«Лепш быць няшчасным, але відушчым,
чымся шчаслівым ды сляпым…» Якуб Колас. З «Казак жыцця»
Якому богу маліўся Якуб Колас — выдатны беларускі пісьменнік, класік нацыянальнай літаратуры? Адказаць на гэта пытанне немагчыма, не прыгадаўшы некаторыя старонкі яго біяграфіі. Старонка першая — вучоба ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Захапленне мастацтвам слова выявілася ўжо ў той час, які папярэднічаў дзвюм рэвалюцыям і грамадзянскай вайне. Пісаць пачаў тамсама, на рускай мове. Вядома, пра пакутны лёс народа-працаўніка. Несумненна, пад уплывам нацыянальнага адраджэння, якое пачало набіраць разгон. Да дэбюту на беларускай мове — верш «Наш родны край», выдрукаваны газетай «Наша ніва» 14 верасня 1906 года, — заставалася чатыры гады. Менавіта семінарыя, падобна Царска-сельскаму ліцэю яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расіі, — сталася цэнтрам падрыхтоўкі сумленных і гордых людзей, змагароў за справядлівасць, братэрства, святло і дабро. Сын селяніна, сейбіта і аратага, Канстанцін Міцкевіч у Нясвіжы быў падрыхтаваны маральна, ідэалагічна, эстэтычна да выканання місіі народнага заступніка, стаўся прыхільнікам праўды. Старонка другая — праца настаўнікам у глухіх палескіх вёсачках Люсіна і Пінкавічы роўна па тры гады, да 1906-га ўключна, да той пары, калі быў арышт за арганізацыю падпольнага настаўніцкага з’езду, а затым — зняволенне, па іроніі лёсу, таксама трохгадовае (1908—1911) у мінскім астрозе. Абстрактныя ідэалы (такія, як і ў Пушкіна, Лермантава, Тараса Шаўчэнкі, нават Янкі Купалы), выхаваныя педагагічнай семінарыяй, удакладняліся, папраўляліся жыццём: захацелася заступіцца (і заступіўся!) за сялян, дапамагчы ім пераадолець зацьменне маральнае, звыклае адчуванне сваей ніжэйшасці перад панамі і панічамі, чуццё трагедыйнай наканаванасці быць рабамі, а не гаспадарамі жыцця. За народ заступіўся смела, мужна, за права тварыць дабро «прыніжаным і пакрыўджаным», калі скарыстаць словы нашага земляка, класіка рускай літаратуры Фёдара Дастаеўскага. Не пабаяўся памяняць аднаго бога (цар) на другога (народ-працаўнік), адны ідэалы — абстрактнага патрыятызму на другія — канкрэтнага змагання за свабоду «пагарджаных век». Так жыццё адкарэкціравала абстрактны гуманізм Коласа-семінарыста, наблізіла яго да тых, каго пакінуў на час вучобы, ад каго адарваўся на момант, каб вярнуцца праз некаторы час у новай якасці.
Так мы прыходзім да вываду, што Якуб Колас у дарэвалюцыйны час вырастав з абстрактнага гуманізму да дэмакратычных поглядаў, ідзе ў працоўны народ і затым — за краты, у турму яго свядомым заступнікам. Іншая справа, ці стаў ён у той перыяд жыцця рэвалюцыянерам. Калі скарыстаць матэрыял трылогіі «На ростанях», прыгадаць асобныя сцэны, эпізоды, дыялогі з раманаў, дык адказ на пастаўленае пытанне ўяўляецца наступным. Да рэвалюцыі Колас, як і яго герой Лабановіч, не стаў рэвалюцыянерам. Бо не цешылі і палохалі яго рэзкія водгукі і разбуральныя планы Галубовіча, не да канца разумеў малады настаўнік апантанасць і асляпёнасць ідэаламі помсты, узброенай барацьбы, якімі жыла Вольга Андросава. Колас і яго герой асуджалі рэвалюцыю як крывавы шлях усталявання праўды і справядлівасці на зямлі. Пазіцыя іх у многім заставалася пазіцыяй праўдашукальнікаў, блізкіх да талстоўцаў па поглядах, прыхільнікаў рашэння вострых сацыяльных праблем мірным шляхам. У далейшым гісторыя вызваленчага руху ў 20 стагоддзі пацвердзіла, што падобны шлях можа быць паспяхова выкарыстаны і дасць значна багацейшы плён. А рэвалюцыйны шлях, прапанаваны бальшавікамі ў Расіі, прынёс народам былой царскай імперыі незлічоныя ахвяры і страты. Шлях Коласа — гэта шлях талерантна настроенага да грамадскіх і сацыяльных праблем чалавека. Талерантнасць падобнага тыпу застанецца з ім і далей, калі наступяць іншыя часы.
У дарэвалюцыйны час Якуб Колас маліўся таму ж богу, што і Янка Купала, — народу. I вось народ у Кастрычніку перамог. Каму цяпер трэба было маліцца? Вядома, яму, народу. I пісьменнік па магчымасці робіць гэта. Ён амаль штодня ходзіць у Мінскі педтэхнікум чытаць лекцыі і весці заняткі, прытым не толькі па мове і літаратуры, а 1 па методыцы іх выкладання. Настаўніца нам гаварыла, што ўвогуле Колас з’яўляецца аўтарам першай на Беларусі «Методыкі выкладання беларускай мовы», што яшчэ да рэвалюцыі ён выдаў «Другое чытанне для дзяцей беларусаў». Хіба гэта не сапраўдны подзвіг пісьменніка і адначасова педагога? Лепш было пісаць адны мастацкія творы, фантазіраваць, летуценіць разам з выдуманымі героямі, прыдумляць жыццепадобныя сюжэты. А Колас не забываўся вучыць дзяцей Беларусі, выводзіць іх у людзі, так, як некалі вывелі ў людзі яго самога старэйшыя настаўнікі. Ведаю таксама, што свайму богу — народу маліўся Якуб Колас і тады, калі чытаў лекцыі выкладчыкам роднай мовы і літаратуры ў Слуцку: некалькі гадоў выязджаў туды, ахвяраваў вольнымі гадзінамі, траціў здароўе на пераезды. Уяўляю, як радасна, з шчырымі усмешкамі, добразычліва сустракалі яго слухачы, як дзяліліся думкамі пра слоўнае мастацтва з жывым геніем. Як хацелася б быць сярод іх! I яшчэ недзе вычытала (здаецца, у часопісе «Полымя» друкаваўся матэрыял), што класіку нашай літаратуры прыпісвалі ўдзел у дзейнасці настаўніка са Случчыны Лістапада — змагара супроць таталітарнай формы праўлення, за нацыянальнае самавызначэнне Беларусі. Настаўнікі трывожыліся з гэтай нагоды і ўсяляк аберагалі свайго куміра ад арышту ўжо ў савецкі час.
А ці маліўся Якуб Колас новай уладзе, што абвясціла сябе народнай? Ці прыслугоўваў ён сваёй творчасцю утапічным ідэалам абстрактнага сталінскага сацыялізму?
Тут усё больш складана, чым пра гэта напісана ў школьных падручніках і артыкулах пра песняра. На першы погляд, у савецкі час мастак неаглядна давярае ўсяму, што рабілася ў краіне, не заўважае адмоўнага, не перажьівае за пакутнікаў-гаспадароў, якіх сілаю заганяюць пацяробы ды карызны ў калгасы, за невінаватых людзей, высланых за любоў да Беларусі на Поўнач, у Сібір, кінутых за краты. Знешне і творы піша ідэальныя: пра Сцепку і Алёнку, якім савецкая ўлада адкрыла шлях да навукі, адукацыі, працы на фабрыках і заводах (аповесць «На прасторах жыцця»), пра дзеда Талаша — выдатнага партызана, які толькі пра адно і думае, як страшней і бязлітасней адпомсціць палякам, што адбіраюць у яго стажок так цяжка нарыхтаванага сена (аповесць «Дрыгва»), і публіцыстычныя артыкулы піша пра перамогу сацыялізму на ўсіх франтах. Ды гэта толькі на першы погляд. А калі ўважліва прыгледзецца, учытацца ў радкі гэтых увогуле ідылічных твораў і многіх іншых (мы ж не можам скідаць з рахунку завершаныя ў савецкі час паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», трылогію «На ростанях», балючы роспавед пра непатрэбныя, нейкія недарэчныя ахвяры грамадзянскай вайны — старую, бездапаможную пані, ні ў чым не вінаватага ні перад якой уладай, бязлітасна расстралянага студэнта — у апавяданні «Крывавы вір»), дык адразу відаць, што і ў гэтых творах пісьменнік моліцца адзінаму богу — народу, што ён рады і за маладых, і за старых людзей, спачувае іх памкненням да свабоды.
Якуб Колас не быў чыста кан’юнктурным пісьменнікам у савецкі час, які толькі і чакае моманту, каб адгукнуцца на чарговыя партыйныя і ўрадавыя пастановы. Ён, несумненна, верыў у сацыялістычныя ідэі, у гуманізм камуністычнага ладу жыцця. Аднак не прымаў іх дэфармаванасці, змагаўся за чысціню гуманістычных ідэалаў. Сын складанага і супярэчлівага часу, Колас у «Казках жыцця», якія пісаліся амаль да самай смерці,у «Новай зямлі», «Сымоне-музыку», трылогіі «На ростанях» пераадолеў яго ўплыў, узняўся над лозунгамі і дэкларацыямі і ўхваліў вечныя ідэалы чалавечых узаемаадносін, вечную, непарушную прыгажосць. Калі чытаеш названыя творы, ствараецца ўражанне, што пясняр жыве і зараз, што ён толькі сёння напісаў усё гэта, што іншае — між іншым, па заказе розуму, а не сэрца.
А сэрца, яго вялікае сэрца падказвала іншае — клікала на подзвіг духу, да высокага-высокага неба, да жыццягарэння, узрушанага і смелага. Такога, пра якое ён хораша сказаў у казцы-алегорыі, прытчы «Што лепей?», якая датуецца 1917 годам. Урывак з яе запомніўся: «А як табе здаецца, Хвоя, — спытаў вецер, — што лепей: пражыць свой век ціха, спакойна, не пазнаўшы, як міла жыццё, ці пазнаць яго хараство і вартасць цаной вялікага няшчасця?». Жыццё самога пісьменніка было нялёгкім. Праз трагедыю зняволення на 26-м годзе вымушаны быў прайсці народны інтэлігент. I прайшоў. Галавы не схіліў. Не скарыўся. Застаўся сумленным і шчырым. А мог пасля турмы стаць злосным на ўвесь свет і помслівым. Не стаў. Гонар чалавечы не страціў, вырас да прызнанага ўсімі, найталенавіцейшага мастака. А што мы ведаем пра яго турэмшчыкаў? Ці запісаныя іх імёны ў гісторыю нашай краіны? Калі і запісаныя, то толькі ў сувязі з тым, што гэтыя людзі былі канваірамі, вартаўнікамі неўміручага, слаўнага нашага дзядзькі Якуба. Прайшоў праз вайну. Яшчэ імперыялістычную. Праз нялёгкае, цяжкое настаўніцтва за межамі роднага краю, акупіраванага чужынцамі. Божа, колькі нястач і бяды выпала на яго долю! А затым была Вялікая Айчынная вайна, смерць сына Юркі. Далёкі Ташкент, дзе многа-многа чужых людзей, кожны з якіх дбаў болей пра сябе, чым пра другіх. Пры ўсіх магчымых варыянтах Колас быў у Сярэдняй Азіі на чужыне. I адзінокі. Трэба было і гэта пераадолець, перажыць! А вестка пра смерць Янкі Купалы, якога так любіў! Праз сапраўднае пекла прайшоў мастак. Адбылося ачышчэнне трагедыяй. Узлёт. Паднаў і ён хараство і вартасць жыцця «цаной вялікага няшчасця», пра што так хораша напісаў у працытаванай намі казцы.
А яшчэ я вельмі цаню Якуба Коласа за тое, што ён не скараўся ніколі ўладарнай сіле, не дагаджаў дзяржаўнай палітыцы, стараўся быць незалежным. Цяжка было ў часы таталітарызму заставацца такім, але ён — мог. Як пра тое сведчаць яго творы агульначалавечага зместу.
Якому богу маліўся Якуб Колас — выдатны беларускі пісьменнік, класік нацыянальнай літаратуры? Адказаць на гэта пытанне немагчыма, не прыгадаўшы некаторыя старонкі яго біяграфіі. Старонка першая — вучоба ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Захапленне мастацтвам слова выявілася ўжо ў той час, які папярэднічаў дзвюм рэвалюцыям і грамадзянскай вайне. Пісаць пачаў тамсама, на рускай мове. Вядома, пра пакутны лёс народа-працаўніка. Несумненна, пад уплывам нацыянальнага адраджэння, якое пачало набіраць разгон. Да дэбюту на беларускай мове — верш «Наш родны край», выдрукаваны газетай «Наша ніва» 14 верасня 1906 года, — заставалася чатыры гады. Менавіта семінарыя, падобна Царска-сельскаму ліцэю яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расіі, — сталася цэнтрам падрыхтоўкі сумленных і гордых людзей, змагароў за справядлівасць, братэрства, святло і дабро. Сын селяніна, сейбіта і аратага, Канстанцін Міцкевіч у Нясвіжы быў падрыхтаваны маральна, ідэалагічна, эстэтычна да выканання місіі народнага заступніка, стаўся прыхільнікам праўды.
Старонка другая — праца настаўнікам у глухіх палескіх вёсачках Люсіна і Пінкавічы роўна па тры гады, да 1906-га ўключна, да той пары, калі быў арышт за арганізацыю падпольнага настаўніцкага з’езду, а затым — зняволенне, па іроніі лёсу, таксама трохгадовае (1908—1911) у мінскім астрозе. Абстрактныя ідэалы (такія, як і ў Пушкіна, Лермантава, Тараса Шаўчэнкі, нават Янкі Купалы), выхаваныя педагагічнай семінарыяй, удакладняліся, папраўляліся жыццём: захацелася заступіцца (і заступіўся!) за сялян, дапамагчы ім пераадолець зацьменне маральнае, звыклае адчуванне сваей ніжэйшасці перад панамі і панічамі, чуццё трагедыйнай наканаванасці быць рабамі, а не гаспадарамі жыцця. За народ заступіўся смела, мужна, за права тварыць дабро «прыніжаным і пакрыўджаным», калі скарыстаць словы нашага земляка, класіка рускай літаратуры Фёдара Дастаеўскага. Не пабаяўся памяняць аднаго бога (цар) на другога (народ-працаўнік), адны ідэалы — абстрактнага патрыятызму на другія — канкрэтнага змагання за свабоду «пагарджаных век». Так жыццё адкарэкціравала абстрактны гуманізм Коласа-семінарыста, наблізіла яго да тых, каго пакінуў на час вучобы, ад каго адарваўся на момант, каб вярнуцца праз некаторы час у новай якасці.
Так мы прыходзім да вываду, што Якуб Колас у дарэвалюцыйны час вырастав з абстрактнага гуманізму да дэмакратычных поглядаў, ідзе ў працоўны народ і затым — за краты, у турму яго свядомым заступнікам. Іншая справа, ці стаў ён у той перыяд жыцця рэвалюцыянерам. Калі скарыстаць матэрыял трылогіі «На ростанях», прыгадаць асобныя сцэны, эпізоды, дыялогі з раманаў, дык адказ на пастаўленае пытанне ўяўляецца наступным. Да рэвалюцыі Колас, як і яго герой Лабановіч, не стаў рэвалюцыянерам. Бо не цешылі і палохалі яго рэзкія водгукі і разбуральныя планы Галубовіча, не да канца разумеў малады настаўнік апантанасць і асляпёнасць ідэаламі помсты, узброенай барацьбы, якімі жыла Вольга Андросава. Колас і яго герой асуджалі рэвалюцыю як крывавы шлях усталявання праўды і справядлівасці на зямлі. Пазіцыя іх у многім заставалася пазіцыяй праўдашукальнікаў, блізкіх да талстоўцаў па поглядах, прыхільнікаў рашэння вострых сацыяльных праблем мірным шляхам. У далейшым гісторыя вызваленчага руху ў 20 стагоддзі пацвердзіла, што падобны шлях можа быць паспяхова выкарыстаны і дасць значна багацейшы плён. А рэвалюцыйны шлях, прапанаваны бальшавікамі ў Расіі, прынёс народам былой царскай імперыі незлічоныя ахвяры і страты. Шлях Коласа — гэта шлях талерантна настроенага да грамадскіх і сацыяльных праблем чалавека. Талерантнасць падобнага тыпу застанецца з ім і далей, калі наступяць іншыя часы.
У дарэвалюцыйны час Якуб Колас маліўся таму ж богу, што і Янка Купала, — народу. I вось народ у Кастрычніку перамог. Каму цяпер трэба было маліцца? Вядома, яму, народу. I пісьменнік па магчымасці робіць гэта. Ён амаль штодня ходзіць у Мінскі педтэхнікум чытаць лекцыі і весці заняткі, прытым не толькі па мове і літаратуры, а 1 па методыцы іх выкладання. Настаўніца нам гаварыла, што ўвогуле Колас з’яўляецца аўтарам першай на Беларусі «Методыкі выкладання беларускай мовы», што яшчэ да рэвалюцыі ён выдаў «Другое чытанне для дзяцей беларусаў». Хіба гэта не сапраўдны подзвіг пісьменніка і адначасова педагога? Лепш было пісаць адны мастацкія творы, фантазіраваць, летуценіць разам з выдуманымі героямі, прыдумляць жыццепадобныя сюжэты. А Колас не забываўся вучыць дзяцей Беларусі, выводзіць іх у людзі, так, як некалі вывелі ў людзі яго самога старэйшыя настаўнікі. Ведаю таксама, што свайму богу — народу маліўся Якуб Колас і тады, калі чытаў лекцыі выкладчыкам роднай мовы і літаратуры ў Слуцку: некалькі гадоў выязджаў туды, ахвяраваў вольнымі гадзінамі, траціў здароўе на пераезды. Уяўляю, як радасна, з шчырымі усмешкамі, добразычліва сустракалі яго слухачы, як дзяліліся думкамі пра слоўнае мастацтва з жывым геніем. Як хацелася б быць сярод іх! I яшчэ недзе вычытала (здаецца, у часопісе «Полымя» друкаваўся матэрыял), што класіку нашай літаратуры прыпісвалі ўдзел у дзейнасці настаўніка са Случчыны Лістапада — змагара супроць таталітарнай формы праўлення, за нацыянальнае самавызначэнне Беларусі. Настаўнікі трывожыліся з гэтай нагоды і ўсяляк аберагалі свайго куміра ад арышту ўжо ў савецкі час.
А ці маліўся Якуб Колас новай уладзе, што абвясціла сябе народнай? Ці прыслугоўваў ён сваёй творчасцю утапічным ідэалам абстрактнага сталінскага сацыялізму?
Тут усё больш складана, чым пра гэта напісана ў школьных падручніках і артыкулах пра песняра. На першы погляд, у савецкі час мастак неаглядна давярае ўсяму, што рабілася ў краіне, не заўважае адмоўнага, не перажьівае за пакутнікаў-гаспадароў, якіх сілаю заганяюць пацяробы ды карызны ў калгасы, за невінаватых людзей, высланых за любоў да Беларусі на Поўнач, у Сібір, кінутых за краты. Знешне і творы піша ідэальныя: пра Сцепку і Алёнку, якім савецкая ўлада адкрыла шлях да навукі, адукацыі, працы на фабрыках і заводах (аповесць «На прасторах жыцця»), пра дзеда Талаша — выдатнага партызана, які толькі пра адно і думае, як страшней і бязлітасней адпомсціць палякам, што адбіраюць у яго стажок так цяжка нарыхтаванага сена (аповесць «Дрыгва»), і публіцыстычныя артыкулы піша пра перамогу сацыялізму на ўсіх франтах. Ды гэта толькі на першы погляд. А калі ўважліва прыгледзецца, учытацца ў радкі гэтых увогуле ідылічных твораў і многіх іншых (мы ж не можам скідаць з рахунку завершаныя ў савецкі час паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», трылогію «На ростанях», балючы роспавед пра непатрэбныя, нейкія недарэчныя ахвяры грамадзянскай вайны — старую, бездапаможную пані, ні ў чым не вінаватага ні перад якой уладай, бязлітасна расстралянага студэнта — у апавяданні «Крывавы вір»), дык адразу відаць, што і ў гэтых творах пісьменнік моліцца адзінаму богу — народу, што ён рады і за маладых, і за старых людзей, спачувае іх памкненням да свабоды.
Якуб Колас не быў чыста кан’юнктурным пісьменнікам у савецкі час, які толькі і чакае моманту, каб адгукнуцца на чарговыя партыйныя і ўрадавыя пастановы. Ён, несумненна, верыў у сацыялістычныя ідэі, у гуманізм камуністычнага ладу жыцця. Аднак не прымаў іх дэфармаванасці, змагаўся за чысціню гуманістычных ідэалаў. Сын складанага і супярэчлівага часу, Колас у «Казках жыцця», якія пісаліся амаль да самай смерці,у «Новай зямлі», «Сымоне-музыку», трылогіі «На ростанях» пераадолеў яго ўплыў, узняўся над лозунгамі і дэкларацыямі і ўхваліў вечныя ідэалы чалавечых узаемаадносін, вечную, непарушную прыгажосць. Калі чытаеш названыя творы, ствараецца ўражанне, што пясняр жыве і зараз, што ён толькі сёння напісаў усё гэта, што іншае — між іншым, па заказе розуму, а не сэрца.
А сэрца, яго вялікае сэрца падказвала іншае — клікала на подзвіг духу, да высокага-высокага неба, да жыццягарэння, узрушанага і смелага. Такога, пра якое ён хораша сказаў у казцы-алегорыі, прытчы «Што лепей?», якая датуецца 1917 годам. Урывак з яе запомніўся: «А як табе здаецца, Хвоя, — спытаў вецер, — што лепей: пражыць свой век ціха, спакойна, не пазнаўшы, як міла жыццё, ці пазнаць яго хараство і вартасць цаной вялікага няшчасця?». Жыццё самога пісьменніка было нялёгкім. Праз трагедыю зняволення на 26-м годзе вымушаны быў прайсці народны інтэлігент. I прайшоў.
Галавы не схіліў. Не скарыўся. Застаўся сумленным і шчырым. А мог пасля турмы стаць злосным на ўвесь свет і помслівым. Не стаў. Гонар чалавечы не страціў, вырас да прызнанага ўсімі, найталенавіцейшага мастака. А што мы ведаем пра яго турэмшчыкаў? Ці запісаныя іх імёны ў гісторыю нашай краіны? Калі і запісаныя, то толькі ў сувязі з тым, што гэтыя людзі былі канваірамі, вартаўнікамі неўміручага, слаўнага нашага дзядзькі Якуба. Прайшоў праз вайну. Яшчэ імперыялістычную. Праз нялёгкае, цяжкое настаўніцтва за межамі роднага краю, акупіраванага чужынцамі. Божа, колькі нястач і бяды выпала на яго долю! А затым была Вялікая Айчынная вайна, смерць сына Юркі. Далёкі Ташкент, дзе многа-многа чужых людзей, кожны з якіх дбаў болей пра сябе, чым пра другіх. Пры ўсіх магчымых варыянтах Колас быў у Сярэдняй Азіі на чужыне. I адзінокі. Трэба было і гэта пераадолець, перажыць! А вестка пра смерць Янкі Купалы, якога так любіў! Праз сапраўднае пекла прайшоў мастак. Адбылося ачышчэнне трагедыяй. Узлёт. Паднаў і ён хараство і вартасць жыцця «цаной вялікага няшчасця», пра што так хораша напісаў у працытаванай намі казцы.
А яшчэ я вельмі цаню Якуба Коласа за тое, што ён не скараўся ніколі ўладарнай сіле, не дагаджаў дзяржаўнай палітыцы, стараўся быць незалежным. Цяжка было ў часы таталітарызму заставацца такім, але ён — мог. Як пра тое сведчаць яго творы агульначалавечага зместу.
В возрасте двенадцати лет одаренный мальчик написал свои первые литературные творения в жанре басни и поэзии. Сочинения сына были очень одобрены и вознаграждены отцом.
Получив среднее образование, юный Мицкевич поступает в учительскую семинарию (город Несвиж), после окончания которой четыре года работает преподавателем на Пинщине. Однако, из-за участия в нелегальном съезде учителей, молодой Якуб был уволен и продолжил преподавательскую деятельность в частной школе.
Приблизительно в этот период печатаются первые произведения поэта в местной газете, посвященные природе родного края и борьбе за свободу.
Спустя два года Мицкевич снова посещает нелегальный съезд, за что приговаривается к трем годам заключения, которое отбывает в одном из острогов Минска.
Находясь в заточении, Якуб Мицкевич (взявший творческий псевдоним – Якуб Колас) издает свои поэтические сборники: в 1908 году – “Песни неволи”, в 1910 году – “Песни печали”.
Военные годы
В возрасте тридцати лет белорусский поэт освобождается из острога и переезжает в Пинск, где преподает в приходском училище.
Во время Первой мировой войны Колас вместе с семьей перебрался в эвакуацию в Подмосковье, где продолжил преподавательскую деятельность. Однако уже через несколько месяцев он был призван на фронт, прошел обучение в Александровском военном училище и в звании подпоручика был отправлен в Румынию. После тяжелой болезни демобилизован в город Обоянь, чтобы продолжить преподавательскую работу.
Паэма Я. Коласа «Новая зямля» — вяршыня паэтычнага майстэрства песняра. Працаваў над ёй аўтар больш за дванаццаць гадоў: паэма была пачата ў 1910 г., а апошні раздзел — трагічная развязка — напісаны ў 1923 г. За гэты перыяд адбыліся значныя змены ў жыцці грамадства, і таму паглыбляецца творчая задума аўтара: з аповесці аб жыцці адной лесніковай сям’і паэма перарастае ў вялікі твор аб жыцці ўсяго беларускага сялянства (яго беззямеллі, збядненні, пошуках кавалка хлеба на панскай службе, яго палітычным абуджэнні і ўсведамленні сваёй чалавечай годнасці). Праблемы зямлі і волі з’яўляюцца галоўнымі ў паэме.
У сваёй аснове паэма «Новая зямля» аўтабіяграфічная. Многія героі маюць прататыпаў: Міхал — бацька паэта, Ганна — маці, Антось — дзядзька. Паэма не абмежавалася аўтабіяграфічным матэрыялам. Напісаная паэтам-селянінам, яна ўвабрала ў сябе ўсю мудрасць народа, яго думы і імкненні.
Галоўны герой паэмы — Міхал, які ўвасобіў у сабе спрадвечную мару ўсяго беларускага сялянства аб зямлі і волі. Паплечнікам у спраўджанні мары лесніка з’яўляецца Антось. У вобразе Антося паэт раскрыў здольнасць, працавітасць простага чалавека, сілу яго любові да роднай зямлі. На плячах Антося — майстра на ўсе рукі — ляжыць увесь клопат па гаспадарцы. Ён «рабіў за двух, на сваім карку цягнуў ярэмца хлебароба», усе свае сілы аддаваў сям’і брата. Антось, добра разбіраючыся ва ўсіх жыццёвых абставінах, разлічваў, як і Міхал, вызваліцца з «няволі цяжкай, з паланення» шляхам набыцця ўласнай зямлі.
У «Новай зямлі» нямала лірычных адступленняў, у якіх аўтар разважае аб вечных жыццёвых дарогах чалавека, яго прызначэнні на зямлі, жыцці і смерці. Мяккім сумам авеяны зварот паэта да дзён свайго маленства і юнацтва. Глыбокай сардэчнасцю прасякнуты словы да свайго лепшага сябра Я. Купалы. Асаблівай сілай пачуцця вызначаюцца лірычныя адступленні, звернутыя да роднага краю:
Мой родны кут, як ты мпе мілы!..
Забыць цябе не маю сілы!
Нс раэ, утомлсны дарогай.
Жыццём вясны мае убогай,
К табе я ў думках залятаю
I там душою спачываю.
У паэме паказаны ранняя беларуская вясна, летняя спёка, першыя дні восені, калі з палёў звезены хлеб, скошаны лугі, калі ў чырвань апрануты лес, а ў паветры носяцца ніці белай павуціны. Чытаючы паэму, мы можам уявіць усход сонца і летнюю раніцу, пачуць бусліны клёкат і спеў жаўрука, пабываць на квітнеючым лузе і пясчаным беразе. «Прырода… з людзьмі жыве супольна, згодна», — падкрэслівае гэту думку Я. Колас. Яна з’яўляецца неад’емнай часткай жыцця чалавека, сугучная з яго пачуццямі і перажываннямі. У лірычных адступленнях раскрываецца і вобраз паэта, адданага сына народа, які верыць, што «дарожанькі людскія, пуцінкі вузкія, крывыя» злучацца ў адзін прасторны шлях.
«Новая зямля» — энцыклапедыя жыцця беларускага сялянства ў дарэвалюцыйны час
Энцыклапедыяй называюць навуковае даведачнае выданне ў выглядзе слоўніка, дзе звычайна даюцца асноўныя ззесткі па ўсіх або па асобных галінах ведаў. «Новую зямлю» Я. Коласа справядліва называюць энцыклапеДыяй жыцця беларускага сялянства канца XIX — пачатку XX ст. I невыпадкова. Паэма — вялікі эпічны твор аб гістарычным лёсе беларускага сялянства і пошуках ім шляхоў да светлай будучыні. Паэт расказвае аб усім, чым багата і цікава жыццё сялян: аб клопатах і занятках дарослых, аб забаўках дзяцей і іх вучобе, аб святочных днях і буднях, ясных летніх днях і ціхіх зімовых вечарах, калі дарослыя пры дзецях «пачнуць казаць свае ўспамінкі, вясці размовы пра старынкі». Успомнім, напрыклад, раздзелы «Раніца ў нядзельку», «Падгляд пчол», дзе аўтар па-майстэрску апісвае святочную раніцу працоўнага селяніна і снеданне сям’і Міхала. Яда ў сялянскай хаце — цэлы абрад са строга ўстаноўленымі правіламі і парадкам. За сталом збіраліся абавязкова ўсе члены сям’і:
Чатыры хлопцы, тры дзяўчаці
Ды бацька з дзядэькам, трэцця маці…
Кожны меў сваё пастаяннае месца. На покуць звычайна саджалі пачэснага госця. Малыя дзеці, якія яшчэ не ведалі парадку, елі асобна. Там Юзік «пальцам поркаў страву і верашчакай мазаў лаву, а сёстры дужа сердавалі і за лаб Юзіка цягалі». За сталом жа, дзе сядзелі дарослыя, панавала цішыня і парадак, адчувалася павага да ўсяго таго, што знаходзілася на стале, як да здабытага цяжкай працай.
Добра ведаючы дзіцячую псіхалогію, Я. Колас стварае непаўторныя і незабыўныя карціны жыцця сялянскіх дзяцей. Ён апісвае, як дзеці пачынаюць знаёміцца з навакольным светам, якую ролю ў іх жыцці адыгрывалі народныя звычаі і павер’і, што для малых значылі начныя страхі, здані, дзяды, мерцвякі і інш. Нямала радкоў прысвечана апісанню навучання дзяцей кніжнай мудрасці. Расказваючы пра «дарэктара» — хлапчука з суседняй вёскі, — аўтар з гумарам апісвае ўсе цяжкасці авалодання ведамі: Уладзя (старэйшы хлопчык) ніяк не мог навучыцца рашаць задачы, Алесь «ў законе божым, як у лесе, не цяміў хлопец нічагутка», Кастусь — на «Верыі» сеў макам. 3 тым жа майстэрствам і вялікай любоўю расказвае Я. Колас пра дзіцячыя гульні, працу.
Працай былі запоўнены будні сялян. Працавалі і ч дарослыя, і дзеці: Міхал выконваў абавязкі лесніка, Антось «правіў гаспадарку», усю хатнюю работу выконвала Ганна — жонка Міхала. Я. Колас паказвае працэс ворыва, сяўбы, жніва, малацьбы. У час жніва калектыўная праца становіцца крыніцай прыгожага, напаўняе душу сялян радасцю, прыносіць ім задавальненне. Паэт можа расказаць цэлую гісторыю пра стары дзедаў човен, пра тое, як трэба ўмела выбраць касу. Апісанне касьбы — гэта цэлы гімн у гонар чалавека працы. Касцы параўноўваюцца з «ваякамі», якія ідуць, «нібы ў атаку», то «грамадою, то шнурам цягнуць, чарадою, то паасобку, то па пары». У паэме апісваюцца і прылады працы, створаныя ўмелымі рукамі (сярпок крывенькі, граблі, навой), і сялянская хата, гумно, павець. Я. Колас ведае, як звіваецца пчаліны рой і як яго трэба абіраць, як трэба слаць снапы на таку, каб было зручна малаціць. Аўтар услаўляе працоўную сілу народа, цяжкую сялянскую працу паказвае як штосьці велічнае і прыгожае, паэтызуе яе.
3 энцыклапедычнай шырынёй апісвае Я. Колас усе звычаі і абрады, якія бытавалі ў той час на Беларусі. Гэта каляндарныя святы (куцця, вялікдзень, каляды), звычаі ўзаемадапамогі (талака, кумаванне), кірмашы, сходы. На першы дзень каляд, напрыклад, збіралі сена са стала і кармілі ім жывёлу, шукалі ў сеые зярняткі і па іх гадалі, ці ўродзіцца хлеб. Каляндарныя святы — даніна даўнім традыцыям і звычаям, што звязаны са свет’ам сялянскіх уяўленняў і прынцыпаў.
Па-энцыклапедычваму шырока апісвае Я. Колас сваю родную зямлю-маці. Апяваючы знаёмыя яму з дзяцінства мясціны, ён паказвае, наколькі прыгожая наша зямля і як многа хараства і паэзіі ў яе сціплых краявідах. Чаргуюцца дні і ночы, за зімамі ідуць вёсны, птушкі прылятаюць з выраю і зноў ляцяць у цёплыя краіны, ідуць дажджы, гуляюць завірухі, разліваюцца і замярзаюць рэкі — пра ўсё гэта расказваецца ў паэме. У вобразах роднага краю Я. Колас заўседы чэрпаў натхненне і сілу. Ды хараство роднай прыроды выклікала ў паэта не толькі радасць і захапленне, але і смутак. Яго сэрца баліць за бяспраўнага, прыгнечанага і зняважанага селяніна. 3 паэмы мы ўяўляем яго знешні выгляд, у што ён быў апрануты, што еў і піў, аб чым марыў, на што спадзяваўся і ў што верыў. Працоўнаму чалавеку, які паўстае ў паэме ва ўсёй велічы, аддае Я. Колас усе свае сілы, сваю любоў і свой талент. Яму ён прысвячае і свой лепшы твор — паэму «Новая зямля».
Трылогія Якуба Коласа «На ростанях» — адзін з лепшых твораў беларускай літаратуры. У аснову твора быў пакладзены бататы аўтабіяграфічны матэрыял. Але пры стварэнні трылогіі Якуб Колас імкнуўся напісаць не аўтабіяграфію, а праўдзіва паказаць жыццё.
Адно з цэнтральных месцаў у трылогіі «На ростанях» займае вобраз беларускага народа. З першых старонак мы знаёмімся з палешукамі. Своеасаблівыя рысы іх характару складваліся ва ўмовах цяжкай працы. Яна зрабіла іх моцнымі, вынослівымі, дужымі. Са здзіўленнем слухае Лабановіч расказ аб Грыгоры, які адабраў медзведзяня ў мядзведзіцы і прынёс яго з лесу. А дзед Мікіта ў свае восемдзесят гадоў любога маладога за пояс заткне.
Каб раскрыць чуласць і дабрату сялян, Колас малюе вобразы бабкі Мар’і і бабкі Параскі. Да Лабановіча яны адносяцца, як маці да роднага сына. Заўсёды яны адгукаюцца на чужое гора і знаходзяць добрае слова для людзей. Да бабкі Мар’і часта забягала Ядвіся. У гэтай простай жанчыне яна знаходзіла сардэчнасць і цяпло, якога ей так не хапала ў роднай сям’і.
Ад палешукоў можна пачуць трапную прыказку ці цікавае параўнанне. У іх памяці жывуць легенды, вякамі назапашваюцца жыццёвыя назіранні. Асабліва пісьменнік захапляецца старымі дзядамі. Яны ведаюць, пры якіх умовах трэба сеяць ту ці іншую збажыну. Ім дастаткова ўбачыць вырай журавоў, каб сказаць, які будзе авёс.
Амаль усе палешукі непісьменныя. Паляшучкі за напісанне пісьма павінны былі аддаваць кавалак сала. А стараста вёскі Цельшына, якому даводзілася разносіць лісты альбо павесткі, вымушаны быў складаць іх у пэўным парадку і запамінаць гэты парадак, каб не пераблытаць.
Даволі цяжкім было жыццё жанчын. Якуб Кол ас расказвае аб жудасным лесе старожкі Ганны. За ўсё свае жыццё яна бачыла толькі пакуты, знявагі, цяжкую працу і жыла ў пастаянным страху за заўтрашны дзень. Яна павінна была цярпець здзекі п’яніцы-мужа, які біў яе без усякай прычыны. Ганна ўладкавалася працаваць старожкай у школе пасля таго, як пакінула мужа. Але працавітасць не абараняе яе ад крыўдаў. Яна баіцца, што новы настаўнік выселіць яе са школы. Пасля размовы з Лабановічам Ганна плача ад радасці, што ён дазволіў ей застацца ў школе. Але ўсё роўна будучае здаецца ей жахлівым.
Некаторыя беларускія сяляне захавалі веру ў праўду і справядлівасць і гатовыя за яе змагацца. Такім чалавекам з’яўляецца Аксён Каль. Колас намаляваў партрэт Аксёна так, што ён дапамагае зразумець яго характар. Моцная фігура, энергічны твар падкрэсліваюць фізічную сілу Аксёна, яго рашучасць і настойлівасць. Аб настойлівасці і рашучасці гавораць і паводзіны Аксёна. Ён не можа спакойна глядзець на цяжкае становішча сялян. Аксён упэўнены, што можа знайсці праўду, калі энергічна ўзяцца за яе пошукі. У воласці Каля ведаюць як неспакойнага і небяспечнага чалавека, і старшыня мае загад не спускаць з яго вока. Аксён ненавідзіць чыноўнікаў і паноў, але верыць, што цару аднолькава блізкія інтарэсы ўсіх слаёў насельніцтва. Пазбавіцца ад веры ў цара Калю дапамагае Лабановіч. Менавіта ад Лабановіча Аксён Каль упершыню пачуў праўду пра цара.
У час рэвалюцыі 1905—1907 гадоў ён прымае актыўны ўдзел у сялянскім бунце, складае петыцыю разам з Лабановічам, аказвае супраціўленне ў сутычцы з паліцыяй. Далейшы лес Аксёна нам невядомы.
Праз шматлікія вобразы еялян Якуб Колае паказаў сілу і слабасць першай рэвалюцыі. Ён не давёў свайго апавядання да рэвалюцыі 1917 года, а пакінуў сваіх герояў «на ростанях».
Классик белорусской литературы Якуб Колас (Константин Михайлович Мицкевич) родился в семье лесника. Детство его прошло в лесной глуши на Немане. Школы поблизости не было, и грамоту мальчик постигал “самоуком”. Он жадно читал Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Некрасова, а увлекшись Крыловым, пробовал и сам писать басни. В 1898 г. Колас поступает в учительскую семинарию в г. Несвиже. С 1902 г. учительствует в начальных школах Полесья и выступает ходатаем по крестьянским делам. В это же время среди крестьян и сельской интеллигенции распространяются нелегальные стихи Коласа. Его заметки о беззаконии помещиков и местных властей появляются под разными псевдонимами в демократической печати. В 1906 г. в белорусской газете “Наша доля” (после шестого номера газету закрыли) печатается одно из первых стихотворений Коласа – “Наш родны край”, в котором нарисована яркая картина жизни угнетенной Белоруссии. В том же году за революционную деятельность и участие в нелегальном съезде учителей Коласа уволили из школы, а в 1908 г. судили и приговорили к трем годам тюрьмы. В минском остроге Колас начинает писать поэму “Новая земля”. В 1910 г. он издает первый сборник стихотворений “Песни печали”. В письме к украинскому писателю М. Коцюбинскому Горький писал: “В Белоруссии есть два поэта: Якуб Колас и Янка Купала – очень интересные ребята! … просто пишут, так ласково, грустно, искренно”. Много работает Колас в послеоктябрьский период. В 1923 г. он заканчивает поэму “Новая земля”. Ее по праву считают энциклопедией жизни белорусского крестьянства конца XIX в. На фоне красочных картин родной природы Колас показывает жизнь бедных крестьян, их труд и борьбу. Каждая страница произведения согрета глубоким лиризмом, искрится народным юмором. В поэме “Сымон музыкант” (1917 – 1925) с большим мастерством и вдохновением показана трагическая судьба народных талантов, обреченных царизмом на гибель. Герой поэмы – поводырь слепого нищего, одаренный скрипач Сымон. Бедность мешает ему совершенствовать свой талант. Но Сымон верит, что наступит иное время и он своей “задушевной игрой” сможет украсить жизнь трудового люда. В советские годы Колас создает прозаическую трилогию о борьбе белорусского народа за свое освобождение, о роли в ней интеллигенции, вышедшей из народных низов (“В Полесской глуши”, “В глубине Полесья” и “На росстанях”) . Эта трилогия была закончена после войны и издана под общим названием “На росстанях”.
В эпической поэме «Новая земля» (1911 – 1923) Колас философски осмыслил целую эпоху в жизни белорусского крестьянства на рубеже 19-20 ст. , подчеркнул его желание стать хозяином на собственной земле. Характеры и богатство внутреннего мира героев поэмы раскрыты в реальном быту, в труде, в обрядах и традициях, во взаимоотношениях с другими людьми. Основные герои поэмы – прототипы родных Якуба Коласа: отца, матери, дяди, братьев и сестёр, а также односельчан.
Поэму “Новая земля” Якуб Колас начал писать ещё в 1910 году, находясь в минской тюрьме, где отбывал наказание за участие в революционной работе среди крестьянства. В этом большом эпическом произведении поэтом философски осмыслена целая эпоха жизни белорусского крестьянства конца ХІХ – начала ХХ века. Мастерски раскрыты характеры и внутренний мир героев через их быт, обряды, традиции, взаимоотношения. В трагической судьбе главного героя Михася автор показывает судьбу безземельных крестьян, тщетно пытавшихся вырваться из-под гнёта помещиков и царских чиновников. В «Новой земле» же каждая строка, каждое слово, а она написана в основном четырехстопным пушкинским ямбом, несут в себе исконное белорусское начало, психологию его носителей — людей полесских лесов и болот.
В поэме ничего значительного не происходит. Дана семья лесника, сам, жена, дети и брат, одинокий, отдавший всего себя детям брата, ее обыденные беды и радости, ее надежды и безнадежности. Лесник Михаил и брат его Антось. Самые памятные события — это как приходилось перебираться с одного места на другое, как Антось по нуждам крестьянским ездил в Вильно. А то все — лесничество, немногие люди, с кем приходилось иметь дело, кусок земли и угодий, на которых так преданно работалось. Но в каждой неторопливой, подробной, обстоятельной строке раскрывается душа человеческая, с ее страстями, со смыслом этих, таких тревожных в таком, казалось бы, спокойном повествовании страстей. Михаил вынужден из-за малоземелья пойти лесником к пану Радзивилу. Он только тем и живет, чтобы немного разбогатеть, купить земли и снова вернуться в свою крестьянскую стихию, извечную для его рода. Иначе он не представляет себе самостоятельной жизни. И он, все больше ненавидя панскую неволю, в силу своего крестьянского норова добросовестно, даже ревностно служит: понимая тяжкое, бедственное положение таких же, как сам, он все же ловит их на порубках леса, бережет каждое деревце в чаще. Он скрепя сердце смиряется и с тем, что панский управляющий переселяет его с обжитой и удобренной с таким трудом и тщанием земли на другое, неухоженное место. Но мечта его — таким путем вырваться из помещичьих пут — оказывается несбыточной, иллюзорной.
Все сельские работы, во все времена года, опоэтизированы здесь Коласом с такой материальной достоверностью, с такой любовью, и косьба, и молотьба, и пахота, что нельзя не вспомнить ту ярость трудовой радости, которая, помните ли, охватила волжских бродяг-грузчиков в одном из его ранних рассказов. И труд давал свои плоды.
Гумно полнело с каждым годом.
И богател хлевец приплодом.
И грош стал лишний заводиться.
Есть что поесть и чем укрыться.
Но Михаил мог и обездолить семью и себя, только бы купить землю-волю.
Заканчивается «Новая земля» похожими на причитание строчками:
А в поле, в поле при дороженьке
Наклонился крест над могилою.
Шли-бежали стежки во широкий свет,
Привели они к той могилочке!. .
И поэт вопрошает: когда же и где они сольются, эти узкие и кривые дорожки жизни, где тот широкий путь, который выведет в новую жизнь и соединит наши все дороги.
Якуб Колас — сусветна вядомы майстар пей-зажнай лірыкі. Яго пранікнёныя, напоўненыя ўлюбёнасцю ў знаёмыя з дзяцінства мясціны, у хараство роднага краю радкі з паэмы «Новая зямля» «Мой родны кут, як ты мне мілы! За быць цябе не маю сілы…” са школьных гадоў знаёмыя кожнаму беларусу. Сувязь з роднай зямлёй, захапленне пры-родай з’яўляліся крыніцай творчага натхнен-ня і мастацкай фантазіі паэта. Якія прыгожыя, пранізаныя радасцю жыд-ця, насычаныя разнастайнымі метафарамі, эштэтамі, параўнаннямі і інпіымі мастацкімі тропамі радкі прысвяціў Якуб Колас прыродзе ; гады творчага і эмацьіянальнага ўздыму: «Рас- шаны зоры брыльянтавым пухам… *, *…лаш- зыць сонца твар узгоркаў, сушыць след іх слёз»! Паэтызацыя вечнага руху і абнаўлення прыро- ды як сімвалу абнаўлення жыцця характэрна для перадваеннай лірыкі паэта. Вайна рэзка абарвала ўзнёслую танальнасць “пейзажнай лірыкі Якуба Коласа. Як сапраўдны народны паэт, Колас усім сэрцам адгукаўся на разнастайныя праявы жыцця краіны: радаваў-ся грамадскім поспехам, а гора і боль народа ўспрымаў як свой асабісты боль. Як да вайны перажываў паэт за неўраджай, дрэннае надво-р’е, што перашкаджала людзям атрымліваць добры ўраджай, так і на аб’яўленне вайны ён адрэагаваў з маланкавай хуткасцю вершам «Ша-лёнага пса — на ланцуг!» Эвакуацыя ў Ташкент ні на хвіліну не перарвала яго сувязІ з беларус-кай зямлёй. Тым часам у вершы «Лес» адразу можна заўважыць змены ў творчай манеры паэта: маляў-нічая палітра свядома збяднела, кола фарбаў у апісанні прыроды звузілася да невыразных шэ-рых адценняў, што дазваляе аўтару болып дак-ладна перадаць настрой насцярожанасці, непа кою, засмучонасці. Прыслоўі: «ціха», «глуха», «нерухома», «сурова», метафары «ён (бор) вартуе землі», «злегла нерухома цемра на камлі» і іншыя ствараюць характэрны вобразна-выяўленчы лад верша. Усё гэта выклікае ў чытача настрой тры-вогі, няўтульнасці, непакою. Здаецца, толькі пугачы ды совы, вечныя спадарожнікі нячыстай сілы, пануюць у змрочным лесе. Але ў другой частцы верша эмацыянальны лад мяняецца: лес, аказваецца, зусім не спіць. Ён — жывая істота. Ён — паплечнік парты-зан, іх выратавальнік. 3 трывожнага і няўпэў-ненага настрой верша перарастае ў перамож-ны, аптымістычны. У вершы *Голас зямлі* прырода таксама паў-стае як жывая істота. Аднак тут яна выклікае не толькі пачуццё ўдзячнЯсці, але, у першую чаргу, жалю і спагады. Зямля быццам скар-дзіцца на здзекі захопнікаў кожнай сваёй пра-явай: «і шум дубровы, і стогн пушчы, і рэк усхліп, і плач крыніц» — усё раніць сэрца па-эта, выклікае яго гнеў і жаданне абараніць род-ную прыроду. Паэт шчыра жадае дапамагчы радзіме, сцішыць яе гора, пакуты і выражае ўпэўненасць, што палон роднай зямлі хутка скончыцца, бо ўжо «трасуцца помстаю бары». Пераможным духам, хуткім вызваленнем і ту-гой па радзіме напаўнены і верш «Мая зямля», напісаны аўтарам у 1943 годзе. Усе вершы аб прыродзе, створаныя Якубам Коласам у час вай-ны, аб’ядноўвае любоў аўтара да прыроды, спа-чуванне, удзячнасць ёй і адначасова — вера ў хуткае вызваленне.
Усей сiстэмай вобразоў Якуб Колас пераконвае нас у тым, што кожны чалавек павiнен жыць адным жыццем са сваiм народам, што адрыў азначае страту чалавечых якасцей. У простых людзей Лабановiч знаходзiць працавiтасць i патрабавальнасць да сябе, добрасцi i чуласцi ў адносiнах да другiх, што ўяўляе народ у трылогii.
Асаблiвае захапленне пiсьменнiка выклiкаюць старыя дзяды «аздобленыя» сiвiзною, маршчынамi. Гэта былi самавучкi-аграномы. «Тлумачальнiкi» розных прыгод жыцця, яны ведалi ў якi дзень, нават у якую часiну, трэба выходзiць з сахой у поле, пры якiх умовах сеяць тую цi iншую зважыну. Iм досыць пабачыць першыя выраi жураўлёў, каб сказаць, якi будзе авёс. Мiма волi прыходзiць думка аб тым, як бы маглi развiцца гэтыя здольнасцi людзей пры спрыяючых умовах. Але царскi ўрад не быў зацiкаўлены ў паляпшэннi ўмоў жыцця народа, у пашырэннi асветы.
Амаль усе палешукi былi непiсьменны, а стараста вескi Цельшына – Раман Круглы, якому даводзiлася разносiць павесткi або лiсты, вымушаны складваць iх у пэўным парадку, каб запомнiць. З вялiкiм смуткам у сэрцы расказвае Колас аб цяжкiм жыццi сялян. Як тужлiвая песня, льецца скарга дзеда Марцiна на горкую долю працоўнага чалавека: «Арэндная плата павышана, а плацiць няма чаго, няма простаму чалавеку нi волi, нi разгону».
Асаблiва цяжкiм было становiшча жанчын. Якуб Колас паказвае цяжкi лёс старушкi Ганны, усё яе жыцце – гэта пакуты i страх за заўтрашнi дзень. Акрамя сацыяльнага нацiску, яна цярпела i здзекi мужа-п’янiцы. Працавiтасць i старанне старушкi Ганны абараняюць яе ад крыўды. Пасля размовы з Лабановiчам Ганна плача ад радасцi, што ён дазволiў застацца ў школе.
Тыповым прадстаўнiком свядомай часткi сялян з’яуляецца Аксён Каль. Ён не можа спакойна глядзець на цяжкае становiшча сялян. Ён упэўнены, што можна знайсцi праўду, калi ўзяцца за яе пошукi. Асаблiва яго хвалюе справа аб затонках, якiя прыбраў у свае рукi пан Скiршунт. На працягу тых гадоў, калi ён судзiўся з панам, дабiваўся ён праўды, i пераканаўся, што ўсюды пан цягне за панам, але, ненавiдзячы паноў i чыноўнiкаў, Аксён Каль яшчэ верыць у цара. Пазбавiцца ад гэтай веры памагае яму Лабановiч.
Ствараючы вобраз народа, Якуб Колас падкрэслiваў лепшыя якасцi, уласцiвыя беларускаму характару: мужнасць i працавiтасць, дабрата i чуласць, мудрасць i назiральнасць, прыродны розум. Але галоўнае, што ўбачыў пiсьменнiк у весцы – гэта рост гневу i пратэст у глыбiнi сялянскiх мас, як наблiженне рэвалюцыйнай буры. Праз вобразы сялян Якуб Колас паказаў сiлу i слабасць бурж-дэмакратычнай рэвалюцыi. Рост палiтычнай свядомасцi падцвердзiў гiстарычную заканамернасць уключэння сялян у вызваленчы рух.
Ужо на першых старонка трылогii ўзнiкае бурная спрэчка мiж Лабановiчэм i папом Кiрылам аб тым, як трэба адносiцца да мужыка. Для папа, як i для ўсiх хто мужыка абiрае «ён – нiжэйшая iстота, якая сама вiнавата, што жыве ў гразi i ў цемнаце». Для Лабановiча, як i для ўсiх, у каго балiць душа за чалавека працы, мужык заслугоўвае самай высокай павагi за сваю працавiтасць.
Цяжка жылося сялянству ў той час. Амаль усе сяляне былi непiсьменны, яны не ведалi календара i нярэдка збiвалiся з лiку дзён. Аўтар паказвае застойнасць сялянскага быту. Сяляне не паддавалiся ўдзеянню новых людзей, неахвотна адкрывалi сваю душу чужому чалавеку. Праўдзiва сказаў пра становiшча сялян Лабановiч: «На мужыка прывыклi пазiраць, як на пчалу або на нейкую машiну, якая павiнна ўсё вырабляць, усiм даваць i яшчэ пры гэтым кланяцца i казаць: «Дзякую, што бераце». I ўсё так цi iначай бяруць ашуканствам. А мужыку многа далi? Паважаюць мужыка? Хто вiнаваты ў тым, што ён неачесаны, цемны i жыве па-свiнску?»
Але разам з гэтым пiсьменнiк знаходзiць у сялян лепшыя чалавечыя якасцi: глыбокае пачуцце справядлiвасцi, умення паспачуваць чужому гору, жаданне дапамагчы ў няшчасцi мудрасць, працавiтасць, назiральнасць i мужнасць. Вобразы сялян малююцца з любоў’ю. Малюючы знешнi выгляд аднаго з цельшынцаў аўтар дае абагульненне вобразу палешука: доўгiя цемна-русыя валасы, светла-шэрыя вочы, сярэднi рост, шырокiя плечы, павольнасць руху, нейкая сур’ёзнасць выразу твара, як нельга лепей спасавалiся з агульным малюнкам палескай прыроды.
Надоўга запамiнаецца вобраз бабкi Мар’i, школьнай старажкi. Яна непiсьменная, пакрыўджаная лёсам жанчына, але ў яе чулае сэрца i спагадлiвая душа. Як блiзка прымае да сэрца каханне Лабановiча i Ядвiгi. Здаецца, што па вачах яна чытае настрой Лабановiча, калi нешта яго засмучала – нявесела i ёй, калi яму весела, весела i ёй.
З вялiкай павагай да народнага вопыту малюе Якуб Колас вобразы старых палешукоў якiх ён называе жывымi летапiсцамi гiсторыi. Любуючыся iх фiзiчнай сiлай, пiсьменнiк захоплена расказвае пра дзеда, якi пад настрой кiдаўся ў прысядку, надзеўшы на рукi жорнавыя камнi. Спачатку здаецца, што не зрушыць з месца жыцце палешукоў, што яны нiколi не падымуцца супраць экслуататараў. Але i ў палескiя вескi ўрываюцца павевы часу. Такiм павевам быў з’езд настаўнiкаў. Сяляне душой адчулi, што з’езд самым непасрэдным чынам датычыцца iх i яны дапамаглi ахоўваць яго ад злога вока. Пад уплывам падзей веска ўсё больш i больш пазбаўляецца ад патрыярхальнай адсталасцi. Подых рэвалюцыянераў 1905 г. дакацiўся да палескай вескi, падштурхнуў жыхароў Высокага i выгнаў да актыўных дзенняў. Сяляне пiшуць петыцыю, у якой адкрыта гавараць пра справядлiвасць, пагрозу прымянення сiлы. Сяляне пачалi прабуджацца, расце рэвалюцыйная свядомасць беларускага працоўнага сялянства.
Классик белорусской литературы Якуб Колас (Константин Михайлович Мицкевич)
родился в семье лесника. Детство его прошло в лесной глуши на Немане. Школы
поблизости не было, и грамоту мальчик постигал «самоуком».
Он жадно читал Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Некрасова, а увлекшись Крыловым,
пробовал и сам писать басни. Якуб Колас.
В 1898 г. Колас поступает в учительскую семинарию в г. Несвиже. С 1902
г. учительствует в начальных школах Полесья и выступает ходатаем по крестьянским
делам. В это же время среди крестьян и сельской интеллигенции распространяются
нелегальные стихи Коласа. Его заметки о беззаконии помещиков и местных
властей появляются под разными псевдонимами в демократической печати. В
1906 г. в белорусской газете «Наша доля» (после шестого номера газету закрыли)
печатается одно из первых стихотворений Коласа — «Наш родны край», в котором
нарисована яркая картина жизни угнетенной Белоруссии. В том же году за
революционную деятельность и участие в нелегальном съезде учителей Коласа
уволили из школы, а в 1908 г. судили и приговорили к трем годам тюрьмы.
В минском остроге Колас начинает писать поэму «Новая земля». В 1910
г. он издает первый сборник стихотворений «Песни печали». В письме к украинскому
писателю М. Коцюбинскому Горький писал: «В Белоруссии есть два поэта: Якуб
Колас и Янка Купала — очень интересные ребята!.. просто пишут, так ласково,
грустно, искренно».
Много работает Колас в послеоктябрьский период. В 1923 г. он заканчивает
поэму «Новая земля». Ее по праву считают энциклопедией жизни белорусского
крестьянства конца XIX в. На фоне красочных картин родной природы Колас
показывает жизнь бедных крестьян, их труд и борьбу. Каждая страница произведения
согрета глубоким лиризмом, искрится народным юмором.
В поэме «Сымон музыкант» (1917 — 1925) с большим мастерством и вдохновением
показана трагическая судьба народных талантов, обреченных царизмом на гибель.
Герой поэмы — поводырь слепого нищего, одаренный скрипач Сымон. Бедность
мешает ему совершенствовать свой талант. Но Сымон верит, что наступит иное
время и он своей «задушевной игрой» сможет украсить жизнь трудового люда.
В советские годы Колас создает прозаическую трилогию о борьбе белорусского
народа за свое освобождение, о роли в ней интеллигенции, вышедшей из народных
низов («В Полесской глуши», «В глубине Полесья» и «На росстанях»). Эта
трилогия была закончена после войны и издана под общим названием «На росстанях». Сымонка-пастушок. Иллюстрация А. Последовича к поэме Я. Коласа «Сымон
музыкант».
На важнейшие события жизни Колас живо откликается лирическими стихами.
Одновременно он пишет рассказы и сказки для детей, критические статьи и
научные исследования. В 1926 г. Коласу присвоено звание народного поэта
Белоруссии. Героика партизанской борьбы в годы гражданской войны нашла
яркое отражение в повести Коласа «Трясина».
В годы Великой Отечественной войны в партизанские отряды, в города и
села на оккупированной территории доходили пламенные стихи Коласа, напечатанные
в листовках и фронтовых газетах. Они вселяли веру в победу над врагом,
вдохновляли народных мстителей на новые подвиги.
В стихотворении «Голос земли» поэт писал: Я слышу зов, земля родная! Хоть песней я к тебе прильну. Тебе я, сын твой, обещаю: Недолго будешь ты в плену. Твой лес объят весь шумом гневным, Я вижу луч твоей зари. Он солнцем заблестит полдневным, — Есть у тебя богатыри.
Паэма «Сымон-музыка» — другі па велічьгні і значнасці пасля «Новай зямлЬ паэтычны твор Якуба Коласа. Пісаць яе аўтар пачаў яшчэ раней «Новую зямлю», як толькі выйшаў з турмы, ды трапіў за ўдзел у настаўніцкім з’ездзе. Там жа, за кратамі» узнікла і задума твора. Шсалася паэма доўга, з перапынкамі — чатырнаццаць га-доў. Праца над ёй была завершана ў тысяча дзе-вяцьсот дваццаць трэцім годзе. Аднак і гэта была не канчатковая рэдакцыя твора. Пазней Колас япгчэ перапрацоўваў паэму: нешта ўдакладняў, нешта мяняў, некаторым сцэнам было ўвогуле нададзена новае гучанне. Апошняе было звязана з тым, што за час напісання паэмы памяняўся светапогляд аўтара на некаторыя рэчы. У аснове сюжэта паэмы — жыцце хлопчыка Сымона. Жыццё цяжкае, гаротнае, такое, якім маглі «пахваліцца» амаль усе сялянскія дзеці. Але Сымону было яшчэ цяжэй за астатніх, бо ён быў «не такі, як усе». Хлопчыка называлі дзіваком за тое, што ён любіў падоўгу гута-рыць з травою, з дрэвамі, з самім сабою. Яго цікавілі пытанні, над якімі ніколі не задумва-ліся астатнія дзеіц: У яго быў свет цікавы,Свае вобразы, жыццё, I ў душы яго ўсе з’явы
Сваё мелі адбіццё.
Ён і рэха сваё кліча
I размову вядзе з ім…
Меў яшчэ ён такі звычай —
Гаманіць з сабой самім.
Сымон нарадзіўся і рос таленавітым, духоў-на адораным хлопчыкам. Але забітасць яго баць-коў, як і ўсіх сялян таго часу, не дазволіла ім разглядзець у хлопчыку гэты божы дар. 3 Сы-монкі часта кпілі, папракалі недарэчнасцю. [ Аднак, нягледзячы на ўсе перашкоды, якія сустракаліся на жыццёвым шляху Сымояа, нікому не ўдалося вытравіць з яго цягу да пры-гожага, да музыкі, да мастадтва. У канцы паэмы апавядаецца аб тым, як Сымон са сваёй скрып-кай і каханай дзяўчынай Ганнай ідзе ў вандроў-ку, каб несці людзям прыгажосць мастацтва. У вобразе Сымона Якуб Колас хацеў паказаць таленавітых людзей, якімі багата наша беларус-кая зямля, цяжкасці і перашкоды на шляху гэ-тых людзей. Паэт сцвярджае, што сапраўднае мастацтва выстаіць і будзе жыць вечна. Побач з асноўнай — тэмай мастацтва — Колас апявае ў паэме прыгажосць свайго краю, харас-тво і непаўторнасць роднай прыроды. А яшчэ — |Смуткуе аб цяжкім лёсе сваіх суайчыннікаў: Край мой родны! Дзе ж у свеце
Край другі такі знайсці,
Дзе б магла так, поруч з смеццем,
Гожасць пышная ўзрасці? Дзе бы вобруку з галечай Расквітнеў багацтва цуд I дзе б з долі чалавечай Насмяяліся, як тут?..
Якуб Колас – Собрание сочинений в 4 томах
1982 Издательство: Художественная литература. Москва
С о д е р ж а н и е:
Том 1 стихотворения 1904—1955 годов, поэмы «Новая зямля», «Сымон-музы-кант», глава «Октябрьская ночь» из поэмы «На путях свободы».
Том 2 первая и вторая книги трилогии «На росстанях».
Том 3 третья книга трилогии «На росстанях».
Том 4 рассказы 1906—1951 гг., цикл аллегорических рассказов «Сказки жизни», повесть «На просторах жизни»
Якуб Колас – Собрание сочинений в 3 томах
1958
Издательство: Известия
С о д е р ж а н и е:
Том 1. Стихотворения. “Хата рыбака” (поэма). “Война войне” (драма)
Том 2. Рассказы. “На росстанях” (трилогия)
Том 3. “На росстанях” (трилогия). “Дед Талаш” (повесть)
Экранизации
Талаш (Сергей Шульга) [2012] – по мотивам повести “Дрыгва” (“Трясина”)
«Лепш быць няшчасным, але відушчым,
чымся шчаслівым ды сляпым…»
Якуб Колас. З «Казак жыцця»
Якому богу маліўся Якуб Колас — выдатны беларускі пісьменнік, класік нацыянальнай літаратуры? Адказаць на гэта пытанне немагчыма, не прыгадаўшы некаторыя старонкі яго біяграфіі. Старонка першая — вучоба ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Захапленне мастацтвам слова выявілася ўжо ў той час, які папярэднічаў дзвюм рэвалюцыям і грамадзянскай вайне. Пісаць пачаў тамсама, на рускай мове. Вядома, пра пакутны лёс народа-працаўніка. Несумненна, пад уплывам нацыянальнага адраджэння, якое пачало набіраць разгон. Да дэбюту на беларускай мове — верш «Наш родны край», выдрукаваны газетай «Наша ніва» 14 верасня 1906 года, — заставалася чатыры гады. Менавіта семінарыя, падобна Царска-сельскаму ліцэю яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расіі, — сталася цэнтрам падрыхтоўкі сумленных і гордых людзей, змагароў за справядлівасць, братэрства, святло і дабро. Сын селяніна, сейбіта і аратага, Канстанцін Міцкевіч у Нясвіжы быў падрыхтаваны маральна, ідэалагічна, эстэтычна да выканання місіі народнага заступніка, стаўся прыхільнікам праўды. Старонка другая — праца настаўнікам у глухіх палескіх вёсачках Люсіна і Пінкавічы роўна па тры гады, да 1906-га ўключна, да той пары, калі быў арышт за арганізацыю падпольнага настаўніцкага з’езду, а затым — зняволенне, па іроніі лёсу, таксама трохгадовае (1908—1911) у мінскім астрозе. Абстрактныя ідэалы (такія, як і ў Пушкіна, Лермантава, Тараса Шаўчэнкі, нават Янкі Купалы), выхаваныя педагагічнай семінарыяй, удакладняліся, папраўляліся жыццём: захацелася заступіцца (і заступіўся!) за сялян, дапамагчы ім пераадолець зацьменне маральнае, звыклае адчуванне сваей ніжэйшасці перад панамі і панічамі, чуццё трагедыйнай наканаванасці быць рабамі, а не гаспадарамі жыцця. За народ заступіўся смела, мужна, за права тварыць дабро «прыніжаным і пакрыўджаным», калі скарыстаць словы нашага земляка, класіка рускай літаратуры Фёдара Дастаеўскага. Не пабаяўся памяняць аднаго бога (цар) на другога (народ-працаўнік), адны ідэалы — абстрактнага патрыятызму на другія — канкрэтнага змагання за свабоду «пагарджаных век». Так жыццё адкарэкціравала абстрактны гуманізм Коласа-семінарыста, наблізіла яго да тых, каго пакінуў на час вучобы, ад каго адарваўся на момант, каб вярнуцца праз некаторы час у новай якасці.
Так мы прыходзім да вываду, што Якуб Колас у дарэвалюцыйны час вырастав з абстрактнага гуманізму да дэмакратычных поглядаў, ідзе ў працоўны народ і затым — за краты, у турму яго свядомым заступнікам. Іншая справа, ці стаў ён у той перыяд жыцця рэвалюцыянерам. Калі скарыстаць матэрыял трылогіі «На ростанях», прыгадаць асобныя сцэны, эпізоды, дыялогі з раманаў, дык адказ на пастаўленае пытанне ўяўляецца наступным. Да рэвалюцыі Колас, як і яго герой Лабановіч, не стаў рэвалюцыянерам. Бо не цешылі і палохалі яго рэзкія водгукі і разбуральныя планы Галубовіча, не да канца разумеў малады настаўнік апантанасць і асляпёнасць ідэаламі помсты, узброенай барацьбы, якімі жыла Вольга Андросава. Колас і яго герой асуджалі рэвалюцыю як крывавы шлях усталявання праўды і справядлівасці на зямлі. Пазіцыя іх у многім заставалася пазіцыяй праўдашукальнікаў, блізкіх да талстоўцаў па поглядах, прыхільнікаў рашэння вострых сацыяльных праблем мірным шляхам. У далейшым гісторыя вызваленчага руху ў 20 стагоддзі пацвердзіла, што падобны шлях можа быць паспяхова выкарыстаны і дасць значна багацейшы плён. А рэвалюцыйны шлях, прапанаваны бальшавікамі ў Расіі, прынёс народам былой царскай імперыі незлічоныя ахвяры і страты. Шлях Коласа — гэта шлях талерантна настроенага да грамадскіх і сацыяльных праблем чалавека. Талерантнасць падобнага тыпу застанецца з ім і далей, калі наступяць іншыя часы.
У дарэвалюцыйны час Якуб Колас маліўся таму ж богу, што і Янка Купала, — народу. I вось народ у Кастрычніку перамог. Каму цяпер трэба было маліцца? Вядома, яму, народу. I пісьменнік па магчымасці робіць гэта. Ён амаль штодня ходзіць у Мінскі педтэхнікум чытаць лекцыі і весці заняткі, прытым не толькі па мове і літаратуры, а 1 па методыцы іх выкладання. Настаўніца нам гаварыла, што ўвогуле Колас з’яўляецца аўтарам першай на Беларусі «Методыкі выкладання беларускай мовы», што яшчэ да рэвалюцыі ён выдаў «Другое чытанне для дзяцей беларусаў». Хіба гэта не сапраўдны подзвіг пісьменніка і адначасова педагога? Лепш было пісаць адны мастацкія творы, фантазіраваць, летуценіць разам з выдуманымі героямі, прыдумляць жыццепадобныя сюжэты. А Колас не забываўся вучыць дзяцей Беларусі, выводзіць іх у людзі, так, як некалі вывелі ў людзі яго самога старэйшыя настаўнікі. Ведаю таксама, што свайму богу — народу маліўся Якуб Колас і тады, калі чытаў лекцыі выкладчыкам роднай мовы і літаратуры ў Слуцку: некалькі гадоў выязджаў туды, ахвяраваў вольнымі гадзінамі, траціў здароўе на пераезды. Уяўляю, як радасна, з шчырымі усмешкамі, добразычліва сустракалі яго слухачы, як дзяліліся думкамі пра слоўнае мастацтва з жывым геніем. Як хацелася б быць сярод іх! I яшчэ недзе вычытала (здаецца, у часопісе «Полымя» друкаваўся матэрыял), што класіку нашай літаратуры прыпісвалі ўдзел у дзейнасці настаўніка са Случчыны Лістапада — змагара супроць таталітарнай формы праўлення, за нацыянальнае самавызначэнне Беларусі. Настаўнікі трывожыліся з гэтай нагоды і ўсяляк аберагалі свайго куміра ад арышту ўжо ў савецкі час.
А ці маліўся Якуб Колас новай уладзе, што абвясціла сябе народнай? Ці прыслугоўваў ён сваёй творчасцю утапічным ідэалам абстрактнага сталінскага сацыялізму?
Тут усё больш складана, чым пра гэта напісана ў школьных падручніках і артыкулах пра песняра. На першы погляд, у савецкі час мастак неаглядна давярае ўсяму, што рабілася ў краіне, не заўважае адмоўнага, не перажьівае за пакутнікаў-гаспадароў, якіх сілаю заганяюць пацяробы ды карызны ў калгасы, за невінаватых людзей, высланых за любоў да Беларусі на Поўнач, у Сібір, кінутых за краты. Знешне і творы піша ідэальныя: пра Сцепку і Алёнку, якім савецкая ўлада адкрыла шлях да навукі, адукацыі, працы на фабрыках і заводах (аповесць «На прасторах жыцця»), пра дзеда Талаша — выдатнага партызана, які толькі пра адно і думае, як страшней і бязлітасней адпомсціць палякам, што адбіраюць у яго стажок так цяжка нарыхтаванага сена (аповесць «Дрыгва»), і публіцыстычныя артыкулы піша пра перамогу сацыялізму на ўсіх франтах. Ды гэта толькі на першы погляд. А калі ўважліва прыгледзецца, учытацца ў радкі гэтых увогуле ідылічных твораў і многіх іншых (мы ж не можам скідаць з рахунку завершаныя ў савецкі час паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», трылогію «На ростанях», балючы роспавед пра непатрэбныя, нейкія недарэчныя ахвяры грамадзянскай вайны — старую, бездапаможную пані, ні ў чым не вінаватага ні перад якой уладай, бязлітасна расстралянага студэнта — у апавяданні «Крывавы вір»), дык адразу відаць, што і ў гэтых творах пісьменнік моліцца адзінаму богу — народу, што ён рады і за маладых, і за старых людзей, спачувае іх памкненням да свабоды.
Якуб Колас не быў чыста кан’юнктурным пісьменнікам у савецкі час, які толькі і чакае моманту, каб адгукнуцца на чарговыя партыйныя і ўрадавыя пастановы. Ён, несумненна, верыў у сацыялістычныя ідэі, у гуманізм камуністычнага ладу жыцця. Аднак не прымаў іх дэфармаванасці, змагаўся за чысціню гуманістычных ідэалаў. Сын складанага і супярэчлівага часу, Колас у «Казках жыцця», якія пісаліся амаль да самай смерці,у «Новай зямлі», «Сымоне-музыку», трылогіі «На ростанях» пераадолеў яго ўплыў, узняўся над лозунгамі і дэкларацыямі і ўхваліў вечныя ідэалы чалавечых узаемаадносін, вечную, непарушную прыгажосць. Калі чытаеш названыя творы, ствараецца ўражанне, што пясняр жыве і зараз, што ён толькі сёння напісаў усё гэта, што іншае — між іншым, па заказе розуму, а не сэрца.
А сэрца, яго вялікае сэрца падказвала іншае — клікала на подзвіг духу, да высокага-высокага неба, да жыццягарэння, узрушанага і смелага. Такога, пра якое ён хораша сказаў у казцы-алегорыі, прытчы «Што лепей?», якая датуецца 1917 годам. Урывак з яе запомніўся: «А як табе здаецца, Хвоя, — спытаў вецер, — што лепей: пражыць свой век ціха, спакойна, не пазнаўшы, як міла жыццё, ці пазнаць яго хараство і вартасць цаной вялікага няшчасця?». Жыццё самога пісьменніка было нялёгкім. Праз трагедыю зняволення на 26-м годзе вымушаны быў прайсці народны інтэлігент. I прайшоў. Галавы не схіліў. Не скарыўся. Застаўся сумленным і шчырым. А мог пасля турмы стаць злосным на ўвесь свет і помслівым. Не стаў. Гонар чалавечы не страціў, вырас да прызнанага ўсімі, найталенавіцейшага мастака. А што мы ведаем пра яго турэмшчыкаў? Ці запісаныя іх імёны ў гісторыю нашай краіны? Калі і запісаныя, то толькі ў сувязі з тым, што гэтыя людзі былі канваірамі, вартаўнікамі неўміручага, слаўнага нашага дзядзькі Якуба. Прайшоў праз вайну. Яшчэ імперыялістычную. Праз нялёгкае, цяжкое настаўніцтва за межамі роднага краю, акупіраванага чужынцамі. Божа, колькі нястач і бяды выпала на яго долю! А затым была Вялікая Айчынная вайна, смерць сына Юркі. Далёкі Ташкент, дзе многа-многа чужых людзей, кожны з якіх дбаў болей пра сябе, чым пра другіх. Пры ўсіх магчымых варыянтах Колас быў у Сярэдняй Азіі на чужыне. I адзінокі. Трэба было і гэта пераадолець, перажыць! А вестка пра смерць Янкі Купалы, якога так любіў! Праз сапраўднае пекла прайшоў мастак. Адбылося ачышчэнне трагедыяй. Узлёт. Паднаў і ён хараство і вартасць жыцця «цаной вялікага няшчасця», пра што так хораша напісаў у працытаванай намі казцы.
А яшчэ я вельмі цаню Якуба Коласа за тое, што ён не скараўся ніколі ўладарнай сіле, не дагаджаў дзяржаўнай палітыцы, стараўся быць незалежным. Цяжка было ў часы таталітарызму заставацца такім, але ён — мог. Як пра тое сведчаць яго творы агульначалавечага зместу.
Якому богу маліўся Якуб Колас — выдатны беларускі пісьменнік, класік нацыянальнай літаратуры? Адказаць на гэта пытанне немагчыма, не прыгадаўшы некаторыя старонкі яго біяграфіі. Старонка першая — вучоба ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Захапленне мастацтвам слова выявілася ўжо ў той час, які папярэднічаў дзвюм рэвалюцыям і грамадзянскай вайне. Пісаць пачаў тамсама, на рускай мове. Вядома, пра пакутны лёс народа-працаўніка. Несумненна, пад уплывам нацыянальнага адраджэння, якое пачало набіраць разгон. Да дэбюту на беларускай мове — верш «Наш родны край», выдрукаваны газетай «Наша ніва» 14 верасня 1906 года, — заставалася чатыры гады. Менавіта семінарыя, падобна Царска-сельскаму ліцэю яшчэ ў дарэвалюцыйнай Расіі, — сталася цэнтрам падрыхтоўкі сумленных і гордых людзей, змагароў за справядлівасць, братэрства, святло і дабро. Сын селяніна, сейбіта і аратага, Канстанцін Міцкевіч у Нясвіжы быў падрыхтаваны маральна, ідэалагічна, эстэтычна да выканання місіі народнага заступніка, стаўся прыхільнікам праўды.
Старонка другая — праца настаўнікам у глухіх палескіх вёсачках Люсіна і Пінкавічы роўна па тры гады, да 1906-га ўключна, да той пары, калі быў арышт за арганізацыю падпольнага настаўніцкага з’езду, а затым — зняволенне, па іроніі лёсу, таксама трохгадовае (1908—1911) у мінскім астрозе. Абстрактныя ідэалы (такія, як і ў Пушкіна, Лермантава, Тараса Шаўчэнкі, нават Янкі Купалы), выхаваныя педагагічнай семінарыяй, удакладняліся, папраўляліся жыццём: захацелася заступіцца (і заступіўся!) за сялян, дапамагчы ім пераадолець зацьменне маральнае, звыклае адчуванне сваей ніжэйшасці перад панамі і панічамі, чуццё трагедыйнай наканаванасці быць рабамі, а не гаспадарамі жыцця. За народ заступіўся смела, мужна, за права тварыць дабро «прыніжаным і пакрыўджаным», калі скарыстаць словы нашага земляка, класіка рускай літаратуры Фёдара Дастаеўскага. Не пабаяўся памяняць аднаго бога (цар) на другога (народ-працаўнік), адны ідэалы — абстрактнага патрыятызму на другія — канкрэтнага змагання за свабоду «пагарджаных век». Так жыццё адкарэкціравала абстрактны гуманізм Коласа-семінарыста, наблізіла яго да тых, каго пакінуў на час вучобы, ад каго адарваўся на момант, каб вярнуцца праз некаторы час у новай якасці.
Так мы прыходзім да вываду, што Якуб Колас у дарэвалюцыйны час вырастав з абстрактнага гуманізму да дэмакратычных поглядаў, ідзе ў працоўны народ і затым — за краты, у турму яго свядомым заступнікам. Іншая справа, ці стаў ён у той перыяд жыцця рэвалюцыянерам. Калі скарыстаць матэрыял трылогіі «На ростанях», прыгадаць асобныя сцэны, эпізоды, дыялогі з раманаў, дык адказ на пастаўленае пытанне ўяўляецца наступным. Да рэвалюцыі Колас, як і яго герой Лабановіч, не стаў рэвалюцыянерам. Бо не цешылі і палохалі яго рэзкія водгукі і разбуральныя планы Галубовіча, не да канца разумеў малады настаўнік апантанасць і асляпёнасць ідэаламі помсты, узброенай барацьбы, якімі жыла Вольга Андросава. Колас і яго герой асуджалі рэвалюцыю як крывавы шлях усталявання праўды і справядлівасці на зямлі. Пазіцыя іх у многім заставалася пазіцыяй праўдашукальнікаў, блізкіх да талстоўцаў па поглядах, прыхільнікаў рашэння вострых сацыяльных праблем мірным шляхам. У далейшым гісторыя вызваленчага руху ў 20 стагоддзі пацвердзіла, што падобны шлях можа быць паспяхова выкарыстаны і дасць значна багацейшы плён. А рэвалюцыйны шлях, прапанаваны бальшавікамі ў Расіі, прынёс народам былой царскай імперыі незлічоныя ахвяры і страты. Шлях Коласа — гэта шлях талерантна настроенага да грамадскіх і сацыяльных праблем чалавека. Талерантнасць падобнага тыпу застанецца з ім і далей, калі наступяць іншыя часы.
У дарэвалюцыйны час Якуб Колас маліўся таму ж богу, што і Янка Купала, — народу. I вось народ у Кастрычніку перамог. Каму цяпер трэба было маліцца? Вядома, яму, народу. I пісьменнік па магчымасці робіць гэта. Ён амаль штодня ходзіць у Мінскі педтэхнікум чытаць лекцыі і весці заняткі, прытым не толькі па мове і літаратуры, а 1 па методыцы іх выкладання. Настаўніца нам гаварыла, што ўвогуле Колас з’яўляецца аўтарам першай на Беларусі «Методыкі выкладання беларускай мовы», што яшчэ да рэвалюцыі ён выдаў «Другое чытанне для дзяцей беларусаў». Хіба гэта не сапраўдны подзвіг пісьменніка і адначасова педагога? Лепш было пісаць адны мастацкія творы, фантазіраваць, летуценіць разам з выдуманымі героямі, прыдумляць жыццепадобныя сюжэты. А Колас не забываўся вучыць дзяцей Беларусі, выводзіць іх у людзі, так, як некалі вывелі ў людзі яго самога старэйшыя настаўнікі. Ведаю таксама, што свайму богу — народу маліўся Якуб Колас і тады, калі чытаў лекцыі выкладчыкам роднай мовы і літаратуры ў Слуцку: некалькі гадоў выязджаў туды, ахвяраваў вольнымі гадзінамі, траціў здароўе на пераезды. Уяўляю, як радасна, з шчырымі усмешкамі, добразычліва сустракалі яго слухачы, як дзяліліся думкамі пра слоўнае мастацтва з жывым геніем. Як хацелася б быць сярод іх! I яшчэ недзе вычытала (здаецца, у часопісе «Полымя» друкаваўся матэрыял), што класіку нашай літаратуры прыпісвалі ўдзел у дзейнасці настаўніка са Случчыны Лістапада — змагара супроць таталітарнай формы праўлення, за нацыянальнае самавызначэнне Беларусі. Настаўнікі трывожыліся з гэтай нагоды і ўсяляк аберагалі свайго куміра ад арышту ўжо ў савецкі час.
А ці маліўся Якуб Колас новай уладзе, што абвясціла сябе народнай? Ці прыслугоўваў ён сваёй творчасцю утапічным ідэалам абстрактнага сталінскага сацыялізму?
Тут усё больш складана, чым пра гэта напісана ў школьных падручніках і артыкулах пра песняра. На першы погляд, у савецкі час мастак неаглядна давярае ўсяму, што рабілася ў краіне, не заўважае адмоўнага, не перажьівае за пакутнікаў-гаспадароў, якіх сілаю заганяюць пацяробы ды карызны ў калгасы, за невінаватых людзей, высланых за любоў да Беларусі на Поўнач, у Сібір, кінутых за краты. Знешне і творы піша ідэальныя: пра Сцепку і Алёнку, якім савецкая ўлада адкрыла шлях да навукі, адукацыі, працы на фабрыках і заводах (аповесць «На прасторах жыцця»), пра дзеда Талаша — выдатнага партызана, які толькі пра адно і думае, як страшней і бязлітасней адпомсціць палякам, што адбіраюць у яго стажок так цяжка нарыхтаванага сена (аповесць «Дрыгва»), і публіцыстычныя артыкулы піша пра перамогу сацыялізму на ўсіх франтах. Ды гэта толькі на першы погляд. А калі ўважліва прыгледзецца, учытацца ў радкі гэтых увогуле ідылічных твораў і многіх іншых (мы ж не можам скідаць з рахунку завершаныя ў савецкі час паэмы «Новая зямля» і «Сымон-музыка», трылогію «На ростанях», балючы роспавед пра непатрэбныя, нейкія недарэчныя ахвяры грамадзянскай вайны — старую, бездапаможную пані, ні ў чым не вінаватага ні перад якой уладай, бязлітасна расстралянага студэнта — у апавяданні «Крывавы вір»), дык адразу відаць, што і ў гэтых творах пісьменнік моліцца адзінаму богу — народу, што ён рады і за маладых, і за старых людзей, спачувае іх памкненням да свабоды.
Якуб Колас не быў чыста кан’юнктурным пісьменнікам у савецкі час, які толькі і чакае моманту, каб адгукнуцца на чарговыя партыйныя і ўрадавыя пастановы. Ён, несумненна, верыў у сацыялістычныя ідэі, у гуманізм камуністычнага ладу жыцця. Аднак не прымаў іх дэфармаванасці, змагаўся за чысціню гуманістычных ідэалаў. Сын складанага і супярэчлівага часу, Колас у «Казках жыцця», якія пісаліся амаль да самай смерці,у «Новай зямлі», «Сымоне-музыку», трылогіі «На ростанях» пераадолеў яго ўплыў, узняўся над лозунгамі і дэкларацыямі і ўхваліў вечныя ідэалы чалавечых узаемаадносін, вечную, непарушную прыгажосць. Калі чытаеш названыя творы, ствараецца ўражанне, што пясняр жыве і зараз, што ён толькі сёння напісаў усё гэта, што іншае — між іншым, па заказе розуму, а не сэрца.
А сэрца, яго вялікае сэрца падказвала іншае — клікала на подзвіг духу, да высокага-высокага неба, да жыццягарэння, узрушанага і смелага. Такога, пра якое ён хораша сказаў у казцы-алегорыі, прытчы «Што лепей?», якая датуецца 1917 годам. Урывак з яе запомніўся: «А як табе здаецца, Хвоя, — спытаў вецер, — што лепей: пражыць свой век ціха, спакойна, не пазнаўшы, як міла жыццё, ці пазнаць яго хараство і вартасць цаной вялікага няшчасця?». Жыццё самога пісьменніка было нялёгкім. Праз трагедыю зняволення на 26-м годзе вымушаны быў прайсці народны інтэлігент. I прайшоў.
Галавы не схіліў. Не скарыўся. Застаўся сумленным і шчырым. А мог пасля турмы стаць злосным на ўвесь свет і помслівым. Не стаў. Гонар чалавечы не страціў, вырас да прызнанага ўсімі, найталенавіцейшага мастака. А што мы ведаем пра яго турэмшчыкаў? Ці запісаныя іх імёны ў гісторыю нашай краіны? Калі і запісаныя, то толькі ў сувязі з тым, што гэтыя людзі былі канваірамі, вартаўнікамі неўміручага, слаўнага нашага дзядзькі Якуба. Прайшоў праз вайну. Яшчэ імперыялістычную. Праз нялёгкае, цяжкое настаўніцтва за межамі роднага краю, акупіраванага чужынцамі. Божа, колькі нястач і бяды выпала на яго долю! А затым была Вялікая Айчынная вайна, смерць сына Юркі. Далёкі Ташкент, дзе многа-многа чужых людзей, кожны з якіх дбаў болей пра сябе, чым пра другіх. Пры ўсіх магчымых варыянтах Колас быў у Сярэдняй Азіі на чужыне. I адзінокі. Трэба было і гэта пераадолець, перажыць! А вестка пра смерць Янкі Купалы, якога так любіў! Праз сапраўднае пекла прайшоў мастак. Адбылося ачышчэнне трагедыяй. Узлёт. Паднаў і ён хараство і вартасць жыцця «цаной вялікага няшчасця», пра што так хораша напісаў у працытаванай намі казцы.
А яшчэ я вельмі цаню Якуба Коласа за тое, што ён не скараўся ніколі ўладарнай сіле, не дагаджаў дзяржаўнай палітыцы, стараўся быць незалежным. Цяжка было ў часы таталітарызму заставацца такім, але ён — мог. Як пра тое сведчаць яго творы агульначалавечага зместу.
В возрасте двенадцати лет одаренный мальчик написал свои первые литературные творения в жанре басни и поэзии. Сочинения сына были очень одобрены и вознаграждены отцом.
Получив среднее образование, юный Мицкевич поступает в учительскую семинарию (город Несвиж), после окончания которой четыре года работает преподавателем на Пинщине. Однако, из-за участия в нелегальном съезде учителей, молодой Якуб был уволен и продолжил преподавательскую деятельность в частной школе.
Приблизительно в этот период печатаются первые произведения поэта в местной газете, посвященные природе родного края и борьбе за свободу.
Спустя два года Мицкевич снова посещает нелегальный съезд, за что приговаривается к трем годам заключения, которое отбывает в одном из острогов Минска.
Находясь в заточении, Якуб Мицкевич (взявший творческий псевдоним – Якуб Колас) издает свои поэтические сборники: в 1908 году – “Песни неволи”, в 1910 году – “Песни печали”.
Военные годы
В возрасте тридцати лет белорусский поэт освобождается из острога и переезжает в Пинск, где преподает в приходском училище.
Во время Первой мировой войны Колас вместе с семьей перебрался в эвакуацию в Подмосковье, где продолжил преподавательскую деятельность. Однако уже через несколько месяцев он был призван на фронт, прошел обучение в Александровском военном училище и в звании подпоручика был отправлен в Румынию. После тяжелой болезни демобилизован в город Обоянь, чтобы продолжить преподавательскую работу.
Паэма Я. Коласа «Новая зямля» — вяршыня паэтычнага майстэрства песняра. Працаваў над ёй аўтар больш за дванаццаць гадоў: паэма была пачата ў 1910 г., а апошні раздзел — трагічная развязка — напісаны ў 1923 г. За гэты перыяд адбыліся значныя змены ў жыцці грамадства, і таму паглыбляецца творчая задума аўтара: з аповесці аб жыцці адной лесніковай сям’і паэма перарастае ў вялікі твор аб жыцці ўсяго беларускага сялянства (яго беззямеллі, збядненні, пошуках кавалка хлеба на панскай службе, яго палітычным абуджэнні і ўсведамленні сваёй чалавечай годнасці). Праблемы зямлі і волі з’яўляюцца галоўнымі ў паэме.
У сваёй аснове паэма «Новая зямля» аўтабіяграфічная. Многія героі маюць прататыпаў: Міхал — бацька паэта, Ганна — маці, Антось — дзядзька. Паэма не абмежавалася аўтабіяграфічным матэрыялам. Напісаная паэтам-селянінам, яна ўвабрала ў сябе ўсю мудрасць народа, яго думы і імкненні.
Галоўны герой паэмы — Міхал, які ўвасобіў у сабе спрадвечную мару ўсяго беларускага сялянства аб зямлі і волі. Паплечнікам у спраўджанні мары лесніка з’яўляецца Антось. У вобразе Антося паэт раскрыў здольнасць, працавітасць простага чалавека, сілу яго любові да роднай зямлі. На плячах Антося — майстра на ўсе рукі — ляжыць увесь клопат па гаспадарцы. Ён «рабіў за двух, на сваім карку цягнуў ярэмца хлебароба», усе свае сілы аддаваў сям’і брата. Антось, добра разбіраючыся ва ўсіх жыццёвых абставінах, разлічваў, як і Міхал, вызваліцца з «няволі цяжкай, з паланення» шляхам набыцця ўласнай зямлі.
У «Новай зямлі» нямала лірычных адступленняў, у якіх аўтар разважае аб вечных жыццёвых дарогах чалавека, яго прызначэнні на зямлі, жыцці і смерці. Мяккім сумам авеяны зварот паэта да дзён свайго маленства і юнацтва. Глыбокай сардэчнасцю прасякнуты словы да свайго лепшага сябра Я. Купалы. Асаблівай сілай пачуцця вызначаюцца лірычныя адступленні, звернутыя да роднага краю:
Мой родны кут, як ты мпе мілы!..
Забыць цябе не маю сілы!
Нс раэ, утомлсны дарогай.
Жыццём вясны мае убогай,
К табе я ў думках залятаю
I там душою спачываю.
У паэме паказаны ранняя беларуская вясна, летняя спёка, першыя дні восені, калі з палёў звезены хлеб, скошаны лугі, калі ў чырвань апрануты лес, а ў паветры носяцца ніці белай павуціны. Чытаючы паэму, мы можам уявіць усход сонца і летнюю раніцу, пачуць бусліны клёкат і спеў жаўрука, пабываць на квітнеючым лузе і пясчаным беразе. «Прырода… з людзьмі жыве супольна, згодна», — падкрэслівае гэту думку Я. Колас. Яна з’яўляецца неад’емнай часткай жыцця чалавека, сугучная з яго пачуццямі і перажываннямі. У лірычных адступленнях раскрываецца і вобраз паэта, адданага сына народа, які верыць, што «дарожанькі людскія, пуцінкі вузкія, крывыя» злучацца ў адзін прасторны шлях.
«Новая зямля» — энцыклапедыя жыцця беларускага сялянства ў дарэвалюцыйны час
Энцыклапедыяй называюць навуковае даведачнае выданне ў выглядзе слоўніка, дзе звычайна даюцца асноўныя ззесткі па ўсіх або па асобных галінах ведаў. «Новую зямлю» Я. Коласа справядліва называюць энцыклапеДыяй жыцця беларускага сялянства канца XIX — пачатку XX ст. I невыпадкова. Паэма — вялікі эпічны твор аб гістарычным лёсе беларускага сялянства і пошуках ім шляхоў да светлай будучыні. Паэт расказвае аб усім, чым багата і цікава жыццё сялян: аб клопатах і занятках дарослых, аб забаўках дзяцей і іх вучобе, аб святочных днях і буднях, ясных летніх днях і ціхіх зімовых вечарах, калі дарослыя пры дзецях «пачнуць казаць свае ўспамінкі, вясці размовы пра старынкі». Успомнім, напрыклад, раздзелы «Раніца ў нядзельку», «Падгляд пчол», дзе аўтар па-майстэрску апісвае святочную раніцу працоўнага селяніна і снеданне сям’і Міхала. Яда ў сялянскай хаце — цэлы абрад са строга ўстаноўленымі правіламі і парадкам. За сталом збіраліся абавязкова ўсе члены сям’і:
Чатыры хлопцы, тры дзяўчаці
Ды бацька з дзядэькам, трэцця маці…
Кожны меў сваё пастаяннае месца. На покуць звычайна саджалі пачэснага госця. Малыя дзеці, якія яшчэ не ведалі парадку, елі асобна. Там Юзік «пальцам поркаў страву і верашчакай мазаў лаву, а сёстры дужа сердавалі і за лаб Юзіка цягалі». За сталом жа, дзе сядзелі дарослыя, панавала цішыня і парадак, адчувалася павага да ўсяго таго, што знаходзілася на стале, як да здабытага цяжкай працай.
Добра ведаючы дзіцячую псіхалогію, Я. Колас стварае непаўторныя і незабыўныя карціны жыцця сялянскіх дзяцей. Ён апісвае, як дзеці пачынаюць знаёміцца з навакольным светам, якую ролю ў іх жыцці адыгрывалі народныя звычаі і павер’і, што для малых значылі начныя страхі, здані, дзяды, мерцвякі і інш. Нямала радкоў прысвечана апісанню навучання дзяцей кніжнай мудрасці. Расказваючы пра «дарэктара» — хлапчука з суседняй вёскі, — аўтар з гумарам апісвае ўсе цяжкасці авалодання ведамі: Уладзя (старэйшы хлопчык) ніяк не мог навучыцца рашаць задачы, Алесь «ў законе божым, як у лесе, не цяміў хлопец нічагутка», Кастусь — на «Верыі» сеў макам. 3 тым жа майстэрствам і вялікай любоўю расказвае Я. Колас пра дзіцячыя гульні, працу.
Працай былі запоўнены будні сялян. Працавалі і ч дарослыя, і дзеці: Міхал выконваў абавязкі лесніка, Антось «правіў гаспадарку», усю хатнюю работу выконвала Ганна — жонка Міхала. Я. Колас паказвае працэс ворыва, сяўбы, жніва, малацьбы. У час жніва калектыўная праца становіцца крыніцай прыгожага, напаўняе душу сялян радасцю, прыносіць ім задавальненне. Паэт можа расказаць цэлую гісторыю пра стары дзедаў човен, пра тое, як трэба ўмела выбраць касу. Апісанне касьбы — гэта цэлы гімн у гонар чалавека працы. Касцы параўноўваюцца з «ваякамі», якія ідуць, «нібы ў атаку», то «грамадою, то шнурам цягнуць, чарадою, то паасобку, то па пары». У паэме апісваюцца і прылады працы, створаныя ўмелымі рукамі (сярпок крывенькі, граблі, навой), і сялянская хата, гумно, павець. Я. Колас ведае, як звіваецца пчаліны рой і як яго трэба абіраць, як трэба слаць снапы на таку, каб было зручна малаціць. Аўтар услаўляе працоўную сілу народа, цяжкую сялянскую працу паказвае як штосьці велічнае і прыгожае, паэтызуе яе.
3 энцыклапедычнай шырынёй апісвае Я. Колас усе звычаі і абрады, якія бытавалі ў той час на Беларусі. Гэта каляндарныя святы (куцця, вялікдзень, каляды), звычаі ўзаемадапамогі (талака, кумаванне), кірмашы, сходы. На першы дзень каляд, напрыклад, збіралі сена са стала і кармілі ім жывёлу, шукалі ў сеые зярняткі і па іх гадалі, ці ўродзіцца хлеб. Каляндарныя святы — даніна даўнім традыцыям і звычаям, што звязаны са свет’ам сялянскіх уяўленняў і прынцыпаў.
Па-энцыклапедычваму шырока апісвае Я. Колас сваю родную зямлю-маці. Апяваючы знаёмыя яму з дзяцінства мясціны, ён паказвае, наколькі прыгожая наша зямля і як многа хараства і паэзіі ў яе сціплых краявідах. Чаргуюцца дні і ночы, за зімамі ідуць вёсны, птушкі прылятаюць з выраю і зноў ляцяць у цёплыя краіны, ідуць дажджы, гуляюць завірухі, разліваюцца і замярзаюць рэкі — пра ўсё гэта расказваецца ў паэме. У вобразах роднага краю Я. Колас заўседы чэрпаў натхненне і сілу. Ды хараство роднай прыроды выклікала ў паэта не толькі радасць і захапленне, але і смутак. Яго сэрца баліць за бяспраўнага, прыгнечанага і зняважанага селяніна. 3 паэмы мы ўяўляем яго знешні выгляд, у што ён быў апрануты, што еў і піў, аб чым марыў, на што спадзяваўся і ў што верыў. Працоўнаму чалавеку, які паўстае ў паэме ва ўсёй велічы, аддае Я. Колас усе свае сілы, сваю любоў і свой талент. Яму ён прысвячае і свой лепшы твор — паэму «Новая зямля».
Трылогія Якуба Коласа «На ростанях» — адзін з лепшых твораў беларускай літаратуры. У аснову твора быў пакладзены бататы аўтабіяграфічны матэрыял. Але пры стварэнні трылогіі Якуб Колас імкнуўся напісаць не аўтабіяграфію, а праўдзіва паказаць жыццё.
Адно з цэнтральных месцаў у трылогіі «На ростанях» займае вобраз беларускага народа. З першых старонак мы знаёмімся з палешукамі. Своеасаблівыя рысы іх характару складваліся ва ўмовах цяжкай працы. Яна зрабіла іх моцнымі, вынослівымі, дужымі. Са здзіўленнем слухае Лабановіч расказ аб Грыгоры, які адабраў медзведзяня ў мядзведзіцы і прынёс яго з лесу. А дзед Мікіта ў свае восемдзесят гадоў любога маладога за пояс заткне.
Каб раскрыць чуласць і дабрату сялян, Колас малюе вобразы бабкі Мар’і і бабкі Параскі. Да Лабановіча яны адносяцца, як маці да роднага сына. Заўсёды яны адгукаюцца на чужое гора і знаходзяць добрае слова для людзей. Да бабкі Мар’і часта забягала Ядвіся. У гэтай простай жанчыне яна знаходзіла сардэчнасць і цяпло, якога ей так не хапала ў роднай сям’і.
Ад палешукоў можна пачуць трапную прыказку ці цікавае параўнанне. У іх памяці жывуць легенды, вякамі назапашваюцца жыццёвыя назіранні. Асабліва пісьменнік захапляецца старымі дзядамі. Яны ведаюць, пры якіх умовах трэба сеяць ту ці іншую збажыну. Ім дастаткова ўбачыць вырай журавоў, каб сказаць, які будзе авёс.
Амаль усе палешукі непісьменныя. Паляшучкі за напісанне пісьма павінны былі аддаваць кавалак сала. А стараста вёскі Цельшына, якому даводзілася разносіць лісты альбо павесткі, вымушаны быў складаць іх у пэўным парадку і запамінаць гэты парадак, каб не пераблытаць.
Даволі цяжкім было жыццё жанчын. Якуб Кол ас расказвае аб жудасным лесе старожкі Ганны. За ўсё свае жыццё яна бачыла толькі пакуты, знявагі, цяжкую працу і жыла ў пастаянным страху за заўтрашны дзень. Яна павінна была цярпець здзекі п’яніцы-мужа, які біў яе без усякай прычыны. Ганна ўладкавалася працаваць старожкай у школе пасля таго, як пакінула мужа. Але працавітасць не абараняе яе ад крыўдаў. Яна баіцца, што новы настаўнік выселіць яе са школы. Пасля размовы з Лабановічам Ганна плача ад радасці, што ён дазволіў ей застацца ў школе. Але ўсё роўна будучае здаецца ей жахлівым.
Некаторыя беларускія сяляне захавалі веру ў праўду і справядлівасць і гатовыя за яе змагацца. Такім чалавекам з’яўляецца Аксён Каль. Колас намаляваў партрэт Аксёна так, што ён дапамагае зразумець яго характар. Моцная фігура, энергічны твар падкрэсліваюць фізічную сілу Аксёна, яго рашучасць і настойлівасць. Аб настойлівасці і рашучасці гавораць і паводзіны Аксёна. Ён не можа спакойна глядзець на цяжкае становішча сялян. Аксён упэўнены, што можа знайсці праўду, калі энергічна ўзяцца за яе пошукі. У воласці Каля ведаюць як неспакойнага і небяспечнага чалавека, і старшыня мае загад не спускаць з яго вока. Аксён ненавідзіць чыноўнікаў і паноў, але верыць, што цару аднолькава блізкія інтарэсы ўсіх слаёў насельніцтва. Пазбавіцца ад веры ў цара Калю дапамагае Лабановіч. Менавіта ад Лабановіча Аксён Каль упершыню пачуў праўду пра цара.
У час рэвалюцыі 1905—1907 гадоў ён прымае актыўны ўдзел у сялянскім бунце, складае петыцыю разам з Лабановічам, аказвае супраціўленне ў сутычцы з паліцыяй. Далейшы лес Аксёна нам невядомы.
Праз шматлікія вобразы еялян Якуб Колае паказаў сілу і слабасць першай рэвалюцыі. Ён не давёў свайго апавядання да рэвалюцыі 1917 года, а пакінуў сваіх герояў «на ростанях».
Классик белорусской литературы Якуб Колас (Константин Михайлович Мицкевич) родился в семье лесника. Детство его прошло в лесной глуши на Немане. Школы поблизости не было, и грамоту мальчик постигал “самоуком”. Он жадно читал Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Некрасова, а увлекшись Крыловым, пробовал и сам писать басни. В 1898 г. Колас поступает в учительскую семинарию в г. Несвиже. С 1902 г. учительствует в начальных школах Полесья и выступает ходатаем по крестьянским делам. В это же время среди крестьян и сельской интеллигенции распространяются нелегальные стихи Коласа. Его заметки о беззаконии помещиков и местных властей появляются под разными псевдонимами в демократической печати. В 1906 г. в белорусской газете “Наша доля” (после шестого номера газету закрыли) печатается одно из первых стихотворений Коласа – “Наш родны край”, в котором нарисована яркая картина жизни угнетенной Белоруссии. В том же году за революционную деятельность и участие в нелегальном съезде учителей Коласа уволили из школы, а в 1908 г. судили и приговорили к трем годам тюрьмы. В минском остроге Колас начинает писать поэму “Новая земля”. В 1910 г. он издает первый сборник стихотворений “Песни печали”. В письме к украинскому писателю М. Коцюбинскому Горький писал: “В Белоруссии есть два поэта: Якуб Колас и Янка Купала – очень интересные ребята! … просто пишут, так ласково, грустно, искренно”. Много работает Колас в послеоктябрьский период. В 1923 г. он заканчивает поэму “Новая земля”. Ее по праву считают энциклопедией жизни белорусского крестьянства конца XIX в. На фоне красочных картин родной природы Колас показывает жизнь бедных крестьян, их труд и борьбу. Каждая страница произведения согрета глубоким лиризмом, искрится народным юмором. В поэме “Сымон музыкант” (1917 – 1925) с большим мастерством и вдохновением показана трагическая судьба народных талантов, обреченных царизмом на гибель. Герой поэмы – поводырь слепого нищего, одаренный скрипач Сымон. Бедность мешает ему совершенствовать свой талант. Но Сымон верит, что наступит иное время и он своей “задушевной игрой” сможет украсить жизнь трудового люда. В советские годы Колас создает прозаическую трилогию о борьбе белорусского народа за свое освобождение, о роли в ней интеллигенции, вышедшей из народных низов (“В Полесской глуши”, “В глубине Полесья” и “На росстанях”) . Эта трилогия была закончена после войны и издана под общим названием “На росстанях”.
В эпической поэме «Новая земля» (1911 – 1923) Колас философски осмыслил целую эпоху в жизни белорусского крестьянства на рубеже 19-20 ст. , подчеркнул его желание стать хозяином на собственной земле. Характеры и богатство внутреннего мира героев поэмы раскрыты в реальном быту, в труде, в обрядах и традициях, во взаимоотношениях с другими людьми. Основные герои поэмы – прототипы родных Якуба Коласа: отца, матери, дяди, братьев и сестёр, а также односельчан.
Поэму “Новая земля” Якуб Колас начал писать ещё в 1910 году, находясь в минской тюрьме, где отбывал наказание за участие в революционной работе среди крестьянства. В этом большом эпическом произведении поэтом философски осмыслена целая эпоха жизни белорусского крестьянства конца ХІХ – начала ХХ века. Мастерски раскрыты характеры и внутренний мир героев через их быт, обряды, традиции, взаимоотношения. В трагической судьбе главного героя Михася автор показывает судьбу безземельных крестьян, тщетно пытавшихся вырваться из-под гнёта помещиков и царских чиновников. В «Новой земле» же каждая строка, каждое слово, а она написана в основном четырехстопным пушкинским ямбом, несут в себе исконное белорусское начало, психологию его носителей — людей полесских лесов и болот.
В поэме ничего значительного не происходит. Дана семья лесника, сам, жена, дети и брат, одинокий, отдавший всего себя детям брата, ее обыденные беды и радости, ее надежды и безнадежности. Лесник Михаил и брат его Антось. Самые памятные события — это как приходилось перебираться с одного места на другое, как Антось по нуждам крестьянским ездил в Вильно. А то все — лесничество, немногие люди, с кем приходилось иметь дело, кусок земли и угодий, на которых так преданно работалось. Но в каждой неторопливой, подробной, обстоятельной строке раскрывается душа человеческая, с ее страстями, со смыслом этих, таких тревожных в таком, казалось бы, спокойном повествовании страстей. Михаил вынужден из-за малоземелья пойти лесником к пану Радзивилу. Он только тем и живет, чтобы немного разбогатеть, купить земли и снова вернуться в свою крестьянскую стихию, извечную для его рода. Иначе он не представляет себе самостоятельной жизни. И он, все больше ненавидя панскую неволю, в силу своего крестьянского норова добросовестно, даже ревностно служит: понимая тяжкое, бедственное положение таких же, как сам, он все же ловит их на порубках леса, бережет каждое деревце в чаще. Он скрепя сердце смиряется и с тем, что панский управляющий переселяет его с обжитой и удобренной с таким трудом и тщанием земли на другое, неухоженное место. Но мечта его — таким путем вырваться из помещичьих пут — оказывается несбыточной, иллюзорной.
Все сельские работы, во все времена года, опоэтизированы здесь Коласом с такой материальной достоверностью, с такой любовью, и косьба, и молотьба, и пахота, что нельзя не вспомнить ту ярость трудовой радости, которая, помните ли, охватила волжских бродяг-грузчиков в одном из его ранних рассказов. И труд давал свои плоды.
Гумно полнело с каждым годом.
И богател хлевец приплодом.
И грош стал лишний заводиться.
Есть что поесть и чем укрыться.
Но Михаил мог и обездолить семью и себя, только бы купить землю-волю.
Заканчивается «Новая земля» похожими на причитание строчками:
А в поле, в поле при дороженьке
Наклонился крест над могилою.
Шли-бежали стежки во широкий свет,
Привели они к той могилочке!. .
И поэт вопрошает: когда же и где они сольются, эти узкие и кривые дорожки жизни, где тот широкий путь, который выведет в новую жизнь и соединит наши все дороги.
Якуб Колас — сусветна вядомы майстар пей-зажнай лірыкі. Яго пранікнёныя, напоўненыя ўлюбёнасцю ў знаёмыя з дзяцінства мясціны, у хараство роднага краю радкі з паэмы «Новая зямля» «Мой родны кут, як ты мне мілы! За быць цябе не маю сілы…” са школьных гадоў знаёмыя кожнаму беларусу. Сувязь з роднай зямлёй, захапленне пры-родай з’яўляліся крыніцай творчага натхнен-ня і мастацкай фантазіі паэта. Якія прыгожыя, пранізаныя радасцю жыд-ця, насычаныя разнастайнымі метафарамі, эштэтамі, параўнаннямі і інпіымі мастацкімі тропамі радкі прысвяціў Якуб Колас прыродзе ; гады творчага і эмацьіянальнага ўздыму: «Рас- шаны зоры брыльянтавым пухам… *, *…лаш- зыць сонца твар узгоркаў, сушыць след іх слёз»! Паэтызацыя вечнага руху і абнаўлення прыро- ды як сімвалу абнаўлення жыцця характэрна для перадваеннай лірыкі паэта. Вайна рэзка абарвала ўзнёслую танальнасць “пейзажнай лірыкі Якуба Коласа. Як сапраўдны народны паэт, Колас усім сэрцам адгукаўся на разнастайныя праявы жыцця краіны: радаваў-ся грамадскім поспехам, а гора і боль народа ўспрымаў як свой асабісты боль. Як да вайны перажываў паэт за неўраджай, дрэннае надво-р’е, што перашкаджала людзям атрымліваць добры ўраджай, так і на аб’яўленне вайны ён адрэагаваў з маланкавай хуткасцю вершам «Ша-лёнага пса — на ланцуг!» Эвакуацыя ў Ташкент ні на хвіліну не перарвала яго сувязІ з беларус-кай зямлёй. Тым часам у вершы «Лес» адразу можна заўважыць змены ў творчай манеры паэта: маляў-нічая палітра свядома збяднела, кола фарбаў у апісанні прыроды звузілася да невыразных шэ-рых адценняў, што дазваляе аўтару болып дак-ладна перадаць настрой насцярожанасці, непа кою, засмучонасці. Прыслоўі: «ціха», «глуха», «нерухома», «сурова», метафары «ён (бор) вартуе землі», «злегла нерухома цемра на камлі» і іншыя ствараюць характэрны вобразна-выяўленчы лад верша. Усё гэта выклікае ў чытача настрой тры-вогі, няўтульнасці, непакою. Здаецца, толькі пугачы ды совы, вечныя спадарожнікі нячыстай сілы, пануюць у змрочным лесе. Але ў другой частцы верша эмацыянальны лад мяняецца: лес, аказваецца, зусім не спіць. Ён — жывая істота. Ён — паплечнік парты-зан, іх выратавальнік. 3 трывожнага і няўпэў-ненага настрой верша перарастае ў перамож-ны, аптымістычны. У вершы *Голас зямлі* прырода таксама паў-стае як жывая істота. Аднак тут яна выклікае не толькі пачуццё ўдзячнЯсці, але, у першую чаргу, жалю і спагады. Зямля быццам скар-дзіцца на здзекі захопнікаў кожнай сваёй пра-явай: «і шум дубровы, і стогн пушчы, і рэк усхліп, і плач крыніц» — усё раніць сэрца па-эта, выклікае яго гнеў і жаданне абараніць род-ную прыроду. Паэт шчыра жадае дапамагчы радзіме, сцішыць яе гора, пакуты і выражае ўпэўненасць, што палон роднай зямлі хутка скончыцца, бо ўжо «трасуцца помстаю бары». Пераможным духам, хуткім вызваленнем і ту-гой па радзіме напаўнены і верш «Мая зямля», напісаны аўтарам у 1943 годзе. Усе вершы аб прыродзе, створаныя Якубам Коласам у час вай-ны, аб’ядноўвае любоў аўтара да прыроды, спа-чуванне, удзячнасць ёй і адначасова — вера ў хуткае вызваленне.
Усей сiстэмай вобразоў Якуб Колас пераконвае нас у тым, што кожны чалавек павiнен жыць адным жыццем са сваiм народам, што адрыў азначае страту чалавечых якасцей. У простых людзей Лабановiч знаходзiць працавiтасць i патрабавальнасць да сябе, добрасцi i чуласцi ў адносiнах да другiх, што ўяўляе народ у трылогii.
Асаблiвае захапленне пiсьменнiка выклiкаюць старыя дзяды «аздобленыя» сiвiзною, маршчынамi. Гэта былi самавучкi-аграномы. «Тлумачальнiкi» розных прыгод жыцця, яны ведалi ў якi дзень, нават у якую часiну, трэба выходзiць з сахой у поле, пры якiх умовах сеяць тую цi iншую зважыну. Iм досыць пабачыць першыя выраi жураўлёў, каб сказаць, якi будзе авёс. Мiма волi прыходзiць думка аб тым, як бы маглi развiцца гэтыя здольнасцi людзей пры спрыяючых умовах. Але царскi ўрад не быў зацiкаўлены ў паляпшэннi ўмоў жыцця народа, у пашырэннi асветы.
Амаль усе палешукi былi непiсьменны, а стараста вескi Цельшына – Раман Круглы, якому даводзiлася разносiць павесткi або лiсты, вымушаны складваць iх у пэўным парадку, каб запомнiць. З вялiкiм смуткам у сэрцы расказвае Колас аб цяжкiм жыццi сялян. Як тужлiвая песня, льецца скарга дзеда Марцiна на горкую долю працоўнага чалавека: «Арэндная плата павышана, а плацiць няма чаго, няма простаму чалавеку нi волi, нi разгону».
Асаблiва цяжкiм было становiшча жанчын. Якуб Колас паказвае цяжкi лёс старушкi Ганны, усё яе жыцце – гэта пакуты i страх за заўтрашнi дзень. Акрамя сацыяльнага нацiску, яна цярпела i здзекi мужа-п’янiцы. Працавiтасць i старанне старушкi Ганны абараняюць яе ад крыўды. Пасля размовы з Лабановiчам Ганна плача ад радасцi, што ён дазволiў застацца ў школе.
Тыповым прадстаўнiком свядомай часткi сялян з’яуляецца Аксён Каль. Ён не можа спакойна глядзець на цяжкае становiшча сялян. Ён упэўнены, што можна знайсцi праўду, калi ўзяцца за яе пошукi. Асаблiва яго хвалюе справа аб затонках, якiя прыбраў у свае рукi пан Скiршунт. На працягу тых гадоў, калi ён судзiўся з панам, дабiваўся ён праўды, i пераканаўся, што ўсюды пан цягне за панам, але, ненавiдзячы паноў i чыноўнiкаў, Аксён Каль яшчэ верыць у цара. Пазбавiцца ад гэтай веры памагае яму Лабановiч.
Ствараючы вобраз народа, Якуб Колас падкрэслiваў лепшыя якасцi, уласцiвыя беларускаму характару: мужнасць i працавiтасць, дабрата i чуласць, мудрасць i назiральнасць, прыродны розум. Але галоўнае, што ўбачыў пiсьменнiк у весцы – гэта рост гневу i пратэст у глыбiнi сялянскiх мас, як наблiженне рэвалюцыйнай буры. Праз вобразы сялян Якуб Колас паказаў сiлу i слабасць бурж-дэмакратычнай рэвалюцыi. Рост палiтычнай свядомасцi падцвердзiў гiстарычную заканамернасць уключэння сялян у вызваленчы рух.
Ужо на першых старонка трылогii ўзнiкае бурная спрэчка мiж Лабановiчэм i папом Кiрылам аб тым, як трэба адносiцца да мужыка. Для папа, як i для ўсiх хто мужыка абiрае «ён – нiжэйшая iстота, якая сама вiнавата, што жыве ў гразi i ў цемнаце». Для Лабановiча, як i для ўсiх, у каго балiць душа за чалавека працы, мужык заслугоўвае самай высокай павагi за сваю працавiтасць.
Цяжка жылося сялянству ў той час. Амаль усе сяляне былi непiсьменны, яны не ведалi календара i нярэдка збiвалiся з лiку дзён. Аўтар паказвае застойнасць сялянскага быту. Сяляне не паддавалiся ўдзеянню новых людзей, неахвотна адкрывалi сваю душу чужому чалавеку. Праўдзiва сказаў пра становiшча сялян Лабановiч: «На мужыка прывыклi пазiраць, як на пчалу або на нейкую машiну, якая павiнна ўсё вырабляць, усiм даваць i яшчэ пры гэтым кланяцца i казаць: «Дзякую, што бераце». I ўсё так цi iначай бяруць ашуканствам. А мужыку многа далi? Паважаюць мужыка? Хто вiнаваты ў тым, што ён неачесаны, цемны i жыве па-свiнску?»
Але разам з гэтым пiсьменнiк знаходзiць у сялян лепшыя чалавечыя якасцi: глыбокае пачуцце справядлiвасцi, умення паспачуваць чужому гору, жаданне дапамагчы ў няшчасцi мудрасць, працавiтасць, назiральнасць i мужнасць. Вобразы сялян малююцца з любоў’ю. Малюючы знешнi выгляд аднаго з цельшынцаў аўтар дае абагульненне вобразу палешука: доўгiя цемна-русыя валасы, светла-шэрыя вочы, сярэднi рост, шырокiя плечы, павольнасць руху, нейкая сур’ёзнасць выразу твара, як нельга лепей спасавалiся з агульным малюнкам палескай прыроды.
Надоўга запамiнаецца вобраз бабкi Мар’i, школьнай старажкi. Яна непiсьменная, пакрыўджаная лёсам жанчына, але ў яе чулае сэрца i спагадлiвая душа. Як блiзка прымае да сэрца каханне Лабановiча i Ядвiгi. Здаецца, што па вачах яна чытае настрой Лабановiча, калi нешта яго засмучала – нявесела i ёй, калi яму весела, весела i ёй.
З вялiкай павагай да народнага вопыту малюе Якуб Колас вобразы старых палешукоў якiх ён называе жывымi летапiсцамi гiсторыi. Любуючыся iх фiзiчнай сiлай, пiсьменнiк захоплена расказвае пра дзеда, якi пад настрой кiдаўся ў прысядку, надзеўшы на рукi жорнавыя камнi. Спачатку здаецца, што не зрушыць з месца жыцце палешукоў, што яны нiколi не падымуцца супраць экслуататараў. Але i ў палескiя вескi ўрываюцца павевы часу. Такiм павевам быў з’езд настаўнiкаў. Сяляне душой адчулi, што з’езд самым непасрэдным чынам датычыцца iх i яны дапамаглi ахоўваць яго ад злога вока. Пад уплывам падзей веска ўсё больш i больш пазбаўляецца ад патрыярхальнай адсталасцi. Подых рэвалюцыянераў 1905 г. дакацiўся да палескай вескi, падштурхнуў жыхароў Высокага i выгнаў да актыўных дзенняў. Сяляне пiшуць петыцыю, у якой адкрыта гавараць пра справядлiвасць, пагрозу прымянення сiлы. Сяляне пачалi прабуджацца, расце рэвалюцыйная свядомасць беларускага працоўнага сялянства.
Классик белорусской литературы Якуб Колас (Константин Михайлович Мицкевич)
родился в семье лесника. Детство его прошло в лесной глуши на Немане. Школы
поблизости не было, и грамоту мальчик постигал «самоуком».
Он жадно читал Пушкина, Гоголя, Лермонтова, Некрасова, а увлекшись Крыловым,
пробовал и сам писать басни.
Якуб Колас.
В 1898 г. Колас поступает в учительскую семинарию в г. Несвиже. С 1902
г. учительствует в начальных школах Полесья и выступает ходатаем по крестьянским
делам. В это же время среди крестьян и сельской интеллигенции распространяются
нелегальные стихи Коласа. Его заметки о беззаконии помещиков и местных
властей появляются под разными псевдонимами в демократической печати. В
1906 г. в белорусской газете «Наша доля» (после шестого номера газету закрыли)
печатается одно из первых стихотворений Коласа — «Наш родны край», в котором
нарисована яркая картина жизни угнетенной Белоруссии. В том же году за
революционную деятельность и участие в нелегальном съезде учителей Коласа
уволили из школы, а в 1908 г. судили и приговорили к трем годам тюрьмы.
В минском остроге Колас начинает писать поэму «Новая земля». В 1910
г. он издает первый сборник стихотворений «Песни печали». В письме к украинскому
писателю М. Коцюбинскому Горький писал: «В Белоруссии есть два поэта: Якуб
Колас и Янка Купала — очень интересные ребята!.. просто пишут, так ласково,
грустно, искренно».
Много работает Колас в послеоктябрьский период. В 1923 г. он заканчивает
поэму «Новая земля». Ее по праву считают энциклопедией жизни белорусского
крестьянства конца XIX в. На фоне красочных картин родной природы Колас
показывает жизнь бедных крестьян, их труд и борьбу. Каждая страница произведения
согрета глубоким лиризмом, искрится народным юмором.
В поэме «Сымон музыкант» (1917 — 1925) с большим мастерством и вдохновением
показана трагическая судьба народных талантов, обреченных царизмом на гибель.
Герой поэмы — поводырь слепого нищего, одаренный скрипач Сымон. Бедность
мешает ему совершенствовать свой талант. Но Сымон верит, что наступит иное
время и он своей «задушевной игрой» сможет украсить жизнь трудового люда.
В советские годы Колас создает прозаическую трилогию о борьбе белорусского
народа за свое освобождение, о роли в ней интеллигенции, вышедшей из народных
низов («В Полесской глуши», «В глубине Полесья» и «На росстанях»). Эта
трилогия была закончена после войны и издана под общим названием «На росстанях».
Сымонка-пастушок. Иллюстрация А. Последовича к поэме Я. Коласа «Сымон
музыкант».
На важнейшие события жизни Колас живо откликается лирическими стихами.
Одновременно он пишет рассказы и сказки для детей, критические статьи и
научные исследования. В 1926 г. Коласу присвоено звание народного поэта
Белоруссии. Героика партизанской борьбы в годы гражданской войны нашла
яркое отражение в повести Коласа «Трясина».
В годы Великой Отечественной войны в партизанские отряды, в города и
села на оккупированной территории доходили пламенные стихи Коласа, напечатанные
в листовках и фронтовых газетах. Они вселяли веру в победу над врагом,
вдохновляли народных мстителей на новые подвиги.
В стихотворении «Голос земли» поэт писал:
Я слышу зов, земля родная!
Хоть песней я к тебе прильну.
Тебе я, сын твой, обещаю:
Недолго будешь ты в плену.
Твой лес объят весь шумом гневным,
Я вижу луч твоей зари.
Он солнцем заблестит полдневным, —
Есть у тебя богатыри.
Паэма «Сымон-музыка» — другі па велічьгні і значнасці пасля «Новай зямлЬ паэтычны твор Якуба Коласа. Пісаць яе аўтар пачаў яшчэ раней «Новую зямлю», як толькі выйшаў з турмы, ды трапіў за ўдзел у настаўніцкім з’ездзе. Там жа, за кратамі» узнікла і задума твора. Шсалася паэма доўга, з перапынкамі — чатырнаццаць га-доў. Праца над ёй была завершана ў тысяча дзе-вяцьсот дваццаць трэцім годзе. Аднак і гэта была не канчатковая рэдакцыя твора. Пазней Колас япгчэ перапрацоўваў паэму: нешта ўдакладняў, нешта мяняў, некаторым сцэнам было ўвогуле нададзена новае гучанне. Апошняе было звязана з тым, што за час напісання паэмы памяняўся светапогляд аўтара на некаторыя рэчы. У аснове сюжэта паэмы — жыцце хлопчыка Сымона. Жыццё цяжкае, гаротнае, такое, якім маглі «пахваліцца» амаль усе сялянскія дзеці. Але Сымону было яшчэ цяжэй за астатніх, бо ён быў «не такі, як усе». Хлопчыка называлі дзіваком за тое, што ён любіў падоўгу гута-рыць з травою, з дрэвамі, з самім сабою. Яго цікавілі пытанні, над якімі ніколі не задумва-ліся астатнія дзеіц: У яго быў свет цікавы,Свае вобразы, жыццё, I ў душы яго ўсе з’явы
Сваё мелі адбіццё.
Ён і рэха сваё кліча
I размову вядзе з ім…
Меў яшчэ ён такі звычай —
Гаманіць з сабой самім.
Сымон нарадзіўся і рос таленавітым, духоў-на адораным хлопчыкам. Але забітасць яго баць-коў, як і ўсіх сялян таго часу, не дазволіла ім разглядзець у хлопчыку гэты божы дар. 3 Сы-монкі часта кпілі, папракалі недарэчнасцю. [ Аднак, нягледзячы на ўсе перашкоды, якія сустракаліся на жыццёвым шляху Сымояа, нікому не ўдалося вытравіць з яго цягу да пры-гожага, да музыкі, да мастадтва. У канцы паэмы апавядаецца аб тым, як Сымон са сваёй скрып-кай і каханай дзяўчынай Ганнай ідзе ў вандроў-ку, каб несці людзям прыгажосць мастацтва. У вобразе Сымона Якуб Колас хацеў паказаць таленавітых людзей, якімі багата наша беларус-кая зямля, цяжкасці і перашкоды на шляху гэ-тых людзей. Паэт сцвярджае, што сапраўднае мастацтва выстаіць і будзе жыць вечна. Побач з асноўнай — тэмай мастацтва — Колас апявае ў паэме прыгажосць свайго краю, харас-тво і непаўторнасць роднай прыроды. А яшчэ — |Смуткуе аб цяжкім лёсе сваіх суайчыннікаў: Край мой родны! Дзе ж у свеце
Край другі такі знайсці,
Дзе б магла так, поруч з смеццем,
Гожасць пышная ўзрасці? Дзе бы вобруку з галечай Расквітнеў багацтва цуд I дзе б з долі чалавечай Насмяяліся, як тут?..
Якуб Колас – Собрание сочинений в 4 томах
1982 Издательство: Художественная литература. Москва
С о д е р ж а н и е:
Том 1 стихотворения 1904—1955 годов, поэмы «Новая зямля», «Сымон-музы-кант», глава «Октябрьская ночь» из поэмы «На путях свободы».
Том 2 первая и вторая книги трилогии «На росстанях».
Том 3 третья книга трилогии «На росстанях».
Том 4 рассказы 1906—1951 гг., цикл аллегорических рассказов «Сказки жизни», повесть «На просторах жизни»
Якуб Колас – Собрание сочинений в 3 томах
1958
Издательство: Известия
С о д е р ж а н и е:
Том 1. Стихотворения. “Хата рыбака” (поэма). “Война войне” (драма)
Том 2. Рассказы. “На росстанях” (трилогия)
Том 3. “На росстанях” (трилогия). “Дед Талаш” (повесть)
Экранизации
Талаш (Сергей Шульга) [2012] – по мотивам повести “Дрыгва” (“Трясина”)