ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе» Инша Табигать- туган йортыбыз Иншаны язды: 6Б сыйныф укучысы ?хм?дуллина Алия З. Тикшерде: татар теле ??м ?д?бияты укытучысы ?хм?дуллина А.Г. ?лм?т, 2013 Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым. Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р. Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын. Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле. Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла. ?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к. ? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з. ?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
К?г?й башлангыч м?кт?п – балалар бакчасы “Табигать — ти?сез х?зин?” (Зурлар т?ркеменд? оештырылган чара) Йомгаклау чарасы . Т?рбияче: Г.Г. Хайруллина Эшч?нлекне? масаты: Балаларда туган ?ирг?, суга, ?авага, андагы тереклекк?, ?семлекл?рг? сакчыл караш, кайгыртучанлык, м?х?бб?т хисе т?рбиял?п, аларны? социаль-?сеш юн?лешен ныгыту. Балаларны табигать ??м андагы ?зг?р?шл?р бел?н, галим-укытучы Каюм Насыйри курс?тк?н, шифаларын д?лилл?п а?латкан, дару ?л?нн?ре бел?н таныштырып, аларны? танып-бел? эшч?нлеген камилл?штер?. Балаларга, б?ек галим ?йр?тк?нч?, ?з ?иребезне? д?вага яраклы ?семл?кл?рене? кыймм?тен к?рс?теп, ?з илене? патриоты булып, туган ил байлыкларыннан д?рес файдаланып, ?з с?лам?тлекл?ре турында кайгыртып яш?рг? кир?клеген а?лату. Танып белг?н, к?з?телг?н м?гъл?матларларга нигезл?неп, аларны? с?йл?м телен, х?тер с?л?тен, шул ук вакытта экологик а?нарын ?стереп, с?лам?т, хезм?т с?юч?н, аралашучан, ярд?мчел ш?хес формалаштыруны д?вам иттер?. Алдагы эш: паркларга экскурсияг? бару; ?ир, су, ?ава турында ??г?м?л?р уздыру; дару ?л?нн?ре бел?н танышу; аларны? битлекл?рен ясау; кош тавышларын ты?лау, алар тормышын ?йр?н?; кир?кле тавышлар язылган аудиотасмалар ?з?рл??. туган як, табигать турында ?ырлар, шигырьл?р ?йр?н?, с?зл?рен ятлау; эшч?нлек ?чен к?ренеш ??м киемн?р ?зерл??; ?ти-?нил?рг? чакыру к?газьл?ре бир?; Каюм Насыйри и?аты бел?н таныштыру, “Шифалы ?л?нн?р” альбомы карау. Эшч?нлек барышы: (Зал урман аланына охшатып биз?л?, аланга балалар утырышкан, бернич? бала зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тотып, залга кер? ??м зал уртасында туктап кала) 1бала: Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык,?йд?г?з, утырып ял итик, ч?ч?кл?ребезне чир?мг? куябыз. Малайлар, ниг? басып торасыз? Сез д? минем янга утырыгыз. 2 бала: Бигр?к к?п ч?ч?к ?ыйдык. ?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н инде без аларны? 3 бала: ?йе, ?ебез бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас. (Мен? аланда малай к?рен?, тиз ген? агач янына барып, аны? ботагын сындыра ??м шуны? бел?н куакларга суккалый башлый. Шулчак кошчык булып киенг?н бала куак артыннан к?т?релеп очып кит?) 1 бала: Нишлисе? син, ?н? кошчыкны куркытты?. ?крен ген? й?рс?? ни була? 2 бала: Аны? ?ле йомыркалары да бардыр. ?йд?, карыйбыз. (Барлык балалар да й?гереп куак янына кил?л?р. Яфракларын аралап, оя эзлил?р) 1 бала: ?н? ул оя! Таптым, таптым 2 бала: Кагылма ояга! 1 бала: Ничек инде кагылма? ?н? йомыркалары нинди кечкен?, матур. Х?зер мин аларны алам. (Кулын суза) Тавыш ишетел?: Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кл?рне ?р?м иттегез, агачларны сындырдыгыз. 2 бала: Чу! Кем тавышы со? бу? (Барысы да, куркып, артка чичен?. “Урман ху?асы” чыга) Урман ху?асы: Бу мин, табигать сакчысы – Урман ху?асы. Явызлардан, усаллардан табигатьне саклыйм. Г?мб?, ?ил?к ??м чикл?векл?рне д?. Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а. ?г?р х?зер таягымны селкеп ?иб?р?м ик?н, сез ?егезг? юлны б?тенл?й тапмасыз. А?ладыгызмы? Балалар: Урман ху?асы, зин?ар, кичер безне. Без беркайчан да алай эшл?м?без. Урман ху?асы: Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, шартымны ?т?рсезме? Балалар: ?т?рбез, бабакай. Шарты?ны ?йт. Урман ху?асы: Шартым шундый. ?н? теге агачлыкны к?р?сезм?? Балалар: К?р?без, к?р?без. Урман ху?асы: Шул агачлык артында алан бар. Анда быел балалар ял ит?л?р, ? алар – табигатьне? чын дуслары. Урманны ч?п-чардан арындаралар, кош оялары ясыйлар. Су буйларын чистартып, агачлар утырталар, ?зл?рен? су коену урыны да ясадылар. ?йд?гез, алар янына барабыз, алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р. (“Урман ху?асы” бел?н ?леге балалар залны ?йл?неп чыгалар ??м аланга килеп туктыйлар) Урман ху?асы: Ис?нмесез, балалар! Балалар: Ис?нмесез! Урман ху?асы: Мен? сезг? кунаклар да алып килдем. А.б.: Узыгыз, р?хим итегез! Сез мен? урман аланына килеп ?иттегез. Урман сезне ?зене? ?ыры бел?н каршы алды. Ты?лап карагыз ?ле аны? ?ырын (кош тавышларын ты?лау) кошлар сойраша, б???кл?р безелди, яфраклар ?зара шыбыр-шыбыр нидер с?йл?ш?. Инде тир?-ягыбызга игътибар итегез: к?пме хуш исле ?л?нн?р, ч?ч?кл?р ?сеп утыра. Алар кешел?рг? бик к?п файда китер?л?р. ?йе, балалар, урманны? матурлыгы-искиткеч. Нинди ген? т?мле ?ил?кл?р пешми анда. Т?рлед?н – т?рле г?мб?л?рен ?йтеп т? торасы юк. ?ле ул ?зене? дару ?л?нн?ре бел?н к?пме авыруларны да д?валый?! Бу турында Каюм бабагыз да бик к?п м?гъл?мат язып калдырган, шифаларын к?рс?тк?н. (Башларына т?рле ч?ч?к битлекл?ре, дару ?л?нн?ре битлекл?ре кич?н балалар чыга, алар ярым т?г?р?к ясап балалар) Каен: ?стемд?ге ак к?лм?гем ак кына Кара парча биз?ге бар, вак кына. Иск?н ?илл?р кагылдымы чак кына, Челт?р ш?лемне ?илтим мин сак кына. Минн?н такта яралар, Дарулар да алалар. Кычыктан: Шат булырсыз ??рвакыт Ашасагыз кычыктан. Витамин ул – кычыктан, Авырмассыз ?ичкайчан. Тузганак: Яратам мин та? нурын… Дару минем тамырым. Шик?ре д? ?ит?рлек, Ч?й ясаса? кыздырып, Т?ме исе? кит?рлек. Балан: Суымны эч авыртса?: Й?ткерс?? й? карлыкса? – Ш?п дару юк минн?н д? Дару ясыйлар минем Х?тта кабыгымнан да. Г?л?имеш: ?р?м?д? ?с?м мин ?им?ш т? мин, г?л д? мин. Витаминны? оясы – Барасы да ?ыясы. М?тр?шк?: Мин – м?тр?шк?, тыйнакмын З??г?р ч?ч?к атамын. ?анга, т?нг? л?зз?т биреп, Хуш исл?р таратамын Д?валыймын ют?лл?рне. Татлы хуш исем бел?н. Авырудан арынуны? Ме? т?рле серен бел?м. Г?лбадран: Ч?ч?кл?рем т?м-т?г?р?к, ?ете сары ?зл?ре. ?йтерсе?л?, карап тора. Аннап ??йне? к?зл?ре Д?валыймын буыннарны, Сызлансалар, ??мм?сен. Табам тик ярд?мд? ген? Яш?вемне? м?гън?сен Ромашка: Сары к?зле, ак керфекле Ромашка да бар ?ле. Т?кыя бик матур булыр Кочагы?а ал ?ле. Сукыр кычыткан: Мин кычыткан чакмыймын, Шу?а да сукыр, дил?р Тик шулай да минн?н бик к?п Дарулар ?зерлил?р. Бака ?л?не: Исемем с?ер булса да Мине бик х?рм?тлил?р Киселс? д?, канаса да И? ?йб?т дару дил?р. Мен? к?рдегезме! Каюм бабагыз да ?з ?иребезне? д?валары бар н?рс?д?н д? кадерле кыймм?т дип ?йтк?н бит. Чит ?ирл?рг?, илл?рг? барып эзл?п й?рисе, сатып аласы да юк. Бары тик аларны белерг?, табарга, сакларга гына кир?к! (“Су кызы” киеменн?ге бер кыз кер?. Аны? киемен? т?рле ч?п-чар эленг?н. Ул авыр ынгыраша, уфылдый) Су кызы: Уф… Уф… ?л?м бугай. А.б.: Кем син чиб?р кыз, ниг? уфылдыйсы?? Ни булди, с?йл? тизр?к. Су кызы: Мин сезг? хезм?т итм?дем, кешел?р? Мин сулыш бирдем, сусавын бастым, сусыл иттем, Юдым сезне, тазарттым, ирк?л?дем, Назладым сезне, хушландырдым, Агымсуларда агуларыгыны агыздым. … Инде х?ер, Су була торып, ?зем пычрандым, шакшыландым, т?мам агуландым. Ишет?сезме? Мин – су, Су – кранып яшим, Су – лкылдап елыйм, Су – садым чисталыкка – Ничек чистарыныйм?! Мин – су, тончыгам, Су – лышым кысыла. Су – кыр булмасагыз, коткарыгыз! (“Су кызы” егыла) А.б.: Чынлап та, балалар, суны тизр?к коткарырга кир?к. К?р?сезме, а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н. Мен? агу савыты, бусы иске к?г?рг?н чил?к, чери башлаган агач кис?кл?ре, х?тта бер кис?к сабын да. (Суны чуп-чардан арындыралар) Су кызы (?и?ел сулап куя, торып баса): Р?хм?т сезг?! Мине шакшыдан чистарттыгыз. Х?л д? кереп китте. ?йд?гез ?ле, шул шатлыктан ??мм?без бер биеп алыйк (К?м?к бию). А.б.: Су кызы, син утырып ял ит, ? без си?а “Сандугачлы Ак инеш” диг?н шигырь с?йл?п китщрбез. Бала: Ис?нме, Ак инеш! Аптырап калды? м?лл?, Бу, дип, нинди кунаклар? Яры?а утыртырга Алып килдек куаклар. Юкса тир? ягы?да Агачлар бетеп бара, Сулыклар кибеп бара. Казлары? б?тенл?йг? Очып китс?, нишл?рсе?? Балыклары? ди?гезг? Качып китс?, нишл?рсе?? Сандугачлар кунарга Яшел талы? калмаса, Кер?ш?ле ярларга Ак дулкыны? какмаса, Син д? кибеп бет?рсе?, Кешег? ?пк?л?рсе?. ? син агарга тиеш, ? син чабарга тиеш, Сабантуйлар каршына Бары тик ап-ак килеш, Сандугачлы Ак инеш. А.б.: Шулай, балалар, суны, ?ирне, ?аваны пычратмаска, аларны? кадерен белерг? кир?к. Су кызы: ?йе, суны пычрату – бик т? зарарлы. Агулы, пычрак суны эчеп, кеше ?зе д?, бар тереклек т? ?л?рг? м?мкин. А.б.: ? х?зер берг?л?шеп “Чишм?не кем тизр?к чистарта?” диг?н уен уйнарбыз. Уен: “Чишм?не кем тизр?к чистарта?” (Уен барышы:Ике командага б?лен?л?р. ??р командага сулык ??м ч?п-чарларны? икенче яртысы ясалган р?семн?р ?ыелмасы бирел?. Сулыкта ч?п-чарларны? ярты р?семе ген? сур?тл?нг?н. Балалар ч?п-чарны? икенче яртысын алып, р?семд?ге ч?п-чарны тулыландырып, аларны алып куярга тиешл?р.) А.б.: ? х?зер балалар сезг? “Болын” диг?н шигырь с?йл?рл?р. Аны аларга бабалары ?йр?тк?н. Бала: Авылны? ике башында Ямь-яшел болын иде, Мин анда ?ич гамь белм??че Бер ирк? колын идем. Яз ?иттеме шул болында Тургайлар ?ырлый иде, ?анны ирк?л??че мо?нар К?н буе тынмый иде. Т?н б?еклы тугаенда Аккоштай й?з? идек, Уха ашыйсы килг?нд?, Балык та с?з? идек. Бала: Ул болынны тракторлар Ертып ?тк?нн?р иде Балачагым эзен алар К?меп китк?нн?р инде. Тиг?н?к, шайтан таягы Болынны баскан инде, К?зе?не? явын алырлык Ямьн?ре качкан инде. Бала: Тургайлар да килми х?зер ?ыр сузарга бирег?, Яргаланган туфракны Кояш кына к?йд?р?. Ниг? шулай табигатьне? Ямен тет?без ик?н? Кызыл китапка ?зебез Килеп керм?без мик?н?! А.б.: Табигатьне кадерл?п, саклап тормаса?, ул бозыла, ямен югалта. Мен? безне? балалар шул урманда ял ит?л?р. Бер ?к вакытта файдалы эш т? башкаралар. ?йд?гез ?ле, туган ?иребезне мактап, бер ?ырлап алыйк. ?ыр: “Г?лл?рем-г?лк?йл?рем”. А.б.: Инде у?ганлыгыбызны тагын бер кат раслап, я?а утырткан агач ?сентел?рен? су да сиб?п алыйк. Уен: “Кем суны тизр?к сибеп бетер??” (Уен барышы: Шулай ук командаларга б?лен?л?р. Ике командага да савыт бел?н су ??м кашык бирел?. Алар чиратлап, каршы якта торучы агачка, кашык бел?н т?кмич? су сиб?рг? тиеш булалар.) А.б.: ?иребез, суыбыз, ?авабыз да безне? яхшы эшл?ребезг? яхшылык бел?н ?авап кайтаралар. Агачларда т?мле ?имешл?р пеш?, тут?лл?рд? т?рле яшелч?л?р, кырларда мул игенн?р, бакча, болын ??м урманнарда хуш исле ч?ч?кл?р ?с?. Без аларга карап сокланабыз. Урман ху?асы: Ничек со?, б?л?к?чл?рем, бу у?ган балалар сезг? ошадымы со?? Балалар: Бик т? ошады. Бала: Мин д? ?з ялгышымны а?ладым. Чынлап та, ?г?р мин теге агачны сындырмаган булсам, кил?се елда аны? чикл?веге тагын да к?п булыр иде. Бала: Без д? ч?ч?кл?рне алай к?п итеп ?ыймабыз. Х?зер без д? сезг? шигырьл?р с?йлеп к?рс?т?без. Туган як к?генд? йолдызлар Тоныкланса бер к?н, нишл?рмен? Мин ?ск?ч корыса со?гы тал, Серемне кемн?рг? с?йл?рмен? Сандугачлар бизс? бакчамнан, Ят к?рс? ?иремне торналар, Нишл?рмен кипс?л?р к?лл?рем, Корыса к?келе урманнар. Бала: Тургайлар очмаса биект?, Тозланса саф сулы чишм?л?р, Саекса илемд? елгалар, Кил?ч?к буыннар нишл?рл?р? А.б.: Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н, Саф ?ава аллатсын битемне, Юлымда чир?мн?р ?сенн?р, Берг?: Кешел?р, саклагыз ?иремне! Кулланылган ?д?бият: “М?гариф” журналы; Эн?е М?эминова, Р. Гыйл??ева, Х. Халипов, Рахман Хисм?туллин, Р.Б?шер, ?. Габиди, Г?лназ Набиуллина шигырьл?ре. 3. К.Насыйрины? “Шифалы ?л?нн?р” китабы. “?ырлыйк та, биек т?.” М. К?ш?пов
Табигать – ти?сез х?зин?. Онытылмаган т?ш. (Хик?я) Берк?нне мин мен? ниндидер т?ш к?рдем. Еракта бер тавыш ишетел? иде.Мине кемдер чакыра иде. Ул тавыш ми?а таныш т?гел. -Б?хет ул – табигать бел?н берг? булу, аны к?р?, аны? бел?н с?йл?ш? (Л.Н.Толстой), – диде бер тылсымчы. -Н?рс? со? ул табигать?- дип уйладым мин. ?лб?тт?, агачлар, хайваннар, кошлар, б???кл?р.Ул мине ?з янына чакырып алды.Тылсымчы ми?а ?з р?семен к?рс?тте. ??м ми?а болай ?тте: – Табигатьне саклау – ??р кешене? изге бурычы ул. Ч?нки кешене? тормышы табигать бел?н б?йл?нг?н. ?г?р кешел?р ?аваны, суны агулап, урманны корытып бетер?л?р ик?н, дим?к кеше ?з – ?зен юк ит? диг?н с?з. Ч?нки а?а яш?р ?чен ?ирлек калмый. Шу?а к?р? табигатьне к?з карасы кебек сакларга кир?к,-диде ул. Мин аны? р?семен? карагач, шаккаттым. Бу безне? табигатебезме? Ул юкка гына чыга башламады.Чыннанда х?зер вакытта кешел?р табигать турында уйламыйлар. Кызганычка каршы, машиналар,завод ??м фабрикалар ?аваны пычраталар, ч?нки аларны? торбаларыннан ?авага зарарлы матд?л?р: корым, т?тен чыга. Пычрак ?ава кешел?р, ??нлекл?р, хайваннар ?чен зарарлы. Тылсымчы болай ?тте: -Кеше гомеренд? бер тапкыр булса да агач утыртырга тиеш,-дип юкка гына ?йтм?г?нн?р. ?г?р кешел?р агачларны утыртмасалар,елгаларны, инешл?рне,чишм?л?рне чистартмасалар,табигатьне сакламасалар, табигать яш??д?н туктар иде. Шул вакытта ?нине? тавышы ишетелде.?ни мине уята иде.Мин шул чакта сикереп уяндым.?ниг? ?земне? т?шемне с?йл?п бирдем. ?ни ми?а болай ?тте: -Кеше -?зе д? табигать баласы бит. Шу?а к?р? ??р кеше табигатьне яратырга, аны сакларга тиеш. Мин аны? с?зл?рен а?ладым.??м ?земне? дусларыма ?иткерерг? тырыштым. Табигать – туган йортыбыз, аны? кадерен белик! Табигатьне саклыйк! Сихри табигать. (Хик?я) Алтын к?з кит?г?, ап-ак салкын кыш таягына таянып кунакка кыш килде.Ул акрын гына ?ир ?стен? к?б?л?к-к?б?л?к кар яудырырга кереште.Кар б?ртекл?ре,?емелд?шеп,берсе бел?н берсе уйлап ?ир-анага коелдылар.Озакламый ?ир ?сте ап-ак юрган ябынды.Кыш ?зене? ак кел?мен ??йде.Зифа каеннар кар кызларыдай басып торалар.Узган ??йне? табигый у?айсызлыкларыннан т?мам аптырап ал?ыган урман-кырлар,х?зерг? барысы да тукталып торып, кил?се елда эшне я?а к?ч бел?н ??м я?ача башлап ?иб?р? ?чен ак юрганга т?ренеп, тир?н йокыга талган.Матур кышкы кунакларыбыз- кызылт?шл?р инде октябрь ахырында ук килеп ?итк?нн?р иде.Безне? кышкы урманнар, бакчалар,кырлар бу матур кошлардан башка бик ямансу булыр иде. К?зге я?гыр к?нн?ренд?, затлы каурыйларын чылатудан куркып,агач куышында ачлы-туклы гомер уздырган зур чуар тукран, кышкы,салкын к?нн?р урнашкач, ??р к?н ирт?к торып эшк? тотына:” Тук-тук-тук”. Мен? шуный матур, сихри, серле табигать минем к?з алдымда кил?. ?йе, безне? табигать бик матур ??м бай. ??р кеше табигать турында уйларга тиеш. Быел да экологик елы булды. Шу?а к?р? д? экология, экологик т?рбия бир? и? актуаль проблема булып кала. Табигатъ б?ген безд?н ярд?м к?т?. Безне? планетабыз бик нык пычранган, без зур бер ч?плект? яш?г?н кебек, л?кин кешелек ?ле моны а?лап бетер? алмый. Без б?ген ?ирд? яшибез, л?кин кил?ч?к буыннар яши алырмы? Ул сорауга мен? шулай ?авап биреп булыр дип уйлыйм. ”Табигатьне? чисталыгы – кеше кулында”,-диг?н м?каль бар.Чыннан да кеше ?з табигате турында кайгыртмаса, ул юкка чыгачак. “Шуны? ?чен ??р кеше табигать турында уйларга тиеш. Безне? ??ркайсыбыз ?йл?н? – тир?д?ге табигатьк? сак карарга тиешбез”,-диде ми?а д?? ?нием. Мин д?? ?нием бел?н риза. ?йд?гез, барыбыз берг? табигатебезне саклыйк. Яз к?нн?ренд? ?м?л?рг? чыгыйк, ч?п-чардан арындырыйк, кошларга ярд?м итик,сыерчыклар кил?г? оялар ясап элик. Тыныч еллар, у?ышлы ??м б?хетле еллар килсен! Чынлап та, табигать-ти?сез х?зин? ик?н!
Яр Чаллы Муниципаль бер?млеге башкарма комитетыны? м?кт?пк?ч? белем бир? идар?се “Нурч?ч?к” исеменд?ге №23 балалар бакчасы М?кт?пк? ?зерлек т?ркеменд? уздырылган экологик кич?.” Тема: “Табигать-ти?сез х?зин?.” ?тк?рде: . т?рбияче Волочай А.З. эш стажы 3ел Яр Чалы ш???ре 2014 Зал урман аланына охшатып биз?л?, ”аланга” балалар утырышкан.Бернич? кыз ??м малай,зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тотып, залга кер? ??м зал уртасын-да туктап кала. ?дил?. Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык, ?йд?гез утырыйк, ял итик. Айсылу.Ч?ч?кл?рне чир?мг? куегыз, ниг? басып торасыз?Утырыгыз.Бигр?к к?п ч?ч?кл?р ?ыйдык.?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н без бу ч?ч?кл?рне? Марат.?йе, ?ебез бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас. (Мен? аланда Илназ к?рен?,тиз ген? агач янына барып ,аны? ботагын сындыра ??м шуны? бел?н куакларга суккалый башлый.Шулчак кошчык булып киенг?н бала,куак артыннан к?т?релеп,”очып” кит?). Айсылу.Илназ, нишлисе? син, ?н? кошчыкны куркытты? бит.?крен ген? й?рс?? ни була? Илназ.Аларны? ?ле йомыркалары да бардыр.?йд? карыйбыз. (Балалар й?гереп куак янына кил?л?р, яфракларын аралап, оя эзлил?р). Марат.?н? ул оя!Таптым,таптым! ?дил?. Кагылма ояга,Марат. Марат.Ничек инде кагылма??н? йомыркалары нинди кечкен?, матур.Х?зер мин аларны алам.(Кулын суза). Тавыш ишетел?.Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кл?рне ?р?м иттегез,агачларны сындыргансыз. Марат.Ч?!Кем тавышы со? бу?(Барысы да,куркып ,артка чиген?.? им?н агачы артыннан “Урман ху?асы” чыга). Урман ху?асы. Бу мин, табигать сакчысы – Урман ху?асы.Явызлардан,усаллардан табигатьне саклыйм.Шулай ук г?мб?,?ил?к ??м чикл?векл?рне д?.Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а.?г?р х?зер таягымны селкеп ?иб?р?м ик?н,сез ?егезг? юлны б?тенл?й тапмассыз.А?ладыгызмы? Балалар.Урман ху?асы, кичер безне!Без б?т?н беркайчан да алай эшл?м?без. Урман ху?асы.Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, шартымны ?т?рсезме? Балалар.?т?рбез, бабакай. Шарты?ны ?йт. Урман ху?асы.Шартым шундый.?н? теге агачлыкны к?р?сезме? Балалар.К?р?без,к?р?без. Урман ху?асы.Шул агачлык артында лагерь бар.Анда быел балалар ял ит?л?р,? алар – табигатьне? чын дуслары. Урманны ч?п-чардан арындыралар, кош оялары ясыйлар. “З??г?р к?л” тир?сен чистартып,?зл?рен? су коену урыны да ясадылар. ? мен? б?ген “Табигать-ти?сез х?зин?”диг?н темага кич? уздыралар.Концерт куялар. Алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р.Минем бел?н шунда барырсыз. Балалар.Без риза,риза.Х?зер ?к шунда барырбыз.(“Урман ху?асы” бел?н балалар залны ?йл?неп чыгалар ??м “лагерьда ял ит?чел?р” янына килеп туктыйлар.) Урман ху?асы.Ис?нмесез,балалар! Балалар.Ис?нмесез. Урман ху?асы.Мен? сезг? кунаклар да алып килдем. 1 бала.К?пт?н к?т?без сине,Урман ху?асы.Х?зер концертны башлыйбыз. Р?хим итеп утырыгыз. И к??елле ??й к?ненд?- Табигать кочагында Мен? шуны ист? тоту Кир?ктер шул чагында. Агачларны сындырмагыз, Кош оясын ватмагыз, Суларны да пычратмагыз, Пыяла,ч?п атмагыз. Эссе чакта,коры чакта Урманда ут якмагыз. Барысы берг?.Табигать- ул безне? ?ни,табигатьне яклагыз! (Урман ху?асы бел?н килг?н н?нил?р оялып башларын аска иял?р) А.б. ? х?зер безне? Альбина туган ягыбыз табигатен? багышланган “Шушы яктан,шушы туфрактан без” диг?н ?ыр башкара. А.б.??ркем ?чен ?зене? торган ?ире,туган ягы бик т? кадерле.Ч?нки б?тен н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана. Шу?а к?р? д? кечкен?д?н ?к табигатьне яратырга, сакларга ?йр?нерг? кир?к.? х?зер мин сезг? урманда булган бер х?л турында с?йлим. Бара поши бик сак атлап, Б?лки сиз?дер ?аны- Агач арасында качып Сагалый мылтык аны. Карурманны кин?т кен? Г?рселд?? чорнап алды, Поши алга ыргылды да Шапылдап ?ирг? ауды. Нич? еллар… ?ич онытмыйм Шушы авыр мизгелне Ничек кен? аклансам да Юк, кичермим ?земне. Ята к?к поши ?аман да Агачлар арасында. Калган к?к ?пк? с?зл?ре К?зл?ре алмасында. Сине? мондый битарафлык Х?ят бел?н дуслыкмы? К?рде?, ниг? кис?тм?де? Яшеренг?н мылтыкны?(?.Габиди) Мен? шундый гомер буе ?кенерлек х?лл?р д? була бу д?ньда.Д?рес,?лег? безне? урманнарыбыз бик бай.?йд?гез,?ле х?зер Айсылуны? ничек итеп д?? ?нисен? ?ил?к ?ыюы турында ?ыр ты?лап китик. Д?? ?ниг? б?л?кк?. 1. ?ил?к ?ыям чил?кк? Д?? ?ниг? б?л?кк? Ул б?л?кк? шатланыр, Мине тагын яратыр. Куш.Б?л?кк?,б?л?кк? ?ил?к ?ыям чил?кк?. Б?л?кк?,б?л?кк? ?ил?к ?ыям чил?кк?. 2. Й?гер?-й?гер? мин ?ыям, Чил?кк? салып куям. Чил?гем тизд?н тулыр, Д?? ?нием шат булыр. Кушымта. А.б.?йе,балалар,урманны? матурлыгы –искиткеч. Нинди ген? т?мле ?и-л?кл?р пешми анда.т?рлед?н-т?рле г?мб?л?рен ?йтеп т? торасы юк.?ле бит ул ?зене? дару ?л?нн?ре бел?н к?пме авыруларны да д?валый?! (Башларына т?рле ч?ч?к битлекл?ре киг?н балалар чыга,алар ярым т?г?р?к булып басалар). Г?л?имеш (Г.Лилия). ?р?м?д? ?с?м мин ?имеш т? мин, Г?л д? мин. Витаминны? оясы- Барасы да ?ыясы. Каен. ?стемд?ге ак к?лм?гем ак кына. (Л?йс?н) Кара парча биз?ге бар,вак кына. Челт?р ш?лемне ?илпим мин сак кына. Минн?н такта яралар,дарулар да алалар. ?ыр. Ак каен. Кычыткан.Шат булырсыз ??рвакыт ашасагыз кычыткан (Альбина) Витамин ул-кычыткан,авырмассыз ?ичкайчан. Тузганак.”Тузганак” дип ?йтс?л?р д? тузгыганым юк бер д?. (Н?ргиз?) Алтын сыман ч?ч?к атып утырам балкып ?ирд?. Яратам мин та? нурын…Дару минем тамырым. Шик?рем д? ?ит?рлек,ч?й ясаса? кыздырып, Т?ме исе? кит?рлек. Балан. Суымны эч авырса?;й?ткерс?? я карлыкса?- (Р?фия) Ш?п дару юк моннан да. Дару ясыйлар минем Х?тт? кабыгымнан да. “Су кызы” киеменн?н бер кыз кер?,ул авыр ы?гыраша,уфылдый. Су кызы.Уф…Уф…?л?м бугай. А.б.Кем син,чиб?р кыз.Ниг? уфылдыйсы??Ни булды,с?йл? тизр?к. Су кызы.Минме сезг? хезм?т итм?дем,кешел?р? Мин сулыш бирдем,сусавыгызны бастым, Юдым сезне,тазарттым, Назладым сезне ,хушландырдым, Инде х?зер Су була торып, ?зем пычрандым,шакшыландым,т?мам агуландым. Мин –су, Су-кранып яшим. Су-садым чисталыкка- Ничек чистарыныйм? Мин –су,тончыгам, Су-лы-шым кысыла. Су-кыр булмасагыз,коткарыгыз! (“Су кызы” егыла). А.б.Чынлап та,балалар,суны тизр?к коткарырга кир?к.к?р?сезме,а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н.Мен? агу савыты,бусы иске к?г?рг?н чил?к.Чери башлаган агач кис?кл?ре,х?тт? бер кис?к сабын да бар. (Бернич? бала суны ч?п-чардан чистарталар). Су кызы.(?и?ел сулар куя,торып баса).Р?хм?т сезг?!Мине шакшыдан чистарттыгыз.Мен? х?зер суымны эч?рг? д? ярый инде. А.б. Су кызы,син утырып ял ит.? х?зер Айсылу си?а Р.Б?ш?рне? “Сандугачлы ак инеш”диг?н шигырен с?йл?р. Ис?нме,Ак инеш!Аптырап калды? м?лл?. Бу,дип,нинди кунаклар? Яры?а утыртырга Алып килдек куаклар. Юкса тир? ягы?да Агачлар бетеп бара, Сулыклар кибеп бара Казлары? б?тенл?йг? Очып китс? нишл?рсе?? Балыклары? ди?гезг? Качып китс? нишл?рсе?? Сандугачлар кунарга Яшел талы? калмаса. Кер?ш?ле ярларга Ак дулкыны? какмаса. Син д? кибеп бет?рсе?, Кешег? ?пк?л?рсе?. ? син агарга тиеш, ? син чабарга тиеш, Сабантуйлар каршына Бары тик ап-ак килеш, Сандугачлы Ак инеш. А.б.Шулай, балалар, суны, ?ирне, ?аваны пычратмаска, аларны? кадерен белерг? кир?к. Су кызы.?йе суны пычрату-бик т? зарарлы.Агулы,пычрак суны эчеп,кеше ?зе д? авырый башлый.Су ?лс?,кеше ?зе д?,бар тереклек т? ?л?рг? м?мкин. А.б.Балалар х?зер “Болын” диг?н шигырьне с?йл?рл?р. Р?фия Авылны? ике башында Ямь-яшел болын иде. Мин анда ?ич гамь белм??че Бер ирк? колын идем. Яз ?иттеме шул болында Тургайлар ?ырлый иде. ?анны ирк?л??че мо?нар, К?н буе тынмый иде. Т?нбоеклы тугаенда Аккоштай й?з? идек, Уха ашыйсы килг?нд?, Балык та с?з? идек. Г?лнур.Ул болынны тракторлар Ертып ?тк?нн?р инде. Балачагым эзен алар К?меп китк?нн?р инде. Тиг?н?к,шайтан таягы Болынны баскан инде, К?зе?не? явын алырлык Ямьн?ре качкан инде. Тургайлар да килми х?зер ?ыр сузарга бирег?, Яргаланган туфракны Кояш кына к?йдер?. Ниг? шулай табигатне? Ямен тет?без ик?н? Кызыл китапка ?зебез Килеп керм?без мик?н?! А.б. Табигатьне кадерл?п,саклап тормаса?,ул бозыла ямен югалта.Мен? без-не? балалар шул урманда ял ит?л?р.Бер ?к вакытта файдалы эш т? башкара-лар.?йд?гез ?ле,у?ган балаларыбызны мактап,бер ?ырлап,биеп алыйк. (?зг?ртелг?н “К?рия-З?к?рия” ?ыры башкарыла). 1. Илназ яшелч?л?р ?стер?,Илназ яшелч?л?р ?стер?. Вакытында суын сибеп,помидорын пешер?. Куш.К?рия-З?к?рия коммая, К?ри комма, З?к?рия, З?к?рия коммая. 2. Марат яшелч?л?р ?стер?,Марат яшелч?л?р ?стер?. Вакытында ч?бен утап,кыярын да ?стер?. Кушымта. 3. Лилия ч?ч?кл?рне ?стер?, Лилия ч?ч?кл?рне ?стер?. Вакытында сулар сибеп,матур г?лл?р ?стер?. Кушымта. 4. Айнур-бик тырыш малай, Айнур-бик тырыш малай. Аны? эшл?ве яхшы,аннан ?рн?к алыгыз. Кушымта. А.б.?иребез,суыбыз,?авабыз да безне? яхшы эшл?ребезг? яхшылык бел?н ?авап кайтаралар.Агачларда т?мле ?имешл?р пеш?,т?т?лл?рд? т?рле яшелч?л?р,кырларда мул игенн?р,болын ??м урманнарда хуш исле ч?ч?кл?р ?с?.Без аларга карап сокланабыз.? кызларыбыз ис? кайчак ул ч?ч?кл?рд?н такыял?р ?реп башларына киял?р.Х?зер без д? “Такыя ?р?м” диг?н уен уйнарбыз.(Башларына ч?ч?к р?семн?ре киг?н балалар зур т?г?р?к ясап басалар,алып баручы уртада кала.Ул ?ырлый). Мин й?рим болында, Ч?ч?кл?р к?п монда. Ч?ч?кл?р ?ыям,такыя ?р?м. (Алдан балаларны? ??рберсен? ч?ч?к исеме кушылган була). А.б. Тукранбаш-бал кисм?ге ик?нлеген белегез Хуш исл?рен сибеп торыр,такыя итеп ?регез. (Тукранбаш ч?ч?ге уртага чыга.Алып баручы бел?н тукранбаш ч?ч?ге икесе ике якка й?гереп кит?л?р,буш урынны алырга торышалар.Кем урынсыз кала, шул уенны д?вам иттер?.Ч?ч?к чакыру с?зл?ре). Елан к?зе.Елан к?зе, Елан к?зе,исеме бик с?ер ?зе. Исеме с?ер булса да,га??еп матур ?зе. Ромашка.Сары к?зле,ак керфекле ромашка да бар ?ле. Такыя бик матур булыр,кочагы?а ал ?ле. Мил??ш?.Аллы-г?лле мил??ш? безне? бел?н с?йл?ш?. -Мине онытып калдырма,такыя ?р,- дип д?ш?. А.б.К?рдегезме инде,уенда катнашкан ч?ч?кл?ребез матур итеп ?ырлый да,бии д? бел?л?р.Шулай итеп,концертны т?мамлар вакыт та ?итте. Урман ху?асы.Ничек со?,б?л?к?чл?рем,бу у?ган балаларны? концерты сезг? ошадымы со?? Балалар.Бик т? ошады. Илназ.Мин д? ?з ялгышымны а?ладым.Чынлап та,?г?р мин теге чикл?век агачын сындырмасам,кил?се елда аны? чикл?веге тагын да к?п булыр иде. ?дил?. Без д? ч?ч?кл?рне алай к?п итеп ?ыймабыз.?йг? алып кайту ?чен бернич?сен сак кына ?з?рбез. Марат.Х?зер без д? сезг? шигырьл?р с?йл?п к?рс?т?без. Туган ил к?генд? йодызлар тоныкланса бер к?н,нишл?рмен? Мин ?ск?ч корыса со?гы тал,серемне кемн?рг? с?йл?рмен? Илназ.Сандугачлар бизс? бакчамнан,ят к?рс? ?иремне торналар, Нишл?рмен,кипс?л?р к?лл?рем,корыса к?келе урманнар. Айсылу.Тургайлар очмаса биект?,тозланса саф сулы чишм?л?р, Саекса илемд? елгалар,кил?ч?к буыннар нишл?рл?р? ?дил?. Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н, Саф ?авасы аллатсын битемне, Юлымда чир?мн?р ?ссенн?р, Берг?. Кешел?р саклагыз ?иремне! Урман ху?асы.Минем д? сезг? ?йтер с?зем бар (Ф.Яруллинны? «Р?н?ем?сен» шигырен с?йли). ?ыр.”Чишм?л?р иле” .
Шарафеева Гулина Рифатовна – учитель начальных классов I квалификационной категории Чуру-Барышевской ООШ. Стаж работы – 23 года. Тема: Табигать – ти?сез х?зин?. (Сыйныфтан тыш чара) Максат: табигать кочагында ?з-?зе?не д?рес тоту кагыйд?л?ре бел?н таныштыру, ?зе?не? табигатьт?ге гам?ле??, м?н?с?б?те?? ??рвакыт б?я бирерг? ?йр?т?; укучыларны? экологик белемн?рен тир?н?йт?, табигатьне саклауда ?зе?н?н ?леш керт? ихтыя?ы уяту; табигатьк? гуманлы м?н?с?б?т, тереклек ?чен ?аваплылык хисе т?рбиял??; Катнашалар: Урман ху?асы, Су кызы, балалар, укытучы. Зал урман аланына охшатып биз?л?. Зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тоткан бернич? кыз ??м малай «алан»га кер?. Г?з?л. Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык, ?йд?гез, утырып ял итеп алыйк. Л?йс?н. ?йд?гез, ч?ч?кл?рне чир?мг? куеп торыйк. Г?з?л. Бигр?к к?п ч?ч?к ?ыйдык. ?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н инде без аларны? Л?йс?н. ?йе, ?йг? кад?р бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас. (Мен? «алан»да ?мир к?рен?, тиз ген? «агач» янына барып, аны? бер ботагын сындырып ала ??м шуны? бел?н «куаклар»га суккалый башлый. Шулчак кошчык булып киенг?н бала, «куак» артыннан «очып кит?».) Г?з?л. ?мир, нишлисе? син? ?н? кошчыкны куркытты? бит. ?крен ген? й?рс?? ни була? ?мир. Аны? ?ле йомыркалары да бардыр. ?йд?гез, карыйбыз. ?н? ул оя! Таптым, таптым! Г?з?л. Кагылма ояга! ?мир. Ничек инде кагылма? ?н? йомыр¬ калары нинди кечкен? ??м матур. Х?зер мин аларны алам. (Тавыш ишетел?: «Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кне ?р?м итк?нсез, агачларны сындыргансыз».) Л?йс?н. Ч?, кем тавышы бу? (Балалар куркып кала.Урман ху?асы кер?.) Урман ху?асы. Мин — табигать сакчысы, Урман ху?асы. Явызлардан, усаллардан таби¬гатьне саклыйм. Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а. ?г?р х?зер серле таягымны селкеп ?иб?р?м ик?н, сез ?егезг? юлны б?тенл?й таба алмассыз. А?ладыгызмы? Балалар.Урман ху?асы, зин?ар, кичер безне. Без башка беркайчан да алай эшл?м?без. Урман ху?асы. Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, ?т?рсезме? Балалар. ?т?рбез, бабакай, тизр?к шарты?ны ?йт. Урман ху?асы. Шартым шундый. ?н? теге агачлыкны к?р?сезме? Балалар. К?р?без, к?р?без. Урман ху?асы. Шул агачлык артында ла¬герь бар. Анда быел балалар ял ит?, ? алар — табигатьне? чын дуслары: урманны ч?п-чардан арындыралар, кош оялары ясыйлар. ? мен? б?ген алар «Табигать — ти?сез х?зин?» диг?н темага кич? уздыралар. Алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р. Минем бел?н шунда барырга сез ризамы? Балалар. Без риза, риза. (Барысы берг? кит?л?р.) Урман ху?асы. ?н?, З??г?р к?л буена якынлашабыз. Шунда ?зр?к ял да итеп алырбыз. (Су кызы киеменн?н бер кыз кер?, ул авыр ы?гыраша, уфылдый.) Су кызы. Уф… уф… Урман ху?асы. Ниг? уфылдыйсы? су кызы? Ни булды, с?йл? тизр?к? Су кызы. Мин к?п хезм?т иттем кешег?. Сулыш бирдем, сусауны бастым, Юдым сезне, тазарттым, Назладым, хушландырдым, Инде х?зер, су була торып. ?зем пычрандым, т?мам агуландым. Ишет?сезме? Мин — су. Сукранып яшим, Сулкылдап елыйм. Сусадым чисталыкка — Ничек чистарыныйм? Мин — су, ?зем тончыгам, Сулышым кысыла. Сукыр булмагыз, коткарыгыз! Урман ху?асы. Чынлап та, суны тизр?к коткарырга кир?к. К?р?сезме, а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н. (Балалар суны ч?п-чардан чистарталар. Су кызы ?и?ел сулап куя, торып баса.) Р?хм?т сезг?! Мине пычрактан арындырдыгыз. Урман ху?асы. Юлыбызны д?вам итик. Мен?, балалар янына да килеп ?иттек. Сезг? кунаклар да алып килдем. Балалар. Ис?нмесез! Алып баручы. К?пт?н к?т?без сине, Урман ху?асы. Р?хим итеп утырыгыз. Балалар урман аланыны тезелеп утыралар. Минем сезг? бер ?кият с?йл?п кит?сем кил?. Табигать ??м Кеше. Борын-борын заманда яш?г?н ике дус – Табигать ??м Кеше. Бик тату яш?г?нн?р. Табигать Кешене ашаткан-эчертк?н, киендерг?н, дошманнардан саклаган. Дусты авырса, аны шифалы ?л?нн?р бел?н, ?ил?к-?имеш бел?н д?валаган. Кеше ч?ч?кле болыннарда уйнаган. Шулай итеп, Кеше Ба?адир булып ?итлекк?н. К?нн?рд?н берк?нне Кешене бу у?айлы тормыш туйдыра башлаган. Ул Табигатьк? каршы баш к?т?рг?н. Аны? болыннарын таптаган, агачларын киск?н, урманнарын яндырган, елгаларын пычраткан. “Д?ньяга х?зер мин ху?а”,- дип кычкырган Кеше. Табигать, бу явызлыкны к?реп, артка чигенг?н. “Мин Табигатьне ?и?дем, бар д?нья ми?а буйсына”, -дип мактанган Кеше. Табигатьне? кешег? ачуы чыккан. Ул Кешег? бирг?н байлыкны тартып алган. Эч? торган суын киптерг?н. Кешене буш яланда калдырган. Кеше ?чен д?нья ямьсезл?нг?н. ??м ул бик нык елаган. Табигатьсез яш?? м?мкин т?геллеген а?лаган. Ул табигатьне эзл?п китк?н. К?н барган, т?н барган. Ни?аять, тапкан. Табигатьт?н гафу ?тенг?н. -Табигать кешег? ничек ярд?м итк?н? ? кеше нишл?г?н? Ни ?чен кеше кайгырган? Кеше д?рес эшл?г?нме? Табигать аны гафу ит?рме? -Нинди н?ти?? ясап була? (Табигатьсез яш?п булмый.) Алып баручы. ??ркем ?чен ?зене? торган ?ире, туган ягы бик т? кадерле. Ч?нки б?тен н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана. Шу?а к?р? д? кечкен?д?н ?к табигатьне яра¬тырга, сакларга ?йр?нерг? кир?к. ? х?зер ?йд?гез 2 т?ркемг? б?ленеп белемн?ребезне тикшереп карыйк. Мин сорауны ?йтк?ч башта берг?л?п ки??ш?сез. ?авап ?зер булгач “яшел кулны” к?т?р?сез. Бер бала ?авап бир?. Т?ркемн?рг? сораулар. 1т?ркемг?: 1) Урманда ташлап калдырылган к?газь черемич? нич? ел саклана? ( 2-3 ел) 2) Походтан калган ч?п-чарны урманда кая куярга? ( Учакта яндыргач, к?меп куярга). 3) Ни ?чен кош йомыркаларын тотып карарга ярамый? (?ни кош ташлап кит?) 4)Бер к?нд? 100 ме? корткычны юк ит?че кош-урман докторы ( тукран) 5)Нинди хайванны? колаклары аякларында? (чикертк?) 6) Экология н?рс? ул?( Табигатьне саклау турындагы ф?н) 2 т?ркемг?: 1)?ирд? калдырылган полиэтилен пакет нишли? (Таркалмый, череми саклана ). 2) Ни ?чен урманда ч?ч?к ?ыярга ярамый?( Алар арасында бик сир?к очрый торган, Кызыл китапка кертелг?нн?ре булуы бар) 3) Походтан калган буш консерв савытларын нишл?терг?? (Яндырып к?м?рг?). 4) Кайсы кош оя ясамый, балаларын ?зе ?стерми? (к?ке) 5)Тере организмнарга сулау ?чен кир?кле газ? (кислород) 6) Кем алманы аркасы бел?н ?ыя? (керпе) Практик эш “Табигатьт? ?зе?не ничек тотарга?” ??р команда шартлы билгел?р ясый. Н?ти?? ясау 1 нче бала. И к??елле ??й к?ненд? Табигать кочагында! Мен? шуны ист? тоту Кир?ктер шул чагында! 2 укучы: ?ирд? безне? ?чен диеп ?с? матур ч?ч?кл?р. Явыз куллар ?зм?с?л?р, Шулай гел ?с?ч?кл?р. 3нче бала. Агачларны сындырмагыз, Кош оясын ватмагыз. Суларны да пычратмагыз, Пыяла, ч?п атмагыз. 4 укучы Урмандагы агачларны Калдырмыйча кисс?л?р, Урмансыз калган кешел?р Кил?ч?кт? нишл?рл?р. 5 укучы Табигать бетс? ?г?р д?, Кешелек т? бит бет?, Шу?а к?р? уйлан ныклап, Алда сине ни к?т?? 6 нче бала. Эссе чакта, коры чакта Урманда ут якмагыз. Барысы берг?. Табигать ул — безне? ?ни, Табигатьне саклагыз!
?лм?т ш???ре муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе “1 нче номерлы гомуми урта белем бир? м?кт?бе” Табигать – ти?сез х?зин? Экологик б?йр?м ?тк?рде: укытучы Гимадиева Илс?я Илдар кызы 2012-2013 уку елы Тема: ” Табигать – ти?сез х?зин? ” Максат: балаларга тир? – якны саклауны? м??имлеген, табигать байлыкларыны? файдалылыгын т?шендер?; ?йл?н? – тир? мохитне баетуга ?леш керт? омтылышы тудыру; туган якка м?х?бб?т; халкыбызны? гореф — гад?тл?ре бел?н горурлану хисе т?рбиял??; – Без ??мм?без табигатьне? Бер б?ртеге, бер г?ле. Туып гомер ит?без д? ?ирг? кит?без кире. ” Й?р?ксез яши алмаган кебек, кеше берничек т? туган ?ирсез яши алмый ” диг?н танылган язучы К. Паустовский. – Шушы яктан, шушы туфрактан без, Кит? калсак ?т? бер якка Таллар ?ырлап, чишм?л?ре чы?лап, ?янкел?р елап озата. -Шушы яктан, шушы туфрактан без, Читт? й?рс?к, шу?а к?р?дер Чишм? ?ырлап, ?янкел?р елап, Таллар ?ырлап т?шк? кер?дер. -Читт? й?рг?н чакта сагындырып Керер ?чен т?нл? т?шен? З??г?р та?лы, биек аяз к?кле Туган ?ире кир?к кешег?. Яш?р ?чен бетм?с к?ч алырга Олысына ??м д? кечег?, М?х?бб?тле, ямьле, м?рх?м?тле Туган ягы кир?к кешег?. – Д?рес. ?ир – анабыз безг? бик м?рх?м?тле. Шу?а да без а?а яхшылык ??м игелек бел?н ?авап бирик. Безне? татар халкы борын – борыннан чишм? – к?лл?рне, урман -болыннарны к?з карасы кебек саклаган. ?й алдын агач куаклар бел?н биз?с?, т?р?з? т?пл?ренд? г?лл?р ч?ч?к аткан. Гаил?д? бала туса. – Им?нд?й нык бул, Чыршыдай биек бул, Каендай ак бул Чишм?д?й саф бул, дип тел?к тел?г?нн?р. -Д?ньялар ?зг?р?, яхшы булуларына да карамастан, гореф – гад?тл?р юкка чыга. Кешене тудырган, туендырган, киендерг?н, сусаганда су, сулар ?чен ьава бирг?н табигать б?ген ни х?лд?? – Бер караса?, бу табигать Шул килеш, борынгыча, Г?лл?р ?с?, ?илл?р ис? Ди?гез шаулый, кош оча. -Бер караса?, бу табигать Т?мам ?зг?реп бетк?н, Кояш ?зе аптырыйдыр, Теге кипк?н, бу кипк?н. – К?к г?мб?з ?зг?рм?с? д?, ?ирд? х?лл?р башкарак Кеше диг?н ху?а затка Тереклек тора карап. – ? кеше со? ничек карый ?зене? бурычына И? башта син бу сорауга ?зе?н?н ?авап сора. – Кеше ?з бурычына ??рчак ?аваплы карамый шул. Зур кыймм?тк? ия урманнарыбыз тыштан гына урман. Чынлыкта аларны? к?п ?леше киселг?н. – Алдан кис?, арттан кис? У?нан, сулдан кис? Кеше урман кис? Эшл?р кайнап тора Балта уйнап тора – ? бит кешене? урманга бурычы чиксез. Н?рс? со? ул урман? Урман – безне? байлыгыбыз. Урман – саф ?ава, дым ??м к?л?г?. Урман – кошлар ??м ??нлекл?рг? туган йорт. Урман – безне? дустыбыз, ?ирне? дымын саклап, кешег? мул у?ыш алуда булыша. Урман – тылсымлы сандык, ?з х?зин?сен – чикл?век, ?ил?к, г?мб?л?рен бушлай ?л?ш?. Урман — планетабызны? яшел биз?ге. – Д?рес ?йт?сез балалар. ?г?р д? агачларны? телл?ре булса, безг? ни ?йтерл?р иде? – Урманга килегез, р?х?тл?неп ял итегез, л?кин безне? ” т?нн?ребезг? ” исемн?регезне пычак бел?н чокып язмагыз. Без кышкы йокыдан уянып кына килг?нд?, каен суы эч?без дип, безне ??р?х?тл?м?гез. Ял итк?нд? яшь ботакларыбызны сындырыл палаткалар биз?м?гез. Учакларга яшел ботаклар якмагыз. Урманда ут бел?н сак булыгыз! – Бер агачтан миллион шырпы ясап була, ? бер шырпы бел?н миллион агачны яндырырга м?мкин ди халык. – Урамнарга, ?егез, юллар ??м м?кт?п тир?сен? ??рберегез ??р ел саен икеш?р агач утыртыгыз. Еллар ?т? бел?н, сез утырткан юк?л?р, каен ??м им?нн?р ?с?рл?р, м?кт?п тир?сен биз?рл?р. Алар сез укыган елларны? и? матур ист?леге булып калыр. – Кечкен? энел?регез ??м се?елл?регезне? туган к?нн?ре ист?леген? ?егез янына яки паркта агач утыртыгыз. ?ил?к ?ыйганда безне? ботакларны сындырмагыз. Урманны саклау ??м ?стер? — б?тен налык эше. – И к??елле ??й к?не?д?, Табигать кочагында Мен? шуны ист? тоту, Кир?ктер шул чагында. Эссе чакта, коры чакта Урманда ут якмагыз Агачларны сындырмагыз Кош оясын ватмагыз Суларны да пычратмагыз Пыяла, ч?п атмагыз. – Табигать ул — безне? ?ни. Табигатьне саклагыз! (Ирина Р???пова) – ??ркем ?чен ?зене? торган ?ире, туган ягы бик т? кадерле. Ч?нки б?тен н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана. ? х?зер мин сезг? урманда булган бер х?л турында с?йлим. Бара поши бик сак атлап Б?лки сиз?дер ?аны — Агач арасына качып Сагалый мылтык аны. Карурманны кин?т кен? Г?рселд?? чолгап алды, Поши алга ыргылды да, Шапылдап ?ирг? ауды. Ага ма?гайдан алсу кан Яшел ?л?н ?стен?, Чумды ?ава дары бел?н ?ылымса кан исен?. Нич? еллар ?ич онытмыйм Шушы авыр мизгелне Ничек кен? аклансам да Юк, кичермим ?земне. Ята к?к поши ?аман да Агачлар арасында Калган к?к ?пк? с?зл?ре К?зл?ре алмасында. Сине? мондый битарафлык Х?ят бел?н дуслыкмы? К?рде?, ниг? кис?тм?де? Яшерелг?н мылтыкны? ( ?зь?р Габиди ) Мен? шундый ?кенерлек х?лл?р д? була ик?н бу д?ньяда. Д?рес, ?лег? безне? урманнарыбыз бик бай. Л?кин табигать ти?сез х?зин? булса да, т?псез х?зин? т?гел. Туган ягыбызда яш??че кош – корт, балык, б???к, ??нлекл?рне? кайбер т?рл?ре шигырьд?ге явыз кешел?р тарафыннын юкка чыгарыла бара. Алар республикабызны? КЫЗЫЛ КИТАБЫНА кертелг?нн?р ??м закон тарафыннын аларны аулау, юк ит? тыела. Татарстанда 20 табигать ??йк?ле ??м ике ?лешт?н торучы Идел – Кама тыюлыгы бар. Анда 1300 д?н артык ?семлек ис?пл?н? ??м 430 т?рле хайван яши. Со?гы елларда урманнарны торгызуга авыл ??м ш?н?рне яшелл?ндер?г? зур ???мият бирел?. Шушы хакта кыскама гына м?гъл?мат бир? максаты бел?н с?зне ш?ь?р ??м район хакимиятене? экология ??м табигатьне саклау м?сь?л?л?ре бел?н ш?гыльл?н?че урынбасарына бир?м. (чыгыш) – ?йе, дуслар табигатьк? сокланып, аны? матурлыгы бел?н хозурланып шигырь, ?ырлар да к?п и?ат ител?. (Г. Б?широв ” Туган як ” ). Шуларны? берсе – ” Барган идем ” ( В. ?хм?тшин к?е, Г. Латыйп шигыре ). -Барган идем ?ти бел?н урманга Нинди ген? сайрар кошлар юк анда! Куакларда сандугачы, былбылы, Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны? – И ты?ладым сайрауларын кошларны? Урман тулы гел мо? ик?н дусларым Куакларда сандугачы, былбылы, Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны? – Урмандагы искитм?ле я?алык ?йг? кайттым мин б?тенл?й я?арып Куакларда сандугачы, былбылы, Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны? ( Кошлар тавышы) – Урманны? матурлыгы искиткеч. Тик кошлар бит безне матур, мо?лы тавышлары бел?н ген? т?гел, китерг?н файдалары бел?н д? с?ендер?л?р ?ле. ” Песн?гем ” -Тизд?н ?ылы якка китк?н кошлар кайтыр. Шатланып сайрарлар, сызгырырлар, к??елле ?ырлар ?ырларлар. Оя ясап бала чыгарырлар. И? элек кара каргалар, алардан со? тургайлар, сыерчыклар кайтыр. Болар язны? беренче х?б?рчел?ре. – ? сез кошларны ничек каршылыйсыз? Сыерчык. 40 км/с?г бел?н оча. Биш йомырка салып бала чыгара. Бер сыерчыкны? гаил?се бер к?н эченд? 2000 ?к?м – т?к?м, зарарлы б???кл?р ашый. ??й буена аларны? бер гаил?се 100 000 корткычны юк ит?. Сандугач. Майны? 1 нче яртысыннан ?ырлый башлый, июльд? ?ырлаудан туктый. Оясын ?ир ?стенд? яки чокырда ясый. Август урталарында очып та кит?л?р. Алар кышларга ?з?к Африкага кад?р бара. Кышлау урынында алар ?ырламыйлар. ” Ай былбылым ” – ?ыр (1нче куплет). Карлыгычлар килс? – яз ?итте диг?н с?з. Дим?к, тизд?н кырларда, бакчаларда кызу эш башланачак. Безне? якта карлыгачны? 3 т?ре ки? таралган: авыл, ш???р, яр карлыгачы. Карлыгач 100 км/с?г. тизлек бел?н оча. Бер карлыгач бер т??лекк? 10 ар ме? чебен — черки ашый. ” Карлыгач” – ?ыры (Г. Тукай шигыре) К?ке – с?гатен? 100 б???к ашый. ?г?р урманда зарарлы б???кл?р к?б?йс?, ул аларны бернич? к?н эченд? ашап бетер?. Ябалак – елына 1000 кимер?чене юк ит?. ?г?р, ??р тычкан елына 1 кг б?ртек ашый, дип ис?пл?с?к, ул вакытта бер ябалак бер елда 1 тонна ипине саклап кала диг?н с?з. ( Халык авыз и?аты + ” Яз ?итк?н ” ) – Балалар урман, колыннарда матур ч?ч?к, ?л?нн?р д? ?с? бит ?ле. ? аларнын файдасы матурлыкта гынамы? – Юк, аларны? кешел?рне д?валау с?л?те д? зур. Татарстанда ?с? торган 1500 т?р кыргый ?семлекне? 360 т?ре файдалы. Безне? республикада 42 т?рле ?семлекне дару ясау максаты бел?н ?ыялар. Даруларны? 54 проценты ?семлекл?рд?н ?зерл?н?. – Уздык калын урманны Болынны, ?з?нн?рне Очраттык без ь?р ?ирд? Дарулы ?л?нн?рне. Юлда бака яфрагы, Тузганак, ромашка Сукыр кычыткан, б?тнек ?ый к?п итеп, ташлама Ышанмагыз сез, дуслар, ?рем начар дис?л?р Бабай ?йт? ?ремн?н Дару ясап эч?л?р. Бабай бел?н без б?ген К?п итеп ?л?н ?ыйдык М?тр?шк?л?р, ?нисл?р Чормага тезеп куйдык. Г?л?имеш. ?р?м?д? ?с?м мин ?имеш т? мин, г?л д? мин Витаминны? оясы, Барасы да ?ыясы. Кычыткан. Шат булырсыз ??рвакыт Ашасагыз кычыткан, Витамин ул кычыткан Авырмассыз ьичкайчан. Тузганак. Яратам мин та? нурын Дару минем тамырым Шик?ре д? ?ит?рлек Ч?й ясаса? кыздырып, Т?ме исе? кит?рлек. Балан. Суымны эч, авырса?, Й?ткерс??, я карлыкса?. Ш?п дару юк моннан да Дару ясыйлар минем Х?тта кабыгымнан да. ?ыр “К?рия — З?к?рия” – Татарстаныбыз урман – болыннарга гына т?гел, мул сулы елгаларга да бай. Безд? 4 зур елга – Идел, Кама, Агы идел, Нократ ( Вятка ), З?й. Озынлыгы 10 км дан ким булмаган 500 г? якын кече елга, бик к?п инешл?р бар. Бу суларны? т?п тамыры чишм?л?р. Халкыбыз чишм?л?рне гел саклаган. Элек чишм?л?рне авылны? и? х?рм?тле кешел?ре карап, чистартып торганнар. Б?ген байтак чишм?л?р юкка чыгып бара. Кешел?р кызыгып туктарлык, ял ит?рлек, р?хм?т ?йтеп кит?рлек итеп чистартасы бар ал арны. (Суда куркынычсызлык кагыйд?л?ре — су ташуы ) – Шунда булган башы изгелекне? Шуннан кил? сафлык, ышаныч, Хыялларда чишм? з??г?рлеге, Шул чишм?д?н безне? бу тавыш. ( Г. Тукай, Г. Б?широв “?идег?н чишм?”) – Ярлар ишел?… Тек?, биек ярлар Таш астында кала чишм?л?р К?кр?гемне куеп ятар идем Чишм?л?рне капла дис?л?р. (Чишм?л?рне саклау эше “Чишм?” конкурсы “Иркеннефть”— 1 нче урын.) – Ярлар ишел?, ?ирне? яше тама Убылып, убылып т?шк?н чир?мг?, Ник ?сми со? мо?да яшь чир?мн?р Тамырларын ??еп тир?нг?? Тутыкмасын диеп, кар астында Калдырмыйлар х?тта тимерне Картайтырга т?гел, яш?ртерг?, Яш?ртерг? иде бу ?ирне! Без олыларга энд?ш?без! Туган як к?генд? йолдызлар Тоныкланса бер к?н, нишл?рмен? Мин ?ск?ч корыса со?гы тал, Серемне кемн?рг? с?йл?рмен? Сандугачлар бизс? бакчамнан, Ят к?рс? ?иремне торналар, Нишл?рмен кипс?л?р к?лл?рем, Корыса к?келе урманнар? – Тургайлар очмаса биект? Тозланса саф сулы чишм?л?р, Саекса илемд? елгалар Кил?ч?к буыннар нишл?рл?р? Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н Саф ?ава аллатсын битемне, Юлларда чир?мн?р ?ссенн?р (берг?): Кешел?р, саклагыз ?иремне! -Нурлы ?ирем минем, мо?лы ?ирем, Яш? м??ге тыныч балкышларда! Ч?ч?к исе килсен ?илл?ре?н?н, Кич? “ Кояшлы ил” ?ыры бел?н т?мамлана. – Коешлы ил безне? ил ( 2 тап.) К?ге аны? гел аяз (2 тап.) Кыш китерс? кыш бабай Ч?ч?к алып кил? яз ( 2 тал.) Бураны ла, ?иле д? (2 тап.) Салават к?пере д? ( 2 тал.) Я?гыры да, кары да Безг? якын бары да ( 2 тал.)
Табигать ??рвакыт ?зг?реп тора. Ел фасыллары алмашынган саен табигать т? я?а киемн?рен кия. Мен? х?зерге вакытта да, узене? алтын яфраклары бел?н, к?з килеп ?итте. Бу ел фасылы, башкаларыннан аеруча матур, урманнар, болыннар ?зл?рен? ген? хас бер т?ск? кер?л?р. Каеннар и? беренче булып яфракларын коя башлыйлар, ? инде аннан со? калган агачлар да, киемн?рен алыштыралар. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш,бодай ?ирл?ре бушап кала. Комбайнчылар басуларда к?нн?р буена,ялны белмич? эшлил?р.Ч?нки бер эш к?не ел буена туендырачак. Тизд?н кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошларда ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. Тизд?н алар да ?ылы якларга китеп, кыш бетк?нен к?т?ч?кл?р. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар саубуллашып, ерак юлга кузгала. Бакчаларда да к?пт?нн?н инде эшл?р башланды, ??мм?се д? ,салкын к?нн?р башланганчы тырышып-тырмашып у?ышларын ?ыялар. Б?р??гел?рне, суганнарны ,кишерл?рне алып бетерг?нн?н со?, бакчаларга тракторлар кереп, б?тен ?ирл?рне с?реп чыгалар. Бу ?ле авылларда эшл?р бетк?нне а?латмый, ч?нки бер эш к?не ел буена тукландырырга с?л?тле. К?з, аеруча мо?су ел фасылы. К?бесенч? , ул мо?сулыкны, табигатьк? т?сл?р ?сти. Кызыл, алтынсу – бу т?сл?р к?зне? аеруча бер ?зенч?леге булып торалар. Урманнарда агачлар, болыннарда ?л?нн?р ?зл?рен? хас булган бер т?с алалар. Тизд?н салкын к?нн?р башланып, я?гырлар яварга тотыначак. ? инде аннан со?, урманнарда, каенлыкларда г?мб?л?р баш калкытачаклар, кешел?рг? тагын бер эш ?ст?л?ч?к кен?. К?з турында бик к?п шигырьл?р, ?ырлар язылган. Бу ел фасылы шагыйрьл?рг? ил?ам ?ст?п тора. Минем фикеремч?, к?з к?не, барлык н?рс? д?: кешел?р д?, тереклек т?, кошлар да ?анланалар. Кешел?р бакчаларда эшл?с?л?р, тереклек-??нлекл?р кышка ?зерл?н?л?р, ?зл?рен? азыклар табып, аларны яшереп куялар. ?ле к?з килг?нн?н со? да, салкын к?нн?р булмаячак, ч?нки тизд?н ?бил?р чуагы башлана. Мен? шул вакытта инде кешел?р ?ылы к?нн?р бел?н р?х?тл?неп кала алачаклар. ? болай, к?з бик матур ел фасылы, ?ле кайчан без шундый матурлык к?р? алыр идек? Д?нья шундый т?сл?рг? к?мелг?н чакта,елмаймыйча булмый. Алтынсу т?сл?р ??рвакыт к??елл?рне ген? к?т?реп тора.
Табигать ми?а – мин табигатьк? хезм?т ит?м. Табигать ул – ?зебез. Без барыбыз да табигать балалары. Ул безне тудыра, туендыра, киендер?. Табигать балаларына ничек кен? хезм?т итми! Сусаганда эчеп туймас чишм? сулары бел?н сыйлый. ??йл?рен чума-чума коенырга саф сулы инеш-елгаларын б?л?к ит?. ? урман-кырлары нинди ген? сый-х?рм?т бел?н куандырмый. Сулар ?авабыз да – табигать б?л?ге. Ул безг? ??рвакыт д?рт-д?рман биреп тора, к?ч-ку?т ?сти. ?зене? шифалы ?л?нн?ре бел?н с?лам?тлегебезне кайгырта, безне матурлый, сафландыра, ил?амландыра. Аллы-г?лле ч?ч?кл?ре бел?н к?зл?ребезне ирк?ли. Без д? ?з чиратыбызда табигать-ана турында ??рвакыт кайгыртып, аны саклап яш?рг? тиеш. Табигатьне балтадан, мылтыктан гына т?гел, ? т?рле химикатлардан, зарарлы газлардан да сакларга кир?к. Кыр ч?ч?кл?рен, г?мб?л?рне, дару ?л?нн?рен т?бе-тамыры бел?н ?змик.Табигать ул сабый бала т?сле, шу?а аны ??рвакыт ирк?л?п-назлап торырга кир?к. Агачлар, ч?ч?кл?р утыртыйк. Кошларыбызга оялар корыйк. Газиз йортыбызны ??рвакыт ?ыйнак, чиста, матур тотыйк. Табигать турында кайгырту – ?зебез турында, кил?ч?к буыннар турында да уйлау ул.Табигатебез ??рвакыт кызлардай н?фис, ?нил?ребезд?й с?йкемле, аксакаллардай акыллы булып калсын ?чен ??рвакыт а?а хезм?т итик!
Мария Табигать ??рвакыт ?зг?решт?. Шуларны? и? зурысы ? ел фасыллары алмашыну. К?з?тк?негез бармы ик?н? Шулар арасында к?з ? и? матуры. Бу айларда урманнар бик матур. Нинди ген? т?сл?р юк анда? ! К?з билгел?ре август ахырында ук сизел? башлый инде. Кайбер ч?ч?кл?рне? ??й уртасындагы матурлыгы югала, алар инде кил?се ел ?чен орлык бир?. Агачлар яфракларын коя, ?ир ?стен? сары юрган т?ш?л?. ??йге киемн?рен беренчел?рд?н булып каеннар сала. Им?нн?рд? яфраклар озаграк саклана. ? мен? чиял?р кар ныклап ятар алдыннан гына яфрак коеп бетер?л?р. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш, бодай ?ирл?ре бушап кала. Ул кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошлар да ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. ? сентябрь аенда кырлар ??м бакчаларда б?р??ге алалар. Машиналар тыз да быз чабып тора: б?р??ге ташыйлар. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар, саубуллашып, ерак юлга кузгала. Иелеп б?р??ге ч?пл?г?н ?ире?н?н тураеп, аларга кул болгыйсы?: “Х?ерле юл сезг?! Ис?н-сау ?йл?неп кайтыгыз”. Аларны ерак юллар к?т?, туган ?ир бел?н вакытлыча аерылышу сагышы бил?п ала. Аларны? бер ?епк? тезелг?н кебек очулары кешел?рд? мо?сулык уята. Мине и? дулкындырганы ? к?зне? мен? шул чоры. Мо?су да, шул ук вакытта шатлыклы да ул к?з башы. ??й т?мамлану мо?сулык тудырса, мул у?ыш шатлык китер?.Ак к?зТабигатьт? ?зг?решл?р бер?злексез булып тора. Мен? беренче кар да яуды. Ул бик матур иде. Кар агачларга ак тун кидерде. Кар ?ле ирт?р?к яуган. Агачларда нинди ген? т?с юк: яшел, сары, кызыл, к?р?н ??м ак. Алар ак кар арасыннан тагын да матур к?рен?л?р. ?ир ?сте ап-ак. ?лл? инде кыш та ?иттеме? Юк, бу ? ак к?з. Карлы к?з. Бу кардан ?ле ча?гыда да шуып булмый. ?мма кар йомарлап атышып уйнап була. Бик тел?с??, кар бабай да ясап була. Чын кышка ераграк ?ле. Борынгылар чын кышны, беренче кар яугач 40 к?нн?н со? гына кил?, дил?р. Килсен ген?, к?т?рбез. Ноябрьд? урманда да бик матур. Агачлар кышкы йокыга ?зерл?н?. Аларны? ботакларына кар ш?лл?ре ябылган. Урман ??нлекл?ре д? кышка ?зл?ренч? ?айлашалар, туннарын алмаштыралар, азык эзли башлыйлар. Урман эченд?ге сазлыкларга, чишм?л?рг? сукмаклар сузыла, кайбер ??нлекл?р анда су эч?рг? т?ш?л?р. Ул сукмаклар т?рле яктан килеп бер ноктада кисеш?л?р. Андагы симметрия га??пл?ндер? мине. Табигать мог?изалар тудырырга с?л?тле. Яратам мин елны? шушы фасылын. Источник: http://www.insha.ru/text/410
«Табигать – туган йортыбыз» республикак?л?м иншалар б?йгесен? эш «Мин – табигать баласы!» Башкаручы: Гайфутдинова Алис? Х?с?ен кызы Яр Чаллы ш???ре 28 нче урта м?кт?бе 4 В сыйныфы укучысы туган к?не: 19 апрель 2002 ел Тикшер?че: В?лиева Айсылу Нурхада кызы, Яр Чаллы ш???ре 28 нче урта м?кт?бе татар теле ??м ?д?бияты укытучысы, телефоны: 8(8552) 57-03-55, эл. почтасы: [email protected] Яр Чаллы 2013 ел Мин – табигать баласы. Табигатьне? кеше к?че ?итм?слек мог?изасы бар. Анда булган ??рбер ?зг?решк? гел га??пл?неп, сокланып карыйм. Кыш к?не – к?з ачкысыз бураннары, аяк астында шыгырдаган к?меш т?сле карлары, ??й – ч?ч?кле болыннары, безне ирк?л?г?н кояшы, ?зене? р?х?т, ?ылы кочагына алырга торган елга – к?лл?ре, к?з – алтындай сарылыгы, муллыгы, ? яз – табигатьне? уянуы,к?зне ирк?ли торган х?тф? яшеллеге, бернинди оркестр да алмаштыра алмый торган кошлар сайравы бел?н матур. Шушы матурлыкны к?рер ?чен кеше бер ген? минутка туктап, к??ел к?зе бел?н як-ягына карасын иде. Бигр?к т? туган ягым табигате сихерли мине. Бернинди чит ил ди?гезл?ре д? минем Чулманымны, джунглилар безне? катнаш урманнарны алыштыра алмый. Туган як табигате ул – ??рбер кеше ?чен д? и? м??им, и? кир?кле ?йбер, минемч?. Без, кибетк? керг?ч, экологик яктан чиста ризык эзлибез, тапкач, шатланабыз, ?ле без шундый ризык ашыйбыз дип, бер-беребез алдында мактанабыз. Чит илд?н китерелг?н экологик яктан чиста ризыкны алганда н?рс? уйлыйбыз со? без? Экологияне ?зебез пычратуыбыз турында уйлыйбызмы ик?н? Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен? пычрату, яр буйларын ч?п т?г? урыны яса?,очсыз-кырыйсыз урманнарны акча эшл?? ?чен ген? бер м?гьн?сезг? кисеп бетер?, ? урынына бер агач та утыртмау,химия заводларыны?, фильтрлар куймыйча, агулы газлар бел?н ?авабызны агулап бетер?е – болар ?ле туган ягыбыз табигатен? салган зыянны? бер ?леше ген?.Табигатьне пычратуыбызны туктатмасак, к?р?шне б?ген ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, безне? табигатебез юкка чыгачак. Ул вакытта инде без радиацияд?н саклый торган скафандрлар киеп, агуланудан сакланыр ?чен противогазлар киеп й?р?ебез д? ихтимал. Бу турыда безне галимн?ребез к?пт?н инде кис?теп кил?л?р. Без ген? мо?а битараф. Без бер н?рс? д? к?рмибез, ишетмибез, ян?се. ?йд?гез, туган табигатебезне саклыйк, ча? сугыйк! Ми?а б?ген булса ?итк?н, ирт?гесен башкалар кайгыртсын диг?н принцип бел?н яш?мик. ??рбер кеше аз гына булса да ?леш кертс?, табигать безг? й?з бел?н борылыр иде. Югарыда утыручы т?р?л?рг?, законнар кабул ит?че депутат абыйларга м?р???гать ит?сем кил?. Табигать бит шундый м?рхам?тле, ?йд?гез аны р?н?етмик, саклыйк. Минем уйларым ?. Баяновны? “С?яхатн?м?” поэмасы бел?н аваздаш. Атом кебек шартлап, ?кереп т?гел, Тавыш – тынсыз атлый ??лак?т. ?аман ит?р яшереп х?р?к?т ул, Бакчабызны? кадерен белм?с?к без, Саклый белм?с?к.
Табигать-туган йортыбыз. Тормыш-омтылыш,тереклек-шатлык,яш??-б?хет. Куаклардан к?меш тамчылар коела,к?кт? бер-бер артлы йолдызлар с?н?.Сайрар кошлар –сандугачлар,к?кк?кл?р телг? кил?.К?лл?рд? т?нбоеклар керфек ача.Болыннарда к?б?л?кл?р оча. Шундый матур х?зин?г? карап башлар ?йл?н?.Табигать без – балаларына га??еп х?зин?л?р бирг?н. Сый-нигъм?тл?р бел?н туендыручы кара туфрак, сулар ?ава, эч?р су. Болар – б?ял?п бетергесез байлык: берсе ген? булмаса да, ?ирд? тормыш юк. “Табигатьне саклагыз!”Бу с?зл?рне бик еш ишет?без.Бу с?зл?рне? чын м?гън?сен а?лыйбызмы? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул.? бит бу с?зл?рд? кил?ч?гебез турында зур м?гън? салынган.?йл?н?-тир? мохитны? –?ир,?ава ??м сулыкларны? пычрануы ,табигать байлыкларыны? кими баруы кешелек ??мгыяте алдында зур бурыч куя. Олыгайгач ??рбер кеше балачагын сагына,ч?нки г?на?сыз сабый гына тир?-юньд?ге матурлыкны ?зене? керсез ?аны бел?н а?лый.Авыл баласы берьяктан ?зен чолгап алган табигатьне? матурлыгын,аны? кабатланмас мизгелл?рен к?реп ?с?.Табигать ?зе яраткан кешел?рне ген? ярата бит. Табигатьк? караш турында бернич? т?рле фикер бар.Беренчесе- табигатьне буйсындырырга. Аннан тел?г?нч? файдаланырга .Икенчесе-табигатьне сакларга, а?а тим?ск?. Табигать матур.Табигатьне? кадерен белеп,р?н?етмич? яш?с?к иде. Я?а Карм?т авылыны? табигате.
Вахит балалар бакчасы Табигать – ти?сез х?зин?. Т?рбияче: Писарева Г.Р. Май, 2013 ел Тир?-юньне пычратудан, табигатьне кешел?р тарафыннан уйламыйча эшл?нг?н т?рле адымнардан саклау, б?генгесе к?нне? и? ???миятле м?сь?л?л?рне? берсе дис?к т? ялгышмабыз.Безне? кил?ч?гебез – балалар. ??м без аларны? с?лам?тлеге, ?хлак т?рбиясе турында кайгыртырга тиешбез. К?ренекле педагог В.А.Сухамлинский:“Табигать – кеше т?рбиял??не? бай чыганагы” –дип язган. ? мо?а балаларга кече яшьт?н экологик т?рбия биреп кен? ирешерг? м?мкин. Табигатьне к?з?т?, аны ?йр?н?, сакларга омтылу – балаларны? рухи д?ньясын баета, уйларга ?йр?т?. Табигать – безне? дустыбыз. Чыннан да шулай мик?н? ?йл?н?-тир? м?хитне, ?ава, ?ир ??м суларны? пычрануы, табигый байлыкларны? ким?е кешелек ??мгыяте алдына зур бурычлар куя. Бу факторлар кеше тормышына, ху?алык эшч?нлеген?, д?ньяга карашына, культурасына ??м ?хлагына, шулай ук с?лам?тлеген? йогынты ясый. Мондый шартларда экологик белем ??м т?рбия бир?не к?ч?йт? зур ???миятк? ия. Экологик а? т?рбиял??д? хезм?тне? ???мияте аеруча зур. Хезм?т процессында кеше табигатьне? матурлыгын к?р? белерг? ?йр?н?, шул ук вакытта а?арда сакчыллык сыйфатлары да м?х?бб?т хисе д? уяна. Ч?нки хезм?т – кеше бел?н табигатьне б?йл??че чара. ?з куллары бел?н ?стерелг?н ?семлекл?рне к?реп, балалар тир?-юньне, матурлыкны к?реп, беркайчан да табигатьк? зыян китермил?р. Табигать – безне? уртак йортыбыз. З??г?р к?к, яшел чир?м, ягымлы кояш, ?ылы я?гыр, ак кар ??м ?ил – ??мм?се бер ген?. Тир?-юнебезне? г?з?ллеген, матурлыгын, ?зебезг? файда китер?ен к?з?терг?, экологик проблемаларны к?р? белерг? ?йр?т? максатыннан, мин 2000 нче елдан балаларга “экологик т?рбия ??м белем бир?” проблемасы ?стенд? эшли башладым. ?йл?н?-тир? к?ренешл?рг? карата к?з?т?ч?нлек, игътибарлылык т?рбиял?? м??им бурыч булып тора. Балаларны кече яшьт?н табигатьне? серл?рен? т?шендер? башлыйбыз. Шулай эшл?г?нд? сабый к??еленд? ?йл?н?-тир? бел?н кызыксыну туа, ул ?кренл?п табигатьт?ге матурлыкны к?р? ??м а?лый белерг? ?йр?н?. Балаларда ш?гыльл?рд? экологик белемн?рен тир?н?йт? максатыннан ?йл?н?-тир?г? м?х?бб?т, табигатьне саклауга ?аваплы караш т?рбиял?н?. ??р т?ркем б?лм?л?ренд? табигать почмаклары х?зерге к?н тал?пл?рен? туры китереп яшь ?зенч?лекл?рен иск? алып ?и?азландырылды. Т?р?з? т?бенд?, кечкен? бакчаны х?терл?теп, “яшелч? бакчасы ”, ирт? яздан т?т?лл?рг? к?череп утырту ?чен, т?р?з? т?пл?ренд? ч?ч?к ?сентел?ре ч?чел? ??м ?з участокларында т?рбияче бел?н берлект? т?рбиял?п ?стерел?. Балаларга экологик белем ??м т?рбия бир? эше ата-аналар бел?н тыгыз элемт?д? алып барыла. Ата-аналар бел?н берлект? уздырылган экологик сукмак буенча экскурсиял?р вакытында балалар табигать бел?н турыдан туры аралашалар. ?семлекл?р, кошлар, хайваннар д?ньясы бел?н якыннан танышалар, сакланырга тиешле тереклек иял?рен барлыйлар, экологик к?з?т?л?р алып баралар.
ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе»
Инша
Табигать- туган йортыбыз
Иншаны язды:
6Б сыйныф укучысы
?хм?дуллина Алия З.
Тикшерде:
татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
?хм?дуллина А.Г.
?лм?т, 2013
Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым.
Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р.
Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын.
Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле.
Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла.
?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к.
? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з.
?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
К?г?й башлангыч м?кт?п – балалар бакчасы
“Табигать — ти?сез х?зин?”
(Зурлар т?ркеменд? оештырылган чара)
Йомгаклау чарасы
.
Т?рбияче: Г.Г. Хайруллина
Эшч?нлекне? масаты: Балаларда туган ?ирг?, суга, ?авага, андагы тереклекк?, ?семлекл?рг? сакчыл караш, кайгыртучанлык, м?х?бб?т хисе т?рбиял?п, аларны? социаль-?сеш юн?лешен ныгыту.
Балаларны табигать ??м андагы ?зг?р?шл?р бел?н, галим-укытучы Каюм Насыйри курс?тк?н, шифаларын д?лилл?п а?латкан, дару ?л?нн?ре бел?н таныштырып, аларны? танып-бел? эшч?нлеген камилл?штер?.
Балаларга, б?ек галим ?йр?тк?нч?, ?з ?иребезне? д?вага яраклы ?семл?кл?рене? кыймм?тен к?рс?теп, ?з илене? патриоты булып, туган ил байлыкларыннан д?рес файдаланып, ?з с?лам?тлекл?ре турында кайгыртып яш?рг? кир?клеген а?лату.
Танып белг?н, к?з?телг?н м?гъл?матларларга нигезл?неп, аларны? с?йл?м телен, х?тер с?л?тен, шул ук вакытта экологик а?нарын ?стереп, с?лам?т, хезм?т с?юч?н, аралашучан, ярд?мчел ш?хес формалаштыруны д?вам иттер?.
Алдагы эш:
паркларга экскурсияг? бару;
?ир, су, ?ава турында ??г?м?л?р уздыру;
дару ?л?нн?ре бел?н танышу; аларны? битлекл?рен ясау;
кош тавышларын ты?лау, алар тормышын ?йр?н?; кир?кле тавышлар язылган аудиотасмалар ?з?рл??.
туган як, табигать турында ?ырлар, шигырьл?р ?йр?н?, с?зл?рен ятлау;
эшч?нлек ?чен к?ренеш ??м киемн?р ?зерл??;
?ти-?нил?рг? чакыру к?газьл?ре бир?;
Каюм Насыйри и?аты бел?н таныштыру,
“Шифалы ?л?нн?р” альбомы карау.
Эшч?нлек барышы:
(Зал урман аланына охшатып биз?л?, аланга балалар утырышкан, бернич? бала зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тотып, залга кер? ??м зал уртасында туктап кала)
1бала: Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык,?йд?г?з, утырып ял итик,
ч?ч?кл?ребезне чир?мг? куябыз. Малайлар, ниг? басып торасыз? Сез
д? минем янга утырыгыз.
2 бала: Бигр?к к?п ч?ч?к ?ыйдык. ?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н инде без аларны?
3 бала: ?йе, ?ебез бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас.
(Мен? аланда малай к?рен?, тиз ген? агач янына барып, аны? ботагын сындыра ??м шуны? бел?н куакларга суккалый башлый. Шулчак кошчык булып киенг?н бала куак артыннан к?т?релеп очып кит?)
1 бала: Нишлисе? син, ?н? кошчыкны куркытты?. ?крен ген? й?рс?? ни була?
2 бала: Аны? ?ле йомыркалары да бардыр. ?йд?, карыйбыз.
(Барлык балалар да й?гереп куак янына кил?л?р. Яфракларын аралап, оя эзлил?р)
1 бала: ?н? ул оя! Таптым, таптым
2 бала: Кагылма ояга!
1 бала: Ничек инде кагылма? ?н? йомыркалары нинди кечкен?, матур. Х?зер мин аларны алам. (Кулын суза)
Тавыш ишетел?:
Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кл?рне ?р?м иттегез, агачларны сындырдыгыз.
2 бала: Чу! Кем тавышы со? бу?
(Барысы да, куркып, артка чичен?. “Урман ху?асы” чыга)
Урман ху?асы: Бу мин, табигать сакчысы – Урман ху?асы. Явызлардан, усаллардан табигатьне саклыйм. Г?мб?, ?ил?к ??м чикл?векл?рне д?. Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а. ?г?р х?зер таягымны
селкеп ?иб?р?м ик?н, сез ?егезг? юлны б?тенл?й тапмасыз. А?ладыгызмы?
Балалар: Урман ху?асы, зин?ар, кичер безне. Без беркайчан да алай эшл?м?без.
Урман ху?асы: Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, шартымны ?т?рсезме?
Балалар: ?т?рбез, бабакай. Шарты?ны ?йт.
Урман ху?асы: Шартым шундый. ?н? теге агачлыкны к?р?сезм??
Балалар: К?р?без, к?р?без.
Урман ху?асы: Шул агачлык артында алан бар. Анда быел балалар ял ит?л?р, ? алар – табигатьне? чын дуслары. Урманны ч?п-чардан арындаралар, кош оялары ясыйлар. Су буйларын чистартып, агачлар утырталар, ?зл?рен? су коену урыны да ясадылар. ?йд?гез, алар янына барабыз, алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р.
(“Урман ху?асы” бел?н ?леге балалар залны ?йл?неп чыгалар ??м аланга килеп туктыйлар)
Урман ху?асы: Ис?нмесез, балалар!
Балалар: Ис?нмесез!
Урман ху?асы: Мен? сезг? кунаклар да алып килдем.
А.б.: Узыгыз, р?хим итегез! Сез мен? урман аланына килеп ?иттегез. Урман сезне ?зене? ?ыры бел?н каршы алды. Ты?лап карагыз ?ле аны? ?ырын (кош тавышларын ты?лау) кошлар сойраша, б???кл?р безелди, яфраклар ?зара шыбыр-шыбыр нидер с?йл?ш?. Инде тир?-ягыбызга игътибар итегез: к?пме хуш исле ?л?нн?р, ч?ч?кл?р ?сеп утыра. Алар кешел?рг? бик к?п файда китер?л?р.
?йе, балалар, урманны? матурлыгы-искиткеч. Нинди ген? т?мле ?ил?кл?р пешми анда. Т?рлед?н – т?рле г?мб?л?рен ?йтеп т? торасы юк. ?ле ул ?зене? дару ?л?нн?ре бел?н к?пме авыруларны да д?валый?! Бу турында Каюм бабагыз да бик к?п м?гъл?мат язып калдырган, шифаларын к?рс?тк?н.
(Башларына т?рле ч?ч?к битлекл?ре, дару ?л?нн?ре битлекл?ре кич?н балалар чыга, алар ярым т?г?р?к ясап балалар)
Каен: ?стемд?ге ак к?лм?гем ак кына
Кара парча биз?ге бар, вак кына.
Иск?н ?илл?р кагылдымы чак кына,
Челт?р ш?лемне ?илтим мин сак кына.
Минн?н такта яралар,
Дарулар да алалар.
Кычыктан: Шат булырсыз ??рвакыт
Ашасагыз кычыктан.
Витамин ул – кычыктан,
Авырмассыз ?ичкайчан.
Тузганак: Яратам мин та? нурын…
Дару минем тамырым.
Шик?ре д? ?ит?рлек,
Ч?й ясаса? кыздырып,
Т?ме исе? кит?рлек.
Балан: Суымны эч авыртса?:
Й?ткерс?? й? карлыкса? –
Ш?п дару юк минн?н д?
Дару ясыйлар минем
Х?тта кабыгымнан да.
Г?л?имеш: ?р?м?д? ?с?м мин
?им?ш т? мин, г?л д? мин.
Витаминны? оясы –
Барасы да ?ыясы.
М?тр?шк?: Мин – м?тр?шк?, тыйнакмын
З??г?р ч?ч?к атамын.
?анга, т?нг? л?зз?т биреп,
Хуш исл?р таратамын
Д?валыймын ют?лл?рне.
Татлы хуш исем бел?н.
Авырудан арынуны?
Ме? т?рле серен бел?м.
Г?лбадран: Ч?ч?кл?рем т?м-т?г?р?к,
?ете сары ?зл?ре.
?йтерсе?л?, карап тора.
Аннап ??йне? к?зл?ре
Д?валыймын буыннарны,
Сызлансалар, ??мм?сен.
Табам тик ярд?мд? ген?
Яш?вемне? м?гън?сен
Ромашка: Сары к?зле, ак керфекле
Ромашка да бар ?ле.
Т?кыя бик матур булыр
Кочагы?а ал ?ле.
Сукыр кычыткан: Мин кычыткан чакмыймын,
Шу?а да сукыр, дил?р
Тик шулай да минн?н бик к?п
Дарулар ?зерлил?р.
Бака ?л?не: Исемем с?ер булса да
Мине бик х?рм?тлил?р
Киселс? д?, канаса да
И? ?йб?т дару дил?р.
Мен? к?рдегезме! Каюм бабагыз да ?з ?иребезне? д?валары бар н?рс?д?н д? кадерле кыймм?т дип ?йтк?н бит. Чит ?ирл?рг?, илл?рг? барып эзл?п й?рисе, сатып аласы да юк. Бары тик аларны белерг?, табарга, сакларга гына кир?к!
(“Су кызы” киеменн?ге бер кыз кер?. Аны? киемен? т?рле ч?п-чар эленг?н.
Ул авыр ынгыраша, уфылдый)
Су кызы: Уф… Уф… ?л?м бугай.
А.б.: Кем син чиб?р кыз, ниг? уфылдыйсы??
Ни булди, с?йл? тизр?к.
Су кызы: Мин сезг? хезм?т итм?дем, кешел?р?
Мин сулыш бирдем, сусавын бастым, сусыл иттем,
Юдым сезне, тазарттым, ирк?л?дем,
Назладым сезне, хушландырдым,
Агымсуларда агуларыгыны агыздым.
… Инде х?ер, Су була торып,
?зем пычрандым, шакшыландым, т?мам агуландым.
Ишет?сезме? Мин – су,
Су – кранып яшим,
Су – лкылдап елыйм,
Су – садым чисталыкка –
Ничек чистарыныйм?!
Мин – су, тончыгам,
Су – лышым кысыла.
Су – кыр булмасагыз, коткарыгыз!
(“Су кызы” егыла)
А.б.: Чынлап та, балалар, суны тизр?к коткарырга кир?к. К?р?сезме, а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н. Мен? агу савыты, бусы иске к?г?рг?н чил?к, чери башлаган агач кис?кл?ре, х?тта бер кис?к сабын да.
(Суны чуп-чардан арындыралар)
Су кызы (?и?ел сулап куя, торып баса): Р?хм?т сезг?! Мине шакшыдан чистарттыгыз. Х?л д? кереп китте. ?йд?гез ?ле, шул шатлыктан ??мм?без бер биеп алыйк (К?м?к бию).
А.б.: Су кызы, син утырып ял ит, ? без си?а “Сандугачлы Ак инеш” диг?н шигырь с?йл?п китщрбез.
Бала: Ис?нме, Ак инеш!
Аптырап калды? м?лл?,
Бу, дип, нинди кунаклар?
Яры?а утыртырга
Алып килдек куаклар.
Юкса тир? ягы?да
Агачлар бетеп бара,
Сулыклар кибеп бара.
Казлары? б?тенл?йг?
Очып китс?, нишл?рсе??
Балыклары? ди?гезг?
Качып китс?, нишл?рсе??
Сандугачлар кунарга
Яшел талы? калмаса,
Кер?ш?ле ярларга
Ак дулкыны? какмаса,
Син д? кибеп бет?рсе?,
Кешег? ?пк?л?рсе?.
? син агарга тиеш,
? син чабарга тиеш,
Сабантуйлар каршына
Бары тик ап-ак килеш,
Сандугачлы Ак инеш.
А.б.: Шулай, балалар, суны, ?ирне, ?аваны пычратмаска, аларны? кадерен белерг? кир?к.
Су кызы: ?йе, суны пычрату – бик т? зарарлы. Агулы, пычрак суны эчеп, кеше ?зе д?, бар тереклек т? ?л?рг? м?мкин.
А.б.: ? х?зер берг?л?шеп “Чишм?не кем тизр?к чистарта?” диг?н уен уйнарбыз.
Уен: “Чишм?не кем тизр?к чистарта?”
(Уен барышы:Ике командага б?лен?л?р. ??р командага сулык ??м ч?п-чарларны? икенче яртысы ясалган р?семн?р ?ыелмасы бирел?. Сулыкта ч?п-чарларны? ярты р?семе ген? сур?тл?нг?н. Балалар ч?п-чарны? икенче яртысын алып, р?семд?ге ч?п-чарны тулыландырып, аларны алып куярга тиешл?р.)
А.б.: ? х?зер балалар сезг? “Болын” диг?н шигырь с?йл?рл?р. Аны аларга бабалары ?йр?тк?н.
Бала: Авылны? ике башында
Ямь-яшел болын иде,
Мин анда ?ич гамь белм??че
Бер ирк? колын идем.
Яз ?иттеме шул болында
Тургайлар ?ырлый иде,
?анны ирк?л??че мо?нар
К?н буе тынмый иде.
Т?н б?еклы тугаенда
Аккоштай й?з? идек,
Уха ашыйсы килг?нд?,
Балык та с?з? идек.
Бала: Ул болынны тракторлар
Ертып ?тк?нн?р иде
Балачагым эзен алар
К?меп китк?нн?р инде.
Тиг?н?к, шайтан таягы
Болынны баскан инде,
К?зе?не? явын алырлык
Ямьн?ре качкан инде.
Бала: Тургайлар да килми х?зер
?ыр сузарга бирег?,
Яргаланган туфракны
Кояш кына к?йд?р?.
Ниг? шулай табигатьне?
Ямен тет?без ик?н?
Кызыл китапка ?зебез
Килеп керм?без мик?н?!
А.б.: Табигатьне кадерл?п, саклап тормаса?, ул бозыла, ямен югалта. Мен? безне? балалар шул урманда ял ит?л?р. Бер ?к вакытта файдалы эш т? башкаралар. ?йд?гез ?ле, туган ?иребезне мактап, бер ?ырлап алыйк.
?ыр: “Г?лл?рем-г?лк?йл?рем”.
А.б.: Инде у?ганлыгыбызны тагын бер кат раслап, я?а утырткан агач ?сентел?рен? су да сиб?п алыйк.
Уен: “Кем суны тизр?к сибеп бетер??”
(Уен барышы: Шулай ук командаларга б?лен?л?р. Ике командага да савыт бел?н су ??м кашык бирел?. Алар чиратлап, каршы якта торучы агачка, кашык бел?н т?кмич? су сиб?рг? тиеш булалар.)
А.б.: ?иребез, суыбыз, ?авабыз да безне? яхшы эшл?ребезг? яхшылык бел?н ?авап кайтаралар. Агачларда т?мле ?имешл?р пеш?, тут?лл?рд? т?рле яшелч?л?р, кырларда мул игенн?р, бакча, болын ??м урманнарда хуш исле ч?ч?кл?р ?с?. Без аларга карап сокланабыз.
Урман ху?асы: Ничек со?, б?л?к?чл?рем, бу у?ган балалар сезг? ошадымы со??
Балалар: Бик т? ошады.
Бала: Мин д? ?з ялгышымны а?ладым. Чынлап та, ?г?р мин теге агачны сындырмаган булсам, кил?се елда аны? чикл?веге тагын да к?п булыр иде.
Бала: Без д? ч?ч?кл?рне алай к?п итеп ?ыймабыз. Х?зер без д? сезг? шигырьл?р с?йлеп к?рс?т?без.
Туган як к?генд? йолдызлар
Тоныкланса бер к?н, нишл?рмен?
Мин ?ск?ч корыса со?гы тал,
Серемне кемн?рг? с?йл?рмен?
Сандугачлар бизс? бакчамнан,
Ят к?рс? ?иремне торналар,
Нишл?рмен кипс?л?р к?лл?рем,
Корыса к?келе урманнар.
Бала: Тургайлар очмаса биект?,
Тозланса саф сулы чишм?л?р,
Саекса илемд? елгалар,
Кил?ч?к буыннар нишл?рл?р?
А.б.: Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н,
Саф ?ава аллатсын битемне,
Юлымда чир?мн?р ?сенн?р,
Берг?: Кешел?р, саклагыз ?иремне!
Кулланылган ?д?бият:
“М?гариф” журналы;
Эн?е М?эминова, Р. Гыйл??ева, Х. Халипов, Рахман Хисм?туллин, Р.Б?шер,
?. Габиди, Г?лназ Набиуллина шигырьл?ре.
3. К.Насыйрины? “Шифалы ?л?нн?р” китабы.
“?ырлыйк та, биек т?.” М. К?ш?пов
Табигать – ти?сез х?зин?.
Онытылмаган т?ш.
(Хик?я)
Берк?нне мин мен? ниндидер т?ш к?рдем. Еракта бер тавыш ишетел? иде.Мине кемдер чакыра иде. Ул тавыш ми?а таныш т?гел.
-Б?хет ул – табигать бел?н берг? булу, аны к?р?, аны? бел?н с?йл?ш? (Л.Н.Толстой), – диде бер тылсымчы.
-Н?рс? со? ул табигать?- дип уйладым мин. ?лб?тт?, агачлар, хайваннар, кошлар, б???кл?р.Ул мине ?з янына чакырып алды.Тылсымчы ми?а ?з р?семен к?рс?тте.
??м ми?а болай ?тте:
– Табигатьне саклау – ??р кешене? изге бурычы ул. Ч?нки кешене? тормышы табигать бел?н б?йл?нг?н. ?г?р кешел?р ?аваны, суны агулап, урманны корытып бетер?л?р ик?н, дим?к кеше ?з – ?зен юк ит? диг?н с?з. Ч?нки а?а яш?р ?чен ?ирлек калмый. Шу?а к?р? табигатьне к?з карасы кебек сакларга кир?к,-диде ул.
Мин аны? р?семен? карагач, шаккаттым. Бу безне? табигатебезме? Ул юкка гына чыга башламады.Чыннанда х?зер вакытта кешел?р табигать турында уйламыйлар. Кызганычка каршы, машиналар,завод ??м фабрикалар ?аваны пычраталар, ч?нки аларны? торбаларыннан ?авага зарарлы матд?л?р: корым, т?тен чыга. Пычрак ?ава кешел?р, ??нлекл?р, хайваннар ?чен зарарлы.
Тылсымчы болай ?тте:
-Кеше гомеренд? бер тапкыр булса да агач утыртырга тиеш,-дип юкка гына ?йтм?г?нн?р.
?г?р кешел?р агачларны утыртмасалар,елгаларны, инешл?рне,чишм?л?рне чистартмасалар,табигатьне сакламасалар, табигать яш??д?н туктар иде.
Шул вакытта ?нине? тавышы ишетелде.?ни мине уята иде.Мин шул чакта сикереп уяндым.?ниг? ?земне? т?шемне с?йл?п бирдем.
?ни ми?а болай ?тте:
-Кеше -?зе д? табигать баласы бит. Шу?а к?р? ??р кеше табигатьне яратырга, аны сакларга тиеш.
Мин аны? с?зл?рен а?ладым.??м ?земне? дусларыма ?иткерерг? тырыштым.
Табигать – туган йортыбыз, аны? кадерен белик! Табигатьне саклыйк!
Сихри табигать.
(Хик?я)
Алтын к?з кит?г?, ап-ак салкын кыш таягына таянып кунакка кыш килде.Ул акрын гына ?ир ?стен? к?б?л?к-к?б?л?к кар яудырырга кереште.Кар б?ртекл?ре,?емелд?шеп,берсе бел?н берсе уйлап ?ир-анага коелдылар.Озакламый ?ир ?сте ап-ак юрган ябынды.Кыш ?зене? ак кел?мен ??йде.Зифа каеннар кар кызларыдай басып торалар.Узган ??йне? табигый у?айсызлыкларыннан т?мам аптырап ал?ыган урман-кырлар,х?зерг? барысы да тукталып торып, кил?се елда эшне я?а к?ч бел?н ??м я?ача башлап ?иб?р? ?чен ак юрганга т?ренеп, тир?н йокыга талган.Матур кышкы кунакларыбыз- кызылт?шл?р инде октябрь ахырында ук килеп ?итк?нн?р иде.Безне? кышкы урманнар, бакчалар,кырлар бу матур кошлардан башка бик ямансу булыр иде.
К?зге я?гыр к?нн?ренд?, затлы каурыйларын чылатудан куркып,агач куышында ачлы-туклы гомер уздырган зур чуар тукран, кышкы,салкын к?нн?р урнашкач, ??р к?н ирт?к торып эшк? тотына:” Тук-тук-тук”.
Мен? шуный матур, сихри, серле табигать минем к?з алдымда кил?. ?йе, безне? табигать бик матур ??м бай. ??р кеше табигать турында уйларга тиеш. Быел да экологик елы булды. Шу?а к?р? д? экология, экологик т?рбия бир? и? актуаль проблема булып кала. Табигатъ б?ген безд?н ярд?м к?т?. Безне? планетабыз бик нык пычранган, без зур бер ч?плект? яш?г?н кебек, л?кин кешелек ?ле моны а?лап бетер? алмый. Без б?ген ?ирд? яшибез, л?кин кил?ч?к буыннар яши алырмы? Ул сорауга мен? шулай ?авап биреп булыр дип уйлыйм.
”Табигатьне? чисталыгы – кеше кулында”,-диг?н м?каль бар.Чыннан да кеше ?з табигате турында кайгыртмаса, ул юкка чыгачак.
“Шуны? ?чен ??р кеше табигать турында уйларга тиеш. Безне? ??ркайсыбыз ?йл?н? – тир?д?ге табигатьк? сак карарга тиешбез”,-диде ми?а д?? ?нием.
Мин д?? ?нием бел?н риза. ?йд?гез, барыбыз берг? табигатебезне саклыйк. Яз к?нн?ренд? ?м?л?рг? чыгыйк, ч?п-чардан арындырыйк, кошларга ярд?м итик,сыерчыклар кил?г? оялар ясап элик.
Тыныч еллар, у?ышлы ??м б?хетле еллар килсен! Чынлап та, табигать-ти?сез х?зин? ик?н!
Яр Чаллы Муниципаль бер?млеге башкарма комитетыны? м?кт?пк?ч? белем бир? идар?се “Нурч?ч?к” исеменд?ге №23 балалар бакчасы
М?кт?пк? ?зерлек т?ркеменд? уздырылган экологик кич?.”
Тема: “Табигать-ти?сез х?зин?.”
?тк?рде: .
т?рбияче Волочай А.З.
эш стажы 3ел
Яр Чалы ш???ре
2014
Зал урман аланына охшатып биз?л?, ”аланга” балалар утырышкан.Бернич? кыз ??м малай,зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тотып, залга кер? ??м зал уртасын-да туктап кала.
?дил?. Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык, ?йд?гез утырыйк, ял итик.
Айсылу.Ч?ч?кл?рне чир?мг? куегыз, ниг? басып торасыз?Утырыгыз.Бигр?к к?п ч?ч?кл?р ?ыйдык.?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н без бу ч?ч?кл?рне?
Марат.?йе, ?ебез бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас.
(Мен? аланда Илназ к?рен?,тиз ген? агач янына барып ,аны? ботагын сындыра ??м шуны? бел?н куакларга суккалый башлый.Шулчак кошчык булып киенг?н бала,куак артыннан к?т?релеп,”очып” кит?).
Айсылу.Илназ, нишлисе? син, ?н? кошчыкны куркытты? бит.?крен ген? й?рс?? ни була?
Илназ.Аларны? ?ле йомыркалары да бардыр.?йд? карыйбыз.
(Балалар й?гереп куак янына кил?л?р, яфракларын аралап, оя эзлил?р).
Марат.?н? ул оя!Таптым,таптым!
?дил?. Кагылма ояга,Марат.
Марат.Ничек инде кагылма??н? йомыркалары нинди кечкен?, матур.Х?зер мин аларны алам.(Кулын суза).
Тавыш ишетел?.Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кл?рне ?р?м иттегез,агачларны сындыргансыз.
Марат.Ч?!Кем тавышы со? бу?(Барысы да,куркып ,артка чиген?.? им?н агачы артыннан “Урман ху?асы” чыга).
Урман ху?асы. Бу мин, табигать сакчысы – Урман ху?асы.Явызлардан,усаллардан табигатьне саклыйм.Шулай ук г?мб?,?ил?к ??м чикл?векл?рне д?.Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а.?г?р х?зер таягымны селкеп ?иб?р?м ик?н,сез ?егезг? юлны б?тенл?й тапмассыз.А?ладыгызмы?
Балалар.Урман ху?асы, кичер безне!Без б?т?н беркайчан да алай эшл?м?без.
Урман ху?асы.Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, шартымны ?т?рсезме?
Балалар.?т?рбез, бабакай. Шарты?ны ?йт.
Урман ху?асы.Шартым шундый.?н? теге агачлыкны к?р?сезме?
Балалар.К?р?без,к?р?без.
Урман ху?асы.Шул агачлык артында лагерь бар.Анда быел балалар ял ит?л?р,? алар – табигатьне? чын дуслары. Урманны ч?п-чардан арындыралар, кош оялары ясыйлар. “З??г?р к?л” тир?сен чистартып,?зл?рен? су коену урыны да ясадылар. ? мен? б?ген “Табигать-ти?сез х?зин?”диг?н темага кич? уздыралар.Концерт куялар. Алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р.Минем бел?н шунда барырсыз.
Балалар.Без риза,риза.Х?зер ?к шунда барырбыз.(“Урман ху?асы” бел?н балалар залны ?йл?неп чыгалар ??м “лагерьда ял ит?чел?р” янына килеп туктыйлар.)
Урман ху?асы.Ис?нмесез,балалар!
Балалар.Ис?нмесез.
Урман ху?асы.Мен? сезг? кунаклар да алып килдем.
1 бала.К?пт?н к?т?без сине,Урман ху?асы.Х?зер концертны башлыйбыз. Р?хим итеп утырыгыз.
И к??елле ??й к?ненд?-
Табигать кочагында
Мен? шуны ист? тоту
Кир?ктер шул чагында.
Агачларны сындырмагыз,
Кош оясын ватмагыз,
Суларны да пычратмагыз,
Пыяла,ч?п атмагыз.
Эссе чакта,коры чакта
Урманда ут якмагыз.
Барысы берг?.Табигать- ул безне? ?ни,табигатьне яклагыз!
(Урман ху?асы бел?н килг?н н?нил?р оялып башларын аска иял?р)
А.б. ? х?зер безне? Альбина туган ягыбыз табигатен? багышланган “Шушы яктан,шушы туфрактан без” диг?н ?ыр башкара.
А.б.??ркем ?чен ?зене? торган ?ире,туган ягы бик т? кадерле.Ч?нки б?тен н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана. Шу?а к?р? д? кечкен?д?н ?к табигатьне яратырга, сакларга ?йр?нерг? кир?к.? х?зер мин сезг? урманда булган бер х?л турында с?йлим.
Бара поши бик сак атлап,
Б?лки сиз?дер ?аны-
Агач арасында качып
Сагалый мылтык аны.
Карурманны кин?т кен?
Г?рселд?? чорнап алды,
Поши алга ыргылды да
Шапылдап ?ирг? ауды.
Нич? еллар…
?ич онытмыйм
Шушы авыр мизгелне
Ничек кен? аклансам да
Юк, кичермим ?земне.
Ята к?к поши ?аман да
Агачлар арасында.
Калган к?к ?пк? с?зл?ре
К?зл?ре алмасында.
Сине? мондый битарафлык
Х?ят бел?н дуслыкмы?
К?рде?, ниг? кис?тм?де?
Яшеренг?н мылтыкны?(?.Габиди)
Мен? шундый гомер буе ?кенерлек х?лл?р д? була бу д?ньда.Д?рес,?лег? безне? урманнарыбыз бик бай.?йд?гез,?ле х?зер Айсылуны? ничек итеп д?? ?нисен? ?ил?к ?ыюы турында ?ыр ты?лап китик.
Д?? ?ниг? б?л?кк?.
1. ?ил?к ?ыям чил?кк?
Д?? ?ниг? б?л?кк?
Ул б?л?кк? шатланыр,
Мине тагын яратыр.
Куш.Б?л?кк?,б?л?кк?
?ил?к ?ыям чил?кк?.
Б?л?кк?,б?л?кк?
?ил?к ?ыям чил?кк?.
2. Й?гер?-й?гер? мин ?ыям,
Чил?кк? салып куям.
Чил?гем тизд?н тулыр,
Д?? ?нием шат булыр.
Кушымта.
А.б.?йе,балалар,урманны? матурлыгы –искиткеч. Нинди ген? т?мле ?и-л?кл?р пешми анда.т?рлед?н-т?рле г?мб?л?рен ?йтеп т? торасы юк.?ле бит ул ?зене? дару ?л?нн?ре бел?н к?пме авыруларны да д?валый?! (Башларына т?рле ч?ч?к битлекл?ре киг?н балалар чыга,алар ярым т?г?р?к булып басалар).
Г?л?имеш (Г.Лилия). ?р?м?д? ?с?м мин
?имеш т? мин,
Г?л д? мин.
Витаминны? оясы-
Барасы да ?ыясы.
Каен. ?стемд?ге ак к?лм?гем ак кына.
(Л?йс?н) Кара парча биз?ге бар,вак кына.
Челт?р ш?лемне ?илпим мин сак кына.
Минн?н такта яралар,дарулар да алалар.
?ыр. Ак каен.
Кычыткан.Шат булырсыз ??рвакыт ашасагыз кычыткан
(Альбина) Витамин ул-кычыткан,авырмассыз ?ичкайчан.
Тузганак.”Тузганак” дип ?йтс?л?р д? тузгыганым юк бер д?.
(Н?ргиз?) Алтын сыман ч?ч?к атып утырам балкып ?ирд?.
Яратам мин та? нурын…Дару минем тамырым.
Шик?рем д? ?ит?рлек,ч?й ясаса? кыздырып,
Т?ме исе? кит?рлек.
Балан. Суымны эч авырса?;й?ткерс?? я карлыкса?-
(Р?фия) Ш?п дару юк моннан да.
Дару ясыйлар минем
Х?тт? кабыгымнан да.
“Су кызы” киеменн?н бер кыз кер?,ул авыр ы?гыраша,уфылдый.
Су кызы.Уф…Уф…?л?м бугай.
А.б.Кем син,чиб?р кыз.Ниг? уфылдыйсы??Ни булды,с?йл? тизр?к. Су кызы.Минме сезг? хезм?т итм?дем,кешел?р? Мин сулыш бирдем,сусавыгызны бастым, Юдым сезне,тазарттым, Назладым сезне ,хушландырдым, Инде х?зер Су була торып, ?зем пычрандым,шакшыландым,т?мам агуландым. Мин –су, Су-кранып яшим. Су-садым чисталыкка- Ничек чистарыныйм? Мин –су,тончыгам, Су-лы-шым кысыла. Су-кыр булмасагыз,коткарыгыз! (“Су кызы” егыла).
А.б.Чынлап та,балалар,суны тизр?к коткарырга кир?к.к?р?сезме,а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н.Мен? агу савыты,бусы иске к?г?рг?н чил?к.Чери башлаган агач кис?кл?ре,х?тт? бер кис?к сабын да бар. (Бернич? бала суны ч?п-чардан чистарталар).
Су кызы.(?и?ел сулар куя,торып баса).Р?хм?т сезг?!Мине шакшыдан чистарттыгыз.Мен? х?зер суымны эч?рг? д? ярый инде.
А.б. Су кызы,син утырып ял ит.? х?зер Айсылу си?а Р.Б?ш?рне? “Сандугачлы ак инеш”диг?н шигырен с?йл?р.
Ис?нме,Ак инеш!Аптырап калды? м?лл?.
Бу,дип,нинди кунаклар?
Яры?а утыртырга
Алып килдек куаклар.
Юкса тир? ягы?да
Агачлар бетеп бара,
Сулыклар кибеп бара
Казлары? б?тенл?йг?
Очып китс? нишл?рсе??
Балыклары? ди?гезг?
Качып китс? нишл?рсе??
Сандугачлар кунарга
Яшел талы? калмаса.
Кер?ш?ле ярларга
Ак дулкыны? какмаса.
Син д? кибеп бет?рсе?,
Кешег? ?пк?л?рсе?.
? син агарга тиеш,
? син чабарга тиеш,
Сабантуйлар каршына
Бары тик ап-ак килеш,
Сандугачлы Ак инеш.
А.б.Шулай, балалар, суны, ?ирне, ?аваны пычратмаска, аларны? кадерен белерг? кир?к.
Су кызы.?йе суны пычрату-бик т? зарарлы.Агулы,пычрак суны эчеп,кеше ?зе д? авырый башлый.Су ?лс?,кеше ?зе д?,бар тереклек т? ?л?рг? м?мкин.
А.б.Балалар х?зер “Болын” диг?н шигырьне с?йл?рл?р.
Р?фия Авылны? ике башында
Ямь-яшел болын иде.
Мин анда ?ич гамь белм??че
Бер ирк? колын идем.
Яз ?иттеме шул болында
Тургайлар ?ырлый иде.
?анны ирк?л??че мо?нар,
К?н буе тынмый иде.
Т?нбоеклы тугаенда
Аккоштай й?з? идек,
Уха ашыйсы килг?нд?,
Балык та с?з? идек.
Г?лнур.Ул болынны тракторлар
Ертып ?тк?нн?р инде.
Балачагым эзен алар
К?меп китк?нн?р инде.
Тиг?н?к,шайтан таягы
Болынны баскан инде,
К?зе?не? явын алырлык
Ямьн?ре качкан инде.
Тургайлар да килми х?зер
?ыр сузарга бирег?,
Яргаланган туфракны
Кояш кына к?йдер?.
Ниг? шулай табигатне?
Ямен тет?без ик?н?
Кызыл китапка ?зебез
Килеп керм?без мик?н?!
А.б. Табигатьне кадерл?п,саклап тормаса?,ул бозыла ямен югалта.Мен? без-не? балалар шул урманда ял ит?л?р.Бер ?к вакытта файдалы эш т? башкара-лар.?йд?гез ?ле,у?ган балаларыбызны мактап,бер ?ырлап,биеп алыйк. (?зг?ртелг?н “К?рия-З?к?рия” ?ыры башкарыла).
1. Илназ яшелч?л?р ?стер?,Илназ яшелч?л?р ?стер?.
Вакытында суын сибеп,помидорын пешер?.
Куш.К?рия-З?к?рия коммая,
К?ри комма, З?к?рия, З?к?рия коммая.
2. Марат яшелч?л?р ?стер?,Марат яшелч?л?р ?стер?.
Вакытында ч?бен утап,кыярын да ?стер?.
Кушымта.
3. Лилия ч?ч?кл?рне ?стер?, Лилия ч?ч?кл?рне ?стер?.
Вакытында сулар сибеп,матур г?лл?р ?стер?.
Кушымта.
4. Айнур-бик тырыш малай, Айнур-бик тырыш малай.
Аны? эшл?ве яхшы,аннан ?рн?к алыгыз.
Кушымта.
А.б.?иребез,суыбыз,?авабыз да безне? яхшы эшл?ребезг? яхшылык бел?н ?авап кайтаралар.Агачларда т?мле ?имешл?р пеш?,т?т?лл?рд? т?рле яшелч?л?р,кырларда мул игенн?р,болын ??м урманнарда хуш исле ч?ч?кл?р ?с?.Без аларга карап сокланабыз.? кызларыбыз ис? кайчак ул ч?ч?кл?рд?н такыял?р ?реп башларына киял?р.Х?зер без д? “Такыя ?р?м” диг?н уен уйнарбыз.(Башларына ч?ч?к р?семн?ре киг?н балалар зур т?г?р?к ясап басалар,алып баручы уртада кала.Ул ?ырлый).
Мин й?рим болында,
Ч?ч?кл?р к?п монда.
Ч?ч?кл?р ?ыям,такыя ?р?м.
(Алдан балаларны? ??рберсен? ч?ч?к исеме кушылган була).
А.б. Тукранбаш-бал кисм?ге ик?нлеген белегез
Хуш исл?рен сибеп торыр,такыя итеп ?регез.
(Тукранбаш ч?ч?ге уртага чыга.Алып баручы бел?н тукранбаш ч?ч?ге икесе ике якка й?гереп кит?л?р,буш урынны алырга торышалар.Кем урынсыз кала, шул уенны д?вам иттер?.Ч?ч?к чакыру с?зл?ре).
Елан к?зе.Елан к?зе, Елан к?зе,исеме бик с?ер ?зе.
Исеме с?ер булса да,га??еп матур ?зе.
Ромашка.Сары к?зле,ак керфекле ромашка да бар ?ле.
Такыя бик матур булыр,кочагы?а ал ?ле.
Мил??ш?.Аллы-г?лле мил??ш? безне? бел?н с?йл?ш?.
-Мине онытып калдырма,такыя ?р,- дип д?ш?.
А.б.К?рдегезме инде,уенда катнашкан ч?ч?кл?ребез матур итеп ?ырлый да,бии д? бел?л?р.Шулай итеп,концертны т?мамлар вакыт та ?итте.
Урман ху?асы.Ничек со?,б?л?к?чл?рем,бу у?ган балаларны? концерты сезг? ошадымы со??
Балалар.Бик т? ошады.
Илназ.Мин д? ?з ялгышымны а?ладым.Чынлап та,?г?р мин теге чикл?век агачын сындырмасам,кил?се елда аны? чикл?веге тагын да к?п булыр иде.
?дил?. Без д? ч?ч?кл?рне алай к?п итеп ?ыймабыз.?йг? алып кайту ?чен бернич?сен сак кына ?з?рбез.
Марат.Х?зер без д? сезг? шигырьл?р с?йл?п к?рс?т?без.
Туган ил к?генд? йодызлар тоныкланса бер к?н,нишл?рмен?
Мин ?ск?ч корыса со?гы тал,серемне кемн?рг? с?йл?рмен?
Илназ.Сандугачлар бизс? бакчамнан,ят к?рс? ?иремне торналар,
Нишл?рмен,кипс?л?р к?лл?рем,корыса к?келе урманнар.
Айсылу.Тургайлар очмаса биект?,тозланса саф сулы чишм?л?р,
Саекса илемд? елгалар,кил?ч?к буыннар нишл?рл?р?
?дил?. Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н,
Саф ?авасы аллатсын битемне,
Юлымда чир?мн?р ?ссенн?р,
Берг?. Кешел?р саклагыз ?иремне!
Урман ху?асы.Минем д? сезг? ?йтер с?зем бар (Ф.Яруллинны? «Р?н?ем?сен» шигырен с?йли).
?ыр.”Чишм?л?р иле” .
Шарафеева Гулина Рифатовна – учитель начальных классов
I квалификационной категории Чуру-Барышевской ООШ.
Стаж работы – 23 года.
Тема: Табигать – ти?сез х?зин?. (Сыйныфтан тыш чара)
Максат: табигать кочагында ?з-?зе?не д?рес тоту кагыйд?л?ре бел?н таныштыру, ?зе?не? табигатьт?ге гам?ле??, м?н?с?б?те?? ??рвакыт б?я бирерг? ?йр?т?;
укучыларны? экологик белемн?рен тир?н?йт?, табигатьне саклауда ?зе?н?н ?леш керт? ихтыя?ы уяту;
табигатьк? гуманлы м?н?с?б?т, тереклек ?чен ?аваплылык хисе т?рбиял??;
Катнашалар: Урман ху?асы, Су кызы, балалар, укытучы.
Зал урман аланына охшатып биз?л?. Зур-зур ч?ч?к б?йл?мн?ре тоткан бернич? кыз ??м малай «алан»га кер?.
Г?з?л. Инде шактый ?ир ?ттек, арыдык, ?йд?гез, утырып ял итеп алыйк.
Л?йс?н. ?йд?гез, ч?ч?кл?рне чир?мг? куеп торыйк.
Г?з?л. Бигр?к к?п ч?ч?к ?ыйдык. ?йг? алып кайтып ?иткер? алырбызмы ик?н инде без аларны?
Л?йс?н. ?йе, ?йг? кад?р бик ерак шул, ч?ч?кл?рне? яртысын калдырмыйча да булмас.
(Мен? «алан»да ?мир к?рен?, тиз ген? «агач» янына барып, аны? бер ботагын сындырып ала ??м шуны? бел?н «куаклар»га суккалый башлый. Шулчак кошчык булып киенг?н бала, «куак» артыннан «очып кит?».)
Г?з?л. ?мир, нишлисе? син? ?н? кошчыкны куркытты? бит. ?крен ген? й?рс?? ни була?
?мир. Аны? ?ле йомыркалары да бардыр. ?йд?гез, карыйбыз. ?н? ул оя! Таптым, таптым!
Г?з?л. Кагылма ояга!
?мир. Ничек инде кагылма? ?н? йомыр¬ калары нинди кечкен? ??м матур. Х?зер мин аларны алам.
(Тавыш ишетел?: «Кем ?ле анда кош оясын туздырырга ?ыена? К?пме ч?ч?кне ?р?м итк?нсез, агачларны сындыргансыз».)
Л?йс?н. Ч?, кем тавышы бу?
(Балалар куркып кала.Урман ху?асы кер?.)
Урман ху?асы. Мин — табигать сакчысы, Урман ху?асы. Явызлардан, усаллардан таби¬гатьне саклыйм. Бу урманда барлык табигать х?зин?л?рен? мин ху?а.
?г?р х?зер серле таягымны селкеп ?иб?р?м ик?н, сез ?егезг? юлны б?тенл?й таба алмассыз. А?ладыгызмы?
Балалар.Урман ху?асы, зин?ар, кичер безне. Без башка беркайчан да алай эшл?м?без.
Урман ху?асы. Бу юлга гафу ит?м, тик бер шартым бар, ?т?рсезме?
Балалар. ?т?рбез, бабакай, тизр?к шарты?ны ?йт.
Урман ху?асы. Шартым шундый. ?н? теге агачлыкны к?р?сезме?
Балалар. К?р?без, к?р?без.
Урман ху?асы. Шул агачлык артында ла¬герь бар. Анда быел балалар ял ит?, ? алар — табигатьне? чын дуслары: урманны ч?п-чардан арындыралар, кош оялары ясыйлар. ? мен? б?ген алар «Табигать — ти?сез х?зин?» диг?н темага кич? уздыралар. Алар сезне д? чын табигать сакчылары булырга ?йр?терл?р. Минем бел?н шунда барырга сез ризамы?
Балалар. Без риза, риза. (Барысы берг? кит?л?р.)
Урман ху?асы. ?н?, З??г?р к?л буена якынлашабыз. Шунда ?зр?к ял да итеп алырбыз.
(Су кызы киеменн?н бер кыз кер?, ул авыр ы?гыраша, уфылдый.)
Су кызы. Уф… уф…
Урман ху?асы. Ниг? уфылдыйсы? су кызы? Ни булды, с?йл? тизр?к?
Су кызы.
Мин к?п хезм?т иттем кешег?.
Сулыш бирдем, сусауны бастым,
Юдым сезне, тазарттым,
Назладым, хушландырдым,
Инде х?зер, су була торып.
?зем пычрандым, т?мам агуландым.
Ишет?сезме?
Мин — су.
Сукранып яшим,
Сулкылдап елыйм.
Сусадым чисталыкка —
Ничек чистарыныйм?
Мин — су, ?зем тончыгам,
Сулышым кысыла.
Сукыр булмагыз, коткарыгыз!
Урман ху?асы. Чынлап та, суны тизр?к коткарырга кир?к. К?р?сезме, а?а ?лл? нил?р ябышып бетк?н.
(Балалар суны ч?п-чардан чистарталар. Су кызы ?и?ел сулап куя, торып баса.)
Р?хм?т сезг?! Мине пычрактан арындырдыгыз.
Урман ху?асы. Юлыбызны д?вам итик. Мен?, балалар янына да килеп ?иттек. Сезг? кунаклар да алып килдем.
Балалар. Ис?нмесез!
Алып баручы. К?пт?н к?т?без сине, Урман ху?асы. Р?хим итеп утырыгыз. Балалар урман аланыны тезелеп утыралар.
Минем сезг? бер ?кият с?йл?п кит?сем кил?.
Табигать ??м Кеше.
Борын-борын заманда яш?г?н ике дус – Табигать ??м Кеше. Бик тату яш?г?нн?р. Табигать Кешене ашаткан-эчертк?н, киендерг?н, дошманнардан саклаган. Дусты авырса, аны шифалы ?л?нн?р бел?н, ?ил?к-?имеш бел?н д?валаган. Кеше ч?ч?кле болыннарда уйнаган. Шулай итеп, Кеше Ба?адир булып ?итлекк?н. К?нн?рд?н берк?нне Кешене бу у?айлы тормыш туйдыра башлаган. Ул Табигатьк? каршы баш к?т?рг?н. Аны? болыннарын таптаган, агачларын киск?н, урманнарын яндырган, елгаларын пычраткан. “Д?ньяга х?зер мин ху?а”,- дип кычкырган Кеше. Табигать, бу явызлыкны к?реп, артка чигенг?н. “Мин Табигатьне ?и?дем, бар д?нья ми?а буйсына”, -дип мактанган Кеше. Табигатьне? кешег? ачуы чыккан. Ул Кешег? бирг?н байлыкны тартып алган. Эч? торган суын киптерг?н. Кешене буш яланда калдырган. Кеше ?чен д?нья ямьсезл?нг?н. ??м ул бик нык елаган. Табигатьсез яш?? м?мкин т?геллеген а?лаган. Ул табигатьне эзл?п китк?н. К?н барган, т?н барган. Ни?аять, тапкан. Табигатьт?н гафу ?тенг?н.
-Табигать кешег? ничек ярд?м итк?н? ? кеше нишл?г?н? Ни ?чен кеше кайгырган? Кеше д?рес эшл?г?нме? Табигать аны гафу ит?рме?
-Нинди н?ти?? ясап була? (Табигатьсез яш?п булмый.)
Алып баручы. ??ркем ?чен ?зене? торган ?ире, туган ягы бик т? кадерле. Ч?нки б?тен н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана. Шу?а к?р? д? кечкен?д?н ?к табигатьне яра¬тырга, сакларга ?йр?нерг? кир?к.
? х?зер ?йд?гез 2 т?ркемг? б?ленеп белемн?ребезне тикшереп карыйк.
Мин сорауны ?йтк?ч башта берг?л?п ки??ш?сез. ?авап ?зер булгач “яшел кулны” к?т?р?сез. Бер бала ?авап бир?.
Т?ркемн?рг? сораулар.
1т?ркемг?:
1) Урманда ташлап калдырылган к?газь черемич? нич? ел саклана? ( 2-3 ел)
2) Походтан калган ч?п-чарны урманда кая куярга?
( Учакта яндыргач, к?меп куярга).
3) Ни ?чен кош йомыркаларын тотып карарга ярамый? (?ни кош ташлап кит?)
4)Бер к?нд? 100 ме? корткычны юк ит?че кош-урман докторы ( тукран)
5)Нинди хайванны? колаклары аякларында? (чикертк?)
6) Экология н?рс? ул?( Табигатьне саклау турындагы ф?н)
2 т?ркемг?:
1)?ирд? калдырылган полиэтилен пакет нишли? (Таркалмый, череми саклана ).
2) Ни ?чен урманда ч?ч?к ?ыярга ярамый?( Алар арасында бик сир?к очрый торган, Кызыл китапка кертелг?нн?ре булуы бар)
3) Походтан калган буш консерв савытларын нишл?терг??
(Яндырып к?м?рг?).
4) Кайсы кош оя ясамый, балаларын ?зе ?стерми? (к?ке)
5)Тере организмнарга сулау ?чен кир?кле газ? (кислород)
6) Кем алманы аркасы бел?н ?ыя? (керпе)
Практик эш
“Табигатьт? ?зе?не ничек тотарга?” ??р команда шартлы билгел?р ясый.
Н?ти?? ясау
1 нче бала.
И к??елле ??й к?ненд?
Табигать кочагында!
Мен? шуны ист? тоту
Кир?ктер шул чагында!
2 укучы:
?ирд? безне? ?чен диеп
?с? матур ч?ч?кл?р.
Явыз куллар ?зм?с?л?р,
Шулай гел ?с?ч?кл?р.
3нче бала.
Агачларны сындырмагыз,
Кош оясын ватмагыз.
Суларны да пычратмагыз,
Пыяла, ч?п атмагыз.
4 укучы
Урмандагы агачларны
Калдырмыйча кисс?л?р,
Урмансыз калган кешел?р
Кил?ч?кт? нишл?рл?р.
5 укучы
Табигать бетс? ?г?р д?,
Кешелек т? бит бет?,
Шу?а к?р? уйлан ныклап,
Алда сине ни к?т??
6 нче бала.
Эссе чакта, коры чакта
Урманда ут якмагыз.
Барысы берг?.
Табигать ул — безне? ?ни,
Табигатьне саклагыз!
?лм?т ш???ре муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе “1 нче номерлы гомуми урта белем бир? м?кт?бе”
Табигать – ти?сез х?зин?
Экологик б?йр?м
?тк?рде: укытучы Гимадиева Илс?я Илдар кызы
2012-2013 уку елы
Тема: ” Табигать – ти?сез х?зин? ”
Максат:
балаларга тир? – якны саклауны? м??имлеген, табигать байлыкларыны? файдалылыгын т?шендер?;
?йл?н? – тир? мохитне баетуга ?леш керт? омтылышы тудыру;
туган якка м?х?бб?т; халкыбызны? гореф — гад?тл?ре бел?н горурлану хисе т?рбиял??;
– Без ??мм?без табигатьне?
Бер б?ртеге, бер г?ле.
Туып гомер ит?без д?
?ирг? кит?без кире.
” Й?р?ксез яши алмаган кебек, кеше берничек т? туган ?ирсез яши алмый ” диг?н танылган язучы К. Паустовский.
– Шушы яктан, шушы туфрактан без,
Кит? калсак ?т? бер якка
Таллар ?ырлап, чишм?л?ре чы?лап,
?янкел?р елап озата.
-Шушы яктан, шушы туфрактан без,
Читт? й?рс?к, шу?а к?р?дер
Чишм? ?ырлап, ?янкел?р елап,
Таллар ?ырлап т?шк? кер?дер.
-Читт? й?рг?н чакта сагындырып
Керер ?чен т?нл? т?шен?
З??г?р та?лы, биек аяз к?кле
Туган ?ире кир?к кешег?.
Яш?р ?чен бетм?с к?ч алырга
Олысына ??м д? кечег?,
М?х?бб?тле, ямьле, м?рх?м?тле
Туган ягы кир?к кешег?.
– Д?рес. ?ир – анабыз безг? бик м?рх?м?тле. Шу?а да без а?а яхшылык ??м игелек бел?н ?авап бирик.
Безне? татар халкы борын – борыннан чишм? – к?лл?рне, урман -болыннарны к?з карасы кебек саклаган. ?й алдын агач куаклар бел?н биз?с?, т?р?з? т?пл?ренд? г?лл?р ч?ч?к аткан.
Гаил?д? бала туса.
– Им?нд?й нык бул,
Чыршыдай биек бул,
Каендай ак бул
Чишм?д?й саф бул, дип тел?к тел?г?нн?р.
-Д?ньялар ?зг?р?, яхшы булуларына да карамастан, гореф – гад?тл?р юкка чыга. Кешене тудырган, туендырган, киендерг?н, сусаганда су, сулар ?чен ьава бирг?н табигать б?ген ни х?лд??
– Бер караса?, бу табигать
Шул килеш, борынгыча,
Г?лл?р ?с?, ?илл?р ис?
Ди?гез шаулый, кош оча.
-Бер караса?, бу табигать
Т?мам ?зг?реп бетк?н,
Кояш ?зе аптырыйдыр,
Теге кипк?н, бу кипк?н.
– К?к г?мб?з ?зг?рм?с? д?,
?ирд? х?лл?р башкарак
Кеше диг?н ху?а затка
Тереклек тора карап.
– ? кеше со? ничек карый
?зене? бурычына
И? башта син бу сорауга
?зе?н?н ?авап сора.
– Кеше ?з бурычына ??рчак ?аваплы карамый шул. Зур кыймм?тк? ия урманнарыбыз тыштан гына урман. Чынлыкта аларны? к?п ?леше киселг?н.
– Алдан кис?, арттан кис?
У?нан, сулдан кис?
Кеше урман кис?
Эшл?р кайнап тора
Балта уйнап тора
– ? бит кешене? урманга бурычы чиксез.
Н?рс? со? ул урман?
Урман – безне? байлыгыбыз.
Урман – саф ?ава, дым ??м к?л?г?.
Урман – кошлар ??м ??нлекл?рг? туган йорт.
Урман – безне? дустыбыз, ?ирне? дымын саклап, кешег? мул у?ыш алуда булыша.
Урман – тылсымлы сандык, ?з х?зин?сен – чикл?век, ?ил?к, г?мб?л?рен бушлай ?л?ш?.
Урман — планетабызны? яшел биз?ге.
– Д?рес ?йт?сез балалар. ?г?р д? агачларны? телл?ре булса, безг? ни ?йтерл?р
иде?
– Урманга килегез, р?х?тл?неп ял итегез, л?кин безне? ” т?нн?ребезг? ” исемн?регезне пычак бел?н чокып язмагыз. Без кышкы йокыдан уянып кына килг?нд?, каен суы эч?без дип, безне ??р?х?тл?м?гез. Ял итк?нд? яшь ботакларыбызны сындырыл палаткалар биз?м?гез. Учакларга яшел ботаклар якмагыз. Урманда ут бел?н сак булыгыз!
– Бер агачтан миллион шырпы ясап була, ? бер шырпы бел?н миллион агачны яндырырга м?мкин ди халык.
– Урамнарга, ?егез, юллар ??м м?кт?п тир?сен? ??рберегез ??р ел саен икеш?р агач утыртыгыз. Еллар ?т? бел?н, сез утырткан юк?л?р, каен ??м им?нн?р ?с?рл?р, м?кт?п тир?сен биз?рл?р. Алар сез укыган елларны? и? матур ист?леге булып калыр.
– Кечкен? энел?регез ??м се?елл?регезне? туган к?нн?ре ист?леген? ?егез янына яки паркта агач утыртыгыз.
?ил?к ?ыйганда безне? ботакларны сындырмагыз.
Урманны саклау ??м ?стер? — б?тен налык эше.
– И к??елле ??й к?не?д?,
Табигать кочагында
Мен? шуны ист? тоту,
Кир?ктер шул чагында.
Эссе чакта, коры чакта
Урманда ут якмагыз
Агачларны сындырмагыз
Кош оясын ватмагыз
Суларны да пычратмагыз
Пыяла, ч?п атмагыз.
– Табигать ул — безне? ?ни.
Табигатьне саклагыз! (Ирина Р???пова)
– ??ркем ?чен ?зене? торган ?ире, туган ягы бик т? кадерле. Ч?нки б?тен
н?рс? туган ?ирд?н, балачактан башлана.
? х?зер мин сезг? урманда булган бер х?л турында с?йлим.
Бара поши бик сак атлап
Б?лки сиз?дер ?аны —
Агач арасына качып
Сагалый мылтык аны.
Карурманны кин?т кен?
Г?рселд?? чолгап алды,
Поши алга ыргылды да,
Шапылдап ?ирг? ауды.
Ага ма?гайдан алсу кан
Яшел ?л?н ?стен?,
Чумды ?ава дары бел?н
?ылымса кан исен?.
Нич? еллар ?ич онытмыйм
Шушы авыр мизгелне
Ничек кен? аклансам да
Юк, кичермим ?земне.
Ята к?к поши ?аман да
Агачлар арасында
Калган к?к ?пк? с?зл?ре
К?зл?ре алмасында.
Сине? мондый битарафлык
Х?ят бел?н дуслыкмы?
К?рде?, ниг? кис?тм?де?
Яшерелг?н мылтыкны? ( ?зь?р Габиди )
Мен? шундый ?кенерлек х?лл?р д? була ик?н бу д?ньяда. Д?рес, ?лег? безне? урманнарыбыз бик бай. Л?кин табигать ти?сез х?зин? булса да, т?псез х?зин? т?гел. Туган ягыбызда яш??че кош – корт, балык, б???к, ??нлекл?рне? кайбер т?рл?ре шигырьд?ге явыз кешел?р тарафыннын юкка чыгарыла бара. Алар республикабызны? КЫЗЫЛ КИТАБЫНА кертелг?нн?р ??м закон тарафыннын аларны аулау, юк ит? тыела. Татарстанда 20 табигать ??йк?ле ??м ике ?лешт?н торучы Идел – Кама тыюлыгы бар. Анда 1300 д?н артык ?семлек ис?пл?н? ??м 430 т?рле хайван яши.
Со?гы елларда урманнарны торгызуга авыл ??м ш?н?рне яшелл?ндер?г? зур ???мият бирел?. Шушы хакта кыскама гына м?гъл?мат бир? максаты бел?н с?зне ш?ь?р ??м район хакимиятене? экология ??м табигатьне саклау м?сь?л?л?ре бел?н ш?гыльл?н?че урынбасарына бир?м. (чыгыш)
– ?йе, дуслар табигатьк? сокланып, аны? матурлыгы бел?н хозурланып шигырь, ?ырлар да к?п и?ат ител?. (Г. Б?широв ” Туган як ” ). Шуларны? берсе – ” Барган идем ” ( В. ?хм?тшин к?е, Г. Латыйп шигыре ).
-Барган идем ?ти бел?н урманга
Нинди ген? сайрар кошлар юк анда!
Куакларда сандугачы, былбылы,
Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны?
– И ты?ладым сайрауларын кошларны?
Урман тулы гел мо? ик?н дусларым
Куакларда сандугачы, былбылы,
Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны?
– Урмандагы искитм?ле я?алык
?йг? кайттым мин б?тенл?й я?арып
Куакларда сандугачы, былбылы,
Мо?а кад?р к?рг?нмени мин моны? ( Кошлар тавышы)
– Урманны? матурлыгы искиткеч. Тик кошлар бит безне матур, мо?лы тавышлары бел?н ген? т?гел, китерг?н файдалары бел?н д? с?ендер?л?р ?ле.
” Песн?гем ”
-Тизд?н ?ылы якка китк?н кошлар кайтыр. Шатланып сайрарлар, сызгырырлар, к??елле ?ырлар ?ырларлар. Оя ясап бала чыгарырлар. И? элек кара каргалар, алардан со? тургайлар, сыерчыклар кайтыр. Болар язны? беренче х?б?рчел?ре.
– ? сез кошларны ничек каршылыйсыз?
Сыерчык. 40 км/с?г бел?н оча. Биш йомырка салып бала чыгара. Бер сыерчыкны? гаил?се бер к?н эченд? 2000 ?к?м – т?к?м, зарарлы б???кл?р ашый. ??й буена аларны? бер гаил?се 100 000 корткычны юк ит?.
Сандугач. Майны? 1 нче яртысыннан ?ырлый башлый, июльд? ?ырлаудан туктый. Оясын ?ир ?стенд? яки чокырда ясый. Август урталарында очып та кит?л?р. Алар кышларга ?з?к Африкага кад?р бара. Кышлау урынында алар
?ырламыйлар. ” Ай былбылым ” – ?ыр (1нче куплет).
Карлыгычлар килс? – яз ?итте диг?н с?з. Дим?к, тизд?н кырларда, бакчаларда кызу эш башланачак. Безне? якта карлыгачны? 3 т?ре ки? таралган: авыл, ш???р, яр карлыгачы. Карлыгач 100 км/с?г. тизлек бел?н оча. Бер карлыгач бер т??лекк? 10 ар ме? чебен — черки ашый.
” Карлыгач” – ?ыры (Г. Тукай шигыре)
К?ке – с?гатен? 100 б???к ашый. ?г?р урманда зарарлы б???кл?р к?б?йс?, ул аларны бернич? к?н эченд? ашап бетер?.
Ябалак – елына 1000 кимер?чене юк ит?. ?г?р, ??р тычкан елына 1 кг б?ртек ашый, дип ис?пл?с?к, ул вакытта бер ябалак бер елда 1 тонна ипине саклап кала диг?н с?з. ( Халык авыз и?аты + ” Яз ?итк?н ” )
– Балалар урман, колыннарда матур ч?ч?к, ?л?нн?р д? ?с? бит ?ле. ? аларнын файдасы матурлыкта гынамы?
– Юк, аларны? кешел?рне д?валау с?л?те д? зур. Татарстанда ?с? торган 1500 т?р кыргый ?семлекне? 360 т?ре файдалы. Безне? республикада 42 т?рле ?семлекне дару ясау максаты бел?н ?ыялар. Даруларны? 54 проценты ?семлекл?рд?н ?зерл?н?.
– Уздык калын урманны
Болынны, ?з?нн?рне
Очраттык без ь?р ?ирд?
Дарулы ?л?нн?рне.
Юлда бака яфрагы,
Тузганак, ромашка
Сукыр кычыткан, б?тнек
?ый к?п итеп, ташлама
Ышанмагыз сез, дуслар,
?рем начар дис?л?р
Бабай ?йт? ?ремн?н
Дару ясап эч?л?р.
Бабай бел?н без б?ген
К?п итеп ?л?н ?ыйдык
М?тр?шк?л?р, ?нисл?р
Чормага тезеп куйдык.
Г?л?имеш. ?р?м?д? ?с?м мин
?имеш т? мин, г?л д? мин
Витаминны? оясы,
Барасы да ?ыясы.
Кычыткан. Шат булырсыз ??рвакыт
Ашасагыз кычыткан,
Витамин ул кычыткан
Авырмассыз ьичкайчан.
Тузганак. Яратам мин та? нурын
Дару минем тамырым
Шик?ре д? ?ит?рлек
Ч?й ясаса? кыздырып,
Т?ме исе? кит?рлек.
Балан. Суымны эч, авырса?,
Й?ткерс??, я карлыкса?.
Ш?п дару юк моннан да
Дару ясыйлар минем
Х?тта кабыгымнан да.
?ыр “К?рия — З?к?рия”
– Татарстаныбыз урман – болыннарга гына т?гел, мул сулы елгаларга да бай. Безд? 4 зур елга – Идел, Кама, Агы идел, Нократ ( Вятка ), З?й. Озынлыгы 10 км дан ким булмаган 500 г? якын кече елга, бик к?п инешл?р бар. Бу суларны? т?п тамыры чишм?л?р. Халкыбыз чишм?л?рне гел саклаган. Элек чишм?л?рне авылны? и? х?рм?тле кешел?ре карап, чистартып торганнар. Б?ген байтак чишм?л?р юкка чыгып бара. Кешел?р кызыгып туктарлык, ял ит?рлек, р?хм?т ?йтеп кит?рлек итеп чистартасы бар ал арны.
(Суда куркынычсызлык кагыйд?л?ре — су ташуы )
– Шунда булган башы изгелекне?
Шуннан кил? сафлык, ышаныч,
Хыялларда чишм? з??г?рлеге,
Шул чишм?д?н безне? бу тавыш.
( Г. Тукай, Г. Б?широв “?идег?н чишм?”)
– Ярлар ишел?… Тек?, биек ярлар
Таш астында кала чишм?л?р
К?кр?гемне куеп ятар идем
Чишм?л?рне капла дис?л?р.
(Чишм?л?рне саклау эше “Чишм?” конкурсы “Иркеннефть”— 1 нче урын.)
– Ярлар ишел?, ?ирне? яше тама
Убылып, убылып т?шк?н чир?мг?,
Ник ?сми со? мо?да яшь чир?мн?р
Тамырларын ??еп тир?нг??
Тутыкмасын диеп, кар астында
Калдырмыйлар х?тта тимерне
Картайтырга т?гел, яш?ртерг?,
Яш?ртерг? иде бу ?ирне!
Без олыларга энд?ш?без!
Туган як к?генд? йолдызлар
Тоныкланса бер к?н, нишл?рмен?
Мин ?ск?ч корыса со?гы тал,
Серемне кемн?рг? с?йл?рмен?
Сандугачлар бизс? бакчамнан,
Ят к?рс? ?иремне торналар,
Нишл?рмен кипс?л?р к?лл?рем,
Корыса к?келе урманнар?
– Тургайлар очмаса биект?
Тозланса саф сулы чишм?л?р,
Саекса илемд? елгалар
Кил?ч?к буыннар нишл?рл?р?
Саф ?илл?р сыйпасын ч?чемн?н
Саф ?ава аллатсын битемне,
Юлларда чир?мн?р ?ссенн?р
(берг?):
Кешел?р, саклагыз ?иремне!
-Нурлы ?ирем минем, мо?лы ?ирем,
Яш? м??ге тыныч балкышларда!
Ч?ч?к исе килсен ?илл?ре?н?н,
Кич? “ Кояшлы ил” ?ыры бел?н т?мамлана.
– Коешлы ил безне? ил ( 2 тап.)
К?ге аны? гел аяз (2 тап.)
Кыш китерс? кыш бабай
Ч?ч?к алып кил? яз ( 2 тал.)
Бураны ла, ?иле д? (2 тап.)
Салават к?пере д? ( 2 тал.)
Я?гыры да, кары да
Безг? якын бары да ( 2 тал.)
Табигать ??рвакыт ?зг?реп тора. Ел фасыллары алмашынган саен табигать т? я?а киемн?рен кия. Мен? х?зерге вакытта да, узене? алтын яфраклары бел?н, к?з килеп ?итте. Бу ел фасылы, башкаларыннан аеруча матур, урманнар, болыннар ?зл?рен? ген? хас бер т?ск? кер?л?р. Каеннар и? беренче булып яфракларын коя башлыйлар, ? инде аннан со? калган агачлар да, киемн?рен алыштыралар.
Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш,бодай ?ирл?ре бушап кала. Комбайнчылар басуларда к?нн?р буена,ялны белмич? эшлил?р.Ч?нки бер эш к?не ел буена туендырачак. Тизд?н кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошларда ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. Тизд?н алар да ?ылы якларга китеп, кыш бетк?нен к?т?ч?кл?р. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар саубуллашып, ерак юлга кузгала.
Бакчаларда да к?пт?нн?н инде эшл?р башланды, ??мм?се д? ,салкын к?нн?р башланганчы тырышып-тырмашып у?ышларын ?ыялар. Б?р??гел?рне, суганнарны ,кишерл?рне алып бетерг?нн?н со?, бакчаларга тракторлар кереп, б?тен ?ирл?рне с?реп чыгалар. Бу ?ле авылларда эшл?р бетк?нне а?латмый, ч?нки бер эш к?не ел буена тукландырырга с?л?тле.
К?з, аеруча мо?су ел фасылы. К?бесенч? , ул мо?сулыкны, табигатьк? т?сл?р ?сти. Кызыл, алтынсу – бу т?сл?р к?зне? аеруча бер ?зенч?леге булып торалар. Урманнарда агачлар, болыннарда ?л?нн?р ?зл?рен? хас булган бер т?с алалар. Тизд?н салкын к?нн?р башланып, я?гырлар яварга тотыначак. ? инде аннан со?, урманнарда, каенлыкларда г?мб?л?р баш калкытачаклар, кешел?рг? тагын бер эш ?ст?л?ч?к кен?.
К?з турында бик к?п шигырьл?р, ?ырлар язылган. Бу ел фасылы шагыйрьл?рг? ил?ам ?ст?п тора. Минем фикеремч?, к?з к?не, барлык н?рс? д?: кешел?р д?, тереклек т?, кошлар да ?анланалар. Кешел?р бакчаларда эшл?с?л?р, тереклек-??нлекл?р кышка ?зерл?н?л?р, ?зл?рен? азыклар табып, аларны яшереп куялар. ?ле к?з килг?нн?н со? да, салкын к?нн?р булмаячак, ч?нки тизд?н ?бил?р чуагы башлана. Мен? шул вакытта инде кешел?р ?ылы к?нн?р бел?н р?х?тл?неп кала алачаклар.
? болай, к?з бик матур ел фасылы, ?ле кайчан без шундый матурлык к?р? алыр идек? Д?нья шундый т?сл?рг? к?мелг?н чакта,елмаймыйча булмый. Алтынсу т?сл?р ??рвакыт к??елл?рне ген? к?т?реп тора.
Табигать ми?а – мин табигатьк? хезм?т ит?м.
Табигать ул – ?зебез. Без барыбыз да табигать балалары. Ул безне тудыра, туендыра, киендер?. Табигать балаларына ничек кен? хезм?т итми! Сусаганда эчеп туймас чишм? сулары бел?н сыйлый. ??йл?рен чума-чума коенырга саф сулы инеш-елгаларын б?л?к ит?. ? урман-кырлары нинди ген? сый-х?рм?т бел?н куандырмый. Сулар ?авабыз да – табигать б?л?ге. Ул безг? ??рвакыт д?рт-д?рман биреп тора, к?ч-ку?т ?сти. ?зене? шифалы ?л?нн?ре бел?н с?лам?тлегебезне кайгырта, безне матурлый, сафландыра, ил?амландыра. Аллы-г?лле ч?ч?кл?ре бел?н к?зл?ребезне ирк?ли.
Без д? ?з чиратыбызда табигать-ана турында ??рвакыт кайгыртып, аны саклап яш?рг? тиеш. Табигатьне балтадан, мылтыктан гына т?гел, ? т?рле химикатлардан, зарарлы газлардан да сакларга кир?к. Кыр ч?ч?кл?рен, г?мб?л?рне, дару ?л?нн?рен т?бе-тамыры бел?н ?змик.Табигать ул сабый бала т?сле, шу?а аны ??рвакыт ирк?л?п-назлап торырга кир?к. Агачлар, ч?ч?кл?р утыртыйк. Кошларыбызга оялар корыйк. Газиз йортыбызны ??рвакыт ?ыйнак, чиста, матур тотыйк.
Табигать турында кайгырту – ?зебез турында, кил?ч?к буыннар турында да уйлау ул.Табигатебез ??рвакыт кызлардай н?фис, ?нил?ребезд?й с?йкемле, аксакаллардай акыллы булып калсын ?чен ??рвакыт а?а хезм?т итик!
Мария
Табигать ??рвакыт ?зг?решт?. Шуларны? и? зурысы ? ел фасыллары алмашыну. К?з?тк?негез бармы ик?н? Шулар арасында к?з ? и? матуры. Бу айларда урманнар бик матур. Нинди ген? т?сл?р юк анда? ! К?з билгел?ре август ахырында ук сизел? башлый инде. Кайбер ч?ч?кл?рне? ??й уртасындагы матурлыгы югала, алар инде кил?се ел ?чен орлык бир?. Агачлар яфракларын коя, ?ир ?стен? сары юрган т?ш?л?. ??йге киемн?рен беренчел?рд?н булып каеннар сала. Им?нн?рд? яфраклар озаграк саклана. ? мен? чиял?р кар ныклап ятар алдыннан гына яфрак коеп бетер?л?р. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш, бодай ?ирл?ре бушап кала. Ул кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошлар да ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. ? сентябрь аенда кырлар ??м бакчаларда б?р??ге алалар. Машиналар тыз да быз чабып тора: б?р??ге ташыйлар. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар, саубуллашып, ерак юлга кузгала. Иелеп б?р??ге ч?пл?г?н ?ире?н?н тураеп, аларга кул болгыйсы?: “Х?ерле юл сезг?! Ис?н-сау ?йл?неп кайтыгыз”. Аларны ерак юллар к?т?, туган ?ир бел?н вакытлыча аерылышу сагышы бил?п ала. Аларны? бер ?епк? тезелг?н кебек очулары кешел?рд? мо?сулык уята. Мине и? дулкындырганы ? к?зне? мен? шул чоры. Мо?су да, шул ук вакытта шатлыклы да ул к?з башы. ??й т?мамлану мо?сулык тудырса, мул у?ыш шатлык китер?.Ак к?зТабигатьт? ?зг?решл?р бер?злексез булып тора. Мен? беренче кар да яуды. Ул бик матур иде. Кар агачларга ак тун кидерде. Кар ?ле ирт?р?к яуган. Агачларда нинди ген? т?с юк: яшел, сары, кызыл, к?р?н ??м ак. Алар ак кар арасыннан тагын да матур к?рен?л?р. ?ир ?сте ап-ак. ?лл? инде кыш та ?иттеме? Юк, бу ? ак к?з. Карлы к?з. Бу кардан ?ле ча?гыда да шуып булмый. ?мма кар йомарлап атышып уйнап була. Бик тел?с??, кар бабай да ясап була. Чын кышка ераграк ?ле. Борынгылар чын кышны, беренче кар яугач 40 к?нн?н со? гына кил?, дил?р. Килсен ген?, к?т?рбез. Ноябрьд? урманда да бик матур. Агачлар кышкы йокыга ?зерл?н?. Аларны? ботакларына кар ш?лл?ре ябылган. Урман ??нлекл?ре д? кышка ?зл?ренч? ?айлашалар, туннарын алмаштыралар, азык эзли башлыйлар. Урман эченд?ге сазлыкларга, чишм?л?рг? сукмаклар сузыла, кайбер ??нлекл?р анда су эч?рг? т?ш?л?р. Ул сукмаклар т?рле яктан килеп бер ноктада кисеш?л?р. Андагы симметрия га??пл?ндер? мине. Табигать мог?изалар тудырырга с?л?тле. Яратам мин елны? шушы фасылын.
Источник: http://www.insha.ru/text/410
«Табигать – туган йортыбыз» республикак?л?м иншалар б?йгесен? эш
«Мин – табигать баласы!»
Башкаручы: Гайфутдинова Алис? Х?с?ен кызы
Яр Чаллы ш???ре 28 нче урта м?кт?бе
4 В сыйныфы укучысы
туган к?не: 19 апрель 2002 ел
Тикшер?че: В?лиева Айсылу Нурхада кызы,
Яр Чаллы ш???ре 28 нче урта м?кт?бе
татар теле ??м ?д?бияты укытучысы,
телефоны: 8(8552) 57-03-55,
эл. почтасы: [email protected]
Яр Чаллы
2013 ел
Мин – табигать баласы. Табигатьне? кеше к?че ?итм?слек мог?изасы бар. Анда булган ??рбер ?зг?решк? гел га??пл?неп, сокланып карыйм. Кыш к?не – к?з ачкысыз бураннары, аяк астында шыгырдаган к?меш т?сле карлары, ??й – ч?ч?кле болыннары, безне ирк?л?г?н кояшы, ?зене? р?х?т, ?ылы кочагына алырга торган елга – к?лл?ре, к?з – алтындай сарылыгы, муллыгы, ? яз – табигатьне? уянуы,к?зне ирк?ли торган х?тф? яшеллеге, бернинди оркестр да алмаштыра алмый торган кошлар сайравы бел?н матур. Шушы матурлыкны к?рер ?чен кеше бер ген? минутка туктап, к??ел к?зе бел?н як-ягына карасын иде. Бигр?к т? туган ягым табигате сихерли мине. Бернинди чит ил ди?гезл?ре д? минем Чулманымны, джунглилар безне? катнаш урманнарны алыштыра алмый.
Туган як табигате ул – ??рбер кеше ?чен д? и? м??им, и? кир?кле ?йбер, минемч?. Без, кибетк? керг?ч, экологик яктан чиста ризык эзлибез, тапкач, шатланабыз, ?ле без шундый ризык ашыйбыз дип, бер-беребез алдында мактанабыз. Чит илд?н китерелг?н экологик яктан чиста ризыкны алганда н?рс? уйлыйбыз со? без? Экологияне ?зебез пычратуыбыз турында уйлыйбызмы ик?н? Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен? пычрату, яр буйларын ч?п т?г? урыны яса?,очсыз-кырыйсыз урманнарны акча эшл?? ?чен ген? бер м?гьн?сезг? кисеп бетер?, ? урынына бер агач та утыртмау,химия заводларыны?, фильтрлар куймыйча, агулы газлар бел?н ?авабызны агулап бетер?е – болар ?ле туган ягыбыз табигатен? салган зыянны? бер ?леше ген?.Табигатьне пычратуыбызны туктатмасак, к?р?шне б?ген ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, безне? табигатебез юкка чыгачак. Ул вакытта инде без радиацияд?н саклый торган скафандрлар киеп, агуланудан сакланыр ?чен противогазлар киеп й?р?ебез д? ихтимал. Бу турыда безне галимн?ребез к?пт?н инде кис?теп кил?л?р. Без ген? мо?а битараф. Без бер н?рс? д? к?рмибез, ишетмибез, ян?се.
?йд?гез, туган табигатебезне саклыйк, ча? сугыйк! Ми?а б?ген булса ?итк?н, ирт?гесен башкалар кайгыртсын диг?н принцип бел?н яш?мик. ??рбер кеше аз гына булса да ?леш кертс?, табигать безг? й?з бел?н борылыр иде. Югарыда утыручы т?р?л?рг?, законнар кабул ит?че депутат абыйларга м?р???гать ит?сем кил?. Табигать бит шундый м?рхам?тле, ?йд?гез аны р?н?етмик, саклыйк. Минем уйларым ?. Баяновны? “С?яхатн?м?” поэмасы бел?н аваздаш.
Атом кебек шартлап, ?кереп т?гел,
Тавыш – тынсыз атлый ??лак?т.
?аман ит?р яшереп х?р?к?т ул,
Бакчабызны? кадерен белм?с?к без,
Саклый белм?с?к.
Табигать-туган йортыбыз.
Тормыш-омтылыш,тереклек-шатлык,яш??-б?хет. Куаклардан к?меш тамчылар коела,к?кт? бер-бер артлы йолдызлар с?н?.Сайрар кошлар –сандугачлар,к?кк?кл?р телг? кил?.К?лл?рд? т?нбоеклар керфек ача.Болыннарда к?б?л?кл?р оча. Шундый матур х?зин?г? карап башлар ?йл?н?.Табигать без – балаларына га??еп х?зин?л?р бирг?н. Сый-нигъм?тл?р бел?н туендыручы кара туфрак, сулар ?ава, эч?р су. Болар – б?ял?п бетергесез байлык: берсе ген? булмаса да, ?ирд? тормыш юк.
“Табигатьне саклагыз!”Бу с?зл?рне бик еш ишет?без.Бу с?зл?рне? чын м?гън?сен а?лыйбызмы? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул.? бит бу с?зл?рд? кил?ч?гебез турында зур м?гън? салынган.?йл?н?-тир? мохитны? –?ир,?ава ??м сулыкларны? пычрануы ,табигать байлыкларыны? кими баруы
кешелек ??мгыяте алдында зур бурыч куя.
Олыгайгач ??рбер кеше балачагын сагына,ч?нки г?на?сыз сабый гына тир?-юньд?ге матурлыкны ?зене? керсез ?аны бел?н а?лый.Авыл баласы берьяктан ?зен чолгап алган табигатьне? матурлыгын,аны? кабатланмас мизгелл?рен к?реп ?с?.Табигать ?зе яраткан кешел?рне ген? ярата бит.
Табигатьк? караш турында бернич? т?рле фикер бар.Беренчесе- табигатьне буйсындырырга. Аннан тел?г?нч? файдаланырга .Икенчесе-табигатьне сакларга, а?а тим?ск?.
Табигать матур.Табигатьне? кадерен белеп,р?н?етмич? яш?с?к иде.
Я?а Карм?т авылыны? табигате.
Вахит балалар бакчасы
Табигать – ти?сез х?зин?.
Т?рбияче: Писарева Г.Р.
Май, 2013 ел
Тир?-юньне пычратудан, табигатьне кешел?р тарафыннан уйламыйча эшл?нг?н т?рле адымнардан саклау, б?генгесе к?нне? и? ???миятле м?сь?л?л?рне? берсе дис?к т? ялгышмабыз.Безне? кил?ч?гебез – балалар. ??м без аларны? с?лам?тлеге, ?хлак т?рбиясе турында кайгыртырга тиешбез.
К?ренекле педагог В.А.Сухамлинский:“Табигать – кеше т?рбиял??не? бай чыганагы” –дип язган. ? мо?а балаларга кече яшьт?н экологик т?рбия биреп кен? ирешерг? м?мкин. Табигатьне к?з?т?, аны ?йр?н?, сакларга омтылу – балаларны? рухи д?ньясын баета, уйларга ?йр?т?.
Табигать – безне? дустыбыз. Чыннан да шулай мик?н? ?йл?н?-тир? м?хитне, ?ава, ?ир ??м суларны? пычрануы, табигый байлыкларны? ким?е кешелек ??мгыяте алдына зур бурычлар куя. Бу факторлар кеше тормышына, ху?алык эшч?нлеген?, д?ньяга карашына, культурасына ??м ?хлагына, шулай ук с?лам?тлеген? йогынты ясый. Мондый шартларда экологик белем ??м т?рбия бир?не к?ч?йт? зур ???миятк? ия.
Экологик а? т?рбиял??д? хезм?тне? ???мияте аеруча зур. Хезм?т процессында кеше табигатьне? матурлыгын к?р? белерг? ?йр?н?, шул ук вакытта а?арда сакчыллык сыйфатлары да м?х?бб?т хисе д? уяна. Ч?нки хезм?т – кеше бел?н табигатьне б?йл??че чара. ?з куллары бел?н ?стерелг?н ?семлекл?рне к?реп, балалар тир?-юньне, матурлыкны к?реп, беркайчан да табигатьк? зыян китермил?р.
Табигать – безне? уртак йортыбыз. З??г?р к?к, яшел чир?м, ягымлы кояш, ?ылы я?гыр, ак кар ??м ?ил – ??мм?се бер ген?.
Тир?-юнебезне? г?з?ллеген, матурлыгын, ?зебезг? файда китер?ен к?з?терг?, экологик проблемаларны к?р? белерг? ?йр?т? максатыннан, мин 2000 нче елдан балаларга “экологик т?рбия ??м белем бир?” проблемасы ?стенд? эшли башладым.
?йл?н?-тир? к?ренешл?рг? карата к?з?т?ч?нлек, игътибарлылык т?рбиял?? м??им бурыч булып тора. Балаларны кече яшьт?н табигатьне? серл?рен? т?шендер? башлыйбыз. Шулай эшл?г?нд? сабый к??еленд? ?йл?н?-тир? бел?н кызыксыну туа, ул ?кренл?п табигатьт?ге матурлыкны к?р? ??м а?лый белерг? ?йр?н?.
Балаларда ш?гыльл?рд? экологик белемн?рен тир?н?йт? максатыннан ?йл?н?-тир?г? м?х?бб?т, табигатьне саклауга ?аваплы караш т?рбиял?н?. ??р т?ркем б?лм?л?ренд? табигать почмаклары х?зерге к?н тал?пл?рен? туры китереп яшь ?зенч?лекл?рен иск? алып ?и?азландырылды. Т?р?з? т?бенд?, кечкен? бакчаны х?терл?теп, “яшелч? бакчасы ”, ирт? яздан т?т?лл?рг? к?череп утырту ?чен, т?р?з? т?пл?ренд? ч?ч?к ?сентел?ре ч?чел? ??м ?з участокларында т?рбияче бел?н берлект? т?рбиял?п ?стерел?.
Балаларга экологик белем ??м т?рбия бир? эше ата-аналар бел?н тыгыз элемт?д? алып барыла. Ата-аналар бел?н берлект? уздырылган экологик сукмак буенча экскурсиял?р вакытында балалар табигать бел?н турыдан туры аралашалар. ?семлекл?р, кошлар, хайваннар д?ньясы бел?н якыннан танышалар, сакланырга тиешле тереклек иял?рен барлыйлар, экологик к?з?т?л?р алып баралар.