МАТУРЛЫК (Бер карт ?дип авызыннан) К?пт?н, бик к?пт?н булган вакыйга, ?мма б?генгед?й к?з алдымда: без, ?ч ш?керт, бер атка утырып, ?яз м?др?с?сенн?н авылыбызга кайтырга чыктык. Д?реср?ге, Гыйлемдар бел?н без ик?? бер авылга — Чуарк?лг? кайтабыз, ? Б?дретдинне юл ?стенд?ге Ишле авылында калдырып кит?рг? тиешбез. Тагын шуны да ?йтим, безне ялкау гына юыртып алып кайткан к?к алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар бел?н к?рше ген? торабыз. Шул с?б?пле Гыйлемдар бел?н мине алырга бер язын безне? ат килс?, икенче язда алар аты кил? торган иде. ? Б?дретдин безне? очраклы юлдашыбыз. Д?рес, без м?др?с?г? бер вакытта ?ыелабыз, бер вакытта таралабыз, л?кин мо?арчы аны? бел?н берг? кайтырга туры килг?не юк иде ?ле. Б?дретдин кешег? бер д? й?к булырга яратмый иде. Укулар бетк?ч т? ул базарга килг?н авылдашларыны? берсен? ияреп кит? д? бара, яки ялгыз ?зе ген? утыз чакрымдагы авылына ??я?л?п сыптыра торган иде. Бу юлы инде без аны, ?зебез сорап диг?нд?й, берг?л?п кайтырга к?ндердек. Б?дретдин безне? м?др?с?д? и? ярлы ш?керт иде. А?а авылыннан бернинди д? ярд?м килми иде. Тик Ишлед?н базарга кил?че бер?рсе бик сир?к кен? а?а ?нисене? киндер ч?пр?кк? т?реп ?иб?рг?н тары ипиен яки бер?р йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Б?дретдин шуны да бик кыенсынып: «Ниг? инде бу? ?нк?йг? ?йтегез, мин ач т?гел, ?зенн?н ?зеп ?иб?рм?сен!» — дип алып кала иде. ??м шул майны ул ни ?чендер без бел?н ч?нчеп ашый иде. Ш?кертл?р а?ардан: «Ниг? алай ит?се??» — дип сорасалар, Б?дретдин к?лг?н булып кына: «Без бел?н ашагач, озакка ?ит? ул!» — дип ?авап бир? торган иде. Илд? чыпчык ?лми диг?нд?й, безне? Б?дретдин д?, бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуын ?н? шулай алып бара иде. ??м бик яхшы укый иде ул. Х?ер, бу к?п сыналган н?рс?: р?химсез нужада торып укыган ярлы ш?керт гад?тт? бик с?л?тле булып чыга. Башкача а?а м?мкин д? т?гел. Бай ш?керт, ?йтик, ту? к?ч?н булса да, м?др?с?д? тел?с? к?пме ята ала, ? ярлы ш?керт, начар укыдымы, беренче кыштан ук м?др?с?д?н очарга м??б?р була… Аннары, ярлы ш?керт бик яхшы укыса гына ?зене? матди х?лен д? беркад?р ?и?ел?йт? ала. Мен? безне? Б?дретдинг? д?, ул замандагы тел бел?н ?йтс?к, истикам?тле в? и?ти?атлы ш?керт булганга к?р?, байлар иган?сенн?н ара-тир? ярд?м тия иде; начар укучыларны? д?ресл?рен х?зерл?шк?н ?чен д? а?а аз-маз тама иде, х?лф?л?рг? д? ул булышкалый иде, аннары авыру-сырхауларга догалыклар, Аятел К?рсил?р к?череп т? азрак бакырлар т?шерг?ли иде. Кыскасы, эшсез тормый иде ш?керт. Л?кин эшне д?, ярд?мне д? ул ?зе бервакытта да сорап алмый иде. «Мин бит ярлы, ми?а ярд?м ит? сезне? вазифагыз» диг?н ?рсез мескенлекне без аны? й?зенд? беркайчан да к?рм?дек. Табигате бел?н ?к ул, ничек дим, шундый тигез, сабыр холыклы бер егет иде. Ялагайлана да белм?с, масая да белм?с, яхшы бел?н яхшы, ? яман бел?н алыш-биреше юк — андыйлардан ?зен ничектер б?тенл?й читт? тота бел? иде. Тагын шунысы кызык, никад?р ген? ярлы булмасын, ул бер??д?н д? берн?рс? д? сорарга яратмый иде. Гад?тт?, ш?кертл?р а?ардан гел анысын-монысын сорап торалар, ч?нки аны? ?з кулы бел?н ясаган каеш тупсалы, ?р?? сыман сандыгында м?др?с? тормышы ?чен кир?к б?тен н?рс?се — эн?се д?, ?ебе д?, уймагы да, безе д?, п?кесе д?, эск?ге д?, к?згесе д?, т?рле кал?мн?ре д?, к?газь-д?фт?рл?ре д?, х?тта ?илем бел?н балавызы да саклана торган иде. Ничек ?ыйгандыр ул аларны, л?кин ?аман шул ярлылыгым кешег? й?к булмасын дип, тамагыннан ?зеп булса да, тырышкан, к?р?се? инде. Д?рес, ул калын-калын д?рес китапларына бик мохта? иде. Л?кин булган кад?ресен бик п?хт? тышлап, битл?ре керл?нм?сен ?чен к?меш к?газьд?н тоткыч ясап, кадерл?п кен? саклый иде. Ул заманда, ягъни революция алды елларында, ш?кертл?рне? я?а ?д?бият бел?н мавыгуы искиткеч к?ч?йг?н иде. Икм?к шикелле ?к зарури берн?рс?г? ?йл?неп китк?н иде безне? ?чен ?д?бият!.. ??рбер ш?керт т?пл?п алган калын д?фт?рен? ?ыр к?чер?, шигырь к?чер?, х?тта романнардан ?зекл?р д? к?чер?. Ике ш?кертне? берсе шигырь яза. Бик к?пл?р С?гыйть Р?ми бел?н тилер?. А?а ияр?л?р, а?а охшарга тырышалар, аны яттан с?йл?п й?рил?р… Д?рес, безне? барыбыз ?чен д? б?тенесенн?н ?стен, б?тенесенн?н якын — Тукай иде, и? к?п к?черелг?н, и? с?еп укылган да Тукай иде. Шигырь чире безне? Б?дретдинг? д? йоккан иде, ул да яза иде, л?кин язганын бервакытта да к?т?реп, очраган бер??г? укып й?рми иде. Аны сорап та укырга к?ндер?е читен иде. Инде укый калса, аны? ?йберсе башкаларныкы т?сле зар еламыйча гына язылган, к?бр?к табигать к?ренешен гади ген? сур?тл?г?н яки ?зенч? бер?р тормыш ф?лс?ф?се ?йтерг? тырышкан кыска гына шигъри парча булып чыга торган иде. ?н? шундый с?ер ген?, серле ген? ??м с?йкемле ген? бер егет иде безне? Б?дретдин ш?рикт?шебез! Ярый, с?з озынга китте, без бит ?ле ?ч??л?шеп чит?н тарантаста хозур гына авылыбызга кайтып барабыз. Юл такыр, тузан юк, к?к алаша, эчен? кату т?ш?д?н «горт-горт» итк?н тавыш чыгарып, ?з к?ен? салмак кына юырта… К?пт?н т?гел, май урталарында, беренче ?ылы я?гырлар явып узган иде. Х?зер б?тен н?рс? д?рр?? кузгалып, к?т?релеп, ?сеп бара: арышлар сабакка сузыла башлаган, бодайлар куе булып, кучкыл-яшел булып, егетл?р мыегыдай, сызылып кына чыгып кил?; с?релм?г?н чир?мн?рд? яшь ?л?н былтыргы корыган ?л?нне басып, каплап та китк?н, кайберл?ре инде ч?ч?кл?рен д? ачарга ?лгерг?н… Юл буенда ?н? эт эч?гесене? беренче ал «кы?гыраулары»… ?йт?се д? юк, табигатьне? и? саф, и? сад?, и? ямьле чагы!.. Безг?, кыш буе м?др?с?д? кибеп яткан ш?кертл?рг?, бу чиксез иркен, якты, ?ылыкай д?нья искиткеч тансык иде, шифалы-р?х?т иде, без аны исн?п т?, сулап та, к?зл?ребез бел?н к?реп т? туя алмый идек. Баштарак без ?лед?н-?ле тарантастан т?шеп, аякларыбыз ?ирне? ?ылысын бер р?х?тл?неп татысын диг?нд?й, чир?мг? кереп киттек, й?герештек-куыштык, иелеп ч?ч?кл?р ?здек. Б?дретдин тау юасы тапты, аны ?зеп ч?йн?дек. Мин безне? авылда «т?млек?й» дип й?ртел? торган, сабагы д?рт кырлы, озын гына бер ?семлекне ?ыеп алдым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Б?дретдин ?йт?, моны башкортларда «кия? камчысы» дип й?рт?л?р, ди, ч?нки очындагы мен? шушы б?рел?ре з??г?р ч?ч?к булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап кит?, ди. ? безне? Гыйлемдар, озын сыйрак, гел йомран эзл?п чапты, туктап, ике учын кушлап сызгырып та карады, л?кин х?йл?к?р ??нлек ш?керт сызгырганын сиз? иде ахрысы, оясыннан чыгып, колакларын торгызып, арт т?пил?рен? утырмады. …Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды. Г?я мен? т?псез нурлы аяз к?кт?н ?стебезг? сихри бер мо? тибр?неп-чы?лап, ?злексез явып торды. ? бел?сезме, тургай сайравыны? сихере н?рс?д??.. И? элек, сынаганыгыз бардыр, тургай сайраганда ?ир ?стен? ?и?елч? ген? уйчан-мо?су бер тынлык ??ел?. ?йтерсе? барлык табигать, барлык ?ан иясе, ?дипл?р ?йтк?нч?, с?к?т калып, т?мам м?кибб?н китеп, бары аны гына ты?лый, аны ты?лап с?енечле, сагышлы, л?зз?тле бер р?х?тк? чума… Икенче сихере шунда ки, тургай сайраганда д?нья ничектер искиткеч ??елеп, ки??еп, яктырып китк?нд?й була. ?н? шул югарыда кечкен? кошчык талпынган к?кне? ?зе шикелле ?к, ?ир й?зе д? иксез-чиксез булып, га??еп тын, нурлы булып тоела башлый… Белмим, бу вакытта б?т?н кошлар сайрый торгандырмы — игътибар итк?нем юк, ?мма бер кошны? тавышы, б?тен ?ир ?сте тургайлар сайравыннан ?злексез чы?лап торса да, безне сиск?ндереп, колагыбызга килеп кер?. Бу — к?кк?к! Кешел?рне? исл?рен? ниндидер бик м??им н?рс?не т?шерер ?чен табигать тарафыннан яратылган к?зг? к?ренм?с с?ер кош!.. Юлдан шактый читт? торган к?ксел урман яныннан узганда, без аны? да тынып калырга м??б?р итк?н кис?т?ле тавышын ишеттек. Шулай к?ефл?неп, к??елле ген? кайта торгач, без, ни?аять, кызыл ярлы тауларга каршы тигез ?з?нлект? сузылып утырган Ишле авылына да якынлаштык. Юлга чыккач та Б?дретдин безне, Ишлед? туктап, ч?й эчеп чыгарга чакырган иде. Без, билгеле, кыстатып тормадык, ш?рикт?ше?? кереп, ч?й эчеп, к??ел ачып чыгу ш?кертл?р ?чен табигый бер низам инде ул. Авылга ?итк?нд? ген? Б?дретдин, дилбег?не ?зен? алып, атны олы юлдан у?га каерды да б?бк? ?л?не т?ш?лг?н ?ир ?стенн?н ген? и? арткы урамга таба алып китте. ??м озак та ?тми, шул урамны? и? читенд?ге, б?т?н йортлардан аерылыбрак, ялгызы гына торган бер ?йне? каршысына безне китереп т? туктатты. Без ф?кыйрь кешел?рг? кер?себезне белеп кил? идек, ?мма бу кад?р ярлы ху?алыкны к?рербез дип ?ич т? к?тм?г?н идек. Х?ер, моны? ху?алык дип атар ?ире д? юк иде. Шыр кырда утырган б?л?к?й ген? ялгыз ?й ?зе искереп-тузып, яртылаш ?ирг? кереп бетк?н. Салам т?б?се череп, каралып, тиреск? ?йл?н? башлаган. ?йтерсе? шуны? авырлыгыннан ?йне? кайбер б?р?н?л?ре б?селеп чыккан, ишек-т?р?з?л?ре кыйшайган, ? т?р?з? пыялалары тора-тора инде яшькелт-з??г?р т?ск? керг?н… Капка юк, койма юк, тик урам яклап та кыр яклап кына ике р?т кирт? сузылган… Ишегалдын кыр ?л?не басып китк?н. Анда чикертк?л?р тыз-быз сикереш?л?р. Дим?к, бернинди аяклы мал да юк. Без инде х?йран булып, га??пл?неп калуыбызны Б?дретдинне? ?зен? ничек т? сиздерм?ск? тырыштык. Арба эзе т?шм?г?н ачык ишегалдына узып, т?б?се чыбык-чабыклар бел?н ябылган иске ген? бер чит?н абзар алдында атыбызны туктаттык. ?йд?н кечер?к буйлы, ак чырайлы, ?ир?н сакаллы, арык-?ш?н ген? бер абзый чыкты. Аны? ?стенд? киндер к?лм?к, тез башларына зур ямаулар салынган ки?еле ыштан, башында мескен б?рек, аякларында тула оек бел?н тузган чабаталар иде. Ул, тарантас янына килеп, бары: «Улым!» — дип кен? Б?дретдин бел?н к?реште, аннары безг? д? шулай с?зсез ген? ике кулын сузды ??м шунда ук ат башына барып, аны тугара да башлады… Б?дретдин сандыгын к?т?реп ?йг? ашыкты. ?й ишегенд? бер хатын к?ренде, л?кин ул ни ?чендер тиз ген? кире борылды. Бу — Б?дретдинне? ?нисе булгандыр инде, тик мен? аны? ишект?н чыгар-чыкмас кире чиген?е безне бераз га??пл?ндерде. Атны тугарып бет?г?, Б?дретдин ?йд?н чил?к бел?н су, ч?меч ??м тастымал к?т?реп чыкты. Чир?м ?стенд? ген? чил?кт?н бер беребезг? су коеп юынып алдык. К??елг?: «Комганнары да юк, к?р?се?»,— диг?н уй килде. ??м без берн?рс? к?рм?г?н, белм?г?н булып кыланырга яки ваемсыз гына с?йл?нерг? ничектер с?з д?, с?л?т т? таба алмый идек. Л?кин Б?дретдин ?зе тыныч иде, ??рх?лд?, оялу-у?айсызлану кебек берн?рс? д? сиздерми иде. Юынып бетк?ч, с?лам биреп, ?йг? кердек. Б?дретдинне? ?тисе бер читт?р?к торган килеш безне бик гади ген?: «?йд?гез, ш?кертл?р!» — дип каршы алды. Кара?гырак кына ?й эче д? тышкы ягы кебек ?к искереп, тузып бетк?н ик?н инде. Л?кин к?пме ген? искереп-тузып бетм?сен, аны? б?р?н?л?ре тома балавыздай сары-к?р?н иде ?ле, тапталып, кырылып ашалган ид?не д? чип-чиста иде… ?йне? б?тен т?рен и?л?п, ?стен? киез ??елг?н зур с?ке тора, ике урындык, бер эск?мия, мич буенда тагын бер б?к?н тора — мен? ?и?аз диг?не бары шул гына. Мич алды иске ген? ч?пр?к чаршау бел?н б?ленг?н, анда кемне?дер озын гына итеп чыра тел?е ишетел?. ?йг? керг?ч т? безне? и? элек к?рг?н кешебез с?ке т?ренд?, стенага тер?леп, тек? ген? утырган бер бабай булды. Бабай Хозыр Ильяс т?сле ап-ак сакаллы, ап-ак к?лм?к-ыштаннан иде. Бары тик башындагы беленг? ?йл?нг?н т?б?т?е ген? аны? к?ксел-кара иде. Без бабайга к?решер ?чен кулларыбызны суздык. Бабай селкенм?де. Б?дретдин ашыгып ?йтеп куйды: — Бабакай, ш?кертл?р сине? бел?н к?решерг? телил?р. — ?, шулаймыни, б?р?калла! — диде бабай, аз гына ?анланып, ??м безг? кипк?н, зур каты кулларын сузды. К?зл?ре ачык булса да, ул д?м сукыр иде. Без утырышып дога кылдык ??м, ш?кертл?рч? кулларыбызны тез ?стен? куеп, бер м?лг? тынып калдык. Безне? ?зебезг? с?з башлавы, билгеле, кыенрак иде, аннары нидер мен? телебезне ?аман б?йл?п тора иде. Л?кин, га??п х?л, ху?алар ?зл?ре д? с?зсезл?р иде. Гомум?н, бу ?йд? с?з бик аз с?йл?н? булса кир?к — ничектер бик тиз без шуны сизг?нд?й булдык. Бабай, ?зене? эчке д?ньясына китк?нд?й, тек? каткан килеш тып-тын утыра. Б?дретдин ?рле-бирле й?рен?, нидер ?йтм?кче д? шикелле, л?кин с?з таба алмый кебек… ?тисе башта мич буендагы б?к?нд? безг? бераз шаккатып утырды да, аннары, торып, с?ке кырыена ч?й урыны ?зерли башлады. Иске ген? ки?еле ашъяулык китереп ??йде, мич кашагасыннан кайсы замазка бел?н ябыштырылган, кайсыны? сабы кителеп т?шк?н ?ч кен? чынаяк алып куйды, кыска гына чалгы пычагы, ч?пр?кк? т?рг?н ярты ипи, тустаган бел?н с?т китереп куйды. Шуннан со? тагын б?к?нен? барып утырды. Б?дретдин ?зене? сандыгыннан бер-ике уч шик?р алып, шуны ашъяулык уртасына салды. Бераздан чаршау эченн?н ?крен ген?: «Булды, улым!» — диг?н с?з ишетелде. Б?дретдин, кереп, самоварны алып чыкты. Бу самоварны? да борын ??м колак т?пл?ре кургашын бел?н ямалып бетк?н иде. Б?дретдин безг? с?кег? менеп утырырга кушты. Без, менеп, аякларны б?кл?п утырдык. Шуннан со? алдыбызга ?чаяк бел?н йомырка т?б?се килде. Без ?ле ашка сузылмыйча ху?аларны? утырганын к?т? идек. Л?кин бабай да урыныннан кузгалмады, абзый кеше д? б?к?ненн?н тормады. Шул чагында Б?дретдин, йомшак кына, чаршау эчен? д?ште: — ?нк?й, ч?й ясарга ?зе? чык инде. — ?тк?? со?? — диде чаршау эченн?н ?нисе, акрын гына. — ?тк?йме?.. Юк, син ?зе? яса инде безг?,— диде Б?дретдин, ничектер бик ихластан ?тенг?нд?й итеп. Чаршау эче бераз тынып торды, аннары киндер к?лм?к ?стенн?н шундый ук киндер алъяпкыч буган, оек-чабаталы хатын ситсы яулыгыны? читл?рен битен? тартып ??м башын иеп кен? чыкты да самовар артынарак килеп утырды. А?а к?т?релеп карагач та минем й?р?к ?лл? нишл?п китте. Д?реср?ге, яшермич? ?йтим, бер чиркану тойгысы й?р?кне ?шетеп ?иб?рг?нд?й булды: бичара хатынны? б?тен битен-к?зен кайчандыр кичерг?н р?химсез ч?ч?к з?хм?те т?мам бозып бетерг?н иде. ?стен? карап, моны сур?тл?п торуы авыр, ничектер тел бармый, л?кин шулай да сул к?зене? б?тенл?й кысылып, ? у? к?зене? ил?мсез зураеп калуын ?йтмич? булдыра алмыйм, ч?нки шушы яшь п?рд?се аша караган кашсыз-керфексез к?зенд? бичараны? б?тен эчке ?аны чагылырга гына тора кебек иде. ?йтерсе? бу ?ич йомылмас яшьле-мо?су к?з аны? ш?р?л?неп калган берд?нбер к??ел к?згесе! Аны к?реп беренче чиркану ??м кызгану тойгысын кичерг?ч т? к??елг? и? башлап шундый уй килде: ничек итеп Б?дретдин бу б?хетсез ?нисен чакырып алырга ??м безг? к?рс?терг? ??рь?т итте ик?н?.. Без бит гад?тт? кешене куркытырлык ямьсез яки гарип туганнарыбызны ятлар к?зен? к?рс?тм?ск? тырышабыз. Х?тта ?ние безне д?, ?г?р ул мен? шушындый булса, ?зебез чакырып алып к?рс?терг? кыймас идек, у?айсызланыр идек, оялыр идек. Б?дретдин бу кыен х?лне б?тенл?й к?рми, а?ламый мик?нни? ?лл? к?рс?, а?ласа да бик тир?н яшер? бел?ме? ? ?и?ги шул арада чынаякларга ч?й ясап, й?зен самовар артына яшер? т?шеп, безг? сузды. Без башларны к?т?рмич? ген?, с?зсез ген? ч?ебезне эч?рг? тотындык. Б?дретдин безне кыстап: — Й?гез ?ле, ш?рикл?р, ни бары бел?н ашап кына эчегез, ашап кына! — диде, ??м аны? тавышында мин к?тк?н у?айсызлану яки оялу ник кен? бер ишетелс? иде! Йомырка т?б?сен капкалап, икеш?р чынаяк ч?й эчк?ч, без ч?шкел?ребезне капладык. Б?дретдин, сыены? ярлылыгыннан булса кир?к, ?залдына, сиздерм?ск? тырышып кына, бер сулап куйды. Аннары кис?к кен? аяг?р? басты да: — Булмаса, мин сезг? ?земне? китапларымны к?рс?тим ?ле,— диде ??м т?р?з? башына ясаган кечкен? ш?рлект?н бер ?ем китапларын алып безг? бирде. Без бер эш чыкканга куанып, шуларны карый башладык. Монда я?а ?д?бияттан ике-?ч роман, д?рт-биш шигырьл?р м??мугасы, иске ?д?бияттан шактый тузган «Б?з егет», «Тутыйнам?», «Л?йл? в? М??н?н», «Ка?арман катыйль» кебек китаплар ??м гар?п, фарсы теленд? бернич? д?реслек бар иде. Без к?бр?к вакыт ?тсен ?ченг? бу китапларны? кайсы укылган, кайсысы укылмаган, кызыкмы-т?гелме — шул турыда с?йл?шк?л?п, карап чыктык. — Минем бит ?ле сезг?, ш?рикл?р, тагын бер к?рс?т?се н?рс?м бар,— диде Б?дретдин ??м, я?адан торып, ш?рлект?н кечкен? ген? скрипк? алды. Бу кулдан гына ясалган, буялмаган, х?рти ген? бер скрипк? иде. Без га??пл?неп сорадык: — Кайдан бу синд?? — ?зем м?т?штерг?н булдым инде,— диде Б?дретдин ??м скрипк?не? тонык кына тавыш чыгарган кылларын к?йл?рг? тотынды. Аны? кубыз уйнавын, мандолина чиртк?л?вен без бел? идек. ?мма скрипк?!.. — ?й, Б?дри, ниг? мо?арчы яшерде?? — дидек без. — М?др?с?д? С?гыйть скрипк?сен алып, ?зе?н?н уйнаткан булыр идек бит! — Оста барда кулы? тый! — диде Б?дретдин, тыйнак кына елмаеп. Ул айлар буе кул тимич? яткан скрипк?сен шактый озак азапланып к?йл?де. Шул чакта мин аны? ?нисен? к?т?релеп карадым: ана ?зене? ш?керт улына шундый бер б?гырьг? т?ш?рлек тир?н м?х?бб?т бел?н, б?хет-с?енеч бел?н сихерл?неп, эреп, м?кибб?н китеп карап утыра иде ки, мин х?тта й?р?гем-т?нем бел?н ?лл? ничек тетр?неп куйгандай булдым. А?лыйсызмы, к?з алдыгызга китер? аласызмы — г?я бу зураеп ачылган сы?ар к?зд?ге ?нсез карашта, бер ад?м затына гына т?гел, б?тен ?ан иясен? хас ниндидер мен? ?зе эшл?г?н мог?изага та? калу ??м шу?а чиксез куану, шуны? бел?н ?йтеп бетергесез горурлану ап-ачык чагылып тора иде: ул тапкан бит бу баланы! Ул имезг?н бит а?а к?кр?к с?тен! Ул шушы с?лек кебек егетне? ?нисе бит! Ш?керт ?нисе, гыйлем иясе булачак кешене? ?нисе… Ихтыярсыздан й?р?гем ?кси башлап, мин тизр?к башымны т?б?н идем. Б?дретдин, маташа торгач, ахырда скрипк?сен к?йл?де, и?башына тер?де, ??я сыман смычогы бел?н сызгаларга тотынды. Скрипк?не? тавышы бик з?гыйфь иде, чеби тавышыдай к?чсез-нечк? иде, л?кин бу минутта безне? к??елл?рг? ул да бик ягымлы, бик тансык иде. Б?дретдинне? уйнавын барыбыз да шылт та итмич?, тып-тын калып ты?лап утырдык. Бу ярлы ?йне? ?авасында ук ниндидер бер авыр сагышлы мо? — м??гелек мо? й?з? кебек иде. Тек? ген? катып утырган ап-ак бабай ни уйлый, б?к?не ?стенн?н бер ген? д? кузгалмаган абзый кеше ни кичер? — моны бел?е ?ич м?мкин т?гел иде. Тик шушы мо? эченд?, томан аша караган тулы ай т?сле, Б?дретдинне? ?нисе ?зене? с?зсез шатлыгы бел?н яктырып утыра. Нинди язмышлар б?йл?г?н бу кешел?рне, нинди серл?р саклана алар арасында? Бер-ике к?й уйнагач, Б?дретдин, ни?аять, ?нисен? д?ште: — ?нк?й, си?а н?рс? уйныйм? ?нисе бер м?лг? балаларча кызарып, шул ук вакытта куанычыннан тагы да балкыбрак китте, л?кин кайтарып с?з ?йт? алмады. — ?нк?й, син шушы к?йне ярата иде? бит! — диде Б?дретдин ??м «Салкын чишм?»не уйный башлады. Аны? с?зл?ре, с?зл?ренн?н д? бигр?к, шулкад?р гади, табигый, ?ылы-якын итеп д?ш?е минем со?гы шикл?ремне д? ч?лп?р?м? китерде. ?нисе ?чен у?айсызлану диг?н н?рс?не? ?с?ре д? юк ик?н Б?дретдинд?!.. Кайда ул у?айсызлану! Бер??не д? к?рмич?, бары ?нисен?, ?нисене? ?н? шул башта безне чирканырга м??б?р итк?н шадра, чалыш, акайган к?зле й?зен? ген? карап, ул скрипк?сен уйнады. Аны? бу аз гына мо?су уйчанлык, яшерен ген? кызгану бел?н ?ртелг?н ?итди-?ылы карашында, ?нисен ?зелеп ярату гына т?гел, аны бетк?нче а?лау, кадерл??, юату сизелеп тора кебек иде. Белмим, болай карый алыр ?чен к??елл?рд? нинди ген? тир?н м?х?бб?т д?рьясы ятарга тиештер инде?! ?лл? бу шулай бик ямьсез ана бел?н бик матур бала яки, киресенч?, бик матур ана бел?н бик ямьсез бала арасында гына буламы ик?н? Со?гысы, ихтимал, еш очрый торгандыр, ?мма беренчесен ишетк?н д?, к?рг?н д? юк иде. Шулай да безг? кузгалырга вакыт иде инде. Б?дретдин уйнап туктагач, без ху?алардан дога кылырга р?хс?т сорадык. Абзый кеше ямаулы тез бантларын ышкып куйды, ? Б?дретдин, бабасына ?релеп: — Бабакай, ш?кертл?р безд?н фатиха бир?ебезне сорыйлар,— диде. Бабай башын какты, ??м без кулларны к?т?рдек. …К?к алашаны ?игеп, капкасыз-коймасыз, кыр ?л?не басып китк?н «ишегалдыннан» урам уртасындагы тигез юлга чыктык. Б?дретдин ??м ?тисе безне озатып, кирт? буенда ян?ш? басып калдылар. Юк, алай гына т?гел, алар бел?н берг? безне? артта авыл читенд?ге и? ф?кыйрь йорт, бу йортны? безг? билгесез ниндидер тир?н сере — б?хетсезлегеме, фа?игасеме, ?лл? без а?лаудан га?из б?ек бер ?мете-б?хетеме — торып калды. Кояш баюга таба борылган иде инде. ? шулай да тургайлар, к?н яктысыннан туя белм?г?нд?й, тагын да биекк?р?к менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак бер?злексез сайрыйлар да сайрыйлар. Д?нья ки?, ки?, ки?, ?л?л?л?л???! ?ире-к?ге тын, буш, мо?су… бик мо?су ми?а!.. Берни эшли алмыйм ?зем бел?н: самовар артыннан гына улына карап утырган ана к?з алдыма кил? д? эчемн?н тагын ?кси башлыйм… Кемг?дер йодрык селкеп, кычкырасым кил?: ямьсез т?гел бит ул, матур бит ул, матур, матур Б?дретдинне? ?нисе! 1964 ел Хик?яне й?кл?рг?: TXT PDF < Артка
Примерное сочинение-рассуждение (на татарском языке) на актуальные проблемы в нашей жизни – алкоголь, наркотики. “Матурлык д?ньяны коткарыр”, -дил?р. Минемч?, и? матур кешел?р – балалар. Без гаил?д?, м?кт?пт? т?рбиял?н?без. ? м?кт?п ул – д?ньяга, тормышка караш формалаша торган и? изге урын. Бала беренче тапкыр м?кт?пк? килг?ч ?зен? дуслар таба, алар бел?н аралаша. Еллар утк?н саен ул акыл, т??риб? туплый.Аны? тормышка ?з карашы, ??р н?рс?г? ?з фикере барлыкка кил?. Л?кин кешел?р табигать тарафыннан шундый т?рле итеп яратылганнар. Холык-фигыльл?ре, кыяф?тл?ре, социаль х?лл?ре, д?ньяга карашлары бел?н кешел?р бер-берл?ренн?н шактый аерыла. Безне? арада да т?рлел?ре бар. Дин юлына кереп китк?н, с?лам?т яш?? р?веше алып барган, акыллы, белемле яшьл?р бел?н бер- р?тт?н начар гад?тл?рг? иярг?нн?ре д? бик к?п. Мине бигр?к т? наркомания диг?н зур аф?т борчый. Элек без бу турыда телевизордан к?реп, газета-жуналлардан укып белдек. «Ярый ?ле безд? юк бу чир», дип уйлый идек. К?пл?р наркотик кармагына бик тиз эл?г?. Бу баткаклыкка кереп баткач кына алар аны? нинди куркыныч ик?нен а?лыйлар. Алар инде беркайчан да с?лам?т, ирекле була алмыйлар. Кеше ?зене? наркоман ик?нен а?лаганда бик со? була инде. Л?кин чын наркоманнар да ?зл?рен наркоман итеп танырга тел?мил?р. Алар язмышларына буйсынып, тормыш ?чен к?р?шс?л?р, ?зл?ре ?чен яхшырак булыр иде. Эн? бел?н бит ?ле СПИД вирусы да дус. К?п наркоманнар ВИЧ инфекцияле була ик?н.ВИЧ инфекцияле наркоман аналардан з?гыйфь балалар туа, к?пме кешел?р наркоман туганнары ?чен газап чиг?. Бу турыда газеталарда бик к?п файдалы материаллар бар. Бу м?кал?л?рд? к?п т?рле файдалы ки??шл?р, гыйбр?тле вакыйгалар бел?н танышырга була.Шушы газеталарда м?кал?л?рне,хатларны укыгач ,мин аларны? геройлары ис?нме,т?гелме ик?нлеге турында уйлыйм. Алар кайчандыр безне? арада яш?г?н кешел?р бит.Аларны? язганнары – наркомания д?ньясында аяк басканарны? уртак язмышы . Мин ?зем? андый язмыш тел?мим . Бер??л?р л?зз?тне, р?х?тлекне шул наркотиклардан, т?м?кед?н, алкогольле эчемлекл?рд?н алсалар, яхшы, т?рбияле кешел?р р?х?тлекне, л?зз?тне тормышта, яш?ешт? к?р?л?р. Бала ?зене? гаил?сенд?, ян?ш?д? ?ти- ?нисе, туганнары. Ул алар бел?н к??елле с?йл?ш?, ??г?м? кора. Ял к?нн?ренд? берг?л?шеп табигать кочагына чыгып кер?, тир?-якны к?з?т?, гаил? берлеген д? сакларга ярд?м ит? бит. ?йе, х?зер ?ти-?нил?рне? вакыты бик к?п т?гел, к?бесенч? ул юк та ?ле. Гаил? ?ылысы ??р кешег? р?х?тлек, л?зз?т бир?. ?йтик, бала м?кт?пт? дуслары бел?н аралаша, белем ала. ?леге дустына м?гал?м? кешег? р?х?тлек, л?зз?т бирмимени? ?лб?тт?, бир?. Бары ?зе?не? рухи ныклыгы?ны саклаган х?лд?, тормышны? ??р мизгеленн?н яхшылык кына эзл?рг? кир?к. Тормыш гел р?х?тт?н, яхшылыклардан гына тормый. Л?кин берн?рс? д? гомерлек т?гел, авырлыклар вакытлыча гына. Аларны ихтыяр к?чен саклаган х?лд?, сабыр итеп ?тк?реп ?иб?р? белерг? кир?к. ?г?р д? кеше ?зен? начар гад?тне юлдаш ит? ик?н, авырлыклар ?т?р, ? ?леге начар гад?т кешед? калыр. Тормышны? матур, с?енечле мизгелл?рен кеше тулысынча кабул ит? алмый. Ул инде начар гад?т баткаклыгында. Бары тик ?леге сазга килеп эл?кк?ч кен? кеше ?зене? кайда ик?нлеген а?лый. Л?кин со? була. Мондый х?лд? калмас ?чен ?ти-?нил?ребез, укытучыларыбыз безне тормышка ?зерлил?р, зарарлы гад?тл?рд?н саклыйлар. Алар безг? б?хетле яш?? серл?рен ?йр?т?че чын дусларыбыз, ки??шчел?ребез. Мен? шушындый ?ти ??м ?нил?р, укытучылар булганда, ??р бала файдалы эшл?р бел?н ген? ш?гыльл?нер, начарлыклар, зарарлы гад?тл?р безне читл?теп ?т?р, дим мин. Б?тен д?ньяда яман чирл?рне, зарарлы гад?тл?рне бетер? – ??ркемне? изге бурычы, ??р бала, ??р ?лк?н кеше к?р?шк? кушылса ??м ?зе д? яхшы ?рн?к к?рс?тс?, без мо?а иреш?ч?кбез. Барысы да ?зебезне? кулда.
Матурлык (Бер карт ?дип авызыннан) К?пт?н, бик к?пт?н булган вакыйга, ?мма б?генгед?й к?з алдымда: без, ?ч ш?керт, бер атка утырып, ?яз м?др?с?сенн?н авылыбызга кайтырга чыктык. Д?реср?ге, Гыйлемдар бел?н без ик?? бер авылга — Чуарк?лг? кайтабыз, ? Б?дретдинне юл ?стенд?ге Ишле авылында калдырып кит?рг? тиешбез. Тагын шуны да ?йтим, безне ялкау гына юыртып алып кайткан к?к алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар бел?н к?рше ген? торабыз. Шул с?б?пле Гыйлемдар бел?н мине алырга бер язын безне? ат килс?, икенче язда алар аты кил? торган иде. ? Б?дретдин безне? очраклы юлдашыбыз. Д?рес, без м?др?с?г? бер вакытта ?ыелабыз, бер вакытта таралабыз, л?кин мо?арчы аны? бел?н берг? кайтырга туры килг?не юк иде ?ле. Б?дретдин кешег? бер д? й?к булырга яратмый иде. Укулар бетк?ч т? ул базарга килг?н авылдашларыны? берсен? ияреп кит? д? бара, яки ялгыз ?зе ген? утыз чакрымдагы авылына ??я?л?п сыптыра торган иде. Бу юлы инде без аны, ?зебез сорап диг?нд?й, берг?л?п кайтырга к?ндердек. Б?дретдин безне? м?др?с?д? и? ярлы ш?керт иде. А?а авылыннан бернинди д? ярд?м килми иде. Тик Ишлед?н базарга кил?че бер?рсе бик сир?к кен? а?а ?нисене? киндер ч?пр?кк? т?реп ?иб?рг?н тары ипиен яки бер?р йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Б?дретдин шуны да бик кыенсынып: «Ниг? инде бу? ?нк?йг? ?йтегез, мин ач т?гел, ?зенн?н ?зеп ?иб?рм?сен!» — дип алып кала иде. Ь.?м шул майны ул ни ?чендер без бел?н ч?нчеп ашый иде. Ш?кертл?р а?ардан: «Ниг? алай ит?се??» — дип сорасалар, Б?дретдин к?лг?н булып кына: «Без бел?н ашагач, озакка ?ит? ул!» — дип ?авап бир? торган иде. Илд? чыпчык ?лми диг?нд?й, безне? Б?дретдин д?, бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуын ?н? шулай алып бара иде. Н?м бик яхшы укый иде ул. Х?ер, бу к?п сыналган н?рс?: р?химсез нужада торып укыган ярлы ш?керт гад?тт? бик с?л?тле булып чыга. Башкача а?а м?мкин д? т?гел. Бай ш?керт, ?йтик, ту? к?ч?н булса да, м?др?с?д? тел?с? к?пме ята ала, ? ярлы ш?керт, начар укыдымы, беренче кыштан ук м?др?с?д?н очарга м??б?р була… Аннары, ярлы ш?керт бик яхшы укыса гына ?зене? матди х?лен д? беркад?р ?и?ел?йт? ала. Мен? безне? Б?дретдинг? д?, ул замандагы тел бел?н ?йтс?к, истикам?тле в? и?ти?атлы ш?керт булганга к?р?, байлар иган?сенн?н ара-тир? ярд?м тия иде; начар укучыларны? д?ресл?рен х?зерл?шк?н ?чен д? а?а аз-маз тама иде, х?лф?л?рг? д? ул булышкалый иде, аннары авыру-сырхауларга догалыклар, Аятел К?рсил?р к?череп т? азрак бакырлар тешерг?ли иде. Кыскасы, эшсез тормый иде ш?керт. Л?кин эшне д?, ярд?мне д? ул ?зе бервакытта да сорап алмый иде. «Мин бит ярлы, ми?а ярд?м ит? сезне? вазифагыз» диг?н ?рсез мескенлекне без аны? й?зенд? беркайчан да к?рм?дек. Табигате бел?н ?к ул, ничек дим, шундый тигез, сабыр холыклы бер егет иде. Ялагайлана да белм?с, масая да белм?с, яхшы бел?н яхшы, ? яман бел?н алыш-биреше юк — андыйлардан ?зен ничектер б?тенл?й читт? тота бел? иде. Тагын шунысы кызык, никад?р ген? ярлы булмасын, ул бер??д?н д? берн?рс? д? сорарга яратмый иде. Гад?тт?, ш?кертл?р а?ардан гел анысын-монысын сорап торалар, ч?нки аны? ?з кулы бел?н ясаган каеш тупсалы, ?р?? сыман сандыгында м?др?с? тормышы ?чен кир?к б?тен н?рс?се — эн?се д?, ?ебе д?, уймагы да, безе д?, п?кесе д?, эск?ге д?, к?згесе д?, т?рле кал?мн?ре д?, к?газь-д?фт?рл?ре д?, х?тта ?илем бел?н балавызы да саклана торган иде. Ничек ?ыйгандыр ул аларны, л?кин ?аман шул ярлылыгым кешег? й?к булмасын дип, тамагыннан ?зеп булса да, тырышкан, к?р?се? инде. Д?рес, ул калын-калын д?рес китапларына бик мохта? иде. Л?кин булган кад?ре-сен бик п?хт? тышлап, битл?ре керл?нм?сен ?чен к?меш к?газьд?н тоткыч ясап, кадерл?п кен? саклый иде. Ул заманда, ягъни революция алды елларында, ш?кертл?рне? я?а ?д?бият бел?н мавыгуы искиткеч к?ч?йг?н иде. Икм?к шикелле ?к зарури берн?рс?г? ?йл?неп китк?н иде безне? ?чен ?д?бият!.. Н?рбер ш?керт т?пл?п алган калын д?фт?рен? ?ыр к?чер?, шигырь к?чер?, х?тта романнардан ?зекл?р д? к?чер?. Ике ш?кертне? берсе шигырь яза. Бик к?пл?р С?гыйть Р?ми бел?н тилер?. А?а ияр?л?р, а?а охшарга тырышалар, аны яттан с?йл?п й?рил?р… Д?рес, безне? барыбыз ?чен д? б?тенесенн?н ?стен, б?тенесенн?н якын — Тукай иде, и? к?п к?черелг?н, и? с?еп укылган да Тукай иде. Шигырь чире безне? Б?дретдинг? д? йоккан иде, ул да яза иде, л?кин язганын бервакытта да к?т?реп, очраган бер??г? укып й?рми иде. Аны сорап та укырга к?ндер?е читен иде. Инде укый калса, аны? ?йберсе башкаларныкы т?сле зар еламыйча гына язылган, к?бр?к табигать к?ренешен гади ген? сур?тл?г?н яки ?зенч? бер?р тормыш ф?лс?ф?се ?йтерг? тырышкан кыска гына шигъри парча булып чыга торган иде. ?н? шундый с?ер ген?, серле ген? ??м с?йкемле ген? бер егет иде безне? Б?дретдин ш?рикт?шебез! Ярый, с?з озынга китте, без бит ?ле ?ч??л?шеп чит?н тарантаста хозур гына авылыбызга кайтып барабыз. Юл такыр, тузан юк, к?к алаша, эчен? кату т?ш?д?н «горт-горт» итк?н тавыш чыгарып, ?з к?ен? салмак кына юырта… К?пт?н т?гел, май урталарында, беренче ?ылы я?гырлар явып узган иде. Х?зер б?тен н?рс? д?рр?? кузгалып, к?т?релеп, ?сеп бара: арышлар сабакка сузыла башлаган, бодайлар куе булып, кучкыл-яшел булып, егетл?р мыегыдай, сызылып кына чыгып кил?; с?релм?г?н чир?мн?рд? яшь ?л?н былтыргы корыган ?л?нне басып, каплап та китк?н, кайберл?ре инде ч?ч?кл?рен д? ачарга ?лгерг?н… Юл буенда ?н? эт эч?гесене? беренче ал «кы?гыраулары»… ?йт?се д? юк, табигатьне? и? саф, и? сад?, и? ямьле чагы!.. Безг?, кыш буе м?др?с?д? кибеп яткан ш?кертл?рг?, бу чиксез иркен, якты, ?ылыкай д?нья искиткеч тансык иде, шифалы-р?х?т иде, без аны исн?п т?, сулап та, к?зл?ребез бел?н к?реп т? туя алмый идек. Баштарак без ?лед?н-?ле тарантастан т?шеп, аякларыбыз ?ирне? ?ылысын бер р?х?тл?неп татысын диг?нд?й, чир?мг? кереп киттек, й?герештек-куыштык, иелеп ч?ч?кл?р ?здек. Б?дретдин тау юасы тапты, аны ?зеп ч?йн?дек. Мин безне? авылда «т?млек?й» дип й?ртел? торган, сабагы д?рт кырлы, озын гына бер ?семлекне ?ыеп алдым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Б?дретдин ?йт?, моны башкортларда «кия? камчысы» дип й?рт?л?р, ди, ч?нки очындагы мен? шушы б?рел?ре з??г?р ч?ч?к булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап кит?, ди. ? безне? Гыйлемдар, озын сыйрак, гел йомран эзл?п чапты, туктап, ике учын кушлап сызгырып та карады, л?кин х?йл?к?р ??нлек ш?керт сызгырганын сиз? иде ахрысы, оясыннан чыгып, колакларын торгызып, арт т?пил?рен? утырмады. …Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды. Г?я мен? т?псез нурлы аяз к?кт?н ?стебезг? сихри бер мо? тибр?неп-чы?лап, ?злексез явып торды. ? бел?сезме, тургай сайравыны? сихере н?рс?д??.. И? элек, сынаганыгыз бардыр, тургай сайраганда ?ир ?стен? ?и?елч? ген? уйчан-мо?су бер тынлык ??ел?. ?йтерсе? барлык табигать, барлык ?ан иясе, ?дипл?р ?йтк?нч?, с?к?т калып, т?мам м?кибб?н китеп, бары аны гына ты?лый, аны ты?лап с?енечле, сагышлы, л?зз?тле бер р?х?тк? чума… Икенче сихере шунда ки, тургай сайраганда д?нья ничектер искиткеч ??елеп, ки??еп, яктырып китк?нд?й була. ?н? шул югарыда кечкен? кошчык талпынган к?кне? ?зе шикелле ?к, ?ир й?зе д? иксез-чиксез булып, га??еп тын, нурлы булып тоела башлый… Белмим, бу вакытта б?т?н кошлар сайрый торгандырмы — игътибар итк?нем юк, ?мма бер кошны? тавышы, б?тен ?ир ?сте тургайлар сайравыннан ?злексез чы?лап торса да, безне сиск?ндереп, колагыбызга килеп кер?. Бу — к?кк?к! Кешел?рне? исл?рен? ниндидер бик м??им н?рс?не т?шерер ?чен табигать тарафыннан яратылган к?зг? к?ренм?с с?ер кош!.. Юлдан шактый читт? торган к?ксел урман яныннан узганда, без аны? да тынып калырга м??б?р итк?н кис?т?ле тавышын ишеттек. Шулай к?ефл?неп, к??елле ген? кайта торгач, без, ни?аять, кызыл ярлы тауларга каршы тигез ?з?нлект? сузылып утырган Ишле авылына да якынлаштык. Юлга чыккач та Б?дретдин безне, Ишлед? туктап, ч?й эчеп чыгарга чакырган иде. Без, билгеле, кыстатып тормадык, ш?рикт?ше?? кереп, ч?й эчеп, к??ел ачып чыгу ш?кертл?р ?чен табигый бер низам инде ул. Авылга ?итк?нд? ген? Б?дретдин, дилбег?не ?зен? алып, атны олы юлдан у?га каерды да б?бк? ?л?не т?ш?лг?н ?ир ?стенн?н ген? и? арткы урамга таба алып китте. ??м озак та ?тми, шул урамны? и? читенд?ге, б?т?н йортлардан аерылыбрак, ялгызы гына торган бер ?йне? каршысына безне китереп т? туктатты. Без ф?кыйрь кешел?рг? кер?себезне белеп кил? идек, ?мма бу кад?р ярлы ху?алыкны к?рербез дип ?ич т? к?тм?г?н идек. Х?ер, моны? ху?алык дип атар ?ире д? юк иде. Шыр кырда утырган б?л?к?й ген? ялгыз ?й ?зе искереп-тузып, яртылаш ?ирг? кереп бетк?н. Салам т?б?се череп, каралып, тиреск? ?йл?н? башлаган. ?йтерсе? шуны? авырлыгыннан ?йне? кайбер б?р?н?л?ре б?селеп чыккан, ишек-т?р?з?л?ре кыйшайган, ? т?р?з? пыялалары тора-тора инде яшькелт-з??г?р т?ск? керг?н… Капка юк, койма юк, тик урам яклап та кыр яклап кына ике р?т кирт? сузылган… Ишегалдын кыр ?л?не басып китк?н. Анда чикертк?л?р тыз-быз сикереш?л?р. Дим?к, бернинди аяклы мал да юк. Без инде х?йран булып, га??пл?неп калуыбызны Б?дретдинне? ?зен? ничек т? сиздерм?ск? тырыштык. Арба эзе т?шм?г?н ачык ишегалдына узып, т?б?се чыбык-чабыклар бел?н ябылган иске ген? бер чит?н абзар алдында атыбызны туктаттык. ?йд?н кечер?к буйлы, ак чырайлы, ?ир?н сакаллы, арык-?ш?н ген? бер абзый чыкты. Аны? ?стенд? киндер к?лм?к, тез башларына зур ямаулар салынган ки?еле ыштан, башында мескен б?рек, аякларында тула оек бел?н тузган чабаталар иде. Ул, тарантас янына килеп, бары: «Улым!» — дип кен? Б?дрет-дин бел?н к?реште, аннары безг? д? шулай с?зсез ген? ике кулын сузды ??м шунда ук ат башына барып, аны тугара да башлады… Б?дретдин сандыгын к?т?реп ?йг? ашыкты. ?й ишегенд? бер хатын к?ренде, л?кин ул ни ?чендер тиз ген? кире борылды. Бу — Б?дретдинне? ?нисе булгандыр инде, тик мен? аны? ишект?н чыгар-чыкмас кире чиген?е безне бераз га??пл?ндерде. Атны тугарып бет?г?, Б?дретдин ?йд?н чил?к бел?н су, ч?меч ??м тастымал к?т?реп чыкты. Чир?м ?стенд? ген? чил?кт?н бер беребезг? су коеп юынып алдык. К??елг?: «Комганнары да юк, к?р?се?»,— диг?н уй килде. К?м без берн?рс? к?рм?г?н, белм?г?н булып кыланырга яки ваемсыз гына с?йл?нерг? ничектер с?з д?, с?л?т т? таба алмый идек. Л?кин Б?дретдин ?зе тыныч иде, ??рх?лд?, оялу-у?айсызлану кебек берн?рс? д? сиздерми иде. Юынып бетк?ч, с?лам биреп, ?йг? кердек. Б?дретдинне? ?тисе бер читт?р?к торган килеш безне бик гади ген?: «?йд?гез, ш?кертл?р!» — дип каршы алды. Кара?гырак кына ?й эче д? тышкы ягы кебек ?к искереп, тузып бетк?н ик?н инде. Л?кин к?пме ген? иске-реп-тузып бетм?сен, аны? б?р?н?л?ре тома балавыздай сары-к?р?н иде ?ле, тапталып, кырылып ашалган ид?не д? чип-чиста иде… ?йне? бетен т?рен и?л?п, ?стен? киез ??елг?н зур с?ке тора, ике урындык, бер эск?мия, мич буенда тагын бер б?к?н тора — мен? ?и?аз диг?не бары шул гына. Мич алды иске ген? ч?пр?к чаршау бел?н б?ленг?н, анда кемне?дер озын гына итеп чыра тел?е ишетел?. ?йг? керг?ч т? безне? и? элек к?рг?н кешебез с?ке т?ренд?, стенага тер?леп, тек? ген? утырган бер бабай булды. Бабай Хозыр Ильяс т?сле ап-ак сакаллы, ап-ак к?лм?к-ыштаннан иде. Бары тик башындагы беленг? ?йл?нг?н т?б?т?е ген? аны? к?ксел-кара иде. Без бабайга к?рептер ?чен кулларыбызны суздык. Бабай селкенм?де. Б?дретдин ашыгып ?йтеп куйды: — Бабакай, ш?кертл?р сине? бел?н к?решерг? телил?р. — ?, шул аймыни, б?р?калла! — диде бабай, аз гына ?анланып, ??м безг? кипк?н, зур каты кулларын сузды. К?зл?ре ачык булса да, ул д?м сукыр иде. Без утырышып дога кылдык ??м, ш?кертл?рч? кулларыбызны тез ?стен? куеп, бер м?лг? тынып калдык. Безне? ?зебезг? с?з башлавы, билгеле, кыенрак иде, аннары нидер мен? телебезне ?аман б?йл?п тора иде. Л?кин, га??п х?л, ху?алар ?зл?ре д? с?зсезл?р иде. Гомум?н, бу ?йд? с?з бик аз с?йл?н? булса кир?к — ничектер бик тиз без шуны сизг?нд?й булдык. Бабай, ?зене? эчке д?ньясына китк?нд?й, тек? каткан килеш тып-тын утыра. Б?дретдин ?рле-бирле й?рен?, нидер ?йтм?кче д? шикелле, л?кин с?з таба алмый кебек… ?тисе башта мич буендагы б?к?нд? безг? бераз шаккатып утырды да, аннары, торып, с?ке кырыена ч?й урыны ?зерли башлады. Иске ген? ки?еле ашъяулык китереп ??йде, мич кашагасыннан кайсы замазка бел?н ябыштырылган, кайсыны? сабы кителеп т?шк?н ?ч кен? чынаяк алып куйды, кыска гына чалгы пычагы, ч?пр?кк? т?рг?н ярты ипи, тустаган бел?н с?т китереп куйды. Шуннан со? тагын б?к?нен? барып утырды. Б?дретдин ?зене? сандыгыннан бер-ике уч шик?р алып, шуны ашъяулык уртасына салды. Бераздан чаршау эченн?н ?крен ген?: «Булды, улым!» — диг?н с?з ишетелде. Б?дретдин, кереп, самоварны алып чыкты. Бу самоварны? да борын ??м колак т?пл?ре кургашын бел?н ямалып бетк?н иде. Б?дретдин безг? с?кег? менеп утырырга кушты. Без, менеп, аякларны б?кл?п утырдык. Шуннан со? алдыбызга ?чаяк бел?н йомырка т?б?се килде. Без ?ле ашка сузылмыйча ху?аларны? утырганын к?т? идек. Л?кин бабай да урыныннан кузгалмады, абзый кеше д? б?к?ненн?н тормады. Шул чагында Б?дретдин, йомшак кына, чаршау эчен? д?ште: — ?нк?й, ч?й ясарга ?зе? чык инде. — ?тк?? со?? — диде чаршау эченн?н ?нисе, акрын гына. — ?тк?йме?.. Юк, син ?зе? яса инде безг?,— диде Б?дретдин, ничектер бик ихластан ?тенг?нд?й итеп. Чаршау эче бераз тынып торды, аннары киндер к?лм?к ?стенн?н шундый ук киндер алъяпкыч буган, оек-чабаталы хатын ситсы яулыгыны? читл?рен битен? тартып ??м башын иеп кен? чыкты да самовар артынарак килеп утырды. А?а к?т?релеп карагач та минем й?р?к ?лл? нишл?п китте. Д?реср?ге, яшермич? ?йтим, бер чиркану тойгысы й?р?кне ?шетеп ?иб?рг?нд?й булды: бичара хатынны? бетен битен-к?зен кайчандыр кичерг?н р?химсез ч?ч?к з?хм?те т?мам бозып бетерг?н иде. ?стен? карап, моны сур?тл?п торуы авыр, ничектер тел бармый, л?кин шулай да сул к?зене? б?тенл?й кысылып, ? у? к?зене? ил?мсез зураеп калуын ?йтмич? булдыра алмыйм, ч?нки шушы яшь п?рд?се аша караган каш-сыз-керфексез к?зенд? бичараны? б?тен эчке ?аны чагылырга гына тора кебек иде. ?йтерсе? бу ?ич йомылмас яшьле-мо?су к?з аны? ш?р?л?неп калган берд?нбер к??ел к?згесе! Аны к?реп беренче чиркану ??м кызгану тойгысын кичерг?ч т? к??елг? и? башлап шундый уй килде: ничек итеп Б?дретдин бу б?хетсез ?нисен чакырып алырга ??м безг? к?рс?терг? ??рь?т итте ик?н?.. Без бит гад?тт? кешене куркытырлык ямьсез яки гарип туганнарыбызны ятлар к?зен? к?рс?тм?ск? тырышабыз. Х?тта ?ние безне д?, ?г?р ул мен? шушындый булса, ?зебез чакырып алып к?рс?терг? кыймас идек, у?айсызланыр идек, оялыр идек. Б?дретдин бу кыен х?лне б?тенл?й к?рми, а?ламый мик?нни? ?лл? к?рс?, а?ласа да бик тир?н яшер? бел?ме? ? ?и?ги шул арада чынаякларга ч?й ясап, й?зен самовар артына яшер? т?шеп, безг? сузды. Без башларны к?т?рмич? ген?, с?зсез ген? ч?ебезне эч?рг? тотындык. Б?дретдин безне кыстап: — И?гез ?ле, ш?рикл?р, ни бары бел?н ашап кына эчегез, ашап кына! — диде, ??м аны? тавышында мин к?тк?н у?айсызлану яки оялу ник кен? бер ишетелс? иде! Йомырка т?б?сен капкалап, икеш?р чынаяк ч?й эчк?ч, без ч?шкел?ребезне капладык. Б?дретдин, сыены? ярлылыгыннан булса кир?к, ?залдына, сиздерм?ск? тырышып кына, бер сулап куйды. Аннары кис?к кен? аяг?р? басты да: — Булмаса, мин сезг? ?земне? китапларымны к?рс?тим ?ле,— диде ??м т?р?з? башына ясаган кечкен? ш?рлект?н бер ?ем китапларын алып безг? бир де. Без бер эш чыкканга куанып, шуларны карый бат ладык. Монда я?а ?д?бияттан ике-?ч роман, д?рт-биш шигырьл?р м??мугасы, иске ?д?бияттан шактый тузган «Б?з егет», «Тутыйнам?», «Л?йл? в? М??н?н», «Ка?арман катыйль» кебек китаплар ??м гар?п, фарсы теленд? бернич? д?реслек бар иде. Без к?бр?к вакыт ?тсен ?ченг? бу китапларны? кайсы укылган, кай- сысы укылмаган, кызыкмы-т?гелме — шул турыда с?йл?шк?л?п, карап чыктык. — Минем бит ?ле сезг?, ш?рикл?р, тагын бер к?рс?т?се н?рс?м бар,— диде Б?дретдин ??м, я?адан торып, ш?рлект?н кечкен? ген? скрипк? алды. Бу кулдан гына ясалган, буялмаган, х?рти ген? бер скрипк? иде. Без га??пл?неп сорадык: — Кайдан бу синд?? — ?зем м?т?штерг?н булдым инде,— диде Б?дретдин ??м скрипк?не? тонык кына тавыш чыгарган кылларын к?йл?рг? тотынды. Аны? кубыз уйнавын, мандолина чиртк?л?вен без бел? идек. ?мма скрипк?!.. — ?й, Б?дри, ниг? мо?арчы яшерде?? — дидек без.— М?др?с?д? С?гыйть скрипк?сен алып, ?зе?н?н уйнаткан булыр идек бит! — Оста барда кулы? тый! — диде Б?дретдин, тыйнак кына елмаеп. Ул айлар буе кул тимич? яткан скрипк?сен шактый озак азапланып к?йл?де. Шул чакта мин аны? ?нисен? к?т?релеп карадым: ана ?зене? ш?керт улына шундый бер б?гырьг? т?ш?рлек тир?н м?х?бб?т бел?н, б?хет-с?енеч бел?н сихерл?неп, эреп, м?кибб?н китеп карап утыра иде ки, мин х?тта й?р?гем-т?нем бел?н ?лл? ничек тетр?неп куйгандай булдым. А?лыйсызмы, к?з алдыгызга китер? аласызмы — г?я бу зураеп ачылган сы?ар к?зд?ге ?нсез карашта, бер ад?м затына гына т?гел, б?тен ?ан иясен? хас ниндидер мен? ?зе эшл?г?н мог?изага та? калу ??м шу?а чиксез куану, шуны? бел?н ?йтеп бетергесез горурлану ап-ачык чагылып тора иде: ул тапкан бит бу баланы! Ул имезг?н бит а?а к?кр?к с?тен! Ул шушы с?лек кебек егетне? ?нисе бит! Ш?керт ?нисе, гыйлем иясе булачак кешене? ?нисе… Ихтыярсыздан й?р?гем ?кси башлап, мин тизр?к башымны т?б?н идем. Б?дретдин, маташа торгач, ахырда скрипк?сен к?йл?де, и?башына тер?де, ??я сыман смычогы бел?н сызгаларга тотынды. Скрипк?не? тавышы бик з?гыйфь иде, чеби тавышыдай к?чсез-нечк? иде, л?кин бу минутта безне? к??елл?рг? ул да бик ягымлы, бик тансык иде. Б?дретдинне? уйнавын барыбыз да шылт та итмич?, тып-тын калып ты?лап утырдык. Бу ярлы ?йне? ?авасында ук ниндидер бер авыр сагышлы мо? — м??гелек мо? й?з? кебек иде. Тек? ген? катып утырган ап-ак бабай ни уйлый, б?к?не ?стенн?н бер ген? д? кузгалмаган абзый кеше ни кичер? — моны бел?е ?ич м?мкин т?гел иде. Тик шушы мо? эченд?, томан аша караган тулы ай т?сле, Б?дретдинне? ?нисе ?зене? с?зсез шатлыгы бел?н яктырып утыра. Нинди язмышлар б?йл?г?н бу кешел?рне, нинди серл?р саклана алар арасында? Бер-ике к?й уйнагач, Б?дретдин, ни?аять, ?нисен? д?ште: — ?нк?й, си?а н?рс? уйныйм? ?нисе бер м?лг? балаларча кызарып, шул ук вакытта куанычыннан тагы да балкыбрак китте, л?кин кайтарып с?з ?йт? алмады. — ?нк?й, син шушы к?йне ярата иде? бит! — диде Б?дретдин ??м «Салкын чишм?»не уйный башлады. Аны? с?зл?ре, с?зл?ренн?н д? бигр?к, шулкад?р гади, табигый, ?ылы-якын итеп д?ш?е минем со?гы шикл?ремне д? ч?лп?р?м? китерде. ?нисе ?чен у?айсызлану диг?н н?рс?не? ?с?ре д? юк ик?н Б?дретдинд?!.. Кайда ул у?айсызлану! Бер??не д? к?рмич?, бары ?нисен?, ?нисене? ?н? шул башта безне чирканырга м??б?р итк?н шадра, чалыш, акайган к?зле й?зен? ген? карап, ул скрипк?сен уйнады. Аны? бу аз гына мо?су уйчанлык, яшерен ген? кызгану бел?н ?ртелг?н ?итди-?ылы карашында, ?нисен ?зелеп ярату гына т?гел, аны бетк?нче а?лау, кадерл??, юату сизелеп тора кебек иде. Белмим, болай карый алыр ?чен к??елл?рд? нинди ген? тир?н м?х?бб?т д?рьясы ятарга тиештер инде?! ?лл? бу шулай бик ямьсез ана бел?н бик матур бала яки, киресенч?, бик матур ана бел?н бик ямьсез бала арасында гына буламы ик?н? Со?гысы, ихтимал, еш очрый торгандыр, ?мма беренчесен ишетк?н д?, к?рг?н д? юк иде. Шулай да безг? кузгалырга вакыт иде инде. Б?дретдин уйнап туктагач, без ху?алардан дога кылырга р?хс?т сорадык. Абзый кеше ямаулы тез бантларын ышкып куйды, ? Б?дретдин, бабасына ?релеп: — Бабакай, ш?кертл?р безд?н фатиха бир?ебезне сорыйлар,— диде. Бабай башын какты, ??м без кулларны к?т?рдек. …К?к алашаны ?игеп, капкасыз-коймасыз, кыр ?л?не басып китк?н «ишегалдыннан» урам уртасындагы тигез юлга чыктык. Б?дретдин ??м ?тисе безне озатып, кирт? буенда ян?ш? басып калдылар. Юк, алай гына т?гел, алар бел?н берг? безне? артта авыл читенд?ге и? ф?кыйрь йорт, бу йортны? безг? билгесез ниндидер тир?н сере -б?хетсезлегеме, фа?игасеме, ?лл? без а?лаудан га?из б?ек бер ?мете-б?хетеме — торып калды. Кояш баюга таба борылган иде инде. ? шулай да тургайлар, к?н яктысыннан туя белм?г?нд?й, тагын да биекк?р?к менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак бер?злексез сайрыйлар да сайрыйлар. Д?нья ки?, ки?, ки?, ?л?л?л?л???! ?ире-к?ге тын, буш, мо?су… бик мо?су ми?а!.. Берни эшли алмыйм ?зем бел?н: самовар артыннан гына улына карап утырган ана к?з алдыма кил? д? эчемн?н тагын ?кси башлыйм… Кемг?дер йодрык селкеп, кычкырасым кил?: ямьсез т?гел бит ул, матур бит ул, матур, матур Б?дретдинне? ?нисе!
Татарстан Республикасы ?тн? муниципаль районы « Сибгат Х?ким исеменд?ге К?лле Киме урта гомуми белем м?кт?бе» муниципаль бюджет м?гариф учреждениесе Сихри матурлык ( Т?рбия с?гате) Т?зеде: 8 сыйныф ?ит?кчесе Гайнетдинова Г. С. 2010-2011 уку елы Максат: 1. Эчке ??м тышкы матурлык сыйфатлары т?рбиял?? 2. Укучыларны тир?-яктагы г?з?ллекне тоя, к?р? белерг? ?йр?т?, аны? кеше тормышында ???мият билгел?? 3. Тормышта тышкы кыяф?тне? д? м??имлеген а?лауларына иреш?. Матурлыкка бай ул безне? заман, Адым саен безд? матурлык. Барлык батырлыкны?, Матурлыкны? И?ат ит?чесе халык бит. (?. Такташ) Укытучы. Б?генге т?рбия с?гатенд? д? без матурлык турында с?йл?шербез. Матурлык — тир?н м?гън?ле т?шенч?. Аны ??р кеше ?зенч? к?р?, ?зенч? а?лата. Сезне?ч?, н?рс? ул матурлык? Сез аны н?рс?д? к?р?сез? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана( Мозговой штурм.)) — Укучылар, мен? бу ?йберл?рг? игътибар итегез ?ле. (?ст?лг? чигелг?н с?лге, милли киемн?р ??м биз?н? ?йберл?ре куелган.) Аларга карагач, сезне н?рс? куандыра, га??пл?ндер? ??м сокландыра? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.) Укытучы. Татарны? чикк?н калфагы, к?л?п?ш, га??еп н?фис эшл?нг?н чулпы, муенса, алка, й?зек, савыт-сабалары д?нья базарында и? затлы товарлардан саналган. Челт?рл?п б?йл?нг?н н?фис ш?лл?рг?, чиг?ле читекл?рг? анда ти?н?р булмаган. Татар хатын-кызларыбыз Эшне? серен белг?нн?р. Кич утырып, ?ырлар ?ырлап, Оста чиг? чикк?нн?р. Бу с?лгел?р, эск?терл?р Тамбур бел?н чигелг?н. ?лл? инде ?сл?рен? Чын ч?ч?кл?р сибелг?н? Осталарыбыз т?рле т?ст?ге ?епл?р бел?н эш итк?н. Алар нинди т?сл?р кулланырга ик?нен ?аны, й?р?ге ??м матурлыкка сизгер к?з нурлары бел?н тойган. Шу?а к?р? «Халкыбызны? к??ел биз?кл?ре» дип атаганнар аларны. Безне? Арча читекл?рене? д? матурлыгы ??ркемне? к?з явын алырлык. Аларны киг?н кызлар с?хн?д?н т?шми. ??рбер халыкны? ?зен? ген? хас милли биз?кл?ре бар. Рус халкыны? милли ист?лекле б?л?кл?ренд?ге биз?кл?рд? д? т?рле ?зенч?лекне к?рерг? м?мкин. (Сувенирлар яки аларны? р?семн?ре к?рс?тел?.) Табигать матурлыкка бай. (?ст?лг? вазага утыртылган ч?ч?к букеты куела.) ? мен? ч?ч?кл?рг? игътибар бел?н карасагыз, аларны? та?лары яктылык, нур сибеп торганын тоярсыз. Хуш исл?ре бел?н ?ан шатлана, Нурларыннан к?зл?р камаша. (М??ит Гафури) Кыш к?не ч?ч?кл?рне ?ылы теплицаларда ?стер?л?р. Безне? сыйныф б?лм?сенд? д? салкын кыш уртасында г?з?л ч?ч?кл?ре бел?н к??елл?ребезне с?ендер?че г?лл?рне? матурлыгына сокланып, та? калырлык. (Г?л ?ст?лг? куела.) Салкын кышны? да ?зен? ген? хас сихри биз?кл?ре бар. (Кышкы биз?кл?р ясалган р?сем элен?.) Р?ссам суык к?нне сур?тл?? ?чен салкын т?сл?р кулланган. Ирт?н торып, т?р?з?г? к?з салгач, биз?кле ?кияти матурлыкны к?реп сокланмый м?мкин т?гел. Язлар ?ит?р, агачлардан б?сл?р коелыр, карлар эрер, ? р?семд?ге кышкы к?ренешне? матурлыгына карап, без ??рчак хозурлана алырбыз. — Укучылар, без табигать г?з?ллеге турында с?йл?штек. Матурлыкны алтын куллары бел?н ?анландыручы кешел?р безне? м?кт?пт? д? бармы со?? ?йе. Р?сем укытучысы Батршин Надир абый, технология укытучысы С?мигуллина Нурия апа. — Алар балаларны матурлыкны к?р? белерг?, аны сур?тл?рг? ?йр?т?л?р. Р?сем ??м технология д?ресл?ренд? сез н?рс?л?р ясарга ?йр?ндегез ик?н? (Укучыларны? кул эшл?ренн?н оештырылган к?рг?зм?г? игътибар юн?лтел?.) Бу эшл?рне? матурлыгы н?рс?д?? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.) — Кеше ?йл?н?-тир?д?ге матурлыкны к?р?, тоя белерг? тиеш. «Кешед? барысы да матур булырга тиеш: й?зе д?, киеме д?, к??еле д?, уйлары да», —дип язган А. Чехов. Кешене? матурлыгы н?рс?д? со?? (?зен-?зе итагатьле тота, ачык ??м матур итеп с?йл?ш? бел?д?.) — Матурлыкка ничек ирешеп була? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.) — Матурлык турында сез нинди м?кальл?р бел?сез? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.) 1. ??р ялтыраган алтын т?гел. 2. Чиб?рлекк? чиб?р, к?рс?? — гайр?те? чиг?р. 3. Матурлык к?лм?к бел?н с?д?фт? т?гел, оят бел?н ?д?пт?. 4. Тышкы матурлык бел?н масайма, эчке матурлыгы? бел?н горурлан. 5. Кошны? матурлыгы т?сен? карап, кешене? матурлыгы эшен? карап. Укытучы. Бу м?кальл?рд? безг? эчке д?нья матурлыгына игътибар ит?рг? кушыла. Тышкы матурлыкка кеше ?зе иреш? ала. Килешле кием кию, ?з-?зе?не тиешенч? ?депле тота бел?, с?йл?м телене? сафлыгы, чисталык, п?хт?лек бел?н д? кешене ?зе?? ??леп итеп була. —Укучылар, без матурлык турында к?п с?йл?штек. Шулай да, н?рс? со? ул матурлык? «Татар телене? а?латмалы с?злеге»нн?н табып карыйк ?ле. (Барлык матур, г?з?л, к??елг? р?х?тлек, л?зз?т бир? торган к?ренеш, эш, тормыш, с?нгать ?с?ре.) – Кадерле укучылар! Т?рбия с?гатен т?б?нд?ге шигырь юллары бел?н т?мамлыйсы кил?: Сандугачлар сайравын да Ишет? белерг? кир?к. Ч?ч?кл?рне? ачылуын Ирт?д?н к?р? кир?к. Авылдашны очратканда С?ламли бел? кир?к. Си?а т?б?лг?н к?зл?рне? Серл?рен сиз? кир?к. Кил?ч?кне? матурлыгын К?заллый бел? кир?к. Кайгыны да ?и?еп була, Б?хетк? т?з? кир?к. Им?нн?рне юк?л?рд?н Аралый бел? кир?к. Кемг?дер кир?клеге?не ??рвакыт тою кир?к. ?леше?? к?меш тиг?н Н?фесне тыю кир?к, Ваклыклардан, юклыклардан Талчыкма ?ле, й?р?к. Гел кайгыдан тормый д?нья, Шатлана бел? кир?к. (М. Мирза) Кешел?рг? ш?фкатьле, м?рх?м?тле булыгыз, бер-берегезг? ??рчак яхшылык кылыгыз, к?зл?регезд? очкын, й?зл?регезд? нур балкып торсын.
План. 1. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату. 2. М?х?бб?т ул — ?д?биятта м??гелек тема. 3. Йосыф-З?л?йха гыйшкы — гасырлардан гасырларга килг?н олы м?х?бб?т. 4. М?х?бб?т ?лемн?н д? к?члер?к. 5. М?х?бб?т «?чпочмаклар» ы. 6. М?х?бб?т яш?? к?че бир?, кешел?рне н?рс?г? д? булса ?йр?т?.М?х?бб?т ул ?зе иске н?рс?,Л?кин ??рбер й?р?к аны я?арта. ?. Такташ. Н?рс? со? ул м?х?бб?т, ярату? Бу сорау бик к?пл?рне борчый, уйландыра ??м ??р кеше а?а ?зенч? ?авап бир?. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату. М?х?бб?т — кешел?р к??елен? ?теп кереп, ту? й?р?кл?рне д? эретерлек б?ек к?ч ул. Ул м??гелек. Бу б?ек к?ч д?ньяга кеше бел?н берг? туган, кеше бел?н берг? ?л?ч?к. Кеше яш?с? ген?, м?х?бб?т яш?яч?к. ?йд?гез, саклыйк, яш?тик кешелек д?ньясын. Яш?сен аны? бел?н берг? м?х?бб?т. Бу олы хисне кеше ген? тудырмый, ? б?лки матурлык, г?з?ллек а?а нигез саладыр. Саклыйк, яш?тик без м?х?бб?т тудыручы г?з?л табигатебезне: челтер?п аккан чишм?л?ребезне, я?а туган к?нг? гимн ?ырлаучы кошларыбызны, ?йл?н?-тир?не яшел х?тф?г? т?р?че урманнарыбызны. М?х?бб?т бел?н матурлык, кулга-кул тотышып, бик озак яш?сенн?р. Мин м?кт?пт? укыган д?верд? матурлыкны к?рерг? ??м м?х?бб?т хисл?рен тоярга ?йр?ндем. М?х?бб?т темасына язылган ??рбер ?с?рд?н ?зем? ниндидер сихри к?ч алдым, я?алык ачтым. М?х?бб?т темасы — ?д?биятта м??гелек тема ул. Борынгы татар ?д?бияты м?х?бб?тк? м?дхия ?ырлаган. Кол Гали, С?иф Сарай, Котб — м?х?бб?тк? дан ?ырлаучы ?дипл?ребез. Аларны? м?х?бб?т темасына язган ?с?рл?ре мине бигр?к т? дулкынландырдылар, й?р?гем? се?дел?р. Борынгы ?д?биятта м?х?бб?т темасын башлап ?иб?р?чел?рг? тукталып китик. Кол Галине? «Кыйссаи Йосыф» ?с?ре озак гасырлар буе укылып, халыкны? рухи юлдашы, серд?ше булып килде ??м кил?ч?к дип уйлыйм мин. Бу ?с?рне? т?п герое — Йосыф. Йосыфны автор п?йгамб?р бел?н ти?ли. П?йгамб?р кем ул? И? беренче чиратта, ул — алдан к?р?че, башкаларга юл к?рс?т?че, матур сыйфатларга ия булган м?хт?р?м зат. Тугрылык, сабырлык Йосыфны? табигатен ??м эш-гам?лен бизи. ?с?рд? З?л?йха искиткеч г?з?л, чиб?р, олы м?х?бб?тк? ия. Аны? бетен к??елен м?х?бб?т хисл?ре бил?п алган. З?л?йханы? м Д?вамы: http://www.insha.ru/text/153
МАТУРЛЫК
(Бер карт ?дип авызыннан)
К?пт?н, бик к?пт?н булган вакыйга, ?мма б?генгед?й к?з алдымда: без, ?ч ш?керт, бер атка утырып, ?яз м?др?с?сенн?н авылыбызга кайтырга чыктык. Д?реср?ге, Гыйлемдар бел?н без ик?? бер авылга — Чуарк?лг? кайтабыз, ? Б?дретдинне юл ?стенд?ге Ишле авылында калдырып кит?рг? тиешбез. Тагын шуны да ?йтим, безне ялкау гына юыртып алып кайткан к?к алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар бел?н к?рше ген? торабыз. Шул с?б?пле Гыйлемдар бел?н мине алырга бер язын безне? ат килс?, икенче язда алар аты кил? торган иде.
? Б?дретдин безне? очраклы юлдашыбыз. Д?рес, без м?др?с?г? бер вакытта ?ыелабыз, бер вакытта таралабыз, л?кин мо?арчы аны? бел?н берг? кайтырга туры килг?не юк иде ?ле. Б?дретдин кешег? бер д? й?к булырга яратмый иде. Укулар бетк?ч т? ул базарга килг?н авылдашларыны? берсен? ияреп кит? д? бара, яки ялгыз ?зе ген? утыз чакрымдагы авылына ??я?л?п сыптыра торган иде. Бу юлы инде без аны, ?зебез сорап диг?нд?й, берг?л?п кайтырга к?ндердек.
Б?дретдин безне? м?др?с?д? и? ярлы ш?керт иде. А?а авылыннан бернинди д? ярд?м килми иде. Тик Ишлед?н базарга кил?че бер?рсе бик сир?к кен? а?а ?нисене? киндер ч?пр?кк? т?реп ?иб?рг?н тары ипиен яки бер?р йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Б?дретдин шуны да бик кыенсынып: «Ниг? инде бу? ?нк?йг? ?йтегез, мин ач т?гел, ?зенн?н ?зеп ?иб?рм?сен!» — дип алып кала иде. ??м шул майны ул ни ?чендер без бел?н ч?нчеп ашый иде. Ш?кертл?р а?ардан: «Ниг? алай ит?се??» — дип сорасалар, Б?дретдин к?лг?н булып кына: «Без бел?н ашагач, озакка ?ит? ул!» — дип ?авап бир? торган иде.
Илд? чыпчык ?лми диг?нд?й, безне? Б?дретдин д?, бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуын ?н? шулай алып бара иде. ??м бик яхшы укый иде ул. Х?ер, бу к?п сыналган н?рс?: р?химсез нужада торып укыган ярлы ш?керт гад?тт? бик с?л?тле булып чыга. Башкача а?а м?мкин д? т?гел. Бай ш?керт, ?йтик, ту? к?ч?н булса да, м?др?с?д? тел?с? к?пме ята ала, ? ярлы ш?керт, начар укыдымы, беренче кыштан ук м?др?с?д?н очарга м??б?р була… Аннары, ярлы ш?керт бик яхшы укыса гына ?зене? матди х?лен д? беркад?р ?и?ел?йт? ала.
Мен? безне? Б?дретдинг? д?, ул замандагы тел бел?н ?йтс?к, истикам?тле в? и?ти?атлы ш?керт булганга к?р?, байлар иган?сенн?н ара-тир? ярд?м тия иде; начар укучыларны? д?ресл?рен х?зерл?шк?н ?чен д? а?а аз-маз тама иде, х?лф?л?рг? д? ул булышкалый иде, аннары авыру-сырхауларга догалыклар, Аятел К?рсил?р к?череп т? азрак бакырлар т?шерг?ли иде. Кыскасы, эшсез тормый иде ш?керт. Л?кин эшне д?, ярд?мне д? ул ?зе бервакытта да сорап алмый иде. «Мин бит ярлы, ми?а ярд?м ит? сезне? вазифагыз» диг?н ?рсез мескенлекне без аны? й?зенд? беркайчан да к?рм?дек.
Табигате бел?н ?к ул, ничек дим, шундый тигез, сабыр холыклы бер егет иде. Ялагайлана да белм?с, масая да белм?с, яхшы бел?н яхшы, ? яман бел?н алыш-биреше юк — андыйлардан ?зен ничектер б?тенл?й читт? тота бел? иде. Тагын шунысы кызык, никад?р ген? ярлы булмасын, ул бер??д?н д? берн?рс? д? сорарга яратмый иде. Гад?тт?, ш?кертл?р а?ардан гел анысын-монысын сорап торалар, ч?нки аны? ?з кулы бел?н ясаган каеш тупсалы, ?р?? сыман сандыгында м?др?с? тормышы ?чен кир?к б?тен н?рс?се — эн?се д?, ?ебе д?, уймагы да, безе д?, п?кесе д?, эск?ге д?, к?згесе д?, т?рле кал?мн?ре д?, к?газь-д?фт?рл?ре д?, х?тта ?илем бел?н балавызы да саклана торган иде. Ничек ?ыйгандыр ул аларны, л?кин ?аман шул ярлылыгым кешег? й?к булмасын дип, тамагыннан ?зеп булса да, тырышкан, к?р?се? инде. Д?рес, ул калын-калын д?рес китапларына бик мохта? иде. Л?кин булган кад?ресен бик п?хт? тышлап, битл?ре керл?нм?сен ?чен к?меш к?газьд?н тоткыч ясап, кадерл?п кен? саклый иде.
Ул заманда, ягъни революция алды елларында, ш?кертл?рне? я?а ?д?бият бел?н мавыгуы искиткеч к?ч?йг?н иде. Икм?к шикелле ?к зарури берн?рс?г? ?йл?неп китк?н иде безне? ?чен ?д?бият!.. ??рбер ш?керт т?пл?п алган калын д?фт?рен? ?ыр к?чер?, шигырь к?чер?, х?тта романнардан ?зекл?р д? к?чер?. Ике ш?кертне? берсе шигырь яза. Бик к?пл?р С?гыйть Р?ми бел?н тилер?. А?а ияр?л?р, а?а охшарга тырышалар, аны яттан с?йл?п й?рил?р… Д?рес, безне? барыбыз ?чен д? б?тенесенн?н ?стен, б?тенесенн?н якын — Тукай иде, и? к?п к?черелг?н, и? с?еп укылган да Тукай иде.
Шигырь чире безне? Б?дретдинг? д? йоккан иде, ул да яза иде, л?кин язганын бервакытта да к?т?реп, очраган бер??г? укып й?рми иде. Аны сорап та укырга к?ндер?е читен иде. Инде укый калса, аны? ?йберсе башкаларныкы т?сле зар еламыйча гына язылган, к?бр?к табигать к?ренешен гади ген? сур?тл?г?н яки ?зенч? бер?р тормыш ф?лс?ф?се ?йтерг? тырышкан кыска гына шигъри парча булып чыга торган иде.
?н? шундый с?ер ген?, серле ген? ??м с?йкемле ген? бер егет иде безне? Б?дретдин ш?рикт?шебез!
Ярый, с?з озынга китте, без бит ?ле ?ч??л?шеп чит?н тарантаста хозур гына авылыбызга кайтып барабыз. Юл такыр, тузан юк, к?к алаша, эчен? кату т?ш?д?н «горт-горт» итк?н тавыш чыгарып, ?з к?ен? салмак кына юырта… К?пт?н т?гел, май урталарында, беренче ?ылы я?гырлар явып узган иде. Х?зер б?тен н?рс? д?рр?? кузгалып, к?т?релеп, ?сеп бара: арышлар сабакка сузыла башлаган, бодайлар куе булып, кучкыл-яшел булып, егетл?р мыегыдай, сызылып кына чыгып кил?; с?релм?г?н чир?мн?рд? яшь ?л?н былтыргы корыган ?л?нне басып, каплап та китк?н, кайберл?ре инде ч?ч?кл?рен д? ачарга ?лгерг?н… Юл буенда ?н? эт эч?гесене? беренче ал «кы?гыраулары»… ?йт?се д? юк, табигатьне? и? саф, и? сад?, и? ямьле чагы!..
Безг?, кыш буе м?др?с?д? кибеп яткан ш?кертл?рг?, бу чиксез иркен, якты, ?ылыкай д?нья искиткеч тансык иде, шифалы-р?х?т иде, без аны исн?п т?, сулап та, к?зл?ребез бел?н к?реп т? туя алмый идек. Баштарак без ?лед?н-?ле тарантастан т?шеп, аякларыбыз ?ирне? ?ылысын бер р?х?тл?неп татысын диг?нд?й, чир?мг? кереп киттек, й?герештек-куыштык, иелеп ч?ч?кл?р ?здек. Б?дретдин тау юасы тапты, аны ?зеп ч?йн?дек. Мин безне? авылда «т?млек?й» дип й?ртел? торган, сабагы д?рт кырлы, озын гына бер ?семлекне ?ыеп алдым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Б?дретдин ?йт?, моны башкортларда «кия? камчысы» дип й?рт?л?р, ди, ч?нки очындагы мен? шушы б?рел?ре з??г?р ч?ч?к булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап кит?, ди.
? безне? Гыйлемдар, озын сыйрак, гел йомран эзл?п чапты, туктап, ике учын кушлап сызгырып та карады, л?кин х?йл?к?р ??нлек ш?керт сызгырганын сиз? иде ахрысы, оясыннан чыгып, колакларын торгызып, арт т?пил?рен? утырмады.
…Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды. Г?я мен? т?псез нурлы аяз к?кт?н ?стебезг? сихри бер мо? тибр?неп-чы?лап, ?злексез явып торды. ? бел?сезме, тургай сайравыны? сихере н?рс?д??.. И? элек, сынаганыгыз бардыр, тургай сайраганда ?ир ?стен? ?и?елч? ген? уйчан-мо?су бер тынлык ??ел?. ?йтерсе? барлык табигать, барлык ?ан иясе, ?дипл?р ?йтк?нч?, с?к?т калып, т?мам м?кибб?н китеп, бары аны гына ты?лый, аны ты?лап с?енечле, сагышлы, л?зз?тле бер р?х?тк? чума… Икенче сихере шунда ки, тургай сайраганда д?нья ничектер искиткеч ??елеп, ки??еп, яктырып китк?нд?й була. ?н? шул югарыда кечкен? кошчык талпынган к?кне? ?зе шикелле ?к, ?ир й?зе д? иксез-чиксез булып, га??еп тын, нурлы булып тоела башлый…
Белмим, бу вакытта б?т?н кошлар сайрый торгандырмы — игътибар итк?нем юк, ?мма бер кошны? тавышы, б?тен ?ир ?сте тургайлар сайравыннан ?злексез чы?лап торса да, безне сиск?ндереп, колагыбызга килеп кер?. Бу — к?кк?к! Кешел?рне? исл?рен? ниндидер бик м??им н?рс?не т?шерер ?чен табигать тарафыннан яратылган к?зг? к?ренм?с с?ер кош!.. Юлдан шактый читт? торган к?ксел урман яныннан узганда, без аны? да тынып калырга м??б?р итк?н кис?т?ле тавышын ишеттек.
Шулай к?ефл?неп, к??елле ген? кайта торгач, без, ни?аять, кызыл ярлы тауларга каршы тигез ?з?нлект? сузылып утырган Ишле авылына да якынлаштык. Юлга чыккач та Б?дретдин безне, Ишлед? туктап, ч?й эчеп чыгарга чакырган иде. Без, билгеле, кыстатып тормадык, ш?рикт?ше?? кереп, ч?й эчеп, к??ел ачып чыгу ш?кертл?р ?чен табигый бер низам инде ул.
Авылга ?итк?нд? ген? Б?дретдин, дилбег?не ?зен? алып, атны олы юлдан у?га каерды да б?бк? ?л?не т?ш?лг?н ?ир ?стенн?н ген? и? арткы урамга таба алып китте. ??м озак та ?тми, шул урамны? и? читенд?ге, б?т?н йортлардан аерылыбрак, ялгызы гына торган бер ?йне? каршысына безне китереп т? туктатты.
Без ф?кыйрь кешел?рг? кер?себезне белеп кил? идек, ?мма бу кад?р ярлы ху?алыкны к?рербез дип ?ич т? к?тм?г?н идек. Х?ер, моны? ху?алык дип атар ?ире д? юк иде. Шыр кырда утырган б?л?к?й ген? ялгыз ?й ?зе искереп-тузып, яртылаш ?ирг? кереп бетк?н. Салам т?б?се череп, каралып, тиреск? ?йл?н? башлаган. ?йтерсе? шуны? авырлыгыннан ?йне? кайбер б?р?н?л?ре б?селеп чыккан, ишек-т?р?з?л?ре кыйшайган, ? т?р?з? пыялалары тора-тора инде яшькелт-з??г?р т?ск? керг?н… Капка юк, койма юк, тик урам яклап та кыр яклап кына ике р?т кирт? сузылган… Ишегалдын кыр ?л?не басып китк?н. Анда чикертк?л?р тыз-быз сикереш?л?р. Дим?к, бернинди аяклы мал да юк.
Без инде х?йран булып, га??пл?неп калуыбызны Б?дретдинне? ?зен? ничек т? сиздерм?ск? тырыштык.
Арба эзе т?шм?г?н ачык ишегалдына узып, т?б?се чыбык-чабыклар бел?н ябылган иске ген? бер чит?н абзар алдында атыбызны туктаттык. ?йд?н кечер?к буйлы, ак чырайлы, ?ир?н сакаллы, арык-?ш?н ген? бер абзый чыкты. Аны? ?стенд? киндер к?лм?к, тез башларына зур ямаулар салынган ки?еле ыштан, башында мескен б?рек, аякларында тула оек бел?н тузган чабаталар иде. Ул, тарантас янына килеп, бары: «Улым!» — дип кен? Б?дретдин бел?н к?реште, аннары безг? д? шулай с?зсез ген? ике кулын сузды ??м шунда ук ат башына барып, аны тугара да башлады…
Б?дретдин сандыгын к?т?реп ?йг? ашыкты. ?й ишегенд? бер хатын к?ренде, л?кин ул ни ?чендер тиз ген? кире борылды. Бу — Б?дретдинне? ?нисе булгандыр инде, тик мен? аны? ишект?н чыгар-чыкмас кире чиген?е безне бераз га??пл?ндерде.
Атны тугарып бет?г?, Б?дретдин ?йд?н чил?к бел?н су, ч?меч ??м тастымал к?т?реп чыкты. Чир?м ?стенд? ген? чил?кт?н бер беребезг? су коеп юынып алдык. К??елг?: «Комганнары да юк, к?р?се?»,— диг?н уй килде. ??м без берн?рс? к?рм?г?н, белм?г?н булып кыланырга яки ваемсыз гына с?йл?нерг? ничектер с?з д?, с?л?т т? таба алмый идек. Л?кин Б?дретдин ?зе тыныч иде, ??рх?лд?, оялу-у?айсызлану кебек берн?рс? д? сиздерми иде.
Юынып бетк?ч, с?лам биреп, ?йг? кердек. Б?дретдинне? ?тисе бер читт?р?к торган килеш безне бик гади ген?: «?йд?гез, ш?кертл?р!» — дип каршы алды.
Кара?гырак кына ?й эче д? тышкы ягы кебек ?к искереп, тузып бетк?н ик?н инде. Л?кин к?пме ген? искереп-тузып бетм?сен, аны? б?р?н?л?ре тома балавыздай сары-к?р?н иде ?ле, тапталып, кырылып ашалган ид?не д? чип-чиста иде… ?йне? б?тен т?рен и?л?п, ?стен? киез ??елг?н зур с?ке тора, ике урындык, бер эск?мия, мич буенда тагын бер б?к?н тора — мен? ?и?аз диг?не бары шул гына. Мич алды иске ген? ч?пр?к чаршау бел?н б?ленг?н, анда кемне?дер озын гына итеп чыра тел?е ишетел?.
?йг? керг?ч т? безне? и? элек к?рг?н кешебез с?ке т?ренд?, стенага тер?леп, тек? ген? утырган бер бабай булды. Бабай Хозыр Ильяс т?сле ап-ак сакаллы, ап-ак к?лм?к-ыштаннан иде. Бары тик башындагы беленг? ?йл?нг?н т?б?т?е ген? аны? к?ксел-кара иде.
Без бабайга к?решер ?чен кулларыбызны суздык. Бабай селкенм?де. Б?дретдин ашыгып ?йтеп куйды:
— Бабакай, ш?кертл?р сине? бел?н к?решерг? телил?р.
— ?, шулаймыни, б?р?калла! — диде бабай, аз гына ?анланып, ??м безг? кипк?н, зур каты кулларын сузды. К?зл?ре ачык булса да, ул д?м сукыр иде.
Без утырышып дога кылдык ??м, ш?кертл?рч? кулларыбызны тез ?стен? куеп, бер м?лг? тынып калдык. Безне? ?зебезг? с?з башлавы, билгеле, кыенрак иде, аннары нидер мен? телебезне ?аман б?йл?п тора иде. Л?кин, га??п х?л, ху?алар ?зл?ре д? с?зсезл?р иде. Гомум?н, бу ?йд? с?з бик аз с?йл?н? булса кир?к — ничектер бик тиз без шуны сизг?нд?й булдык. Бабай, ?зене? эчке д?ньясына китк?нд?й, тек? каткан килеш тып-тын утыра. Б?дретдин ?рле-бирле й?рен?, нидер ?йтм?кче д? шикелле, л?кин с?з таба алмый кебек… ?тисе башта мич буендагы б?к?нд? безг? бераз шаккатып утырды да, аннары, торып, с?ке кырыена ч?й урыны ?зерли башлады. Иске ген? ки?еле ашъяулык китереп ??йде, мич кашагасыннан кайсы замазка бел?н ябыштырылган, кайсыны? сабы кителеп т?шк?н ?ч кен? чынаяк алып куйды, кыска гына чалгы пычагы, ч?пр?кк? т?рг?н ярты ипи, тустаган бел?н с?т китереп куйды. Шуннан со? тагын б?к?нен? барып утырды. Б?дретдин ?зене? сандыгыннан бер-ике уч шик?р алып, шуны ашъяулык уртасына салды.
Бераздан чаршау эченн?н ?крен ген?: «Булды, улым!» — диг?н с?з ишетелде. Б?дретдин, кереп, самоварны алып чыкты. Бу самоварны? да борын ??м колак т?пл?ре кургашын бел?н ямалып бетк?н иде.
Б?дретдин безг? с?кег? менеп утырырга кушты. Без, менеп, аякларны б?кл?п утырдык. Шуннан со? алдыбызга ?чаяк бел?н йомырка т?б?се килде. Без ?ле ашка сузылмыйча ху?аларны? утырганын к?т? идек. Л?кин бабай да урыныннан кузгалмады, абзый кеше д? б?к?ненн?н тормады. Шул чагында Б?дретдин, йомшак кына, чаршау эчен? д?ште:
— ?нк?й, ч?й ясарга ?зе? чык инде.
— ?тк?? со?? — диде чаршау эченн?н ?нисе, акрын гына.
— ?тк?йме?.. Юк, син ?зе? яса инде безг?,— диде Б?дретдин, ничектер бик ихластан ?тенг?нд?й итеп.
Чаршау эче бераз тынып торды, аннары киндер к?лм?к ?стенн?н шундый ук киндер алъяпкыч буган, оек-чабаталы хатын ситсы яулыгыны? читл?рен битен? тартып ??м башын иеп кен? чыкты да самовар артынарак килеп утырды.
А?а к?т?релеп карагач та минем й?р?к ?лл? нишл?п китте. Д?реср?ге, яшермич? ?йтим, бер чиркану тойгысы й?р?кне ?шетеп ?иб?рг?нд?й булды: бичара хатынны? б?тен битен-к?зен кайчандыр кичерг?н р?химсез ч?ч?к з?хм?те т?мам бозып бетерг?н иде. ?стен? карап, моны сур?тл?п торуы авыр, ничектер тел бармый, л?кин шулай да сул к?зене? б?тенл?й кысылып, ? у? к?зене? ил?мсез зураеп калуын ?йтмич? булдыра алмыйм, ч?нки шушы яшь п?рд?се аша караган кашсыз-керфексез к?зенд? бичараны? б?тен эчке ?аны чагылырга гына тора кебек иде. ?йтерсе? бу ?ич йомылмас яшьле-мо?су к?з аны? ш?р?л?неп калган берд?нбер к??ел к?згесе!
Аны к?реп беренче чиркану ??м кызгану тойгысын кичерг?ч т? к??елг? и? башлап шундый уй килде: ничек итеп Б?дретдин бу б?хетсез ?нисен чакырып алырга ??м безг? к?рс?терг? ??рь?т итте ик?н?.. Без бит гад?тт? кешене куркытырлык ямьсез яки гарип туганнарыбызны ятлар к?зен? к?рс?тм?ск? тырышабыз. Х?тта ?ние безне д?, ?г?р ул мен? шушындый булса, ?зебез чакырып алып к?рс?терг? кыймас идек, у?айсызланыр идек, оялыр идек. Б?дретдин бу кыен х?лне б?тенл?й к?рми, а?ламый мик?нни? ?лл? к?рс?, а?ласа да бик тир?н яшер? бел?ме?
? ?и?ги шул арада чынаякларга ч?й ясап, й?зен самовар артына яшер? т?шеп, безг? сузды. Без башларны к?т?рмич? ген?, с?зсез ген? ч?ебезне эч?рг? тотындык. Б?дретдин безне кыстап:
— Й?гез ?ле, ш?рикл?р, ни бары бел?н ашап кына эчегез, ашап кына! — диде, ??м аны? тавышында мин к?тк?н у?айсызлану яки оялу ник кен? бер ишетелс? иде!
Йомырка т?б?сен капкалап, икеш?р чынаяк ч?й эчк?ч, без ч?шкел?ребезне капладык. Б?дретдин, сыены? ярлылыгыннан булса кир?к, ?залдына, сиздерм?ск? тырышып кына, бер сулап куйды. Аннары кис?к кен? аяг?р? басты да:
— Булмаса, мин сезг? ?земне? китапларымны к?рс?тим ?ле,— диде ??м т?р?з? башына ясаган кечкен? ш?рлект?н бер ?ем китапларын алып безг? бирде. Без бер эш чыкканга куанып, шуларны карый башладык. Монда я?а ?д?бияттан ике-?ч роман, д?рт-биш шигырьл?р м??мугасы, иске ?д?бияттан шактый тузган «Б?з егет», «Тутыйнам?», «Л?йл? в? М??н?н», «Ка?арман катыйль» кебек китаплар ??м гар?п, фарсы теленд? бернич? д?реслек бар иде. Без к?бр?к вакыт ?тсен ?ченг? бу китапларны? кайсы укылган, кайсысы укылмаган, кызыкмы-т?гелме — шул турыда с?йл?шк?л?п, карап чыктык.
— Минем бит ?ле сезг?, ш?рикл?р, тагын бер к?рс?т?се н?рс?м бар,— диде Б?дретдин ??м, я?адан торып, ш?рлект?н кечкен? ген? скрипк? алды. Бу кулдан гына ясалган, буялмаган, х?рти ген? бер скрипк? иде.
Без га??пл?неп сорадык:
— Кайдан бу синд??
— ?зем м?т?штерг?н булдым инде,— диде Б?дретдин ??м скрипк?не? тонык кына тавыш чыгарган кылларын к?йл?рг? тотынды. Аны? кубыз уйнавын, мандолина чиртк?л?вен без бел? идек. ?мма скрипк?!..
— ?й, Б?дри, ниг? мо?арчы яшерде?? — дидек без. — М?др?с?д? С?гыйть скрипк?сен алып, ?зе?н?н уйнаткан булыр идек бит!
— Оста барда кулы? тый! — диде Б?дретдин, тыйнак кына елмаеп.
Ул айлар буе кул тимич? яткан скрипк?сен шактый озак азапланып к?йл?де. Шул чакта мин аны? ?нисен? к?т?релеп карадым: ана ?зене? ш?керт улына шундый бер б?гырьг? т?ш?рлек тир?н м?х?бб?т бел?н, б?хет-с?енеч бел?н сихерл?неп, эреп, м?кибб?н китеп карап утыра иде ки, мин х?тта й?р?гем-т?нем бел?н ?лл? ничек тетр?неп куйгандай булдым. А?лыйсызмы, к?з алдыгызга китер? аласызмы — г?я бу зураеп ачылган сы?ар к?зд?ге ?нсез карашта, бер ад?м затына гына т?гел, б?тен ?ан иясен? хас ниндидер мен? ?зе эшл?г?н мог?изага та? калу ??м шу?а чиксез куану, шуны? бел?н ?йтеп бетергесез горурлану ап-ачык чагылып тора иде: ул тапкан бит бу баланы! Ул имезг?н бит а?а к?кр?к с?тен! Ул шушы с?лек кебек егетне? ?нисе бит! Ш?керт ?нисе, гыйлем иясе булачак кешене? ?нисе… Ихтыярсыздан й?р?гем ?кси башлап, мин тизр?к башымны т?б?н идем.
Б?дретдин, маташа торгач, ахырда скрипк?сен к?йл?де, и?башына тер?де, ??я сыман смычогы бел?н сызгаларга тотынды. Скрипк?не? тавышы бик з?гыйфь иде, чеби тавышыдай к?чсез-нечк? иде, л?кин бу минутта безне? к??елл?рг? ул да бик ягымлы, бик тансык иде. Б?дретдинне? уйнавын барыбыз да шылт та итмич?, тып-тын калып ты?лап утырдык. Бу ярлы ?йне? ?авасында ук ниндидер бер авыр сагышлы мо? — м??гелек мо? й?з? кебек иде. Тек? ген? катып утырган ап-ак бабай ни уйлый, б?к?не ?стенн?н бер ген? д? кузгалмаган абзый кеше ни кичер? — моны бел?е ?ич м?мкин т?гел иде. Тик шушы мо? эченд?, томан аша караган тулы ай т?сле, Б?дретдинне? ?нисе ?зене? с?зсез шатлыгы бел?н яктырып утыра. Нинди язмышлар б?йл?г?н бу кешел?рне, нинди серл?р саклана алар арасында?
Бер-ике к?й уйнагач, Б?дретдин, ни?аять, ?нисен? д?ште:
— ?нк?й, си?а н?рс? уйныйм?
?нисе бер м?лг? балаларча кызарып, шул ук вакытта куанычыннан тагы да балкыбрак китте, л?кин кайтарып с?з ?йт? алмады.
— ?нк?й, син шушы к?йне ярата иде? бит! — диде Б?дретдин ??м «Салкын чишм?»не уйный башлады. Аны? с?зл?ре, с?зл?ренн?н д? бигр?к, шулкад?р гади, табигый, ?ылы-якын итеп д?ш?е минем со?гы шикл?ремне д? ч?лп?р?м? китерде. ?нисе ?чен у?айсызлану диг?н н?рс?не? ?с?ре д? юк ик?н Б?дретдинд?!.. Кайда ул у?айсызлану! Бер??не д? к?рмич?, бары ?нисен?, ?нисене? ?н? шул башта безне чирканырга м??б?р итк?н шадра, чалыш, акайган к?зле й?зен? ген? карап, ул скрипк?сен уйнады. Аны? бу аз гына мо?су уйчанлык, яшерен ген? кызгану бел?н ?ртелг?н ?итди-?ылы карашында, ?нисен ?зелеп ярату гына т?гел, аны бетк?нче а?лау, кадерл??, юату сизелеп тора кебек иде. Белмим, болай карый алыр ?чен к??елл?рд? нинди ген? тир?н м?х?бб?т д?рьясы ятарга тиештер инде?! ?лл? бу шулай бик ямьсез ана бел?н бик матур бала яки, киресенч?, бик матур ана бел?н бик ямьсез бала арасында гына буламы ик?н? Со?гысы, ихтимал, еш очрый торгандыр, ?мма беренчесен ишетк?н д?, к?рг?н д? юк иде.
Шулай да безг? кузгалырга вакыт иде инде. Б?дретдин уйнап туктагач, без ху?алардан дога кылырга р?хс?т сорадык. Абзый кеше ямаулы тез бантларын ышкып куйды, ? Б?дретдин, бабасына ?релеп:
— Бабакай, ш?кертл?р безд?н фатиха бир?ебезне сорыйлар,— диде.
Бабай башын какты, ??м без кулларны к?т?рдек.
…К?к алашаны ?игеп, капкасыз-коймасыз, кыр ?л?не басып китк?н «ишегалдыннан» урам уртасындагы тигез юлга чыктык. Б?дретдин ??м ?тисе безне озатып, кирт? буенда ян?ш? басып калдылар. Юк, алай гына т?гел, алар бел?н берг? безне? артта авыл читенд?ге и? ф?кыйрь йорт, бу йортны? безг? билгесез ниндидер тир?н сере — б?хетсезлегеме, фа?игасеме, ?лл? без а?лаудан га?из б?ек бер ?мете-б?хетеме — торып калды.
Кояш баюга таба борылган иде инде. ? шулай да тургайлар, к?н яктысыннан туя белм?г?нд?й, тагын да биекк?р?к менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак бер?злексез сайрыйлар да сайрыйлар. Д?нья ки?, ки?, ки?, ?л?л?л?л???! ?ире-к?ге тын, буш, мо?су… бик мо?су ми?а!.. Берни эшли алмыйм ?зем бел?н: самовар артыннан гына улына карап утырган ана к?з алдыма кил? д? эчемн?н тагын ?кси башлыйм… Кемг?дер йодрык селкеп, кычкырасым кил?: ямьсез т?гел бит ул, матур бит ул, матур, матур Б?дретдинне? ?нисе!
1964 ел
Хик?яне й?кл?рг?: TXT PDF
< Артка
Примерное сочинение-рассуждение (на татарском языке) на актуальные проблемы в нашей жизни – алкоголь, наркотики.
“Матурлык д?ньяны коткарыр”, -дил?р. Минемч?, и? матур кешел?р – балалар. Без гаил?д?, м?кт?пт? т?рбиял?н?без. ? м?кт?п ул – д?ньяга, тормышка караш формалаша торган и? изге урын.
Бала беренче тапкыр м?кт?пк? килг?ч ?зен? дуслар таба, алар бел?н аралаша. Еллар утк?н саен ул акыл, т??риб? туплый.Аны? тормышка ?з карашы, ??р н?рс?г? ?з фикере барлыкка кил?.
Л?кин кешел?р табигать тарафыннан шундый т?рле итеп яратылганнар. Холык-фигыльл?ре, кыяф?тл?ре, социаль х?лл?ре, д?ньяга карашлары бел?н кешел?р бер-берл?ренн?н шактый аерыла.
Безне? арада да т?рлел?ре бар. Дин юлына кереп китк?н, с?лам?т яш?? р?веше алып барган, акыллы, белемле яшьл?р бел?н бер- р?тт?н начар гад?тл?рг? иярг?нн?ре д? бик к?п.
Мине бигр?к т? наркомания диг?н зур аф?т борчый. Элек без бу турыда телевизордан к?реп, газета-жуналлардан укып белдек. «Ярый ?ле безд? юк бу чир», дип уйлый идек.
К?пл?р наркотик кармагына бик тиз эл?г?. Бу баткаклыкка кереп баткач кына алар аны? нинди куркыныч ик?нен а?лыйлар. Алар инде беркайчан да с?лам?т, ирекле була алмыйлар. Кеше ?зене? наркоман ик?нен а?лаганда бик со? була инде. Л?кин чын наркоманнар да ?зл?рен наркоман итеп танырга тел?мил?р. Алар язмышларына буйсынып, тормыш ?чен к?р?шс?л?р, ?зл?ре ?чен яхшырак булыр иде.
Эн? бел?н бит ?ле СПИД вирусы да дус. К?п наркоманнар ВИЧ инфекцияле була ик?н.ВИЧ инфекцияле наркоман аналардан з?гыйфь балалар туа, к?пме кешел?р наркоман туганнары ?чен газап чиг?. Бу турыда газеталарда бик к?п файдалы материаллар бар. Бу м?кал?л?рд? к?п т?рле файдалы ки??шл?р, гыйбр?тле вакыйгалар бел?н танышырга була.Шушы газеталарда м?кал?л?рне,хатларны укыгач ,мин аларны? геройлары ис?нме,т?гелме ик?нлеге турында уйлыйм. Алар кайчандыр безне? арада яш?г?н кешел?р бит.Аларны? язганнары – наркомания д?ньясында аяк басканарны? уртак язмышы . Мин ?зем? андый язмыш тел?мим .
Бер??л?р л?зз?тне, р?х?тлекне шул наркотиклардан, т?м?кед?н, алкогольле эчемлекл?рд?н алсалар, яхшы, т?рбияле кешел?р р?х?тлекне, л?зз?тне тормышта, яш?ешт? к?р?л?р. Бала ?зене? гаил?сенд?, ян?ш?д? ?ти- ?нисе, туганнары. Ул алар бел?н к??елле с?йл?ш?, ??г?м? кора. Ял к?нн?ренд? берг?л?шеп табигать кочагына чыгып кер?, тир?-якны к?з?т?, гаил? берлеген д? сакларга ярд?м ит? бит. ?йе, х?зер ?ти-?нил?рне? вакыты бик к?п т?гел, к?бесенч? ул юк та ?ле. Гаил? ?ылысы ??р кешег? р?х?тлек, л?зз?т бир?. ?йтик, бала м?кт?пт? дуслары бел?н аралаша, белем ала. ?леге дустына м?гал?м? кешег? р?х?тлек, л?зз?т бирмимени? ?лб?тт?, бир?. Бары ?зе?не? рухи ныклыгы?ны саклаган х?лд?, тормышны? ??р мизгеленн?н яхшылык кына эзл?рг? кир?к.
Тормыш гел р?х?тт?н, яхшылыклардан гына тормый. Л?кин берн?рс? д? гомерлек т?гел, авырлыклар вакытлыча гына. Аларны ихтыяр к?чен саклаган х?лд?, сабыр итеп ?тк?реп ?иб?р? белерг? кир?к. ?г?р д? кеше ?зен? начар гад?тне юлдаш ит? ик?н, авырлыклар ?т?р, ? ?леге начар гад?т кешед? калыр. Тормышны? матур, с?енечле мизгелл?рен кеше тулысынча кабул ит? алмый. Ул инде начар гад?т баткаклыгында. Бары тик ?леге сазга килеп эл?кк?ч кен? кеше ?зене? кайда ик?нлеген а?лый. Л?кин со? була. Мондый х?лд? калмас ?чен ?ти-?нил?ребез, укытучыларыбыз безне тормышка ?зерлил?р, зарарлы гад?тл?рд?н саклыйлар. Алар безг? б?хетле яш?? серл?рен ?йр?т?че чын дусларыбыз, ки??шчел?ребез.
Мен? шушындый ?ти ??м ?нил?р, укытучылар булганда, ??р бала файдалы эшл?р бел?н ген? ш?гыльл?нер, начарлыклар, зарарлы гад?тл?р безне читл?теп ?т?р, дим мин. Б?тен д?ньяда яман чирл?рне, зарарлы гад?тл?рне бетер? – ??ркемне? изге бурычы, ??р бала, ??р ?лк?н кеше к?р?шк? кушылса ??м ?зе д? яхшы ?рн?к к?рс?тс?, без мо?а иреш?ч?кбез.
Барысы да ?зебезне? кулда.
Матурлык
(Бер карт ?дип авызыннан)
К?пт?н, бик к?пт?н булган вакыйга, ?мма б?генгед?й к?з алдымда: без, ?ч ш?керт, бер атка утырып, ?яз м?др?с?сенн?н авылыбызга кайтырга чыктык. Д?реср?ге, Гыйлемдар бел?н без ик?? бер авылга — Чуарк?лг? кайтабыз, ? Б?дретдинне юл ?стенд?ге Ишле авылында калдырып кит?рг? тиешбез. Тагын шуны да ?йтим, безне ялкау гына юыртып алып кайткан к?к алаша Гыйлемдарларныкы иде. Без авылда алар бел?н к?рше ген? торабыз. Шул с?б?пле Гыйлемдар бел?н мине алырга бер язын безне? ат килс?, икенче язда алар аты кил? торган иде.
? Б?дретдин безне? очраклы юлдашыбыз. Д?рес, без м?др?с?г? бер вакытта ?ыелабыз, бер вакытта таралабыз, л?кин мо?арчы аны? бел?н берг? кайтырга туры килг?не юк иде ?ле. Б?дретдин кешег? бер д? й?к булырга яратмый иде. Укулар бетк?ч т? ул базарга килг?н авылдашларыны? берсен? ияреп кит? д? бара, яки ялгыз ?зе ген? утыз чакрымдагы авылына ??я?л?п сыптыра торган иде. Бу юлы инде без аны, ?зебез сорап диг?нд?й, берг?л?п кайтырга к?ндердек.
Б?дретдин безне? м?др?с?д? и? ярлы ш?керт иде. А?а авылыннан бернинди д? ярд?м килми иде. Тик Ишлед?н базарга кил?че бер?рсе бик сир?к кен? а?а ?нисене? киндер ч?пр?кк? т?реп ?иб?рг?н тары ипиен яки бер?р йомарлам маен кертеп чыга торган иде. Б?дретдин шуны да бик кыенсынып: «Ниг? инде бу? ?нк?йг? ?йтегез, мин ач т?гел, ?зенн?н ?зеп ?иб?рм?сен!» — дип алып кала иде. Ь.?м шул майны ул ни ?чендер без бел?н ч?нчеп ашый иде. Ш?кертл?р а?ардан: «Ниг? алай ит?се??» — дип сорасалар, Б?дретдин к?лг?н булып кына: «Без бел?н ашагач, озакка ?ит? ул!» — дип ?авап бир? торган иде.
Илд? чыпчык ?лми диг?нд?й, безне? Б?дретдин д?, бик интегеп, ачка киселеп булса да, укуын ?н? шулай алып бара иде. Н?м бик яхшы укый иде ул. Х?ер, бу к?п сыналган н?рс?: р?химсез нужада торып укыган ярлы ш?керт гад?тт? бик с?л?тле булып чыга. Башкача а?а м?мкин д? т?гел. Бай ш?керт, ?йтик, ту? к?ч?н булса да, м?др?с?д? тел?с? к?пме ята ала, ? ярлы ш?керт, начар укыдымы, беренче кыштан ук м?др?с?д?н очарга м??б?р була… Аннары, ярлы ш?керт бик яхшы укыса гына ?зене? матди х?лен д? беркад?р ?и?ел?йт? ала.
Мен? безне? Б?дретдинг? д?, ул замандагы тел бел?н ?йтс?к, истикам?тле в? и?ти?атлы ш?керт булганга к?р?, байлар иган?сенн?н ара-тир? ярд?м тия иде; начар укучыларны? д?ресл?рен х?зерл?шк?н ?чен д? а?а аз-маз тама иде, х?лф?л?рг? д? ул булышкалый иде, аннары авыру-сырхауларга догалыклар, Аятел К?рсил?р к?череп т? азрак бакырлар тешерг?ли иде. Кыскасы, эшсез тормый иде ш?керт. Л?кин эшне д?, ярд?мне д? ул ?зе бервакытта да сорап алмый иде. «Мин бит ярлы, ми?а ярд?м ит? сезне? вазифагыз» диг?н ?рсез мескенлекне без аны? й?зенд? беркайчан да к?рм?дек.
Табигате бел?н ?к ул, ничек дим, шундый тигез, сабыр холыклы бер егет иде. Ялагайлана да белм?с, масая да белм?с, яхшы бел?н яхшы, ? яман бел?н алыш-биреше юк — андыйлардан ?зен ничектер б?тенл?й читт? тота бел? иде. Тагын шунысы кызык, никад?р ген? ярлы булмасын, ул бер??д?н д? берн?рс? д? сорарга яратмый иде. Гад?тт?, ш?кертл?р а?ардан гел анысын-монысын сорап торалар, ч?нки аны? ?з кулы бел?н ясаган каеш тупсалы, ?р?? сыман сандыгында м?др?с? тормышы ?чен кир?к б?тен н?рс?се — эн?се д?, ?ебе д?, уймагы да, безе д?, п?кесе д?, эск?ге д?, к?згесе д?, т?рле кал?мн?ре д?, к?газь-д?фт?рл?ре д?, х?тта ?илем бел?н балавызы да саклана торган иде. Ничек ?ыйгандыр ул аларны, л?кин ?аман шул ярлылыгым кешег? й?к булмасын дип, тамагыннан ?зеп булса да, тырышкан, к?р?се? инде. Д?рес, ул калын-калын д?рес китапларына бик мохта? иде. Л?кин булган кад?ре-сен бик п?хт? тышлап, битл?ре керл?нм?сен ?чен к?меш к?газьд?н тоткыч ясап, кадерл?п кен? саклый иде.
Ул заманда, ягъни революция алды елларында, ш?кертл?рне? я?а ?д?бият бел?н мавыгуы искиткеч к?ч?йг?н иде. Икм?к шикелле ?к зарури берн?рс?г? ?йл?неп китк?н иде безне? ?чен ?д?бият!.. Н?рбер ш?керт т?пл?п алган калын д?фт?рен? ?ыр к?чер?, шигырь к?чер?, х?тта романнардан ?зекл?р д? к?чер?. Ике ш?кертне? берсе шигырь яза. Бик к?пл?р С?гыйть Р?ми бел?н тилер?. А?а ияр?л?р, а?а охшарга тырышалар, аны яттан с?йл?п й?рил?р… Д?рес, безне? барыбыз ?чен д? б?тенесенн?н ?стен, б?тенесенн?н якын — Тукай иде, и? к?п к?черелг?н, и? с?еп укылган да Тукай иде.
Шигырь чире безне? Б?дретдинг? д? йоккан иде, ул да яза иде, л?кин язганын бервакытта да к?т?реп, очраган бер??г? укып й?рми иде. Аны сорап та укырга к?ндер?е читен иде. Инде укый калса, аны? ?йберсе башкаларныкы т?сле зар еламыйча гына язылган, к?бр?к табигать к?ренешен гади ген? сур?тл?г?н яки ?зенч? бер?р тормыш ф?лс?ф?се ?йтерг? тырышкан кыска гына шигъри парча булып чыга торган иде.
?н? шундый с?ер ген?, серле ген? ??м с?йкемле ген? бер егет иде безне? Б?дретдин ш?рикт?шебез!
Ярый, с?з озынга китте, без бит ?ле ?ч??л?шеп чит?н тарантаста хозур гына авылыбызга кайтып барабыз. Юл такыр, тузан юк, к?к алаша, эчен? кату т?ш?д?н «горт-горт» итк?н тавыш чыгарып, ?з к?ен? салмак кына юырта… К?пт?н т?гел, май урталарында, беренче ?ылы я?гырлар явып узган иде. Х?зер б?тен н?рс? д?рр?? кузгалып, к?т?релеп, ?сеп бара: арышлар сабакка сузыла башлаган, бодайлар куе булып, кучкыл-яшел булып, егетл?р мыегыдай, сызылып кына чыгып кил?; с?релм?г?н чир?мн?рд? яшь ?л?н былтыргы корыган ?л?нне басып, каплап та китк?н, кайберл?ре инде ч?ч?кл?рен д? ачарга ?лгерг?н… Юл буенда ?н? эт эч?гесене? беренче ал «кы?гыраулары»… ?йт?се д? юк, табигатьне? и? саф, и? сад?, и? ямьле чагы!..
Безг?, кыш буе м?др?с?д? кибеп яткан ш?кертл?рг?, бу чиксез иркен, якты, ?ылыкай д?нья искиткеч тансык иде, шифалы-р?х?т иде, без аны исн?п т?, сулап та, к?зл?ребез бел?н к?реп т? туя алмый идек. Баштарак без ?лед?н-?ле тарантастан т?шеп, аякларыбыз ?ирне? ?ылысын бер р?х?тл?неп татысын диг?нд?й, чир?мг? кереп киттек, й?герештек-куыштык, иелеп ч?ч?кл?р ?здек. Б?дретдин тау юасы тапты, аны ?зеп ч?йн?дек. Мин безне? авылда «т?млек?й» дип й?ртел? торган, сабагы д?рт кырлы, озын гына бер ?семлекне ?ыеп алдым. Аны да, тиресен суеп, ашап карадык. Б?дретдин ?йт?, моны башкортларда «кия? камчысы» дип й?рт?л?р, ди, ч?нки очындагы мен? шушы б?рел?ре з??г?р ч?ч?к булып ачылгач, ул чынлап та чуклы камчыга охшап кит?, ди.
? безне? Гыйлемдар, озын сыйрак, гел йомран эзл?п чапты, туктап, ике учын кушлап сызгырып та карады, л?кин х?йл?к?р ??нлек ш?керт сызгырганын сиз? иде ахрысы, оясыннан чыгып, колакларын торгызып, арт т?пил?рен? утырмады.
…Юл буе безне тургайлар сайравы озатып барды. Г?я мен? т?псез нурлы аяз к?кт?н ?стебезг? сихри бер мо? тибр?неп-чы?лап, ?злексез явып торды. ? бел?сезме, тургай сайравыны? сихере н?рс?д??.. И? элек, сынаганыгыз бардыр, тургай сайраганда ?ир ?стен? ?и?елч? ген? уйчан-мо?су бер тынлык ??ел?. ?йтерсе? барлык табигать, барлык ?ан иясе, ?дипл?р
?йтк?нч?, с?к?т калып, т?мам м?кибб?н китеп, бары аны гына ты?лый, аны ты?лап с?енечле, сагышлы, л?зз?тле бер р?х?тк? чума… Икенче сихере шунда ки, тургай сайраганда д?нья ничектер искиткеч ??елеп, ки??еп, яктырып китк?нд?й була. ?н? шул югарыда кечкен? кошчык талпынган к?кне? ?зе шикелле ?к, ?ир й?зе д? иксез-чиксез булып, га??еп тын, нурлы булып тоела башлый…
Белмим, бу вакытта б?т?н кошлар сайрый торгандырмы — игътибар итк?нем юк, ?мма бер кошны? тавышы, б?тен ?ир ?сте тургайлар сайравыннан ?злексез чы?лап торса да, безне сиск?ндереп, колагыбызга килеп кер?. Бу — к?кк?к! Кешел?рне? исл?рен? ниндидер бик м??им н?рс?не т?шерер ?чен табигать тарафыннан яратылган к?зг? к?ренм?с с?ер кош!.. Юлдан шактый читт? торган к?ксел урман яныннан узганда, без аны? да тынып калырга м??б?р итк?н кис?т?ле тавышын ишеттек.
Шулай к?ефл?неп, к??елле ген? кайта торгач, без, ни?аять, кызыл ярлы тауларга каршы тигез ?з?нлект? сузылып утырган Ишле авылына да якынлаштык. Юлга чыккач та Б?дретдин безне, Ишлед? туктап, ч?й эчеп чыгарга чакырган иде. Без, билгеле, кыстатып тормадык, ш?рикт?ше?? кереп, ч?й эчеп, к??ел ачып чыгу ш?кертл?р ?чен табигый бер низам инде ул.
Авылга ?итк?нд? ген? Б?дретдин, дилбег?не ?зен? алып, атны олы юлдан у?га каерды да б?бк? ?л?не т?ш?лг?н ?ир ?стенн?н ген? и? арткы урамга таба алып китте. ??м озак та ?тми, шул урамны? и? читенд?ге, б?т?н йортлардан аерылыбрак, ялгызы гына торган бер ?йне? каршысына безне китереп т? туктатты.
Без ф?кыйрь кешел?рг? кер?себезне белеп кил? идек, ?мма бу кад?р ярлы ху?алыкны к?рербез дип ?ич т? к?тм?г?н идек. Х?ер, моны? ху?алык дип атар ?ире д? юк иде. Шыр кырда утырган б?л?к?й ген? ялгыз ?й ?зе искереп-тузып, яртылаш ?ирг? кереп бетк?н. Салам т?б?се череп, каралып, тиреск? ?йл?н? башлаган. ?йтерсе? шуны? авырлыгыннан ?йне? кайбер б?р?н?л?ре б?селеп чыккан, ишек-т?р?з?л?ре кыйшайган, ? т?р?з? пыялалары тора-тора инде яшькелт-з??г?р т?ск? керг?н… Капка юк, койма юк, тик урам яклап та кыр яклап кына ике р?т кирт? сузылган… Ишегалдын кыр ?л?не басып китк?н. Анда чикертк?л?р тыз-быз сикереш?л?р. Дим?к, бернинди аяклы мал да юк.
Без инде х?йран булып, га??пл?неп калуыбызны Б?дретдинне? ?зен? ничек т? сиздерм?ск? тырыштык.
Арба эзе т?шм?г?н ачык ишегалдына узып, т?б?се чыбык-чабыклар бел?н ябылган иске ген? бер чит?н абзар алдында атыбызны туктаттык. ?йд?н кечер?к буйлы, ак чырайлы, ?ир?н сакаллы, арык-?ш?н ген? бер абзый чыкты. Аны? ?стенд? киндер к?лм?к, тез башларына зур ямаулар салынган ки?еле ыштан, башында мескен б?рек, аякларында тула оек бел?н тузган чабаталар иде. Ул, тарантас янына килеп, бары: «Улым!» — дип кен? Б?дрет-дин бел?н к?реште, аннары безг? д? шулай с?зсез ген? ике кулын сузды ??м шунда ук ат башына барып, аны тугара да башлады…
Б?дретдин сандыгын к?т?реп ?йг? ашыкты. ?й ишегенд? бер хатын к?ренде, л?кин ул ни ?чендер тиз ген? кире борылды. Бу — Б?дретдинне? ?нисе булгандыр инде, тик мен? аны? ишект?н чыгар-чыкмас кире чиген?е безне бераз га??пл?ндерде.
Атны тугарып бет?г?, Б?дретдин ?йд?н чил?к бел?н су, ч?меч ??м тастымал к?т?реп чыкты. Чир?м ?стенд? ген? чил?кт?н бер беребезг? су коеп юынып алдык. К??елг?: «Комганнары да юк, к?р?се?»,— диг?н уй килде. К?м без берн?рс? к?рм?г?н, белм?г?н булып кыланырга яки ваемсыз гына с?йл?нерг? ничектер с?з д?, с?л?т т? таба алмый идек. Л?кин Б?дретдин ?зе тыныч иде, ??рх?лд?, оялу-у?айсызлану кебек берн?рс? д? сиздерми иде.
Юынып бетк?ч, с?лам биреп, ?йг? кердек. Б?дретдинне? ?тисе бер читт?р?к торган килеш безне бик гади ген?: «?йд?гез, ш?кертл?р!» — дип каршы алды.
Кара?гырак кына ?й эче д? тышкы ягы кебек ?к искереп, тузып бетк?н ик?н инде. Л?кин к?пме ген? иске-реп-тузып бетм?сен, аны? б?р?н?л?ре тома балавыздай сары-к?р?н иде ?ле, тапталып, кырылып ашалган ид?не д? чип-чиста иде… ?йне? бетен т?рен и?л?п, ?стен? киез ??елг?н зур с?ке тора, ике урындык, бер эск?мия, мич буенда тагын бер б?к?н тора — мен? ?и?аз диг?не бары шул гына. Мич алды иске ген? ч?пр?к чаршау бел?н б?ленг?н, анда кемне?дер озын гына итеп чыра тел?е ишетел?.
?йг? керг?ч т? безне? и? элек к?рг?н кешебез с?ке т?ренд?, стенага тер?леп, тек? ген? утырган бер бабай булды. Бабай Хозыр Ильяс т?сле ап-ак сакаллы, ап-ак к?лм?к-ыштаннан иде. Бары тик башындагы беленг? ?йл?нг?н т?б?т?е ген? аны? к?ксел-кара иде.
Без бабайга к?рептер ?чен кулларыбызны суздык. Бабай селкенм?де. Б?дретдин ашыгып ?йтеп куйды:
— Бабакай, ш?кертл?р сине? бел?н к?решерг? телил?р.
— ?, шул аймыни, б?р?калла! — диде бабай, аз гына ?анланып, ??м безг? кипк?н, зур каты кулларын сузды. К?зл?ре ачык булса да, ул д?м сукыр иде.
Без утырышып дога кылдык ??м, ш?кертл?рч? кулларыбызны тез ?стен? куеп, бер м?лг? тынып калдык. Безне? ?зебезг? с?з башлавы, билгеле, кыенрак иде, аннары нидер мен? телебезне ?аман б?йл?п тора иде. Л?кин, га??п х?л, ху?алар ?зл?ре д? с?зсезл?р иде. Гомум?н, бу ?йд? с?з бик аз с?йл?н? булса кир?к — ничектер бик тиз без шуны сизг?нд?й булдык. Бабай, ?зене? эчке д?ньясына китк?нд?й, тек? каткан килеш тып-тын утыра. Б?дретдин ?рле-бирле й?рен?, нидер ?йтм?кче д? шикелле, л?кин с?з таба алмый кебек… ?тисе башта мич буендагы б?к?нд? безг? бераз шаккатып утырды да, аннары, торып, с?ке кырыена ч?й урыны ?зерли башлады. Иске ген? ки?еле ашъяулык китереп ??йде, мич кашагасыннан кайсы замазка бел?н ябыштырылган, кайсыны? сабы кителеп т?шк?н ?ч кен? чынаяк алып куйды, кыска гына чалгы пычагы, ч?пр?кк? т?рг?н ярты ипи, тустаган бел?н с?т китереп куйды. Шуннан со? тагын б?к?нен? барып утырды. Б?дретдин ?зене? сандыгыннан бер-ике уч шик?р алып, шуны ашъяулык уртасына салды.
Бераздан чаршау эченн?н ?крен ген?: «Булды, улым!» — диг?н с?з ишетелде. Б?дретдин, кереп, самоварны алып чыкты. Бу самоварны? да борын ??м колак т?пл?ре кургашын бел?н ямалып бетк?н иде.
Б?дретдин безг? с?кег? менеп утырырга кушты. Без, менеп, аякларны б?кл?п утырдык. Шуннан со? алдыбызга ?чаяк бел?н йомырка т?б?се килде. Без ?ле ашка сузылмыйча ху?аларны? утырганын к?т? идек. Л?кин бабай да урыныннан кузгалмады, абзый кеше д? б?к?ненн?н тормады. Шул чагында Б?дретдин, йомшак кына, чаршау эчен? д?ште:
— ?нк?й, ч?й ясарга ?зе? чык инде.
— ?тк?? со?? — диде чаршау эченн?н ?нисе, акрын гына.
— ?тк?йме?.. Юк, син ?зе? яса инде безг?,— диде Б?дретдин, ничектер бик ихластан ?тенг?нд?й итеп.
Чаршау эче бераз тынып торды, аннары киндер к?лм?к ?стенн?н шундый ук киндер алъяпкыч буган, оек-чабаталы хатын ситсы яулыгыны? читл?рен битен? тартып ??м башын иеп кен? чыкты да самовар артынарак килеп утырды.
А?а к?т?релеп карагач та минем й?р?к ?лл? нишл?п китте. Д?реср?ге, яшермич? ?йтим, бер чиркану тойгысы й?р?кне ?шетеп ?иб?рг?нд?й булды: бичара хатынны? бетен битен-к?зен кайчандыр кичерг?н р?химсез ч?ч?к з?хм?те т?мам бозып бетерг?н иде. ?стен? карап, моны сур?тл?п торуы авыр, ничектер тел бармый, л?кин шулай да сул к?зене? б?тенл?й кысылып, ? у? к?зене? ил?мсез зураеп калуын ?йтмич? булдыра алмыйм, ч?нки шушы яшь п?рд?се аша караган каш-сыз-керфексез к?зенд? бичараны? б?тен эчке ?аны чагылырга гына тора кебек иде. ?йтерсе? бу ?ич йомылмас яшьле-мо?су к?з аны? ш?р?л?неп калган берд?нбер к??ел к?згесе!
Аны к?реп беренче чиркану ??м кызгану тойгысын кичерг?ч т? к??елг? и? башлап шундый уй килде: ничек итеп Б?дретдин бу б?хетсез ?нисен чакырып алырга ??м безг? к?рс?терг? ??рь?т итте ик?н?.. Без бит гад?тт? кешене куркытырлык ямьсез яки гарип туганнарыбызны ятлар к?зен? к?рс?тм?ск? тырышабыз. Х?тта ?ние безне д?, ?г?р ул мен? шушындый булса, ?зебез чакырып алып к?рс?терг? кыймас идек, у?айсызланыр идек, оялыр идек. Б?дретдин бу кыен х?лне б?тенл?й к?рми, а?ламый мик?нни? ?лл? к?рс?, а?ласа да бик тир?н яшер? бел?ме?
? ?и?ги шул арада чынаякларга ч?й ясап, й?зен самовар артына яшер? т?шеп, безг? сузды. Без башларны к?т?рмич? ген?, с?зсез ген? ч?ебезне эч?рг? тотындык. Б?дретдин безне кыстап:
— И?гез ?ле, ш?рикл?р, ни бары бел?н ашап кына эчегез, ашап кына! — диде, ??м аны? тавышында мин к?тк?н у?айсызлану яки оялу ник кен? бер ишетелс? иде!
Йомырка т?б?сен капкалап, икеш?р чынаяк ч?й эчк?ч, без ч?шкел?ребезне капладык. Б?дретдин, сыены? ярлылыгыннан булса кир?к, ?залдына, сиздерм?ск? тырышып кына, бер сулап куйды. Аннары кис?к кен? аяг?р? басты да:
— Булмаса, мин сезг? ?земне? китапларымны к?рс?тим ?ле,— диде ??м т?р?з? башына ясаган кечкен? ш?рлект?н бер ?ем китапларын алып безг? бир де. Без бер эш чыкканга куанып, шуларны карый бат ладык. Монда я?а ?д?бияттан ике-?ч роман, д?рт-биш шигырьл?р м??мугасы, иске ?д?бияттан шактый тузган «Б?з егет», «Тутыйнам?», «Л?йл? в? М??н?н», «Ка?арман катыйль» кебек китаплар ??м гар?п, фарсы теленд? бернич? д?реслек бар иде. Без к?бр?к вакыт ?тсен ?ченг? бу китапларны? кайсы укылган, кай-
сысы укылмаган, кызыкмы-т?гелме — шул турыда с?йл?шк?л?п, карап чыктык.
— Минем бит ?ле сезг?, ш?рикл?р, тагын бер к?рс?т?се н?рс?м бар,— диде Б?дретдин ??м, я?адан торып, ш?рлект?н кечкен? ген? скрипк? алды. Бу кулдан гына ясалган, буялмаган, х?рти ген? бер скрипк? иде.
Без га??пл?неп сорадык:
— Кайдан бу синд??
— ?зем м?т?штерг?н булдым инде,— диде Б?дретдин ??м скрипк?не? тонык кына тавыш чыгарган кылларын к?йл?рг? тотынды. Аны? кубыз уйнавын, мандолина чиртк?л?вен без бел? идек. ?мма скрипк?!..
— ?й, Б?дри, ниг? мо?арчы яшерде?? — дидек без.— М?др?с?д? С?гыйть скрипк?сен алып, ?зе?н?н уйнаткан булыр идек бит!
— Оста барда кулы? тый! — диде Б?дретдин, тыйнак кына елмаеп.
Ул айлар буе кул тимич? яткан скрипк?сен шактый озак азапланып к?йл?де. Шул чакта мин аны? ?нисен? к?т?релеп карадым: ана ?зене? ш?керт улына шундый бер б?гырьг? т?ш?рлек тир?н м?х?бб?т бел?н, б?хет-с?енеч бел?н сихерл?неп, эреп, м?кибб?н китеп карап утыра иде ки, мин х?тта й?р?гем-т?нем бел?н ?лл? ничек тетр?неп куйгандай булдым. А?лыйсызмы, к?з алдыгызга китер? аласызмы — г?я бу зураеп ачылган сы?ар к?зд?ге ?нсез карашта, бер ад?м затына гына т?гел, б?тен ?ан иясен? хас ниндидер мен? ?зе эшл?г?н мог?изага та? калу ??м шу?а чиксез куану, шуны? бел?н ?йтеп бетергесез горурлану ап-ачык чагылып тора иде: ул тапкан бит бу баланы! Ул имезг?н бит а?а к?кр?к с?тен! Ул шушы с?лек кебек егетне? ?нисе бит! Ш?керт ?нисе, гыйлем иясе булачак кешене? ?нисе… Ихтыярсыздан й?р?гем ?кси башлап, мин тизр?к башымны т?б?н идем.
Б?дретдин, маташа торгач, ахырда скрипк?сен к?йл?де, и?башына тер?де, ??я сыман смычогы бел?н сызгаларга тотынды. Скрипк?не? тавышы бик з?гыйфь иде, чеби тавышыдай к?чсез-нечк? иде, л?кин бу минутта безне? к??елл?рг? ул да бик ягымлы, бик тансык иде. Б?дретдинне? уйнавын барыбыз да шылт та итмич?, тып-тын калып ты?лап утырдык. Бу ярлы ?йне? ?авасында ук ниндидер бер авыр сагышлы мо? — м??гелек мо? й?з? кебек иде. Тек? ген? катып утырган ап-ак бабай ни уйлый, б?к?не ?стенн?н бер ген? д? кузгалмаган абзый кеше ни кичер? — моны бел?е ?ич м?мкин т?гел иде. Тик шушы мо? эченд?, томан аша караган тулы ай т?сле, Б?дретдинне? ?нисе ?зене? с?зсез шатлыгы бел?н яктырып утыра. Нинди язмышлар б?йл?г?н бу кешел?рне, нинди серл?р саклана алар арасында?
Бер-ике к?й уйнагач, Б?дретдин, ни?аять, ?нисен? д?ште:
— ?нк?й, си?а н?рс? уйныйм?
?нисе бер м?лг? балаларча кызарып, шул ук вакытта куанычыннан тагы да балкыбрак китте, л?кин кайтарып с?з ?йт? алмады.
— ?нк?й, син шушы к?йне ярата иде? бит! — диде Б?дретдин ??м «Салкын чишм?»не уйный башлады. Аны? с?зл?ре, с?зл?ренн?н д? бигр?к, шулкад?р гади, табигый, ?ылы-якын итеп д?ш?е минем со?гы шикл?ремне д? ч?лп?р?м? китерде. ?нисе ?чен у?айсызлану диг?н н?рс?не? ?с?ре д? юк ик?н Б?дретдинд?!.. Кайда ул у?айсызлану! Бер??не д? к?рмич?, бары ?нисен?, ?нисене? ?н? шул башта безне чирканырга м??б?р итк?н шадра, чалыш, акайган к?зле й?зен? ген? карап, ул скрипк?сен уйнады. Аны? бу аз гына мо?су уйчанлык, яшерен ген? кызгану бел?н ?ртелг?н ?итди-?ылы карашында, ?нисен ?зелеп ярату гына т?гел, аны бетк?нче а?лау, кадерл??, юату сизелеп тора кебек иде. Белмим, болай карый алыр ?чен к??елл?рд? нинди ген? тир?н м?х?бб?т д?рьясы ятарга тиештер инде?! ?лл? бу шулай бик ямьсез ана бел?н бик матур бала яки, киресенч?, бик матур ана бел?н бик ямьсез бала арасында гына буламы ик?н? Со?гысы, ихтимал, еш очрый торгандыр, ?мма беренчесен ишетк?н д?, к?рг?н д? юк иде.
Шулай да безг? кузгалырга вакыт иде инде. Б?дретдин уйнап туктагач, без ху?алардан дога кылырга р?хс?т сорадык. Абзый кеше ямаулы тез бантларын ышкып куйды, ? Б?дретдин, бабасына ?релеп:
— Бабакай, ш?кертл?р безд?н фатиха бир?ебезне сорыйлар,— диде.
Бабай башын какты, ??м без кулларны к?т?рдек.
…К?к алашаны ?игеп, капкасыз-коймасыз, кыр ?л?не басып китк?н «ишегалдыннан» урам уртасындагы тигез юлга чыктык. Б?дретдин ??м ?тисе безне озатып, кирт? буенда ян?ш? басып калдылар. Юк, алай гына т?гел, алар бел?н берг? безне? артта авыл читенд?ге и? ф?кыйрь йорт, бу йортны? безг? билгесез ниндидер тир?н сере -б?хетсезлегеме, фа?игасеме, ?лл? без а?лаудан га?из б?ек бер ?мете-б?хетеме — торып калды.
Кояш баюга таба борылган иде инде. ? шулай да
тургайлар, к?н яктысыннан туя белм?г?нд?й, тагын да биекк?р?к менеп, тагын да сузыбрак, ярсыбрак бер?злексез сайрыйлар да сайрыйлар. Д?нья ки?, ки?, ки?, ?л?л?л?л???! ?ире-к?ге тын, буш, мо?су… бик мо?су ми?а!.. Берни эшли алмыйм ?зем бел?н: самовар артыннан гына улына карап утырган ана к?з алдыма кил? д? эчемн?н тагын ?кси башлыйм… Кемг?дер йодрык селкеп, кычкырасым кил?: ямьсез т?гел бит ул, матур бит ул, матур, матур Б?дретдинне? ?нисе!
Татарстан Республикасы ?тн? муниципаль районы
« Сибгат Х?ким исеменд?ге К?лле Киме урта гомуми белем м?кт?бе» муниципаль бюджет м?гариф учреждениесе
Сихри матурлык
( Т?рбия с?гате)
Т?зеде: 8 сыйныф ?ит?кчесе
Гайнетдинова Г. С.
2010-2011 уку елы
Максат:
1. Эчке ??м тышкы матурлык сыйфатлары т?рбиял??
2. Укучыларны тир?-яктагы г?з?ллекне тоя, к?р?
белерг? ?йр?т?, аны? кеше тормышында ???мият
билгел??
3. Тормышта тышкы кыяф?тне? д? м??имлеген
а?лауларына иреш?.
Матурлыкка бай ул безне? заман,
Адым саен безд? матурлык.
Барлык батырлыкны?,
Матурлыкны?
И?ат ит?чесе халык бит.
(?. Такташ)
Укытучы. Б?генге т?рбия с?гатенд? д? без матурлык турында с?йл?шербез.
Матурлык — тир?н м?гън?ле т?шенч?. Аны ??р кеше ?зенч? к?р?, ?зенч? а?лата. Сезне?ч?, н?рс? ул матурлык? Сез аны н?рс?д? к?р?сез? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана( Мозговой штурм.))
— Укучылар, мен? бу ?йберл?рг? игътибар итегез ?ле. (?ст?лг? чигелг?н с?лге, милли киемн?р ??м биз?н? ?йберл?ре куелган.) Аларга карагач, сезне н?рс? куандыра, га??пл?ндер? ??м сокландыра? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.)
Укытучы. Татарны? чикк?н калфагы, к?л?п?ш, га??еп н?фис эшл?нг?н чулпы, муенса, алка, й?зек, савыт-сабалары д?нья базарында и? затлы товарлардан саналган. Челт?рл?п б?йл?нг?н н?фис ш?лл?рг?, чиг?ле читекл?рг? анда ти?н?р булмаган.
Татар хатын-кызларыбыз Эшне? серен белг?нн?р. Кич утырып, ?ырлар ?ырлап, Оста чиг? чикк?нн?р. Бу с?лгел?р, эск?терл?р Тамбур бел?н чигелг?н. ?лл? инде ?сл?рен? Чын ч?ч?кл?р сибелг?н?
Осталарыбыз т?рле т?ст?ге ?епл?р бел?н эш итк?н. Алар нинди т?сл?р кулланырга ик?нен ?аны, й?р?ге ??м матурлыкка сизгер к?з нурлары бел?н тойган. Шу?а к?р? «Халкыбызны? к??ел биз?кл?ре» дип атаганнар аларны.
Безне? Арча читекл?рене? д? матурлыгы ??ркемне? к?з явын алырлык. Аларны киг?н кызлар с?хн?д?н т?шми.
??рбер халыкны? ?зен? ген? хас милли биз?кл?ре бар. Рус халкыны? милли ист?лекле б?л?кл?ренд?ге биз?кл?рд? д? т?рле ?зенч?лекне к?рерг? м?мкин. (Сувенирлар яки аларны? р?семн?ре к?рс?тел?.)
Табигать матурлыкка бай. (?ст?лг? вазага утыртылган ч?ч?к букеты куела.) ? мен? ч?ч?кл?рг? игътибар бел?н карасагыз, аларны? та?лары яктылык, нур сибеп торганын тоярсыз.
Хуш исл?ре бел?н ?ан шатлана,
Нурларыннан к?зл?р камаша.
(М??ит Гафури)
Кыш к?не ч?ч?кл?рне ?ылы теплицаларда ?стер?л?р. Безне? сыйныф б?лм?сенд? д? салкын кыш уртасында г?з?л ч?ч?кл?ре бел?н к??елл?ребезне с?ендер?че г?лл?рне? матурлыгына сокланып, та? калырлык. (Г?л ?ст?лг? куела.)
Салкын кышны? да ?зен? ген? хас сихри биз?кл?ре бар. (Кышкы биз?кл?р ясалган р?сем элен?.) Р?ссам суык к?нне сур?тл?? ?чен салкын т?сл?р кулланган. Ирт?н торып, т?р?з?г? к?з салгач, биз?кле ?кияти матурлыкны к?реп сокланмый м?мкин т?гел. Язлар ?ит?р, агачлардан б?сл?р коелыр, карлар эрер, ? р?семд?ге кышкы к?ренешне? матурлыгына карап, без ??рчак хозурлана алырбыз.
— Укучылар, без табигать г?з?ллеге турында с?йл?штек. Матурлыкны алтын куллары бел?н ?анландыручы кешел?р безне? м?кт?пт? д? бармы со?? ?йе. Р?сем укытучысы Батршин Надир абый, технология укытучысы С?мигуллина Нурия апа.
— Алар балаларны матурлыкны к?р? белерг?, аны сур?тл?рг? ?йр?т?л?р. Р?сем ??м технология д?ресл?ренд? сез н?рс?л?р ясарга ?йр?ндегез ик?н? (Укучыларны? кул эшл?ренн?н оештырылган к?рг?зм?г? игътибар юн?лтел?.) Бу эшл?рне? матурлыгы н?рс?д?? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.)
— Кеше ?йл?н?-тир?д?ге матурлыкны к?р?, тоя белерг? тиеш. «Кешед? барысы да матур булырга тиеш: й?зе д?, киеме д?, к??еле д?, уйлары да», —дип язган А. Чехов. Кешене? матурлыгы н?рс?д? со?? (?зен-?зе итагатьле тота, ачык ??м матур итеп с?йл?ш? бел?д?.)
— Матурлыкка ничек ирешеп була? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.)
— Матурлык турында сез нинди м?кальл?р бел?сез? (Укучыларны? ?аваплары ты?лана.)
1. ??р ялтыраган алтын т?гел.
2. Чиб?рлекк? чиб?р, к?рс?? — гайр?те? чиг?р.
3. Матурлык к?лм?к бел?н с?д?фт? т?гел, оят бел?н ?д?пт?.
4. Тышкы матурлык бел?н масайма, эчке матурлыгы? бел?н горурлан.
5. Кошны? матурлыгы т?сен? карап, кешене? матурлыгы эшен? карап.
Укытучы. Бу м?кальл?рд? безг? эчке д?нья матурлыгына игътибар ит?рг? кушыла. Тышкы матурлыкка кеше ?зе иреш? ала. Килешле кием кию, ?з-?зе?не тиешенч? ?депле тота бел?, с?йл?м телене? сафлыгы, чисталык, п?хт?лек бел?н д? кешене ?зе?? ??леп итеп була.
—Укучылар, без матурлык турында к?п с?йл?штек. Шулай да, н?рс? со? ул матурлык? «Татар телене? а?латмалы с?злеге»нн?н табып карыйк ?ле. (Барлык матур, г?з?л, к??елг? р?х?тлек, л?зз?т бир? торган к?ренеш, эш, тормыш, с?нгать ?с?ре.)
– Кадерле укучылар! Т?рбия с?гатен т?б?нд?ге шигырь юллары бел?н т?мамлыйсы кил?:
Сандугачлар сайравын да Ишет? белерг? кир?к. Ч?ч?кл?рне? ачылуын Ирт?д?н к?р? кир?к.
Авылдашны очратканда С?ламли бел? кир?к. Си?а т?б?лг?н к?зл?рне? Серл?рен сиз? кир?к.
Кил?ч?кне? матурлыгын К?заллый бел? кир?к. Кайгыны да ?и?еп була, Б?хетк? т?з? кир?к.
Им?нн?рне юк?л?рд?н Аралый бел? кир?к. Кемг?дер кир?клеге?не ??рвакыт тою кир?к.
?леше?? к?меш тиг?н Н?фесне тыю кир?к, Ваклыклардан, юклыклардан Талчыкма ?ле, й?р?к. Гел кайгыдан тормый д?нья, Шатлана бел? кир?к.
(М. Мирза)
Кешел?рг? ш?фкатьле, м?рх?м?тле булыгыз, бер-берегезг? ??рчак яхшылык кылыгыз, к?зл?регезд? очкын, й?зл?регезд? нур балкып торсын.
План. 1. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату. 2. М?х?бб?т ул — ?д?биятта м??гелек тема. 3. Йосыф-З?л?йха гыйшкы — гасырлардан гасырларга килг?н олы м?х?бб?т. 4. М?х?бб?т ?лемн?н д? к?члер?к. 5. М?х?бб?т «?чпочмаклар» ы. 6. М?х?бб?т яш?? к?че бир?, кешел?рне н?рс?г? д? булса ?йр?т?.М?х?бб?т ул ?зе иске н?рс?,Л?кин ??рбер й?р?к аны я?арта. ?. Такташ. Н?рс? со? ул м?х?бб?т, ярату? Бу сорау бик к?пл?рне борчый, уйландыра ??м ??р кеше а?а ?зенч? ?авап бир?. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату. М?х?бб?т — кешел?р к??елен? ?теп кереп, ту? й?р?кл?рне д? эретерлек б?ек к?ч ул. Ул м??гелек. Бу б?ек к?ч д?ньяга кеше бел?н берг? туган, кеше бел?н берг? ?л?ч?к. Кеше яш?с? ген?, м?х?бб?т яш?яч?к. ?йд?гез, саклыйк, яш?тик кешелек д?ньясын. Яш?сен аны? бел?н берг? м?х?бб?т. Бу олы хисне кеше ген? тудырмый, ? б?лки матурлык, г?з?ллек а?а нигез саладыр. Саклыйк, яш?тик без м?х?бб?т тудыручы г?з?л табигатебезне: челтер?п аккан чишм?л?ребезне, я?а туган к?нг? гимн ?ырлаучы кошларыбызны, ?йл?н?-тир?не яшел х?тф?г? т?р?че урманнарыбызны. М?х?бб?т бел?н матурлык, кулга-кул тотышып, бик озак яш?сенн?р. Мин м?кт?пт? укыган д?верд? матурлыкны к?рерг? ??м м?х?бб?т хисл?рен тоярга ?йр?ндем. М?х?бб?т темасына язылган ??рбер ?с?рд?н ?зем? ниндидер сихри к?ч алдым, я?алык ачтым. М?х?бб?т темасы — ?д?биятта м??гелек тема ул. Борынгы татар ?д?бияты м?х?бб?тк? м?дхия ?ырлаган. Кол Гали, С?иф Сарай, Котб — м?х?бб?тк? дан ?ырлаучы ?дипл?ребез. Аларны? м?х?бб?т темасына язган ?с?рл?ре мине бигр?к т? дулкынландырдылар, й?р?гем? се?дел?р. Борынгы ?д?биятта м?х?бб?т темасын башлап ?иб?р?чел?рг? тукталып китик. Кол Галине? «Кыйссаи Йосыф» ?с?ре озак гасырлар буе укылып, халыкны? рухи юлдашы, серд?ше булып килде ??м кил?ч?к дип уйлыйм мин. Бу ?с?рне? т?п герое — Йосыф. Йосыфны автор п?йгамб?р бел?н ти?ли. П?йгамб?р кем ул? И? беренче чиратта, ул — алдан к?р?че, башкаларга юл к?рс?т?че, матур сыйфатларга ия булган м?хт?р?м зат. Тугрылык, сабырлык Йосыфны? табигатен ??м эш-гам?лен бизи. ?с?рд? З?л?йха искиткеч г?з?л, чиб?р, олы м?х?бб?тк? ия. Аны? бетен к??елен м?х?бб?т хисл?ре бил?п алган. З?л?йханы? м
Д?вамы: http://www.insha.ru/text/153