раты – елді? еркіндігі мен т?уелсіздігі, бірлігі мен ынтыма?ы болатын. Б?гін со?ан мына біздер, Исатай мен Махамбетті? ?рпа?тары жетіп отырмыз. Олай болса, Махамбет пен Исатайды? аруа?тары алдында бас ие отырып, солар к?рмей кеткен Т?уелсіздік туын тік ?стау – бабаларымызды? алдында?ы парызымыз, бабаларымызды? алдында?ы ?арызымыз».
Н.?. Назарбаев
?мірі мен шы?армашылы?ы
М. ?теміс?лы – XIX ?асырда?ы ?аза? ?дебиетіні? м?ртебесін биіктетіп, абыройынас?а?тат?ан аса талантты т?л?а.
Махамбет – ?рі а?ын, ?рі сазгер, ?рі шешен. Б?л ?ажайып ?нерлері ?з алдына бір т?бе, ол – ?зі ?мір бойы еліні? ?амын жеп, халы? ба?ыты ?шін к?ресіп ?ткен батыр.
Махамбет ?темісов 1836-1837 жылдары Б?кей Ордасында?ы (Батыс ?аза?стан облысы) сол кездегі ?стем тапты? ?иянаты, озбырлы?ы, ?ділетсіздігіне ?арсы халы? к?терілісіні? ?йымдастырушыларыны?, жетекшілеріні? (И.Таймановпен бірге) бірі болды.
Еркіндік, елдік а?са?ан халы? к?терілісіні? ?раншысы да, жыршысы да, шежірешісі де Махамбет еді.
Махамбет жырлары – Б?кейде билік сал?ан халы? к?терілісіні? ?деби айнасы.
Махамбет – оптимист а?ын. К?теріліс же?іліске ?шыра?ан кезде де ол к?йректік сезімге берілмеген, еш мойыма?ан. Со?ына ерген хал?ын айбынды к?ресті то?татпау?а ?ндейді.
„?лы арман”, „Жайы?ты? бойы к?к шал?ын” ?ле?інде ?алы? б??араны бастап, зорлы?шыл билік иелеріне ?арсы та?ы да шай?асуды а?са?ан а?ынны? ?анатты арманы бейнеленген. А?ынны? ?міті зор болды.
А?ынны? к?терілісшілерге дем беріп, ?арулы к?ресті? ?иынды?ына табандылы?пен шыдау?а ?гіттеген „Ереуіл ат?а ер салмай” ?ле?і де на?ыз оптимистік от – жалынды, жігерлі идеямен суарыл?ан.
Махамбет – шын м?ніндегі халы? а?ыны. Ол халы?ты? ой-арманын, м??-м?ддесін, тілек-ма?сатын ?здіксіз жырлады.
Халы?ты? арман-?мітіне ?уат беріп, бар азап-?ай?ысын ар?алап ?ткен азамат ер.
Ол ?зіне ар?а с?йеген б??ара халы?ты? азып-тозбай, еш м??тажды? к?рмей, ау?атты, берекелі тіршілік кешуін к?кірегін с?ге к?ксеп еді.
Ішер ас?а, киер киімге, жайлы ?оныс?а жарымай, кедейшілікке, ?айыршылы??а ?шырамай, хал?ыны?, келешек ?рпа?ыны? ба?ытты ?мірін ?алау – батыр адамны? басты азаматты? м?рат-м?ддесі.
Махамбет те, Исатай да б??араны аздырып, азаптап отыр?ан сол заманда?ы кімдер, ?андай адамдар екенін к?регендікпен білген.
Махамбетті? ел перзенті, халы? батыры болып к?рінуі сол XIX ?асырды? б?лтартпас тарихи ахуалы да, зар-заман шынды?ы да еді.
ХІХ?. ?аза? хал?ы орыс патшасыны? отары, „бодан”, „б?ратана” езілген елді? ?иямет-?айым ба?ытсыз тіршілігін бастан кешіп жатты.
?аза?тар ?зіні? ежелгі мекені – жайлы жер, ш?райлы ?оныстарынан айырылып, зар е?іреді.
Отаршылды??а ?арсы аяусыз к?реске шы??андар – айбарлы ер Исатай мен айбынды батыр Махамбет:
„ … Еділ ?шін егестік,
Тептер ?шін тебістік.
Жайы? ?шін жандасты?
?и?аш ?шін ?ырылды?”,- деп еліні?, жеріні? азатты?ы ?шін к?ресіп, арманда кетті. Махамбетті? та?дыры… ?рі ?иын, ?рі с?лу та?дыр.
Оны? есімін ата?анымызда ж?зі лапылда?ан, к?з жанары ??мені?нен ?тетін, с?йлесе с?зі ?иыпсал ?ткір, ?рі ысты?, ?н бойы от пен ?ле?мен ?рілгендей жаралымы б?лек жар?ын бейне к?з алдымыз?а келеді.
1836 жылы 8 ?арашада Орынбор ?скери губернаторыны? офицерлеріне берген жауабында ол: „Руым – беріш, жасым 33-те” деген.
Астына ?зі араб жазуымен ?олын ?ойып, м?р бас?ан. Б?л сол жылы ?арашада айтыл?ан (Орынбор облысты? мемлекеттік архиві. 6-?ор, 10-тізім, 1376-іс, 19-пара?).
Кейбір тарихи деректерде Махамбетті? ту?ан жылы 1804 деп келтірілуі де осы?ан байланысты болса керек. Дегенмен, тарихшы-зерттеушілеріміз Махамбет ?теміс?лы 1803 жылы Ішкі Б?кей Ордасында Бекетай ??мында д?ниеге келген деген ?орытынды?а келді (?азіргі Атырау облысы, Махамбет ауданы).
1836-1838 жылдарда?ы шаруалар к?терілісіні? тарихын зерттеген А.Рязанов Орынбор архивіндегі бір м?ліметті келтіреді. К?теріліс же?ілген со? 1841 жылы 6 наурызда Дуан деген жерде оны ?стап, ш??ыл Текеге (Орал ?аласына) ?келеді.
Сонда Орал ?скеріні? ке?есі жолдама ?а?аз – экстракт жазып, „Махамбетті? шашы, са?алы, м?рты, ?асы ?ара, бойы 2 аршын, жасы 37-де” деген.
Вот возьми и не забудь спасибооо))))
Махамбет ?теміс?лы
(1803 – 1846) Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі.
Махамбет ?теміс?лы
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей
ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы
Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде
ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі
Атырау облысы Махамбет ауданында жерленген
– ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге
1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар
к?терілісіні? жалынды жыршысы ретінде
де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи
?айраткер т?л?аларды? бірі. Халы?ты?
азатты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан
батыр, ?р рухты а?ын.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге
к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы?
ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды
с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне
б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы,
даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында
да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып
жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі
істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан
ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп,
билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер
шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда
к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ына
мойын ?сынбады. Ал Ж??гір хан болса, о?ан
?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті
?амау?а ал?ызды. Махамбет ?ала бекшісіні?
т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ан
со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен
екі жыл т?рмеде отырып, 1831 ж. ?ашып шы??ан
еді. Одан кейінгі саналы ?мірін патша
?кіметіні? отарлы? саясатын ж?зеге асырушы
хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды,
халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен
ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Ма??ыстау,
Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті
жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л
ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында
?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады.
Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін
Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде
?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со?
а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты?
жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты.
Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды?
?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске
ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны?
“Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а”
деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін
бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н”
?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле,
ашына айтты. Исатай – а?ынны? к?п ?лендеріні?
басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”,
“Исатай деген а?ам бар”, “Исатай
с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде
Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы,
батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады.
Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан.
Оны? “?кініш”, “?айран Нарын”,
“Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б.
к?йлері бар.
Махамбет ?зіні?
барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер
арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі.
Ол Исатай батырмен бірге арыстандай
а?ырып, азатты? туын ?олдаса к?теріп
шы?ты. Азатты? ?шін к?рес Махамбетті?
б?кіл ?міріні? мазм?нына айналды.
?лтты? азатты?ы мен халы?ты? ?леуметтік
те?дігін Махамбет жеріне жеткізе жырла?ан
?йгілі а?ын.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан,
?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере?
сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы
баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды
р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы
халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне
?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері
бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні?
батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш
ету ма?сатында жазылды. Оны? ?ле?дері
б??ара халы?ты? ж?ргеніне тым жа?ын болды.
?міріні? со??ы жылдарын а?ын ауылда ?ткізеді.
Ж??гір хан мен Байма?амбет с?лтан халы?ты?
б?лік шы?аруына ы?пал етуінен секем алып,
оны? сыртынан ба?ылау ?ояды. А?ыры ханны?
ты?шылары Махамбетті опасызды?пен ?лтіреді.
А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы —
те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес,
?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып
келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып
жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан
к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере?
тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады.
Махамбет а?ын – ?лт азатты?ы ?шін
к?рескер тарихи т?л?а ретінде бізді?
Т?уелсіздігімізді? бастау к?здеріні?
бірі ретінде саналады. Сондай ?о?ам ?айраткерлігімен
бірге, ?зіні? отты, жалынды ?ле?дері ар?ылы
бар ?мірін ту?ан хал?ыны? м??ын жо?тау?а
арна?ан арда?ты а?ын.
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді. Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп, билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ына мойын ?сынбады. Ал Ж??гір хан болса, о?ан ?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті ?амау?а ал?ызды. 1829-1830 жылдар аралы?ында Махамбет ?ала бекшісіні? т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ан со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен екі жыл т?рмеде отырып, 1831 ж. ?ашып шы??ан еді. Одан кейінгі саналы ?мірін патша ?кіметіні? отарлы? саясатын ж?зеге асырушы хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды, халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Ма??ыстау, Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында ?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады. Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде ?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со? а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты? жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты. Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды? ?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны? бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, ?азту?ан сия?ты батыр жырауларды? ?лгісінде шы?арыл?ан к?теріліс туралы тол?аулар. “Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а” деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н” ?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле, ашына айтты. Исатай – а?ынны? кеп ?лендеріні? басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”, “Исатай деген а?ам бар”, “Исатай с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы, батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады. Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан. “?кініш”, “?айран Нарын”, “Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б. к?йлері к?йтаба??а жазылды. Махамбет ?ле?дері 1908, 1912, 1925 ж. ?азан, Орынбор, Ташкент ?алаларында жары? к?рді. Шы?армалары 1939-89 жылдар арасында 8 рет жеке кітап болып шы?ты, о?улы?тар мен жина?тар?а енді. Оны? ?мірі мен шы?армашылы?ы ж?нінде Х.Досм?хамедов, М.?уезов, ?.Ж?малиев, З.?абдолов, Х.С?йіш?лиев, С.?ирабаев, ?.Дербіс?лин, Р.Бердібаев, М.Ма?ауин, ?.Сыдиы?ов, т.б. ?алымдар мен ?аламгерлер зерттеулер, ма?алалар жазды, пікірлер айтты. ?теміс?лы Махамбет (1804-1846) – ?аза?ты? ?йгілі а?ыны, к?йші композиторы, отаршылды??а ?арсы Исатай Тайманов баста?ан к?терілісті (1836-1837) ?йымдастырушыларды? бірі, осы к?терілісті? жалынды жыршысы. Туып ?скен жері Ішкі Б?кей ордасыны? Бекетай деп аталатын ??ірі. Б?л ?азіргі Орал облысыны? Ж?нібек ауданына ?арайтын жер. Шежіре дерегі бойынша он екі ата Бай?лыны? бір б?та?ы Беріш ішінде Н?дір деген кісіден М?лі (кейбір деректе ??лм?лі, ??лманияз деп айтылады) туады. М?ліні? ?аза? ?йелінен ?теміс пен Шыбынтай, ?алма? ?йелінен ?обылай ту?ан. ?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі. Махамбет ?зіні? барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі. Ол ?зі туып ?скен ??ірді? ?амбар батыр, Ер Тар?ын, Сыпыра жырау, Асан?ай?ы, ?азту?ан, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сия?ты біртуар т?л?аларыны? ?лмес м?раларын к?кірегіне то?ып ?сті. ?зі ?мір с?рген заманны? а?ымына ж?йрік, ?ыр сырын жетік ме?герген, к?зі ашы?, к?кірегі ояу, білімдар адам бол?ан. Ша?атай, орыс, татар, араб тілдерін жазбаша т?уір ме?герген. М?ны ол жаз?ан хаттардан ай?ын а??ару?а болады. Махамбет Ресей отаршылды?ыны? барша ауырлы? тау?ыметін к?зімен к?ріп, оны? барша зорлы? зомбылы?ын басынан ?ткеріп, ??мыр кешкен адам. Сонды?тан да 1836 жылы ?бден шыдамы таусыл?ан халы? те?іздей тол?ып к?терілгенде, осынау тегеурінді д?мпуді? дем берушісі Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай а?ырып, азатты? туын ?олдаса к?теріп шы?ты. Азатты? ?шін к?рес Махамбетті? б?кіл ?міріні? мазм?нына айналды. ?лтты? азатты?ы мен халы?ты? ?леуметтік те?дігін Махамбет жеріне жеткізе жырла?ан ?йгілі а?ын. Ол поэзияда ?андай дара болса, к?й ?нерінде де сондай дара. Махамбет к?шпелілер ?ркениетіні? осынау жары? д?ниемен шар?ырап т?рып ?оштас?ан со??ы ?ні. Жалына ?ол тигізбейтін к?шпелілерді? ?ыл са?а?ын та?дыр т?за?ы ?ыл?ындыр?ан с?тте асау рухы Махамбет болып т?я? серпігендей. ?аза?ты ?лт ретінде даралап, тарих сахнасына шы?ар?ан к?шпелілер м?дениетіні? буыр?анып келіп жартасты со??ан а?жал тол?ыны Махамбет т?різді. Егер, ?аза? хал?ыны? рухани ?рдісін ке? аяда тарихи ??былыс ретінде елестетер болса?, онда К?не Т?ркі ескерткіштерінен ?ор?ыт пен Асан?ай?ыдан бастап, Шалкиіз бен ?азту?ан, А?тамбердіге дейін жал?асып, а?ыр ая?ында Махамбетке келіп тірелетін жоры? жырауларыны? бір-бірімен ?асырлар ойнауынан саба?тас?ан жалынды ?нін аны? естуге болады. Махамбет – жоры? жырауы. Сол ?лы бабаларыны? д?ст?рін жал?астыр?ан, рухын с?зімен емес ерлік ісімен к?рсеткен батыр-жырау. Махамбет заманы к?шпелілер рухыны? айыны? батып, к?ніні? т?тыл?ан кезі. Сонды?тан да, к?шпелілер м?дениетіндегі эпикалы? синкреттілік Махамбет болмысымен т?йінделеді. Б?дан былай ?нер ?о?амды? ??былыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалы? алданыш болу?а к?шкен. Махамбетті? ?рі батыр, ?рі к?сем, ?рі шешен, ?рі жырау, ?рі к?йші болуында осындай тарихи ?леуметтік с?раным бол?ан. Б?л т?р?ыдан келгенде, Махамбет жоры? жаруларыны? ішіндегі со??ысы.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды. Оны? ?ле?дері б??ара халы?ты? ж?ргеніне тым жа?ын болды.
1838 жылы Исатай ?аза бол?ан со?, Махамбет ша?ын тобымен орыс ?скерлеріні? арасынан ?тіп, Хиуа ханды?ына кетеді. Ол к?терілісшілерді жау?а ?арсы к?реске ?айта ж?мылдыр?ысы келеді, алайда оны? б?л ?рекеті ж?зеге аспайды. Ол Б?кей ордасына жасырынып келіп, шаруалар арасында хан мен патша?а ?арсы ?гіт-насихат ж?мыстарын ж?ргізе бастайды, біра? ол ?айта т?т?ындалып, Орынбор?а ж?нелтіледі. Орынборда о?ан “енді ?айтып б?лікке ?атысушы болма” деген ескерту жасап, босатады.
?міріні? со??ы жылдарын а?ын ауылда ?ткізеді. Ж??гір хан мен Байма?амбет с?лтан халы?ты? б?лік шы?аруына ы?пал етуінен секем алып, оны? сыртынан ба?ылау ?ояды. А?ыры ханны? ты?шылары Махамбетті опасызды?пен ?лтіреді.
А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы — те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес, ?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере? тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады. Махамбет а?ын – ?лт азатты?ы ?шін к?рескер тарихи т?л?а ретінде бізді? Т?уелсіздігімізді? бастау к?здеріні? бірі ретінде саналады. Сондай ?о?ам ?айраткерлігімен бірге, ?зіні? отты, жалынды ?ле?дері ар?ылы бар ?мірін ту?ан хал?ыны? м??ын жо?тау?а арна?ан арда?ты а?ын. Махамбет ?теміс?лыны? ?лімі
Осыдан 160 жыл б?рын, я?ни, 1846 жылы 20 ?азанда А?жайы? ??ірінде ?анды о?и?а орын алды. Ол ата?ты а?ын Махамбет ?теміс?лыны? жант?ршігерлікпен ?лтірілуі еді.
1846 жылы ?азан айында Орынбор ?аза?тарыны? батыс б?лігіні? билеушісі, с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов патша?а адал ?ызмет етуге берілгендігін д?лелдеу ?шін Махамбетті ?лтіруді? жоспарын жасайды. Ж?не де а?ынны? ?зін тірілей ?ол?а т?сіріп ?келген адам?а ескі патша а?шасымен 1000, ал басын кесіп ?келген адам?а 500 сом т?лейтінін жария еткен. М?ндай ?ылмысты ж?зеге асыратын адамдар да табылады.
?нуар ?лімжановты? кітабында Махамбетті? басын Байма?амбет с?лтан?а алып бар?анда Шернияз а?ын да с?лтанны? жанында отыр?аны жазылады. Ы?ылас оны ?ызыл поднос?а салып, бетін ма?пал матамен жауып ?келеді. С?лтан: “?андай сыйлы? ?келді??” деп матаны ?анжарды? ?шымен ашып ?ал?анда, подноста Махамбетті? басы жатады. Шернияз ?уелі б?л кім деп ойлады ма, ?за? ?арап, а?ынны? басын таны?ан со?, жа?алай отыр?ан адамдарды бір с?зіп ?теді де, ай?айлап дала?а шы?а ж?гіреді.
Ал жазушы Т?кен ?лім??лов “?араой” ??гімесінде а?ынны? д?ниеден ?тер с?тін: “Махамбетті? те?дессіз ?лкен ж?регі тынымсыз д?рсіл ?а?умен болды. Жаралы арыстанны? ы?ыран?анындай, т?ншы??ан домала? д?рсілден Ы?ыласты? ?рейі ?шты. Ол ?азы?ты? ?асында жат?ан то?па?пен Махамбетті? басына ?рды. Махамбет а?ты? рет: “?уес!” деп, сыл? т?сіп, с?лап ?алды”, – деп суреттейді.
Зерттеуші-?алым Исатай Кенж?лиев болса “Махамбет ?теміс?лы” кітабында ?анды о?и?адан кейін жендеттер Махамбетті? ?йін тонап, інісі Хасенді, ?йелін, Бетімбай Ш?ке?лын Байма?амбетке алып бар?анын жазады. “Б?л т?т?ындал?ан адамдарды Байма?амбет бір айдай ?стап, ?бден ?ор?ытып жауап алады да, сосын ?оя береді”, делінген. Зерттеуші е?бегінде жендеттерді? а?ынны? ?йелін де ?здерімен бірге ала кеткені аны? жазыл?ан.
1847 жылы 27 а?панда а? патша?а адал ?ызмет еткені ?шін с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов?а генерал-майор ата?ы беріледі. Сол жылды? 30 наурызында с?лтан ?айтыс бол?ан. Ел ішінде оны? Санкт-Петербургтен ?йіне ?айтып келе жат?ан жолда Елек ?зенінен ?тер кезде опат бол?аны туралы ??гіме бар. С?лтанды су?а батырып ?лтірген топты? басында Махамбетті? досы Асаубай бол?ан к?рінеді. Олар осылай а?ын ?шін кек ал?ан.
Махамбет Утемисулы (1804-1846 гг.)
Казахский поэт и батыр. Махамбет является одним из организаторов и идеологов антиколониального, народно-освободительного восстания казахского народа. Он родился в местности Бекетай (Букеевская орда, ныне Жа-нибекский р-н Уральской области). Рано начал увлекаться устным поэтическим творчеством, его талант поэта-импровизатора нашел много поклонников в народной массе. Махамбет достиг всеобщего почтения не только красноречивым поэтическим мастерством, но, в первую очередь, своей мудростью и человечностью, эти качества акына все время проявлялись в его произведениях. Он в своих стихах, главным образом, обращал внимание на социально-психологические аспекты казахского общества, на процессы, происходящие с простым народом, на справедливость и обман, на доброту и зло.
Махамбет своим талантом и справедливостью завоевал души и сердца простых людей. Почувствовавший опасность со стороны популярности поэта, хан Жангир попытался склонить его на свою сторону, и запретить ему сочинять стихи, направленные против господ и правителей. Однако гордость и совесть поэта не позволили подчиниться приказам и убеждениям хана. В ответ Жангир предпринял шаг в сторону насилия и гонения, добился его ареста. В 1829-1831 гг. Махамбет находился в заключении в тюрьме при Калмыковской крепости, освободившись, он присоединился к Исатаю Тайманову.
Махамбет Утемисов играл важную роль в народном восстании под руководством И.Тайманова, где он своими стихами и авторитетом призывал народ на борьбу с произволом ханов и царской власти. Идеология Угеми-сова строилась на базе его произведений, которые воспевали свободу, справедливость, героизм народных вождей, они были глубоко патриотичными.
В 1838 г., после гибели Исатая, Махамбет с небольшим отрядом прорывается через войска русских и присоединяется к Хивинскому ханству. Махамбет пытается вновь организовать повстанцев на борьбу против врагов, но это ему не удается. Он, тайно возвратившись в Буке-евскую орду, начал работу по агитации крестьян против хана и царя, однако, его опять арестовали и отправили в Оренбург. В Оренбурге его освободили, предупредив о недопущении с его стороны участия в мятежах.
Последние годы жизни акын провел в аулах кочевников. Хан Жангир и султан Айшуаков, боясь влияния Ма-хамбета на народ и вспышек новых мятежей, следили за поэтом и максимально ограничивали его передвижение.
Результатом таких действии стала смерть Махамбета, его злодейски убили ханские приспешники.
Основная тема стихов и песен акына (“Проклятие Жангиру”, “Султану Баймагамбету”, “Великая мечта”, “Нарын-пески”, “Пигалица” и др.) – борьба за справедливость, свободу, протест против существующей системы.
Осыдан 160 жыл б?рын, я?ни, 1846 жылы 20 ?азанда А?жайы? ??ірінде ?анды о?и?а орын алды. Ол ата?ты а?ын Махамбет ?теміс?лыны? жант?ршігерлікпен ?лтірілуі еді.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды.
?нуар ?лімжановты? кітабында Махамбетті? басын Байма?амбет с?лтан?а алып бар?анда Шернияз а?ын да с?лтанны? жанында отыр?аны жазылады. Ы?ылас оны ?ызыл поднос?а салып, бетін ма?пал матамен жауып ?келеді. С?лтан: “?андай сыйлы? ?келді??” деп матаны ?анжарды? ?шымен ашып ?ал?анда, подноста Махамбетті? басы жатады. Шернияз ?уелі б?л кім деп ойлады ма, ?за? ?арап, а?ынны? басын таны?ан со?, жа?алай отыр?ан адамдарды бір с?зіп ?теді де, ай?айлап дала?а шы?а ж?гіреді.
1847 жылы 27 а?панда а? патша?а адал ?ызмет еткені ?шін с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов?а генерал-майор ата?ы беріледі. Сол жылды? 30 наурызында с?лтан ?айтыс бол?ан. Ел ішінде оны? Санкт-Петербургтен ?йіне ?айтып келе жат?ан жолда Елек ?зенінен ?тер кезде опат бол?аны туралы ??гіме бар. С?лтанды су?а батырып ?лтірген топты? басында Махамбетті? досы Асаубай бол?ан к?рінеді. Олар осылай а?ын ?шін кек ал?ан.
?ай халы?ты? да ?адір т?тары – ?зіні? с?зін с?йлеп, кегін ?уар а?ыны мен батыры. Екеуі де тек халы?ты? ?ана бойынан табылар сар?ылмас жігер мен шабытты?, сана мен сабырды?, т?уекел мен арманны? т?легі. Екеуі де ж?ртын елдікке бастаса, ?айсыбір ж?мыр басты пендені? болсын ?ресі жетпес ерен ерлікке, кемел кісілікке бастары ха?. Екеуі де тас?ында?ан ?айратты? ?ана емес, е? алдымен, ке? тол?ап, кемсіз пішер кеме?гер а?ылды? к?рінісі [1,25 б]. Ал, осы екі ?ас ?асиет те бір басына сыйып, ба?ына біткен ?аза? еліні? асылы,а?берен а?ыны-Махамбет ?тгеміс?лы.
Азатты? ?шін алыс?ан, елі ?шін егескен арыстан бабамыз Махамбет ?теміс?лыны? ?аза? ?дебиетінде алатын орны ерекше. Рухы биік жырлары а?ынны? атадан ту?ан аруа?ты ер екенін д?лелдей т?седі. Тарихшы ?алым Тілек?абыл Боран?али?лы ?зіні? «?асырдан т?б?рік» атты е?бегінде: «?аза? жырыны? ой-санасы – Абай, ар-намысы – Махамбет. Абайды? ?ибратымен, Махамбетті? жігерімен е?се тіктеген ?леуетпіз. Бірі-рухани ?стазымыз, бірі-рухты ?ранымыз» деп, Махамбетті? ?згеше жан екенін с?з етті.
Жалынды а?ын,намысшыл ерж?рек жауынгер ?зіні? ?ыс?а да жары? отты ?мірін жан т?німен хал?ына арнап,еркіндік идеясы мен ?ділеттілікті ?ран етіп,найза ?шын,?алам ??дыретін шебер ?штастырды. Махамбет к?шпелілер ?ркениетіні? осынау жары? д?ниемен шар?ырап т?рып ?оштас?ан со??ы ?ні. Жалына ?ол тигізбейтін к?шпелілерді? ?ыл са?а?ын та?дыр т?за?ы ?ыл?ындыр?ан с?тте асау рухы Махамбет болып т?я? серпігендей. ?аза?ты ?лт ретінде даралап, тарих сахнасына шы?ар?ан к?шпелілер м?дениетіні? буыр?анып келіп жартасты со??ан а?жал тол?ыны Махамбет т?різді. Егер, ?аза? хал?ыны? рухани ?рдісін ке? аяда тарихи ??былыс ретінде елестетер болса?, онда К?не Т?ркі ескерткіштерінен ?ор?ыт пен Асан?ай?ыдан бастап, Шалкиіз бен ?азту?ан, А?тамбердіге дейін жал?асып, а?ыр ая?ында Махамбетке келіп тірелетін жоры? жырауларыны? бір-бірімен ?асырлар ойнауынан саба?тас?ан жалынды ?нін аны? естуге болады. Махамбет – жоры? жырауы. Сол ?лы бабаларыны? д?ст?рін жал?астыр?ан, рухын с?зімен емес ерлік ісімен к?рсеткен батыр-жырау. Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды [2,132 б].
Махамбет шы?армалары – б??ара ?міріні? рухани-поэтикалы? шежіресі, шаруалар ?оз?алысыны? шынайы бейнесі. Ол жыраулы? поэзияны? к?ркемдік ?лемін байытып, шы?армаларында ?лт-азатты? идеяларын к?терді, елдікті са?тап ?алу?а ша?ырды. «М?нар к?н» жырында ол ел басына т?скен ауыртпалы?ты ашына айтты. «Ереуіл ат?а ер салмай», «?лы арман», «Жайы?ты? бойы к?к шал?ын», «Атадан ту?ан арда?ты ер» жырларында а?ын алда?ы к?ндеріне ?мітпен, зор сеніммен ?арады. «Біртіндеп сада? асынбай», «Ар?ыма?, сені са?тадым», «Ар?ыма?ты? баласы», «Азамат ерді? баласы», «?ара нар керек бізді? б?л іске», «Еменні? т?бі – сары бал», «Жал?ан д?ние», «Еріскедей ер болса», т.б. шы?армаларында ?лт-азатты? ?оз?алыс рухы, ел та?дыры мен арман-м?ддесі тере? ?рі шынайы суреттелген. «Халы? ?оз?алса, хан т?рмайды та?ында» дейді ол отты жырларында. А?ын ?ле?деріні? басты ?а?арманы Исатай батыр. «Исатай деген а?ам бар», «Исатай с?зі», «Ар?ыма??а о? тиді», «Тарланым», «Со?ыс», т.б. ?ле?дерінде Исатай батырды? к?ркем т?л?асы, адамгершілік, ?айсарлы?, тап?ырлы? ?асиеттері жан-жа?ты сипатталды. ?з хал?ын, елін, жерін с?йген на?ыз ерді? басты ма?саты-ел басына к?н т?скенде «Ереуіл ат?а ер салу, егеулі найза ?ол?а алу…» еді. Бойына туа біткен ?айсарлы?ы ар?ылы досы Исатаймен біріге отырып, т?уелсіздік туын ал?аш к?терді. Еліні? азатты?ы ?шін а?берен а?ын ?а?арманды? ?асиеттерін ?рпа??а ?лгі етті, ?зіні? ?ткір тілді ?рен жырларымен оларды к?реске ?ндеді. К?рес-Махамбет поэзиясыны? негізгі та?ырыбы болып табылады. Ол ?аза? ?дебиетіні? ?лы м?хитында?ы ?згеше бір сырлы арал. ?зіні? «М??айма» ?ле?інде хан ?скерлеріні? халы??а к?рсеткен ?иянатын айта отырып, жасымау?а, берік болу?а ша?ырады.
А? ж?мырт?а сары уыз
?лпештеп ?олдан ?сірген
Ту?ан ?лдан не пайда-
?олына найза алмаса,
Атаны? жолын ?умаса,-деп, болаша??а зор ?мітпен ?арайды. ?олына ?ару алып, ата жау?а ?арсы т?ратын ?лдар?а ?міт артады. Ал «Ба?аналы терек жарылса» ?ле?інен дауылпаз а?ынны? халы? кегін ?уатын, те?дікті с?райтын ?лды арманда?анын к?реміз:
Ханнан ?ыры? ту?анша,
?арадан бір а? тусайшы
Халы?ты? кегін ?усайшы
Артымыздан біздерді?
А?ырып те?дік с?рар?а…
Міне, Махамбет а?ынны? осындай рухты, алмастай ?ткір жырлары халы? санасына сахара т?рмысыны? м??гілік алауындай шуа? беріп, жігерлендіреді, намысын оятады[3,145 б].
Махамбет – ?асырдан-?асыр?а жал?аса беретін, уа?ыт ?ткен сайын ?ын т?бінде жатпас алмас ?ылыштай жар?ырай беретін т??ырлы т?л?а. Махамбетті білмейтін ?аза? жо?. Біра?, б?л оны? адами болмысы мен айбалта-жырын к?зге елестетіп, тілге оралтумен шектелмейді. Бейбіт заманда ?мір с?ріп жатырмыз десек те, Махамбетті? ж?регін кескілеген намыс пен к?рескерлік бізге ?азір де ?ажет. ?йткені, арын таптат?ан, рухын т?мендеткен елді? болаша?ы б?лы??ыр. ?біш Кекілбаев Махамбет туралы жаз?ан «Шандоз» атты е?бегінде оны? «таби?аттан ?ала?ан уа?ытында табыла бермейтін асылдай аса сирек кездесетін ??былыс» екендігін айта келіп: «Ондай ??былыс тек ?аза? т?гіл, барша адамзатты? ??мырында да к?п кездесе бермеген. Махамбет – к?дімгі он екі жілік, бір мы?ым ж?мырбасты пендені? ертегідегідей а?ыз?а айналуыны?, тек ертегіде ?ана кездесетін ?ажайып ерлерді? ?айтадан шынды??а айналуыны? таптырмас бір мысалы», – деп жаз?ан еді [4,96 б]. Ал, Махамбетті? а?ынды?ыны? ерекшелігі оны? а?ынды?ы к?рескерлікке ойшылды? ж?не философиялы? сипат берді, оны? ?стіне Махамбет – мы?ты психолог а?ын. А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы — те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес, ?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере? тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады. Оны? ?ле?дері к?терілісшілер ?шін бір ж?тым ауа сия?ты ?ызмет етті.Махамбет ?ле?деріні? бір сыпырасы балалар мен ?лкендерге бірдей орта? м?ра. Ерлікті д?ріптейтін шы?армаларды к?п.Біз келешек ?рпа??а ?р?ашан патриотты? к?ш-?айрат беретін, ?здерін жігерлендіре т?сіру ?шін осындай батыр аталарымызды? бол?аны? ?мыттырмауымыз керек.?азіргі та?да бізді? патриоттарымызды? еліне деген с?йіспеншілігін арттырып, патриотты? идея?а баулысын десек олар?а Махамбет атамызды? ?лендерін,шы?армаларын бойларына сі?ірту керек. Махамбетті? « Ереуіл ат?а ер салмай », «Тарланым», «Махамбетті? Байма?амбет с?лтан?а айт?ан с?зі», « Ерлерді? ісі бітер ме?», «?ыз?ыш ??с» деген ?ле?дері балаларды? ойына ?оз?ау салатын, патриотты? рух беретін, о? мен солын танытатын т?рбиелік к?ші басым. Ер Махамбетті? ?ршіл ?ле?дері ?скеле? ?рпа? ?шін ?ке ?анымен, ана с?тімен бой?а дары?ан рух к?шіндей ?сер етеді. ?аза? ?дебиетіні? М?хтар ?уезовтей дарабозыны? т?л ш?кірті атан?ан с?з зергері Зейнолла ?абдоловты? «Махамбет деген арда?ты, ?рі аяулы есімні? ?зі – ?мірдегі ?асіретті? синонимі, ?нердегі ?асиетті? символы»,-деп алдаспан жырымен ел рухын оят?ан а?ын туралы тол?ануы да сол себептен. Махамбет а?ын?а арнап жазыл?ан к?птеген шы?армалар бар: алдымен ?аза? поэзиясында?ы Ы.Ш?рековті? «Исатай-Махамбет» дастаны, Ж.Молда?алиевті? «Кек», Ж.Н?жімеденовті? «Жа??ыры?», ?.Кекілбаевты? «Махамбет», М.Шахановты? «Нарын??м трагедиясы», Ф.О??арсынованы? «Алмас ?ылыш немесе Махамбетпен ?алай кездестім», М.Неталиевті? «Арыстан еді-ау Исатай» поэмалары, ?.Бек?ожинні? «Махамбет ?абіріні? басында?ы тебіреніс» атты тол?ауы. ?аза? ?дебиетіні? барлы? жанрларында арынды а?ын, алдаспан жырды? дарабозы ?рі батыр, ?рі ту ?ста?ан ?олбасшы Махамбет ?теміс?лы туралы шы?армалар аз жазыл?ан жо?. Сонау а?ын Ы?ылман Ш?рековтен бастап б?гінгі суреткер ?аламгер Зейнолла ?абдолов?а дейінгі ?алам ?ста?ан дарындарды? барлы?ы б?л ?асиетті та?ырып?а ат басын б?рмай ?те алма?ан.Б?л туындылар Махамбетті? к?рделі т?л?асын к?ркемдік т?р?ыдан жина?тауда, сол т?ста?ы ?аза? басына т?скен боданды?, патшалы? Ресей империясыны? ?аза? даласында ж?ргізген отарлау саясатыны? ?ан??йлы к?рінісі, сонымен бірге ел ішіндегі, а?айын арасында?ы з?лымды? пен сат?ынды? ?стемдік ??р?ан заман шынды?ын шынайы жеткізуде жазыл?ан туындылар.Заманымызды? д?лділ компазиторы ?лы Н?р?иса Тілендиевті? Махамбет атты драматизмге толы миниятюралы? симфониясында ?ршіл а?ынны? текті бейнесі, ?айрат жігері, отты поэзиясы ас?ар шеберлікпен к?рсетілген[5,275 б].
Махамбет а?са?ан азатты??а ?ол жеткізген хал?ымыз ушін енді а?ын м?рат еткен азат ойды? биігіне ?мтылу, шынайы демократиялы? ?о?ам орнату парызызымыз. Махамбет – ?асырдан-?асыр?а жал?аса беретін, уа?ыт ?ткен сайын ?ын т?бінде жатпас алмас ?ылыштай жар?ырай беретін т??ырлы т?л?а. Махамбетті білмейтін ?аза? жо?. Біра?, б?л оны? адами болмысы мен айбалта-жырын к?зге елестетіп, тілге оралтумен шектелмейді. Бейбіт заманда ?мір с?ріп жатырмыз десек те, Махамбетті? ж?регін кескілеген намыс пен к?рескерлік бізге ?азір де ?ажет. ?йткені, арын таптат?ан, рухын т?мендеткен елді? болаша?ы б?лы??ыр. Махамбет ?лтты? т?л?а оны? батырлы?ын а?ынды?ын к?йшілігін азатты? жолында?ы к?рескерлігін болаша? ?рпа?ты? санасына сі?етіндей етіп д?ріптеу керек. Махамбет сия?ты батыр да а?ын бабаларымызды ешкашан жадымыздан шы?армауымыз керек. Бізді? болаша?ымыз ?шін к?рескен Махамбет атамыздын рухына басымызды иіп, еліміз ?шін курескені ?шін елімізді одан ?рі к?ркейту керек. Батыр бабаларымызды? а?са?ан арманы елімізді? азатты?ын алу бол?ан еді,соны жадымыздан шы?армай, ?р?ашан ма?тан т?тып, болаша?та елімізді к?ркейту – бізге парыз.
http://www.rusnauka.com/39_VSN_2014/Philologia/2_182660.doc.htm
Вот Сочинение
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп, билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ынааа мойыаан ?сыаанбады. Ал Ж??гааір хан болса, о?ан ?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті ?амау?а ал?ызды. 1829-1830 жылдар аралы?ында Махамбет ?ала бекшісіні? т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ааан со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен екаа отарлы? саясатын ж?зеге асырушы хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды, халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Мааа??ыстау, Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында ?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады. Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде ?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со? а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты? жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты.
Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды? ?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны? бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, ?азту?ан сия?ты батыр жырауларды? ?лгісінде шы?арыл?ан к?теріліс туралы тол?аулар. “Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а” деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н” ?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле, ашына айтты. Исатай – а?ынны? кеп ?лендеріні? басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”, “Исатай деген а?ам бар”, “Исатай с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы, батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады.
Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан. “?кініш”, “?айран Нарын”, “Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б. к?йлері к?йтаба??а жазылды. Махамбет ?ле?дері 1908, 1912, 1925 ж. ?азан, Орынбор, Ташкент ?алаларында жары? к?рді. Шы?армалары 1939-89 жылдар арасында 8 рет жеке кітап болып шы?ты, о?улы?тар мен жина?тар?а енді. Оны? ?мірі мен шы?армашылы?ы ж?нінде Х.Досм?хамедов, М.?уезов, ?.Ж?малиев, З.?абдолов, Х.С?йіш?лиев, С.?ирабаев, ?.Дербіс?лин, Р.Бердібаев, М.Ма?ауин, ?.Сыдиы?ов, т.б. ?алымдар мен ?аламгерлер зерттеулер, ма?алалар жазды, пікірлер айтты. ?теміс?лы Махамбет (1804-1846) – ?аза?ты? ?йгілі а?ыны, к?йші композиторы, отаршылды??а ?арсы Исатай Тайманов баста?ан к?терілісті (1836-1837) ?йымдастырушыларды? бірі, осы к?терілісті? жалынды жыршысы. Туып ?скен жері Ішкі Б?кей ордасыны? Бекетай деп аталатын ??ірі. Б?л ?азіргі Орал облысыны? Ж?нібек ауданына ?арайтын жер. Шежіре дерегі бойынша он екі ата Бай?лыны? бір б?та?ы Беріш ішінде Н?дір деген кісіден М?лі (кейбір деректе ??лм?лі, ??лманияз деп айтылады) туады. М?ліні? ?аза? ?йелінен ?теміс пен Шыбынтай, ?алма? ?йелінен ?обылай ту?ан. ?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі.
Махамбет ?зіні? барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі. Ол ?зі туып ?скен ??ірді? ?амбар батыр, Ер Тар?ын, Сыпыра жырау, Асан?ай?ы, ?азту?ан, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сия?ты біртуар т?л?аларыны? ?лмес м?раларын к?кірегіне то?ып ?сті. ?зі ?мір с?рген заманны? а?ымына ж?йрік, ?ыр сырын жетік ме?герген, к?зі ашы?, к?кірегі ояу, білімдар адам бол?ан. Ша?атай, орыс, татар, араб тілдерін жазбаша т?уір ме?герген. М?ны ол жаз?ан хаттардан ай?ын а??ару?а болады.
Ответ оставил Гость
«Махамбет пен Исатайды? – екеуіні? де а?са?ан арман, м?раты – елді? еркіндігі мен т?уелсіздігі, бірлігі мен ынтыма?ы болатын. Б?гін со?ан мына біздер, Исатай мен Махамбетті? ?рпа?тары жетіп отырмыз. Олай болса, Махамбет пен Исатайды? аруа?тары алдында бас ие отырып, солар к?рмей кеткен Т?уелсіздік туын тік ?стау – бабаларымызды? алдында?ы парызымыз, бабаларымызды? алдында?ы ?арызымыз».
Н.?. Назарбаев
?мірі мен шы?армашылы?ы
М. ?теміс?лы – XIX ?асырда?ы ?аза? ?дебиетіні? м?ртебесін биіктетіп, абыройынас?а?тат?ан аса талантты т?л?а.
Махамбет – ?рі а?ын, ?рі сазгер, ?рі шешен. Б?л ?ажайып ?нерлері ?з алдына бір т?бе, ол – ?зі ?мір бойы еліні? ?амын жеп, халы? ба?ыты ?шін к?ресіп ?ткен батыр.
Махамбет ?темісов 1836-1837 жылдары Б?кей Ордасында?ы (Батыс ?аза?стан облысы) сол кездегі ?стем тапты? ?иянаты, озбырлы?ы, ?ділетсіздігіне ?арсы халы? к?терілісіні? ?йымдастырушыларыны?, жетекшілеріні? (И.Таймановпен бірге) бірі болды.
Еркіндік, елдік а?са?ан халы? к?терілісіні? ?раншысы да, жыршысы да, шежірешісі де Махамбет еді.
Махамбет жырлары – Б?кейде билік сал?ан халы? к?терілісіні? ?деби айнасы.
Махамбет – оптимист а?ын. К?теріліс же?іліске ?шыра?ан кезде де ол к?йректік сезімге берілмеген, еш мойыма?ан. Со?ына ерген хал?ын айбынды к?ресті то?татпау?а ?ндейді.
„?лы арман”, „Жайы?ты? бойы к?к шал?ын” ?ле?інде ?алы? б??араны бастап, зорлы?шыл билік иелеріне ?арсы та?ы да шай?асуды а?са?ан а?ынны? ?анатты арманы бейнеленген. А?ынны? ?міті зор болды.
А?ынны? к?терілісшілерге дем беріп, ?арулы к?ресті? ?иынды?ына табандылы?пен шыдау?а ?гіттеген „Ереуіл ат?а ер салмай” ?ле?і де на?ыз оптимистік от – жалынды, жігерлі идеямен суарыл?ан.
Махамбет – шын м?ніндегі халы? а?ыны. Ол халы?ты? ой-арманын, м??-м?ддесін, тілек-ма?сатын ?здіксіз жырлады.
Халы?ты? арман-?мітіне ?уат беріп, бар азап-?ай?ысын ар?алап ?ткен азамат ер.
Ол ?зіне ар?а с?йеген б??ара халы?ты? азып-тозбай, еш м??тажды? к?рмей, ау?атты, берекелі тіршілік кешуін к?кірегін с?ге к?ксеп еді.
Ішер ас?а, киер киімге, жайлы ?оныс?а жарымай, кедейшілікке, ?айыршылы??а ?шырамай, хал?ыны?, келешек ?рпа?ыны? ба?ытты ?мірін ?алау – батыр адамны? басты азаматты? м?рат-м?ддесі.
Махамбет те, Исатай да б??араны аздырып, азаптап отыр?ан сол заманда?ы кімдер, ?андай адамдар екенін к?регендікпен білген.
Махамбетті? ел перзенті, халы? батыры болып к?рінуі сол XIX ?асырды? б?лтартпас тарихи ахуалы да, зар-заман шынды?ы да еді.
ХІХ?. ?аза? хал?ы орыс патшасыны? отары, „бодан”, „б?ратана” езілген елді? ?иямет-?айым ба?ытсыз тіршілігін бастан кешіп жатты.
?аза?тар ?зіні? ежелгі мекені – жайлы жер, ш?райлы ?оныстарынан айырылып, зар е?іреді.
Отаршылды??а ?арсы аяусыз к?реске шы??андар – айбарлы ер Исатай мен айбынды батыр Махамбет:
„ … Еділ ?шін егестік,
Тептер ?шін тебістік.
Жайы? ?шін жандасты?
?и?аш ?шін ?ырылды?”,- деп еліні?, жеріні? азатты?ы ?шін к?ресіп, арманда кетті. Махамбетті? та?дыры… ?рі ?иын, ?рі с?лу та?дыр.
Оны? есімін ата?анымызда ж?зі лапылда?ан, к?з жанары ??мені?нен ?тетін, с?йлесе с?зі ?иыпсал ?ткір, ?рі ысты?, ?н бойы от пен ?ле?мен ?рілгендей жаралымы б?лек жар?ын бейне к?з алдымыз?а келеді.
1836 жылы 8 ?арашада Орынбор ?скери губернаторыны? офицерлеріне берген жауабында ол: „Руым – беріш, жасым 33-те” деген.
Астына ?зі араб жазуымен ?олын ?ойып, м?р бас?ан. Б?л сол жылы ?арашада айтыл?ан (Орынбор облысты? мемлекеттік архиві. 6-?ор, 10-тізім, 1376-іс, 19-пара?).
Кейбір тарихи деректерде Махамбетті? ту?ан жылы 1804 деп келтірілуі де осы?ан байланысты болса керек. Дегенмен, тарихшы-зерттеушілеріміз Махамбет ?теміс?лы 1803 жылы Ішкі Б?кей Ордасында Бекетай ??мында д?ниеге келген деген ?орытынды?а келді (?азіргі Атырау облысы, Махамбет ауданы).
1836-1838 жылдарда?ы шаруалар к?терілісіні? тарихын зерттеген А.Рязанов Орынбор архивіндегі бір м?ліметті келтіреді. К?теріліс же?ілген со? 1841 жылы 6 наурызда Дуан деген жерде оны ?стап, ш??ыл Текеге (Орал ?аласына) ?келеді.
Сонда Орал ?скеріні? ке?есі жолдама ?а?аз – экстракт жазып, „Махамбетті? шашы, са?алы, м?рты, ?асы ?ара, бойы 2 аршын, жасы 37-де” деген.
Вот возьми и не забудь спасибооо))))
Махамбет ?теміс?лы
(1803 – 1846) Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі.
Махамбет ?теміс?лы
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей
ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы
Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде
ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі
Атырау облысы Махамбет ауданында жерленген
– ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге
1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар
к?терілісіні? жалынды жыршысы ретінде
де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи
?айраткер т?л?аларды? бірі. Халы?ты?
азатты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан
батыр, ?р рухты а?ын.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге
к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы?
ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды
с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне
б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы,
даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында
да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып
жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі
істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан
ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп,
билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер
шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда
к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ына
мойын ?сынбады. Ал Ж??гір хан болса, о?ан
?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті
?амау?а ал?ызды. Махамбет ?ала бекшісіні?
т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ан
со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен
екі жыл т?рмеде отырып, 1831 ж. ?ашып шы??ан
еді. Одан кейінгі саналы ?мірін патша
?кіметіні? отарлы? саясатын ж?зеге асырушы
хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды,
халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен
ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Ма??ыстау,
Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті
жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л
ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында
?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады.
Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін
Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде
?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со?
а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты?
жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты.
Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды?
?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске
ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны?
“Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а”
деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін
бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н”
?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле,
ашына айтты. Исатай – а?ынны? к?п ?лендеріні?
басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”,
“Исатай деген а?ам бар”, “Исатай
с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде
Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы,
батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады.
Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан.
Оны? “?кініш”, “?айран Нарын”,
“Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б.
к?йлері бар.
Махамбет ?зіні?
барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер
арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі.
Ол Исатай батырмен бірге арыстандай
а?ырып, азатты? туын ?олдаса к?теріп
шы?ты. Азатты? ?шін к?рес Махамбетті?
б?кіл ?міріні? мазм?нына айналды.
?лтты? азатты?ы мен халы?ты? ?леуметтік
те?дігін Махамбет жеріне жеткізе жырла?ан
?йгілі а?ын.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан,
?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере?
сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы
баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды
р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы
халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне
?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері
бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні?
батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш
ету ма?сатында жазылды. Оны? ?ле?дері
б??ара халы?ты? ж?ргеніне тым жа?ын болды.
?міріні? со??ы жылдарын а?ын ауылда ?ткізеді.
Ж??гір хан мен Байма?амбет с?лтан халы?ты?
б?лік шы?аруына ы?пал етуінен секем алып,
оны? сыртынан ба?ылау ?ояды. А?ыры ханны?
ты?шылары Махамбетті опасызды?пен ?лтіреді.
А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы —
те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес,
?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып
келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып
жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан
к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере?
тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады.
Махамбет а?ын – ?лт азатты?ы ?шін
к?рескер тарихи т?л?а ретінде бізді?
Т?уелсіздігімізді? бастау к?здеріні?
бірі ретінде саналады. Сондай ?о?ам ?айраткерлігімен
бірге, ?зіні? отты, жалынды ?ле?дері ар?ылы
бар ?мірін ту?ан хал?ыны? м??ын жо?тау?а
арна?ан арда?ты а?ын.
Махамбет ?теміс?лы – 1803 жылы Ішкі Б?кей ордасы, ?азіргі Батыс ?аза?стан облысы Ж?нібек ауд. Нарын ??мыны? Жан??с жерінде ту?ан. – 20.10.1846, ?араой ??ірі, ?азіргі Атырау облысы Махамбет ауданында жерденген – ?аза?ты? к?рнекті а?ыны, сонымен бірге 1836-38 ж. Исатай Тайманов баста?ан шаруалар кетерілісіні? жалынды жыршысы ретінде де м?лім, ?оз?алысты ?йымдастырушы тарихи ?айраткер т?л?аларды? бірі. Кіші ж?зді? Бай?лы бірлестігі ішіндегі Беріш руыны? Жайы? б?лімінен шы??ан. Атасы ??лм?лі, ?кесі ?теміс те ?з заманында айтулы т?л?алар бол?ан. ??лм?ліні? т??ымынан билер де, шешендер де шы??ан.
Халы?ты? азаты?ын к?ксеген к?рескер, ел баста?ан батыр, ?р рухты а?ын. Бекетай елді мекенінде (Б?кей ордасы, Орал облысы, Ж?нібек ауданы) д?ниеге келді.
Махамбет а?ын жастайынан а?ынды? ?нерге к?мартып ?сті. Ас?ан дарындылы?ына ?алы? ж?ртшылы? бас иген. Махамбет тек от ауызды с?з шебері ретінде ?ана ел к?рметіне б?ленген жо?, сонымен бірге, ?зіні? батырлы?ы, даналы?ы мен адамгершілігі ар?асында да да???а б?ленді. Ол халы? арасында болып жататын келе?сіз к?былыстар мен келелі істерді ?ле?деріне ар?ау еткен.
Есімі ?алы? ж?ртшылы??а таныла баста?ан ас?а? а?ынды Ж??гір хан ?з еркіне к?ндіріп, билік басында отыр?андар?а ?арсы ?ле?дер шы?аруына тыйым сал?ысы келеді. Алайда к?зі ашы?, к?кірегі ояу а?ын оны? б?йры?ына мойын ?сынбады. Ал Ж??гір хан болса, о?ан ?стемдік жасау ма?сатымен Махамбетті ?амау?а ал?ызды. 1829-1830 жылдар аралы?ында Махамбет ?ала бекшісіні? т?рмесі?де отырды, бостанды??а шы??ан со? Исатай Тайманов?а ?осылды.
Осылайша Махамбет ?зі Ж??гір ханны? ?удалауымен екі жыл т?рмеде отырып, 1831 ж. ?ашып шы??ан еді. Одан кейінгі саналы ?мірін патша ?кіметіні? отарлы? саясатын ж?зеге асырушы хан-с?лтандар?а ?арсы кекті жырлар тол?айды, халы?ты к?реске ша?ырады. К?теріліс же?іліспен ая?тап?аннан кейін Жем, Жайы?, Ма??ыстау, Хиуа елдерін са?алайды, жаса? жинап, к?терілісті жа?адан жандандыру?? к?ш салады. Б?л ниеті н?тижесіз болды, Б?кей ордасында ?ол?а т?сіп, Орынбор т?рмесіне ?амалады. Т?т?ыннан боса?аннан кейінгі ?мірін Кіші ж?зді? батыс б?лігіндегі ел ішінде ?ткізеді. Біра?, Ж??гір хан ?лген со? а?а с?лтан бол?ан Байма?амбет Айшуа?овты? жалдамалыларыны? ?олынан ?аза тапты.
Махамбет – халы?ты патшалы?, ханды? ?кіметке ?арсы ?арулы кетеріліске ша?ыр?ан ал?аш?ы ?аза? а?ыны. Оны? бейнелі де жалынды негізінен Шалкиіз, Сыпыра, Доспамбет, ?азту?ан сия?ты батыр жырауларды? ?лгісінде шы?арыл?ан к?теріліс туралы тол?аулар. “Ж??гірге”, “Байма?амбет с?лтан?а” деген ?ле?дерінде ?стем тап ?кілдерін бет-пердесін жырта шенесе, “М?нар к?н” ?ле?інде ел басында?ы ауыртпалы?ты к?йзеле, ашына айтты. Исатай – а?ынны? кеп ?лендеріні? басты ?а?арманы. “Тайманны? ?лы Исатай”, “Исатай деген а?ам бар”, “Исатай с?зі”, “Тарланым”, т.б. ?ле?дерінде Исатайды? адамгершілігі, азаматты?ы, батырлы?ы, ?айсарлы?ы сипатталады.
Махамбет айтулы к?йші, сазгер де бол?ан. “?кініш”, “?айран Нарын”, “Ж?мыр ?ылыш”, “Терезе”, т.б. к?йлері к?йтаба??а жазылды. Махамбет ?ле?дері 1908, 1912, 1925 ж. ?азан, Орынбор, Ташкент ?алаларында жары? к?рді. Шы?армалары 1939-89 жылдар арасында 8 рет жеке кітап болып шы?ты, о?улы?тар мен жина?тар?а енді. Оны? ?мірі мен шы?армашылы?ы ж?нінде Х.Досм?хамедов, М.?уезов, ?.Ж?малиев, З.?абдолов, Х.С?йіш?лиев, С.?ирабаев, ?.Дербіс?лин, Р.Бердібаев, М.Ма?ауин, ?.Сыдиы?ов, т.б. ?алымдар мен ?аламгерлер зерттеулер, ма?алалар жазды, пікірлер айтты. ?теміс?лы Махамбет (1804-1846) – ?аза?ты? ?йгілі а?ыны, к?йші композиторы, отаршылды??а ?арсы Исатай Тайманов баста?ан к?терілісті (1836-1837) ?йымдастырушыларды? бірі, осы к?терілісті? жалынды жыршысы. Туып ?скен жері Ішкі Б?кей ордасыны? Бекетай деп аталатын ??ірі. Б?л ?азіргі Орал облысыны? Ж?нібек ауданына ?арайтын жер. Шежіре дерегі бойынша он екі ата Бай?лыны? бір б?та?ы Беріш ішінде Н?дір деген кісіден М?лі (кейбір деректе ??лм?лі, ??лманияз деп айтылады) туады. М?ліні? ?аза? ?йелінен ?теміс пен Шыбынтай, ?алма? ?йелінен ?обылай ту?ан. ?темістен – он ?л, Шыбынтайдан – т?рт ?л, ?обылайдан – ?ш ?л туып, М?лі ?лды? ?зінен он жеті немере с?йген адам. Б?л ?улет Тайсой?ан ??мында?ы іргелі ауылдарды? бірі.
Махамбет ?зіні? барша болмыс ?асиеттерімен к?шпелілер арасында?ы к?сем т?л?аларды? бірі. Ол ?зі туып ?скен ??ірді? ?амбар батыр, Ер Тар?ын, Сыпыра жырау, Асан?ай?ы, ?азту?ан, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сия?ты біртуар т?л?аларыны? ?лмес м?раларын к?кірегіне то?ып ?сті. ?зі ?мір с?рген заманны? а?ымына ж?йрік, ?ыр сырын жетік ме?герген, к?зі ашы?, к?кірегі ояу, білімдар адам бол?ан. Ша?атай, орыс, татар, араб тілдерін жазбаша т?уір ме?герген. М?ны ол жаз?ан хаттардан ай?ын а??ару?а болады.
Махамбет Ресей отаршылды?ыны? барша ауырлы? тау?ыметін к?зімен к?ріп, оны? барша зорлы? зомбылы?ын басынан ?ткеріп, ??мыр кешкен адам. Сонды?тан да 1836 жылы ?бден шыдамы таусыл?ан халы? те?іздей тол?ып к?терілгенде, осынау тегеурінді д?мпуді? дем берушісі Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай а?ырып, азатты? туын ?олдаса к?теріп шы?ты. Азатты? ?шін к?рес Махамбетті? б?кіл ?міріні? мазм?нына айналды. ?лтты? азатты?ы мен халы?ты? ?леуметтік те?дігін Махамбет жеріне жеткізе жырла?ан ?йгілі а?ын. Ол поэзияда ?андай дара болса, к?й ?нерінде де сондай дара.
Махамбет к?шпелілер ?ркениетіні? осынау жары? д?ниемен шар?ырап т?рып ?оштас?ан со??ы ?ні. Жалына ?ол тигізбейтін к?шпелілерді? ?ыл са?а?ын та?дыр т?за?ы ?ыл?ындыр?ан с?тте асау рухы Махамбет болып т?я? серпігендей. ?аза?ты ?лт ретінде даралап, тарих сахнасына шы?ар?ан к?шпелілер м?дениетіні? буыр?анып келіп жартасты со??ан а?жал тол?ыны Махамбет т?різді. Егер, ?аза? хал?ыны? рухани ?рдісін ке? аяда тарихи ??былыс ретінде елестетер болса?, онда К?не Т?ркі ескерткіштерінен ?ор?ыт пен Асан?ай?ыдан бастап, Шалкиіз бен ?азту?ан, А?тамбердіге дейін жал?асып, а?ыр ая?ында Махамбетке келіп тірелетін жоры? жырауларыны? бір-бірімен ?асырлар ойнауынан саба?тас?ан жалынды ?нін аны? естуге болады. Махамбет – жоры? жырауы. Сол ?лы бабаларыны? д?ст?рін жал?астыр?ан, рухын с?зімен емес ерлік ісімен к?рсеткен батыр-жырау. Махамбет заманы к?шпелілер рухыны? айыны? батып, к?ніні? т?тыл?ан кезі. Сонды?тан да, к?шпелілер м?дениетіндегі эпикалы? синкреттілік Махамбет болмысымен т?йінделеді. Б?дан былай ?нер ?о?амды? ??былыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалы? алданыш болу?а к?шкен. Махамбетті? ?рі батыр, ?рі к?сем, ?рі шешен, ?рі жырау, ?рі к?йші болуында осындай тарихи ?леуметтік с?раным бол?ан. Б?л т?р?ыдан келгенде, Махамбет жоры? жаруларыны? ішіндегі со??ысы.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды. Оны? ?ле?дері б??ара халы?ты? ж?ргеніне тым жа?ын болды.
1838 жылы Исатай ?аза бол?ан со?, Махамбет ша?ын тобымен орыс ?скерлеріні? арасынан ?тіп, Хиуа ханды?ына кетеді. Ол к?терілісшілерді жау?а ?арсы к?реске ?айта ж?мылдыр?ысы келеді, алайда оны? б?л ?рекеті ж?зеге аспайды. Ол Б?кей ордасына жасырынып келіп, шаруалар арасында хан мен патша?а ?арсы ?гіт-насихат ж?мыстарын ж?ргізе бастайды, біра? ол ?айта т?т?ындалып, Орынбор?а ж?нелтіледі. Орынборда о?ан “енді ?айтып б?лікке ?атысушы болма” деген ескерту жасап, босатады.
?міріні? со??ы жылдарын а?ын ауылда ?ткізеді. Ж??гір хан мен Байма?амбет с?лтан халы?ты? б?лік шы?аруына ы?пал етуінен секем алып, оны? сыртынан ба?ылау ?ояды. А?ыры ханны? ты?шылары Махамбетті опасызды?пен ?лтіреді.
А?ын ?лендеріні? негізгі та?ырыбы — те?дік пен бостанды?, ?ділдік ?шін к?рес, ?анаушы отаршылды? ж?йеге ?арсылы? болып келеді де ?р?ашан жігерлі асып-тасып жат?ан ас?а? рухпен к?мкеріледі, о?ан к?не д?ст?р бойынша философиялы? тере? тол?амдар, пайымдаулар саба?тасып отырады.
Махамбет а?ын – ?лт азатты?ы ?шін к?рескер тарихи т?л?а ретінде бізді? Т?уелсіздігімізді? бастау к?здеріні? бірі ретінде саналады. Сондай ?о?ам ?айраткерлігімен бірге, ?зіні? отты, жалынды ?ле?дері ар?ылы бар ?мірін ту?ан хал?ыны? м??ын жо?тау?а арна?ан арда?ты а?ын.
Махамбет ?теміс?лыны? ?лімі
Осыдан 160 жыл б?рын, я?ни, 1846 жылы 20 ?азанда А?жайы? ??ірінде ?анды о?и?а орын алды. Ол ата?ты а?ын Махамбет ?теміс?лыны? жант?ршігерлікпен ?лтірілуі еді.
1846 жылы ?азан айында Орынбор ?аза?тарыны? батыс б?лігіні? билеушісі, с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов патша?а адал ?ызмет етуге берілгендігін д?лелдеу ?шін Махамбетті ?лтіруді? жоспарын жасайды. Ж?не де а?ынны? ?зін тірілей ?ол?а т?сіріп ?келген адам?а ескі патша а?шасымен 1000, ал басын кесіп ?келген адам?а 500 сом т?лейтінін жария еткен. М?ндай ?ылмысты ж?зеге асыратын адамдар да табылады.
?нуар ?лімжановты? кітабында Махамбетті? басын Байма?амбет с?лтан?а алып бар?анда Шернияз а?ын да с?лтанны? жанында отыр?аны жазылады. Ы?ылас оны ?ызыл поднос?а салып, бетін ма?пал матамен жауып ?келеді. С?лтан: “?андай сыйлы? ?келді??” деп матаны ?анжарды? ?шымен ашып ?ал?анда, подноста Махамбетті? басы жатады. Шернияз ?уелі б?л кім деп ойлады ма, ?за? ?арап, а?ынны? басын таны?ан со?, жа?алай отыр?ан адамдарды бір с?зіп ?теді де, ай?айлап дала?а шы?а ж?гіреді.
Ал жазушы Т?кен ?лім??лов “?араой” ??гімесінде а?ынны? д?ниеден ?тер с?тін: “Махамбетті? те?дессіз ?лкен ж?регі тынымсыз д?рсіл ?а?умен болды. Жаралы арыстанны? ы?ыран?анындай, т?ншы??ан домала? д?рсілден Ы?ыласты? ?рейі ?шты. Ол ?азы?ты? ?асында жат?ан то?па?пен Махамбетті? басына ?рды. Махамбет а?ты? рет: “?уес!” деп, сыл? т?сіп, с?лап ?алды”, – деп суреттейді.
Зерттеуші-?алым Исатай Кенж?лиев болса “Махамбет ?теміс?лы” кітабында ?анды о?и?адан кейін жендеттер Махамбетті? ?йін тонап, інісі Хасенді, ?йелін, Бетімбай Ш?ке?лын Байма?амбетке алып бар?анын жазады. “Б?л т?т?ындал?ан адамдарды Байма?амбет бір айдай ?стап, ?бден ?ор?ытып жауап алады да, сосын ?оя береді”, делінген. Зерттеуші е?бегінде жендеттерді? а?ынны? ?йелін де ?здерімен бірге ала кеткені аны? жазыл?ан.
1847 жылы 27 а?панда а? патша?а адал ?ызмет еткені ?шін с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов?а генерал-майор ата?ы беріледі. Сол жылды? 30 наурызында с?лтан ?айтыс бол?ан. Ел ішінде оны? Санкт-Петербургтен ?йіне ?айтып келе жат?ан жолда Елек ?зенінен ?тер кезде опат бол?аны туралы ??гіме бар. С?лтанды су?а батырып ?лтірген топты? басында Махамбетті? досы Асаубай бол?ан к?рінеді. Олар осылай а?ын ?шін кек ал?ан.
Махамбет Утемисулы (1804-1846 гг.)
Казахский поэт и батыр. Махамбет является одним из организаторов и идеологов антиколониального, народно-освободительного восстания казахского народа. Он родился в местности Бекетай (Букеевская орда, ныне Жа-нибекский р-н Уральской области). Рано начал увлекаться устным поэтическим творчеством, его талант поэта-импровизатора нашел много поклонников в народной массе. Махамбет достиг всеобщего почтения не только красноречивым поэтическим мастерством, но, в первую очередь, своей мудростью и человечностью, эти качества акына все время проявлялись в его произведениях. Он в своих стихах, главным образом, обращал внимание на социально-психологические аспекты казахского общества, на процессы, происходящие с простым народом, на справедливость и обман, на доброту и зло.
Махамбет своим талантом и справедливостью завоевал души и сердца простых людей. Почувствовавший опасность со стороны популярности поэта, хан Жангир попытался склонить его на свою сторону, и запретить ему сочинять стихи, направленные против господ и правителей. Однако гордость и совесть поэта не позволили подчиниться приказам и убеждениям хана. В ответ Жангир предпринял шаг в сторону насилия и гонения, добился его ареста. В 1829-1831 гг. Махамбет находился в заключении в тюрьме при Калмыковской крепости, освободившись, он присоединился к Исатаю Тайманову.
Махамбет Утемисов играл важную роль в народном восстании под руководством И.Тайманова, где он своими стихами и авторитетом призывал народ на борьбу с произволом ханов и царской власти. Идеология Угеми-сова строилась на базе его произведений, которые воспевали свободу, справедливость, героизм народных вождей, они были глубоко патриотичными.
В 1838 г., после гибели Исатая, Махамбет с небольшим отрядом прорывается через войска русских и присоединяется к Хивинскому ханству. Махамбет пытается вновь организовать повстанцев на борьбу против врагов, но это ему не удается. Он, тайно возвратившись в Буке-евскую орду, начал работу по агитации крестьян против хана и царя, однако, его опять арестовали и отправили в Оренбург. В Оренбурге его освободили, предупредив о недопущении с его стороны участия в мятежах.
Последние годы жизни акын провел в аулах кочевников. Хан Жангир и султан Айшуаков, боясь влияния Ма-хамбета на народ и вспышек новых мятежей, следили за поэтом и максимально ограничивали его передвижение.
Результатом таких действии стала смерть Махамбета, его злодейски убили ханские приспешники.
Основная тема стихов и песен акына (“Проклятие Жангиру”, “Султану Баймагамбету”, “Великая мечта”, “Нарын-пески”, “Пигалица” и др.) – борьба за справедливость, свободу, протест против существующей системы.
Осыдан 160 жыл б?рын, я?ни, 1846 жылы 20 ?азанда А?жайы? ??ірінде ?анды о?и?а орын алды. Ол ата?ты а?ын Махамбет ?теміс?лыны? жант?ршігерлікпен ?лтірілуі еді.
Ауыз ?дебиетіні? тере?інен сусында?ан, ?зіні? бойына халы?ты? д?ст?рді тере? сі?ірген Махамбет ?теміс?лы Исатай Тайман?лы баста?ан халы? к?терілісінде ма?ызды р?л аткарды, ол ?зіні? ?ле?дері ар?ылы халы?ты патша ?кіметі мен хандарды? езгісіне ?арсы к?реске ша?ырды. Махамбетті? ?ле?дері бостанды? пен ?ділдікті, халы? к?семдеріні? батырлы?ын ?алы? халы? б??арасына паш ету ма?сатында жазылды.
?нуар ?лімжановты? кітабында Махамбетті? басын Байма?амбет с?лтан?а алып бар?анда Шернияз а?ын да с?лтанны? жанында отыр?аны жазылады. Ы?ылас оны ?ызыл поднос?а салып, бетін ма?пал матамен жауып ?келеді. С?лтан: “?андай сыйлы? ?келді??” деп матаны ?анжарды? ?шымен ашып ?ал?анда, подноста Махамбетті? басы жатады. Шернияз ?уелі б?л кім деп ойлады ма, ?за? ?арап, а?ынны? басын таны?ан со?, жа?алай отыр?ан адамдарды бір с?зіп ?теді де, ай?айлап дала?а шы?а ж?гіреді.
1847 жылы 27 а?панда а? патша?а адал ?ызмет еткені ?шін с?лтан Байма?амбет Айшуа?ов?а генерал-майор ата?ы беріледі. Сол жылды? 30 наурызында с?лтан ?айтыс бол?ан. Ел ішінде оны? Санкт-Петербургтен ?йіне ?айтып келе жат?ан жолда Елек ?зенінен ?тер кезде опат бол?аны туралы ??гіме бар. С?лтанды су?а батырып ?лтірген топты? басында Махамбетті? досы Асаубай бол?ан к?рінеді. Олар осылай а?ын ?шін кек ал?ан.