Батырларга бай ул безне? заман, Адым саен безд? батырлык. Матурлыкка бай ул безне? заман, Адым саен безд? матурлык. И. Юзеев. Яшьлек — кеше гомерене? кабатланмый торган г?з?л ??м шул ук вакытта и? ?аваплы бер чоры. Бер яктан яшьлекне сандугачлы бакчалары, ал та?нары бел?н ?и?ел б?хет ?зен? тартып, кызыктырып тора. ? икенче якта — авыр юллар романтикасы, кырыс тормыш реализмы. Яшьлек с?зе бел?н бик тыгыз б?йл?нешт? торучы г?з?л хис бар. Ул — м?х?бб?т! С?ю — ила?и к?ч, ?ле беркем Янмый чыгалмаган ул уттан. К?л булганнар ?ырга, кол булганнар Ил-йорт ка??рен? юлыккан, — дип язды татар халкыны? к?ренекле шагыйре Илдар ага Юзеев. Гомум?н, аны? кайсы гына шигырен алып карама, аннан яшьлек исе, м?х?бб?т, яз исе б?ркел?. И. Юзеев шигырьл?рен?, аны? шигърият д?ньясына битараф калу м?мкин т?гел. Ч?нки шагыйрь ?зе битарафлыкны? ни ик?нен д? белми, аны? ?чен бу т?шенч?, гомум?н яш?ми д? торгандыр кебек. Х?ер, гашыйкларны? барысына да хас уртак сыйфат бит инде бу. ? И. Юзеев — гашыйк шагыйрь! ?ирг?, илг?, кешел?рг?, табигатьк?, Идел ??м Агыйделк?йл?рг? гашыйк. Шу?адыр, аны? к?п т?смерле, кыр ч?ч?кл?ред?й гади ??м саф шигърияте бар н?рс?д?н бигр?к яшьлек рухын чагылдырып кил?. Яшьлек, м?х?бб?т ??м яз… М?гаен, шагыйрь ?чен шигърият кен? т?гел, тормыш ?зе д? н?къ мен? шушы т?шенч?л?рд?н башланадыр. Аны? ?ырлары да, мо?нары да, хыял-омтылышлары да, бар н?рс?д?н бигр?к, яшьлек, м?х?бб?т, яз турында. М??гелек яшьлек, м??гелек м?х?бб?т ??м м??гелек яз турында… Илдар Юзеев турында к?ренекле шагыйрьл?ребезне? берсе булган Сибгат Х?ким: «Илдарны? и?аты башыннан ахырына кад?р яшьлек нурында, аны? чордашларыннан бу теманы? стихиясен? кереп, ?зене? т?мам романтикасына ?йл?ндерг?н башка шагыйрь д? юк. Ул картайганчы яшьлект?н айный алмый торган шагыйрь булып калачак», — дип язды. ?йе, н?къ мен? айный алмый торган. Илдар Юзеев… Бу исем ?зе ?к мо?, шигърият. Аны? яшьлек ярсулары, м?х?бб?т ??м м??гелек яз турындагы хисл?ре й?р?ген? ??м х?тта шигырьл?рен? д? сыешмыйдыр кебек. Юкка гына «М?х?бб?т, син мине нишл?тте??..» — дип ?зг?л?нми шагыйрь. К?пме еллар бер-бер артлы ?тел?г?, тормыш йомгагы с?тел?г? д? карамастан, Илдар Юзеев ?аман да шул ук 17-19 яшьлек егеттер, ?аман да яшьлек сукмакларын таптыйдыр кебек тоела. Мен? шушы сыйфаты, шушы ?зенч?лекл?ре бел?н чордаш кал?мд?шл?ренн?н нык аерылып тора. Аны? шигырь-поэмаларына, драмаларына яшьлек д?рте, эчкерсезлек, м?лаем лиризм ??м самимилек хас. Аны? и?атын башка шагыйрьл?рне? и?аты бел?н бутау ?ич м?мкин т?гел. И. Юзеев олы поэзияг? яшьлекне? к?рк?м сыйфатларын, матур б?генгесен ??м тагы да г?з?лр?к кил?ч?ген романтик биеклекк? к?т?реп ?ырлаган ?с?рл?ре бел?н керде. «М?х?бб?т китабы» — шагыйрьне? кешел?р арасындагы катлаулы м?н?с?б?тл?р, хисл?р, кичерешл?р турында «Таныш мо?нар»да ук башлаган киеренке уйларыны? ф?лс?фи-этик н?ти??се, идея-эстетик ?сешене? билгеле бер йомгагы. И. Юзеевны? бу ?с?ре «Кыйссаи Йосыф» поэмасыны? д?вамчысы дис?к т? ялгышмабыз, м?гаен. «М?х?бб?т китабы»ны? к?п санлы геройлары кешене? и? тир?н к?чл?рен х?р?к?тк? китер?, б?тен барлыгын били торган хис алдында имтихан тота. Бу — м?х?бб?т. Поэмада олы кичереш ?зене? беренче яратуыннан алып, тарих, м?керлек, явызлык, алдау сынауларын ?теп, «телд?н т?шми торган и? борынгы мо?лы ?ыр сыман» безне? к?нг? — XXI гасырга ук килеп ?ит?. Шагыйрь уй-хисл?рне? и? ?ылысын эзл?п, м?х?бб?тне? башын ??м ахырын табу нияте бел?н юлга чыга. Кемн?рне, нинди язмышларны очрата со? ул бу с?ях?тенд?? Бер??л?рг? м?х?бб?т бини?ая шатлык, шашкынлы л?зз?т, б?хет, с?енеч алып килс?, икенчел?рг? х?ср?т, кайгы китер?. «С?ю патшаны — кол, колны патша итк?н, ту?ган бозлы й?р?кл?рг? м??ге с?релм?слек ут т?ртк?н.» Авыр елларда суык тидереп, яшьли д?нья куйган Ф?н?д?не? м?х?бб?те ?анны тетр?т?, За?ир бел?н Та?ир? м?н?с?б?те кешел?р арасындагы м?н?с?б?тл?рг? ышаныч, якты хис уята, читт? яш?п т? бер-бере?? тартылып тору м?мкинлеген? инандыра. Аларны? м?х?бб?тен дуслык, идеал уртаклыгы ?ылыта. «Яшьлекк? хат», «Югалту», «Унбиш яшьлек ?ни» б?лекл?ре т?рле вакыйгалар т?эсиренд? югалган м?х?бб?т, бозылган гаил? тарихларын безне? х?кемг? чыгара. И. Юзеев ?зен «м?х?бб?тне? археологы» дип яза. Чыннан да, ??р кешед? д? була торган олуг хис эченд? казына ул. Шагыйрь г?з?л тойгыны олылый, к?т?р?, а?а лаеклы була алмаган, ?зен тапмаган ш?хесл?рне хурлык тактасына кадаклый. Шагыйрь м?х?бб?т сынавыны? кеше яш?ешенд? т?п имтиханнарны? берсе ик?нен раслый алган. Бу хис ике й?р?кне? б?йл?н?ен? ген? кайтып калмый, туган илг?, ?ирг?, дуслыкка, тыныч тормышка м?н?с?б?тк? барып тоташа. И. Юзеев ?зене? шигырьл?ре аша ничектер безг? д? ки??ш бир? кебек. М?с?л?н, «Мил??ш?» поэмасында ул с?йг?нен? м?х?бб?тен ?йт? алмыйча, авызына «су кабып» й?рг?н Шамилг? дусларча мондый ки??ш бир?: ?ит?р инде, Шамил, озак й?рде?, Озак янды? яшерен хис бел?н. Я, егет бул, й?рм? газапланып, Белдер хисл?ре?не кич бел?н… Быргы кычкыртып, гармун тартып кына с?ф?рг? чыккан ?ч яш?смерне? язмышы ?и?елл?рд?н булып чыкмый. ?ч яш?смер, ?ч т?рле язмыш… ?йе, с?з «?ч?? чыктык ерак юлга» поэмасы турында бара. ?с?р ?зене? ?итди, тормышчан проблемалары бел?н уйландыра. Шигырьд? ?ле к?кк?к образы да бар, ул ки??шче ролен ?ти: Сезне? алда ике юл бар, Тел?с? кайсын сайлагыз ?зегез! —ди к?кк?к. М?х?бб?т бел?н батырлык, яшьлек бел?н ?лемсезлек ??рвакытта берг? атлыйлар. «Ф?рит-Ф?рид?» поэмасында И. Юзеев шул хакта уйлана. Поэма романтизм бел?н сугарылган. М?с?л?н, к?г?рчен т?рм?д? утыручы яшьл?р арасында хат й?рт?, туган табигать яшьл?рне? ?ырын ?з канатында еракларга илт?. Ф?ритенн?н аерып торган т?рм? стенасын Ф?рид? биек тау, бозлы карурман итеп к?р?. Табигать к?рке ак каен, и? ??в?л ?зене? н?фис к?лм?ген чиб?р кыз Ф?рид?г? салып бир?, Ф?рид? батырларча ??лак булгач, каен ак к?лм?кне, аны? т?се итеп, ?зенд? калдыра. «Авылым легендасы»нда шагыйрь дан ??м рухи ?лемсезлек чыганаклары турында уйлана. Туган иле, с?йг?н халкы ?чен ??лак булган К?рам — авылдашлары ?чен ?лемсез, ул — м??гелек. Кеше к??еленд? м??ге саклану, ?лемсезлек, дан бары тик батырлыктан, яхшы кеше булудан гына кил? бит. К?рам н?къ мен? шундый кеше була. Шагыйрь бик еш сугыш темасына кагыла, ч?нки а?ы? балачак, яшьлек еллары шул елларга туры кил?. Ул халкыбызны? к?ренекле ш?хесл?ре: Ф. К?рим, М???й, М. ??лил турында да яза. «Язылмаган поэма»да ул М???й турында с?йли. «Со?гы сынау» поэмасында Муса ??лил турында яза. Якын кеше?? ч?ч?к б?л?к ит? традициясе б?тен халыкларда да бар. Шагыйрь шул йоланы ?зг?рт?, баета, с?йг?нен? ядк?р итеп г?лл?р алмый, ч?нки алар ши??ч?к. Ул яратканына ?ыр б?л?к ит?: ?ырлар бир?м, Г?з?л ?ырлар бир?м, ?ил д? алмый ??м кырау да тими аларга, — дип яза ул «?ырлар бир?м» шигыренд?. И. Юзеев — халык теленн?н т?шми торган у?ышлы ?ырлар авторы. Аны? бик к?п с?зл?рен? к?йл?р и?ат ителг?н. Кеше шатлыгы ?чен с?ен? — романтик омтылыш, д?нья язмышы ?чен борчылу, ш?хес б?хете турында уйлану изге мо? уята. Илдар ага ?зене? и?ат ?имешл?ре ярд?менд? безне? ?д?биятыбызны к?пкырлы итте, баетты. Ул моны? бел?н хуплауга, игътибарга лаек. Аны? шигырьл?ре ?аман язылып торсын иде. ?зене? к?пкырлы и?аты аша безне? к??ел чишм?л?ребезне сафландырып, чистартып торсын иде!!! Аны? саф салкын сулы чишм?се ташлар арасында буталмасын!
ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе» Инша Табигать- туган йортыбыз Иншаны язды: 6Б сыйныф укучысы ?хм?дуллина Алия З. Тикшерде: татар теле ??м ?д?бияты укытучысы ?хм?дуллина А.Г. ?лм?т, 2013 Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым. Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р. Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын. Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле. Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла. ?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к. ? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з. ?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
Кеше – табигатьне? аерылгысыз бер ?леше. Ул табигатьт?н башка бер ген? к?н д?, бер ген? с?гать т?, бер ген? минут та яши алмый. А?а су, ?ава, азык -т?лек, ?ылылык ??м яктылык кир?к. Шу?а к?р? табигатьк? м?н?с?б?т, кешел?рг? м?н?с?б?т кебек ?к, гуманлы, ш?фкатьле булырга тиеш. Заманыбызны? к?ренекле педагогы В.А. Сухомлинский табигатьне, ?йл?н? – тир? мохитне ?ичкайчан саекмас белем чишм?се, матурлык, б?хет чыганагы дип атаган. Бу чыннан да шулай. Балалар ??йге аяз к?нд? нурланып кояш чыгуын, б?терел? – б?терел? к?б?л?кл?р очуын, ? яз ?итк?ч г?рл?векл?р агувын к?реп олы шатлык хисе кичер?л?р. Табигатьне? шушы г?з?ллеген кече яшьт?н ?к к?рерг?, тормышка с?енерг? ?йр?терг? без педагоглар бурычлы. Табигатьне яратырга, табигатьк? сак караш т?рбиял??не ничек оештырырга со?? XXI гасыр балаларына табигать байлыклырыны? чиксез т?гел ик?нен ничек а?латырга? Бу авыр м?сь?л?. Кешед? экологик д?рес гад?тл?рне т?рбиял?? ?и?ел эш т?гел. Матур ч?ч?кне ?зг?ч, аны? ??лак булуы турында бел? барыбыз ?чен д? а?лаешлы х?л т?гел шул. Ч?ч?к гомере бик кыска. Табигать – безне? б?генге байлыгыбыз гына т?гел, кил?ч?гебез д?. Аны? байлыгын безд?н со?гы килг?н буыннарга да калдыру безне? уртак бурычыбыз. Экология проблемасыны? ?зебез яши торган ?ирд? тир?лект? д? чагылуы без- т?рбиячел?рд? борчылу тудыра ??м т?рле педагогик эшч?нлекк? эт?р?. М?кт?пк?ч? яшьт?ге балаларга аеруча кызыксынучанлык хас. Алар бигр?к т? аны урап алган мо?ит , тир?лек, табигатьк? игътибар ит?л?р.Табигатьне к?з?т?, аны ?йр?н?, сакларга омтылу- балаларны? рухи д?ньясын баета, уйларга ?йр?т?. Шуны? ?чен балалар бакчасында тир?-якны ?йр?н?, табигатьк? сакчыл караш, экологик т?рбия зур урын алып тора . Бакчабызда ??рбер т?ркемд? табигать почмаклары бар. Балалар ??р к?нне г?лл?рне? ничек ?ск?нен, ч?ч?к атуын к?з?т?л?р, т?пл?рен йомшарталар, тузанын с?рт?л?р, сулар сиб?л?р. Шау ч?ч?кт? утырган г?лл?рне? матурлыгына сокланалар. ?г?р т?рбиял?м?с??, аларны? шулай ?см?яч?ген, ?семлекл?рне? тере табигать ик?нен, аларны? ?сешен? ?ава, су, яктылык кир?клеген ?з к?зл?ре бел?н к?р?л?р. Кышын т?р?з? т?пл?ренд? суган ?стер? , аны? ?сешен к?з?т? балалар ?чен бик кызык. Ирт? язда , клумбаларга утырту ?чен , орлыклар ч?чеп ч?ч?к ?сентел?ре ?стер?без . Балалар табигать почмакларында бик тел?п эшлил?р. Ел ?йл?н?се кошларны к?з?т?без. ?ылы якларга кит?че кошлар, кышлаучы кошлар турында белемн?р туплыйбыз. Кышын “Кошларга ?имлек” акциял?ре оештырабыз. Балалар ?йд? ?ти-?нил?ре бел?н берлект? кошларга ?имлекл?р ясап алып кил?л?р. Бакчабызда ?сеп утыручы агачларга ?имлекл?рне элеп, кошлар ашхан?се оештырабыз. Кошларны даими тукландырып торабыз. ? матур язлар ?итк?ч, “Кошлар к?не” ?тк?р?без. Сыерчык ояларына конкурс була. Бакча тир?ли бик к?п агач , куаклар ?с?. Ел ?йл?н?се агачларны к?з?т?без. Ничек яфрак яралар, ч?ч?к ату, яфрак коелу, кышын б?рел?ре нинди, язга чыккач ничек ?зг?р?л?р, кышын ?имешл?рене? кошларга азык булуын. Шул к?з?т?л?рд?н чыгып, балалар табигатьт? бар н?рс?не? бер-берсен? б?йле булуын а?лыйлар. Язын балалар т?б?д?н тамчы тамуын, боз с??гел?рене? ирт?н ??м кичен ничек ?зг?р?ен, кардан ясалган фигураларны? кояшта ничек эр?ен, беренче кара ?ирне? чыгуын к?з?терг? яраталар. Матур ?д?бият ?с?рл?ре , татар халык авыз и?аты туган як табигате турындагы белемн?рне ки??йтерг? ярд?м ит?. Табышмаклар, ?киятл?р, тиз?йткечл?р, м?каль, ?йтемн?р куллану экологик т?рбия бир?д? бик отышлы. Бала уйлый , фикер й?рт?, с?йл?м телен баета, белем ала. Балалар бакчасында гына экологик т?рбия биреп, ата-аналар тарафыннан ярд?м, алар бел?н а?лашып эшл?? булмаса, у?ай н?ти??л?рг? ирешеп булмый. Шуны? ?чен и? беренче чиратта табигатьне саклау , яклау ?рн?кл?рен без- зурлар ?зебез к?рс?терг? тиеш. . Табигать бел?н аралашудан ?зебез ген? т?гел, ? балалар да ямь тапса иде. Табигатьк? барганда ?зебезне кунакка барган кебек итеп хис итс?к иде. Шамсутдинова Лениза Мисбаховна Сабаны? 4 нче номерлы «Кы?гырау” балалар бакчасы т?рбиячесе.
Табигать ??м кеше Б?генге к?нд? табигатьне? кеше бел?н б?йл?неше проблемасы кискен тора, ч?нки кеше ?ирд? ?имергеч эш-гам?лл?р кыла. Аларны ничек булдырмый калырга? Гомум?н, кеше табигатьбел?н ярашып яши аламы, кеше табигать бел?н берб?тенме, ?лл? кеше табигатьне? патшасымы? Язучы бу текстта шушы сорауларга ?авап эзли. Элек-элект?н ?к кеше бел?н табигать аерылгысызбулган. Кеше ?зен беркайчан да табигат?т?н ?стен куймаган. М. М д? табигать ??м кеше аерылгысыз, матур симфония итеп сур?тли. Текстта кешел?р ??м кошлар арасындагы м?н?с?б?т сур?тл?нг?н. Бу гаять ?зенч?лекле к?ренеш. Кешел?рне? язмышлары, к?нк?решл?ре кошларныкына охшага ик?н бит. Ата сыерчыклар ничек итеп ояларын ?зерли, ? ?ыештыру эшен ничек оста итеп ана сыерчык башкара. Тормышта да ирл?р т?п м?сь?л?л?рне х?л ит?л?р, ?й ?ыештыру- хатын-кыз эше. ? мен? ата саескан да, ана саескан да ш?п кешел?р т?гел ик?н. Алар гаил?л?рен сакларга тырышмыйлар, шикле юлларда й?рил?р. Кайбер кешел?р д? шулай бит! Дим?к саесканнар бел?н кешел?р д? кард?шл?р. Язучы фикерл?ре бел?н мин д? килеш?м. Кеше бел?н табигать берб?тен булганда гына, тормыш елдан-ел матерлана ала. Халык авыз и?атында бу аеруча ки? кулланыла. “Карлыгач ??м Чыпчык” ?кияте. Карлыгач эшне? р?тен бел?, тарыш, армый-талмый эшли торган кешене сур?тли. Чыпчыкны кызгана, а?а булыша. Татар ?д?биятында кеше бел?н табигать м?н?с?б?тл?рен к?рс?тк?н ?с?рл?р байтак. И. Юзеевны? “Бакчачы турында баллада” сында бакчачы башта матурлык тудыра, ? аннары ялгышлык эшли, Еланнарны ?тер?м дип табигатьк? т?з?лм?слек яра сала. ?.Баянов “С?ях?тнам?”поэмасы бел?н табигатье ??м халык ?хлагын сур?тл?п д?ньяны сиск?ндереп ?иб?рде. Ул я?а ш???рл?р, ясалма ди?гезл?р т?з?не? тир?лекне пычрату, кил?ч?к ?чен нинди куркыныч булуын иск?ртте. Язучы бирелг?н ?зект? кешел?рг? гыйбр?тле вакыйганы сур?тли. Б?генге к?нд? кошларны? бет? баруы, кешел?рне? табигать бел?н араларын ?з?л?ре мине д? борчый. Табигатьк? битараф булмыйк. Табигатьне саклау – барлык кешел?рне? изге бурычы! http://www.studfiles.ru/preview/3559019/
Табигать – яш?? чишм?се. Саф ?ава, чиста су, з??г?р к?л, яшел ?л?н…. Табигатьне? мен? шундый г?з?л почмагында яш??ч?л?р ?зл?рен б?хетле хис ит? ала торгандыр. Табигатьне а?ларга, яратырга ?йр?н? – укучыларга экологик т?рбия бир?д? и? м??им бурычларны? берсе. Ч?нки яшьт?н ?к ?йл?н?-тир?, хайваннар ??м ?семлекл?р д?ньясы бел?н таныш булмаган кешед? мондый тойгылар т?рбиял?? – бик кыен эш. ?йе, табигатьне? матурлыгына хозурлану гына аз, аны саклый белерг? д? кир?к. ? мо?а табигатьне бел?-а?лау, ярату н?ти??сенд? ген? ирешерг? м?мкин. Шу?а к?р? ата-ана баласын яшьт?н ?к табигатьне саклаучы, яклаучы, х?рм?т ит?че итеп т?рбиял?рг? тиеш. Балалар бакчасында ??м м?кт?пт? экологик белем ??м экологик т?рбия бир? ата-аналар ярд?менд? т?рбияче ??м укытучы ш?гыльл?нерг? тиеш. Башлангыч класс укытучысы буларак, бернич? ел элек бу эшк? керештем. “Табигать ??м без” дип исемл?нг?н т?г?р?к оештырдым. Эшне авылны? ?зенч?лекле табигате, урманы, елгасы, чишм?се бел?н таныштырудан башладым. Аларга сакчыл караш т?рбиял?? ?зе?? и? якын булган туган якны? матурлыгын к?р? бел?д?н, аны сакларга ?йр?н?д?н башлана дип уйлыйм. Шул максаттан “Авылым елгалары”, “Авылым чишм?л?ре”, “Минем яраткан агачым” , “Минем яраткан хайваным”, “Минем яраткан кошым” ?. б. темаларга ??г?м?л?р ?тк?рел?. Кеше исемн?ре булган кебек тау битл?рене?, елгаларны?, чишм?л?рне? д? исемн?ре бар. М?с?л?н безне? авылда: “Клара Булатова”, “Айг?л” ?. б. исемле чишм?л?р; “К???”, “Б?ре”, “Морат” ?. б. исемле таулар; “Д?м?й”, “Морат” ?. б. исемле елгалар бар. Укучылар аларны? тарихы бел?н таныша. Безне? авыл ?р?м?г? якын тора. Шу?а да анда экскурсияг? еш чыгабыз. Укучылар т?рлед?н-т?рле ?семлек, ч?ч?к, агачлар, б???кл?р, кошлар, ??нлекл?р бел?н танышалар. Урманга барыр алдыннан ?чт?лекле ??м мавыктыргыч ??г?м?л?р ?тк?рел?, кеше тормышында табигатьне? ???мияте, байлыгы, юмартлыгы, файдасы турында с?йл?н?, анда ?зе?не ?д?пле тоту кир?клеге турында (шауламаска, ч?ч?кл?рне ?зм?ск?, кошларны куркытмаска, шырпы бел?н шаярмаска ?. б.) а?латыла. Бу чара балаларны? с?лам?тлеген ныгытырга, табигатьк? соклану хисл?ре т?рбиял?рг?, аны сакларга омтылыш булдырырга ярд?м ит?. Экскурсия ахырында укучыларга ?йд? урманны? ???мияте турында р?сем ясарга, хик?я яки шигырь язарга т?къдим ит?м. Укучылар ?семлекл?р бел?н т??риб?л?р ?тк?р?л?р. Т??риб?л?рне? темалары: “Ч?гендер, кишер ?сентел?рен сир?кл?ндер?не? у?ышка т?эсире”, “Б?р??ге б?лбел?рен шыттырып утыртуны? у?ышка т?эсире”, ?р??-тартмаларда ?сентел?рен орлыктан шыттыру, яз к?не м?кт?п тир?сен? к?череп утырту ?. б. Укучылар ?зл?рен? тапшырылган эшл?рне кызыксынып башкаралар. ?семлекл?рг? зыян килс?, борчылалар, у?ышларга шатланалар. К??ел биреп башкарылган хезм?т – ул т?рбия эшл?рене? нигезе; аннан башка ?хлакый, эстетик, экологик ?. б. т?рбия юн?лешл?рен оештырып булмый. “Алтын к?з”, “С?мбел? б?йр?ме”, “Яз – тормыш башлангычы”, “Кошлар – безне? дусларыбыз”, “Н??р?з” ??м башка шундый чаралар укучылар, укытучы, ?ти-?нил?р бел?н берг? ?зерл?н? ??м ?тк?рел?. Мо?а чыгышлар ?зерл?н?, газета чыгарыла, альбом т?зел?, р?семн?р ясала. Табигать турында табышмаклар, ?киятл?р, шигырьл?р укыла. Кошларга ярд?м ит? д? к?зд? тотыла. ??р укучы ?имлек ясый. А?а ??рвакыт ?им сала, к?н д? к?з?т?. Нинди кошлар ?имлек янына килг?н? Нич? кош килг?н? Кайсы вакытны к?бр?к кил?? ?. б. Яз к?не укытучы бел?н берлект? кошларга оя ясала. Ел д?вамында анда яш??че кошлар к?з?тел?. Нинди кошлар килг?н? Алар нич??? ?. б. Бу чара укучыларда кошларга сак караш, соклану хисе т?рбиял?рг? ярд?м ит?. Экологик атналар уздырыла. Укучылар авыл урамнарын, чишм?, елга тир?л?рен ч?пт?н чистарталар. Яшь агач ?сентел?рен м?кт?п, балалар бакчасы тир?сен? утырталар. Класста чисталык булдыралар, б?лм? г?лл?рен ?стер?л?р, аларны? исемн?ре бел?н танышалар. Бу эшл?р а?лап башкарылган очракта балаларны? актив эшч?нлеген? к?чле йогынты ясый торган гам?ли хезм?тен? ?йл?н?. Шулай итеп, табигатьк? м?рх?м?тле караш т?рбиял??, аны? байлыкларын арттыру ??м матурлыгын саклауда балалар бел?н к?пт?рле чаралар ?тк?р?м, экология буенча ныклы, тир?н ??м тотрыклы белем ??м к?некм?л?р бир?м. Табигатьне ярата, аны? матурлыгын тоя, к?р? белг?н кеше беркайчан да каты б?гырьле була алмый, минемч?. Балаларыбыз ш?фкатьле, м?рх?м?тле, ки? к??елле булып ?ссен иде.
Инша / К?з башы Табигать ??рвакыт ?зг?решт?. Шуларны? и? зурысы ? ел фасыллары алмашыну. К?з?тк?негез бармы ик?н? Шулар арасында к?з ? и? матуры. Бу айларда урманнар бик матур. Нинди ген? т?сл?р юк анда? ! К?з билгел?ре август ахырында ук сизел? башлый инде. Кайбер ч?ч?кл?рне? ??й уртасындагы матурлыгы югала, алар инде кил?се ел ?чен орлык бир?. Агачлар яфракларын коя, ?ир ?стен? сары юрган т?ш?л?. ??йге киемн?рен беренчел?рд?н булып каеннар сала. Им?нн?рд? яфраклар озаграк саклана. ? мен? чиял?р кар ныклап ятар алдыннан гына яфрак коеп бетер?л?р. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш, бодай ?ирл?ре бушап кала. Ул кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошлар да ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. ? сентябрь аенда кырлар ??м бакчаларда б?р??ге алалар. Машиналар тыз да быз чабып тора: б?р??ге ташыйлар. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар, саубуллашып, ерак юлга кузгала. Иелеп б?р??ге ч?пл?г?н ?ире?н?н тураеп, аларга кул болгыйсы?: “Х?ерле юл сезг?! Ис?н-сау ?йл?неп кайтыгыз”. Аларны ерак юллар к?т?, туган ?ир бел?н вакытлыча аерылышу сагышы бил?п ала. Аларны? бер ?епк? тезелг?н кебек очулары кешел?рд? мо?сулык уята. Мине и? дулкындырганы ? к?зне? мен? шул чоры. Мо?су да, шул ук вакытта шатлыклы да ул к?з башы. ??й т?мамлану мо?сулык тудырса, мул у?ыш шатлык китер?.Ак к?зТабигатьт? ?зг?решл?р бер?злексез булып тора. Мен? беренче кар да яуды. Ул бик матур иде. Кар агачларга ак тун кидерде. Кар ?ле ирт?р?к яуган. Агачларда нинди ген? т?с юк: яшел, сары, кызыл, к?р?н ??м ак. Алар ак кар арасыннан тагын да матур к?рен?л?р. ?ир ?сте ап-ак. ?лл? инде кыш та ?иттеме? Юк, бу ? ак к?з. Карлы к?з. Бу кардан ?ле ча?гыда да шуып булмый. ?мма кар йомарлап атышып уйнап була. Бик тел?с??, кар бабай да ясап була. Чын кышка ераграк ?ле. Борынгылар чын кышны, беренче кар яугач 40 к?нн?н со? гына кил?, дил?р. Килсен ген?, к?т?рбез. Ноябрьд? урманда да бик матур. Агачлар кышкы йокыга ?зерл?н?. Аларны? ботакларына кар ш?лл?ре ябылган. Урман ??нлекл?ре д? кышка ?зл?ренч? ?айлашалар, туннарын алмаштыралар, азык эзли башлыйлар. Урман эченд?ге сазлыкларга, чишм?л?рг? сукмаклар сузыла, кайбер ??нлекл?р анда су эч?рг? т?ш?л?р. Ул сукмаклар т?рле яктан килеп бер ноктада кисеш?л?р. Андагы симметрия га??пл?ндер? мине. Табигать мог?изалар тудырырга с?л?тле. Яратам мин елны? шушы фасылын. Беренче кар йокыга кит?р-китм?с кен? ятканда, ?ниемне? ягымлы тавышы ишетелде. Ул: “Балам, беренче кар ява, торып карыйсынмы? ” ? диде. Мин сикереп тордым да т?р?з?г? капландым. Чынлап та, беренче кар ява иде. ?ле ген? сап-сары яфраклар бел?н т?ш?лг?н ?ир ?стен? эн?е ч?ч?гед?й ап-ак кар б?ртекл?ре куна. К?з бел?н кыш очрашканнар. Кем кемне ?и??р? Кар б?ртекл?ре ниндидер акыл ирешм?слек к?й астында биил?р, ул к?йне алар ?зл?ре ген? ишет? сыман. Мин д? шулай ?ир ?стенд? тирб?леп очып й?рер идем. Бу зур кар б?ртекл?ренн?н башка н?рс? к?рм?м мик?н дип, мин борыным бел?н пыялага тер?лдем. Берни к?ренми. Кара?гылык. Мин т?р?з? янында уйланып басып тордым: анда ? т?псез кара?гылык эченд? бер?м-с?р?м ?ле с?нм?г?н т?р?з?л?р ш?йл?н?. Ул т?р?з? артында яш??че кешел?рне к?з алдына китердем. Бу кышкы кичт? алар нишли ик?н? Н?рс?л?р эшлил?р, н?рс?л?р турында уйлыйлар ик?н? Шул вакытта ?нием ут яндырды ??м мин т?р?з? яныннан киттем. Минем гаил?м ?з янымда, шу?а к?р? башка кешел?р туры?да ми?а ниг? уйланырга? Х?зер минем б?тен д?ньям — минем ?тием, ?нием, се?лем ??м аягыма сырпаланып торган песием. Я?а яуган ак кар б?тен кешег? д?, минем гаил?м? д?, ул йортлардагы ??р гаил?г? д? ак б?хетл?р, к?п шатлыклар алып килсен иде!
Табигать- уртак йортыбыз. Татарстанны? табигате бик матур. Татарстан буйлап Идел, Агыйдел, Нократ, Чулман елгалары ага. Ул яшел болыннарга, балыклы к?лл?рг?, т?мле сулы салкын чишм?л?рг? бай. Урманнар республикабызыны? зур байлыгы. Урманнарда т?з наратлар, чыршылар, каеннар, им?нн?р ??м башка агачлар ?с?л?р. Урман кешег? ?ил?к- ?имеш, т?з? материаллары, печ?н, утын, тире, саф ?ава бир?. Урманнарда т?рле ??нлекл?р яшил?р: куян, тиен, б?ре, поши, бурсык, аю, т?лке. Урманга килеп керс??, т?рле- т?рле кошлар: сандугачлар, сыерчыклар, урман тургайлары ??м башка кошлар сайрыйлар. Ара- тир? урман табибы тукран тавышы ишетел?. Чиста ?ава- табигатьне? и? зур байлыгы. Кызганычка каршы, завод ??м фабрикалар ?аваны пычраталар, ч?нки аларны? торбаларыннан ?авага зарарлы матд?л?р, корым, т?тен чыга. Пычрак ?ава кешел?р, ??нлекл?р, хайваннар ?чен зарарлы. Завод ??м фабрикаларда зарарлы матд?л?рне ?авага чыгармый торган махсус фильтрлар куярга кир?к. Алабуга ш???рене? ?авасын Т?б?н Кама ??м Менделеевск заводларыннан кил? торган ?ава пычрата. Чиста су – зур байлык. Судан башка тереклек юк. Су кешел?рг? д?, ?семлекл?рг? д?, кошларга да, хайваннарга да кир?к. Л?кин завод ??м фабрика торбаларыннан елгаларга, суларга пычрак су ага. Табигатьк? зур зыян кил?. Судагы ?семлекл?р, балыклар, тереклек иял?ре ?л?л?р. Урманнар- безне? байлыгыбыз. Аларны ??м анда яш??че тереклекне саклау ?чен, милли парклар ??м табигый тыюлыклар оеша. Д?ньяда и? беренче милли парк Америкада 1872 нче елда барлыкка кил?. Милли паркларда кешел?р ял ит?л?р, ? табигый тыюлыкларга кер? тыела. Х?зерге вакытта Р?с?йд? 35 милли парк, 100 табигый тыюлык бар, ? Татарстанда бер милли парк ??м бер табигый тыюлык урнашкан. Татарстанда “Т?б?н Кама” милли паркы 1991 нче елда оеша. Ул Алабуга ??м Тукай районы территориясенд? урнашкан. “Идел- Чулман” тыюлыгы 1960 нчы елда оеша. Ул Яшел ?з?н ??м Лаеш районнары территориясенд? урнашкан. “Т?б?н Кама”милли паркыны? табигатен, им?нн?рен, изге чишм?л?рен р?ссам И.И. Шишкин ?зене? картиналарында тасвирлый. Ул шулай итеп, кешел?рне шушы матурлыкны сакларга чакыра. Сир?к очрый торган кошлар, хайваннар, ??нлекл?р, кошлар, балыклар, г?мб? т?рл?ре Кызыл китапка кертелг?н. Кызыл китап- р?сми белешм?лек. Бу китапка кертелг?н тереклек иял?рен? кагылырга ярамый. – Кызыл китап СССРда 1974 елда булдырыла, ? Россияд? 1983 елда чыгарыла. Татарстанда ул 1995 елда т?зел?. Кызыл китапны? битл?ре т?рле т?сл?рг? буялган. Кызыл битл?рг? ?ир й?зенн?н т?мам юкка чыгып баручы ?семлекл?р ??м хайваннар терк?лг?н. Махсус чаралар к?рмич? аларны саклап калу м?мкин т?гел. Гомум?н, урмандагы агачларны сындырмаска, ч?ч?кл?рне ?зм?ск?, кошларны ?терм?ск?, аларны? ояларын туздырмаска кир?к. Урманда учак ягарга, ч?п – чар калдырырга ярамый. Табигатьне сакларга кир?к, ч?нки табигать- безне? уртак йортыбыз. Балалар хуш исле ч?ч?кл?р исн?п ?с?рг? тиеш. Дим?к, бакчаларда матур-матур ч?ч?кл?р ?стерерг? кир?к. – Елга, к?лл?рд?ге су чиста булырга тиеш. Дим?к, завод торбаларыннан аккан пычрак суны пычратырга тиеш т?гел. – Табигатьт?ге барлык тереклек иял?ре д? чиста ?ава суларга тиеш. Дим?к, завод торбаларыннан чыга торган ?аваны яхшы фильтрлар ярд?менд? чистартырга кир?к. – ?ир й?зенд?ге кошлар, хайваннар юкка чыгарга тиеш т?гел, ??рвакыт яш?рг? тиеш. Дим?к, аларны ?терерг? ярамый. Н?рс? со? ул табигать? (?ир-сулар,урманнар ??м хайваннар д?ньясы, ?ава- климат, кеше кулы бел?н эшл?нм?г?н ??мм? н?рс? табигать була.) И табигать! Сине? саф сулы чишм?л?ре?,адашырлык урманнары?, биек- биек таулары?, р?х?тл?неп сулый торган чиста ?ава? бар.К?кт? кояш елмая,болытлар й?з?, ?семлекл?р ?с?, кошлар сайрый, хайваннар й?ри. Болар барысы да табигать. Табигать- ул безне? йортыбыз. Кеше табигатьт?н башка яши алмый,табигать кешене? яш?? чыганагы. Табигать безне ?ылыта, ашата, киендер?, с?лам?тлегебезне саклый. Табигатебез-безне? уртак йортыбыз г?з?л ??м чиста булсын ?чен, урманнарны сакларга, кош ояларын туздырмаска, елга буйларын пычратмаска кир?к.??м инде кеше ?з гомеренд? бер ген? т?п булса да агач утыртырга тиеш. Табигатьне кечкен?д?н ?к ярата, аны? матурлыгын тоя, к?р? белг?н кеше беркайчан да каты б?гырьле була алмый. Бары тик ?хлаклы, намуслы, чын кеше була ала. Сез д? балалар, ш?фкатьле, ми?ербанлы, м?рх?м?тле, кешелекле булыгыз,табигатьне яратыгыз!
Батырларга бай ул безне? заман,
Адым саен безд? батырлык.
Матурлыкка бай ул безне? заман,
Адым саен безд? матурлык.
И. Юзеев.
Яшьлек — кеше гомерене? кабатланмый торган г?з?л ??м шул ук вакытта и? ?аваплы бер чоры. Бер яктан яшьлекне сандугачлы бакчалары, ал та?нары бел?н ?и?ел б?хет ?зен? тартып, кызыктырып тора. ? икенче якта — авыр юллар романтикасы, кырыс тормыш реализмы. Яшьлек с?зе бел?н бик тыгыз б?йл?нешт? торучы г?з?л хис бар. Ул — м?х?бб?т!
С?ю — ила?и к?ч, ?ле беркем
Янмый чыгалмаган ул уттан.
К?л булганнар ?ырга, кол булганнар
Ил-йорт ка??рен? юлыккан, —
дип язды татар халкыны? к?ренекле шагыйре Илдар ага Юзеев. Гомум?н, аны? кайсы гына шигырен алып карама, аннан яшьлек исе, м?х?бб?т, яз исе б?ркел?. И. Юзеев шигырьл?рен?, аны? шигърият д?ньясына битараф калу м?мкин т?гел. Ч?нки шагыйрь ?зе битарафлыкны? ни ик?нен д? белми, аны? ?чен бу т?шенч?, гомум?н яш?ми д? торгандыр кебек. Х?ер, гашыйкларны? барысына да хас уртак сыйфат бит инде бу. ? И. Юзеев — гашыйк шагыйрь! ?ирг?, илг?, кешел?рг?, табигатьк?, Идел ??м Агыйделк?йл?рг? гашыйк. Шу?адыр, аны? к?п т?смерле, кыр ч?ч?кл?ред?й гади ??м саф шигърияте бар н?рс?д?н бигр?к яшьлек рухын чагылдырып кил?. Яшьлек, м?х?бб?т ??м яз… М?гаен, шагыйрь ?чен шигърият кен? т?гел, тормыш ?зе д? н?къ мен? шушы т?шенч?л?рд?н башланадыр. Аны? ?ырлары да, мо?нары да, хыял-омтылышлары да, бар н?рс?д?н бигр?к, яшьлек, м?х?бб?т, яз турында. М??гелек яшьлек, м??гелек м?х?бб?т ??м м??гелек яз турында…
Илдар Юзеев турында к?ренекле шагыйрьл?ребезне? берсе булган Сибгат Х?ким: «Илдарны? и?аты башыннан ахырына кад?р яшьлек нурында, аны? чордашларыннан бу теманы? стихиясен? кереп, ?зене? т?мам романтикасына ?йл?ндерг?н башка шагыйрь д? юк. Ул картайганчы яшьлект?н айный алмый торган шагыйрь булып калачак», — дип язды. ?йе, н?къ мен? айный алмый торган. Илдар Юзеев… Бу исем ?зе ?к мо?, шигърият. Аны? яшьлек ярсулары, м?х?бб?т ??м м??гелек яз турындагы хисл?ре й?р?ген? ??м х?тта шигырьл?рен? д? сыешмыйдыр кебек. Юкка гына «М?х?бб?т, син мине нишл?тте??..» — дип ?зг?л?нми шагыйрь.
К?пме еллар бер-бер артлы ?тел?г?, тормыш йомгагы с?тел?г? д? карамастан, Илдар Юзеев ?аман да шул ук 17-19 яшьлек егеттер, ?аман да яшьлек сукмакларын таптыйдыр кебек тоела. Мен? шушы сыйфаты, шушы ?зенч?лекл?ре бел?н чордаш кал?мд?шл?ренн?н нык аерылып тора. Аны? шигырь-поэмаларына, драмаларына яшьлек д?рте, эчкерсезлек, м?лаем лиризм ??м самимилек хас. Аны? и?атын башка шагыйрьл?рне? и?аты бел?н бутау ?ич м?мкин т?гел.
И. Юзеев олы поэзияг? яшьлекне? к?рк?м сыйфатларын, матур б?генгесен ??м тагы да г?з?лр?к кил?ч?ген романтик биеклекк? к?т?реп ?ырлаган ?с?рл?ре бел?н керде. «М?х?бб?т китабы» — шагыйрьне? кешел?р арасындагы катлаулы м?н?с?б?тл?р, хисл?р, кичерешл?р турында «Таныш мо?нар»да ук башлаган киеренке уйларыны? ф?лс?фи-этик н?ти??се, идея-эстетик ?сешене? билгеле бер йомгагы. И. Юзеевны? бу ?с?ре «Кыйссаи Йосыф» поэмасыны? д?вамчысы дис?к т? ялгышмабыз, м?гаен. «М?х?бб?т китабы»ны? к?п санлы геройлары кешене? и? тир?н к?чл?рен х?р?к?тк? китер?, б?тен барлыгын били торган хис алдында имтихан тота. Бу — м?х?бб?т. Поэмада олы кичереш ?зене? беренче яратуыннан алып, тарих, м?керлек, явызлык, алдау сынауларын ?теп, «телд?н т?шми торган и? борынгы мо?лы ?ыр сыман» безне? к?нг? — XXI гасырга ук килеп ?ит?. Шагыйрь уй-хисл?рне? и? ?ылысын эзл?п, м?х?бб?тне? башын ??м ахырын табу нияте бел?н юлга чыга. Кемн?рне, нинди язмышларны очрата со? ул бу с?ях?тенд?? Бер??л?рг? м?х?бб?т бини?ая шатлык, шашкынлы л?зз?т, б?хет, с?енеч алып килс?, икенчел?рг? х?ср?т, кайгы китер?. «С?ю патшаны — кол, колны патша итк?н, ту?ган бозлы й?р?кл?рг? м??ге с?релм?слек ут т?ртк?н.»
Авыр елларда суык тидереп, яшьли д?нья куйган Ф?н?д?не? м?х?бб?те ?анны тетр?т?, За?ир бел?н Та?ир? м?н?с?б?те кешел?р арасындагы м?н?с?б?тл?рг? ышаныч, якты хис уята, читт? яш?п т? бер-бере?? тартылып тору м?мкинлеген? инандыра. Аларны? м?х?бб?тен дуслык, идеал уртаклыгы ?ылыта.
«Яшьлекк? хат», «Югалту», «Унбиш яшьлек ?ни» б?лекл?ре т?рле вакыйгалар т?эсиренд? югалган м?х?бб?т, бозылган гаил? тарихларын безне? х?кемг? чыгара.
И. Юзеев ?зен «м?х?бб?тне? археологы» дип яза. Чыннан да, ??р кешед? д? була торган олуг хис эченд? казына ул. Шагыйрь г?з?л тойгыны олылый, к?т?р?, а?а лаеклы була алмаган, ?зен тапмаган ш?хесл?рне хурлык тактасына кадаклый. Шагыйрь м?х?бб?т сынавыны? кеше яш?ешенд? т?п имтиханнарны? берсе ик?нен раслый алган. Бу хис ике й?р?кне? б?йл?н?ен? ген? кайтып калмый, туган илг?, ?ирг?, дуслыкка, тыныч тормышка м?н?с?б?тк? барып тоташа.
И. Юзеев ?зене? шигырьл?ре аша ничектер безг? д? ки??ш бир? кебек. М?с?л?н, «Мил??ш?» поэмасында ул с?йг?нен? м?х?бб?тен ?йт? алмыйча, авызына «су кабып» й?рг?н Шамилг? дусларча мондый ки??ш бир?:
?ит?р инде, Шамил, озак й?рде?,
Озак янды? яшерен хис бел?н.
Я, егет бул, й?рм? газапланып,
Белдер хисл?ре?не кич бел?н…
Быргы кычкыртып, гармун тартып кына с?ф?рг? чыккан ?ч яш?смерне? язмышы ?и?елл?рд?н булып чыкмый. ?ч яш?смер, ?ч т?рле язмыш… ?йе, с?з «?ч?? чыктык ерак юлга» поэмасы турында бара. ?с?р ?зене? ?итди, тормышчан проблемалары бел?н уйландыра. Шигырьд? ?ле к?кк?к образы да бар, ул ки??шче ролен ?ти:
Сезне? алда ике юл бар,
Тел?с? кайсын сайлагыз
?зегез! —ди к?кк?к.
М?х?бб?т бел?н батырлык, яшьлек бел?н ?лемсезлек ??рвакытта берг? атлыйлар. «Ф?рит-Ф?рид?» поэмасында И. Юзеев шул хакта уйлана. Поэма романтизм бел?н сугарылган. М?с?л?н, к?г?рчен т?рм?д? утыручы яшьл?р арасында хат й?рт?, туган табигать яшьл?рне? ?ырын ?з канатында еракларга илт?. Ф?ритенн?н аерып торган т?рм? стенасын Ф?рид? биек тау, бозлы карурман итеп к?р?. Табигать к?рке ак каен, и? ??в?л ?зене? н?фис к?лм?ген чиб?р кыз Ф?рид?г? салып бир?, Ф?рид? батырларча ??лак булгач, каен ак к?лм?кне, аны? т?се итеп, ?зенд? калдыра.
«Авылым легендасы»нда шагыйрь дан ??м рухи ?лемсезлек чыганаклары турында уйлана. Туган иле, с?йг?н халкы ?чен ??лак булган К?рам — авылдашлары ?чен ?лемсез, ул — м??гелек. Кеше к??еленд? м??ге саклану, ?лемсезлек, дан бары тик батырлыктан, яхшы кеше булудан гына кил? бит. К?рам н?къ мен? шундый кеше була.
Шагыйрь бик еш сугыш темасына кагыла, ч?нки а?ы? балачак, яшьлек еллары шул елларга туры кил?. Ул халкыбызны? к?ренекле ш?хесл?ре: Ф. К?рим, М???й, М. ??лил турында да яза.
«Язылмаган поэма»да ул М???й турында с?йли. «Со?гы сынау» поэмасында Муса ??лил турында яза. Якын кеше?? ч?ч?к б?л?к ит? традициясе б?тен халыкларда да бар. Шагыйрь шул йоланы ?зг?рт?, баета, с?йг?нен? ядк?р итеп г?лл?р алмый, ч?нки алар ши??ч?к. Ул яратканына ?ыр б?л?к ит?:
?ырлар бир?м,
Г?з?л ?ырлар бир?м,
?ил д? алмый
??м кырау да тими аларга, —
дип яза ул «?ырлар бир?м» шигыренд?.
И. Юзеев — халык теленн?н т?шми торган у?ышлы ?ырлар авторы. Аны? бик к?п с?зл?рен? к?йл?р и?ат ителг?н. Кеше шатлыгы ?чен с?ен? — романтик омтылыш, д?нья язмышы ?чен борчылу, ш?хес б?хете турында уйлану изге мо? уята. Илдар ага ?зене? и?ат ?имешл?ре ярд?менд? безне? ?д?биятыбызны к?пкырлы итте, баетты. Ул моны? бел?н хуплауга, игътибарга лаек.
Аны? шигырьл?ре ?аман язылып торсын иде. ?зене? к?пкырлы и?аты аша безне? к??ел чишм?л?ребезне сафландырып, чистартып торсын иде!!!
Аны? саф салкын сулы чишм?се ташлар арасында буталмасын!
ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе»
Инша
Табигать- туган йортыбыз
Иншаны язды:
6Б сыйныф укучысы
?хм?дуллина Алия З.
Тикшерде:
татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
?хм?дуллина А.Г.
?лм?т, 2013
Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым.
Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р.
Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын.
Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле.
Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла.
?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к.
? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з.
?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
Кеше – табигатьне? аерылгысыз бер ?леше. Ул табигатьт?н башка бер ген? к?н д?, бер ген? с?гать т?, бер ген? минут та яши алмый. А?а су, ?ава, азык -т?лек, ?ылылык ??м яктылык кир?к. Шу?а к?р? табигатьк? м?н?с?б?т, кешел?рг? м?н?с?б?т кебек ?к, гуманлы, ш?фкатьле булырга тиеш.
Заманыбызны? к?ренекле педагогы В.А. Сухомлинский табигатьне, ?йл?н? – тир? мохитне ?ичкайчан саекмас белем чишм?се, матурлык, б?хет чыганагы дип атаган. Бу чыннан да шулай. Балалар ??йге аяз к?нд? нурланып кояш чыгуын, б?терел? – б?терел? к?б?л?кл?р очуын, ? яз ?итк?ч г?рл?векл?р агувын к?реп олы шатлык хисе кичер?л?р. Табигатьне? шушы г?з?ллеген кече яшьт?н ?к к?рерг?, тормышка с?енерг? ?йр?терг? без педагоглар бурычлы.
Табигатьне яратырга, табигатьк? сак караш т?рбиял??не ничек оештырырга со?? XXI гасыр балаларына табигать байлыклырыны? чиксез т?гел ик?нен ничек а?латырга? Бу авыр м?сь?л?.
Кешед? экологик д?рес гад?тл?рне т?рбиял?? ?и?ел эш т?гел. Матур ч?ч?кне ?зг?ч, аны? ??лак булуы турында бел? барыбыз ?чен д? а?лаешлы х?л т?гел шул. Ч?ч?к гомере бик кыска.
Табигать – безне? б?генге байлыгыбыз гына т?гел, кил?ч?гебез д?. Аны? байлыгын безд?н со?гы килг?н буыннарга да калдыру безне? уртак бурычыбыз. Экология проблемасыны? ?зебез яши торган ?ирд? тир?лект? д? чагылуы без- т?рбиячел?рд? борчылу тудыра ??м т?рле педагогик эшч?нлекк? эт?р?. М?кт?пк?ч? яшьт?ге балаларга аеруча кызыксынучанлык хас. Алар бигр?к т? аны урап алган мо?ит , тир?лек, табигатьк? игътибар ит?л?р.Табигатьне к?з?т?, аны ?йр?н?, сакларга омтылу- балаларны? рухи д?ньясын баета, уйларга ?йр?т?. Шуны? ?чен балалар бакчасында тир?-якны ?йр?н?, табигатьк? сакчыл караш, экологик т?рбия зур урын алып тора
.
Бакчабызда ??рбер т?ркемд? табигать почмаклары бар. Балалар ??р к?нне г?лл?рне? ничек ?ск?нен, ч?ч?к атуын к?з?т?л?р, т?пл?рен йомшарталар, тузанын с?рт?л?р, сулар сиб?л?р. Шау ч?ч?кт? утырган г?лл?рне? матурлыгына сокланалар. ?г?р т?рбиял?м?с??, аларны? шулай ?см?яч?ген, ?семлекл?рне? тере табигать ик?нен, аларны? ?сешен? ?ава, су, яктылык кир?клеген ?з к?зл?ре бел?н к?р?л?р. Кышын т?р?з? т?пл?ренд? суган ?стер? , аны? ?сешен к?з?т? балалар ?чен бик кызык. Ирт? язда , клумбаларга утырту ?чен , орлыклар ч?чеп ч?ч?к ?сентел?ре ?стер?без . Балалар табигать почмакларында бик тел?п эшлил?р. Ел ?йл?н?се кошларны к?з?т?без. ?ылы якларга кит?че кошлар, кышлаучы кошлар турында белемн?р туплыйбыз. Кышын “Кошларга ?имлек” акциял?ре оештырабыз. Балалар ?йд? ?ти-?нил?ре бел?н берлект? кошларга ?имлекл?р ясап алып кил?л?р. Бакчабызда ?сеп утыручы агачларга ?имлекл?рне элеп, кошлар ашхан?се оештырабыз. Кошларны даими тукландырып торабыз. ? матур язлар ?итк?ч, “Кошлар к?не” ?тк?р?без. Сыерчык ояларына конкурс була.
Бакча тир?ли бик к?п агач , куаклар ?с?. Ел ?йл?н?се агачларны к?з?т?без. Ничек яфрак яралар, ч?ч?к ату, яфрак коелу, кышын б?рел?ре нинди, язга чыккач ничек ?зг?р?л?р, кышын ?имешл?рене? кошларга азык булуын. Шул к?з?т?л?рд?н чыгып, балалар табигатьт? бар н?рс?не? бер-берсен? б?йле булуын а?лыйлар. Язын балалар т?б?д?н тамчы тамуын, боз с??гел?рене? ирт?н ??м кичен ничек ?зг?р?ен, кардан ясалган фигураларны? кояшта ничек эр?ен, беренче кара ?ирне? чыгуын к?з?терг? яраталар. Матур ?д?бият ?с?рл?ре , татар халык авыз и?аты туган як табигате турындагы белемн?рне ки??йтерг? ярд?м ит?. Табышмаклар, ?киятл?р, тиз?йткечл?р, м?каль, ?йтемн?р куллану экологик т?рбия бир?д? бик отышлы. Бала уйлый , фикер й?рт?, с?йл?м телен баета, белем ала.
Балалар бакчасында гына экологик т?рбия биреп, ата-аналар тарафыннан ярд?м, алар бел?н а?лашып эшл?? булмаса, у?ай н?ти??л?рг? ирешеп булмый. Шуны? ?чен и? беренче чиратта табигатьне саклау , яклау ?рн?кл?рен без- зурлар ?зебез к?рс?терг? тиеш. . Табигать бел?н аралашудан ?зебез ген? т?гел, ? балалар да ямь тапса иде. Табигатьк? барганда ?зебезне кунакка барган кебек итеп хис итс?к иде.
Шамсутдинова Лениза Мисбаховна
Сабаны? 4 нче номерлы «Кы?гырау” балалар бакчасы т?рбиячесе.
Табигать ??м кеше
Б?генге к?нд? табигатьне? кеше бел?н б?йл?неше проблемасы кискен тора, ч?нки кеше ?ирд? ?имергеч эш-гам?лл?р кыла. Аларны ничек булдырмый калырга? Гомум?н, кеше табигатьбел?н ярашып яши аламы, кеше табигать бел?н берб?тенме, ?лл? кеше табигатьне? патшасымы? Язучы бу текстта шушы сорауларга ?авап эзли.
Элек-элект?н ?к кеше бел?н табигать аерылгысызбулган. Кеше ?зен беркайчан да табигат?т?н ?стен куймаган.
М. М д? табигать ??м кеше аерылгысыз, матур симфония итеп сур?тли. Текстта кешел?р ??м кошлар арасындагы м?н?с?б?т сур?тл?нг?н. Бу гаять ?зенч?лекле к?ренеш. Кешел?рне? язмышлары, к?нк?решл?ре кошларныкына охшага ик?н бит. Ата сыерчыклар ничек итеп ояларын ?зерли, ? ?ыештыру эшен ничек оста итеп ана сыерчык башкара. Тормышта да ирл?р т?п м?сь?л?л?рне х?л ит?л?р, ?й ?ыештыру- хатын-кыз эше.
? мен? ата саескан да, ана саескан да ш?п кешел?р т?гел ик?н. Алар гаил?л?рен сакларга тырышмыйлар, шикле юлларда й?рил?р. Кайбер кешел?р д? шулай бит! Дим?к саесканнар бел?н кешел?р д? кард?шл?р.
Язучы фикерл?ре бел?н мин д? килеш?м. Кеше бел?н табигать берб?тен булганда гына, тормыш елдан-ел матерлана ала.
Халык авыз и?атында бу аеруча ки? кулланыла. “Карлыгач ??м Чыпчык” ?кияте. Карлыгач эшне? р?тен бел?, тарыш, армый-талмый эшли торган кешене сур?тли. Чыпчыкны кызгана, а?а булыша.
Татар ?д?биятында кеше бел?н табигать м?н?с?б?тл?рен к?рс?тк?н ?с?рл?р байтак. И. Юзеевны? “Бакчачы турында баллада” сында бакчачы башта матурлык тудыра, ? аннары ялгышлык эшли, Еланнарны ?тер?м дип табигатьк? т?з?лм?слек яра сала.
?.Баянов “С?ях?тнам?”поэмасы бел?н табигатье ??м халык ?хлагын сур?тл?п д?ньяны сиск?ндереп ?иб?рде. Ул я?а ш???рл?р, ясалма ди?гезл?р т?з?не? тир?лекне пычрату, кил?ч?к ?чен нинди куркыныч булуын иск?ртте.
Язучы бирелг?н ?зект? кешел?рг? гыйбр?тле вакыйганы сур?тли. Б?генге к?нд? кошларны? бет? баруы, кешел?рне? табигать бел?н араларын ?з?л?ре мине д? борчый. Табигатьк? битараф булмыйк. Табигатьне саклау – барлык кешел?рне? изге бурычы!
http://www.studfiles.ru/preview/3559019/
Табигать – яш?? чишм?се.
Саф ?ава, чиста су, з??г?р к?л, яшел ?л?н…. Табигатьне? мен? шундый г?з?л почмагында яш??ч?л?р ?зл?рен б?хетле хис ит? ала торгандыр.
Табигатьне а?ларга, яратырга ?йр?н? – укучыларга экологик т?рбия бир?д? и? м??им бурычларны? берсе. Ч?нки яшьт?н ?к ?йл?н?-тир?, хайваннар ??м ?семлекл?р д?ньясы бел?н таныш булмаган кешед? мондый тойгылар т?рбиял?? – бик кыен эш. ?йе, табигатьне? матурлыгына хозурлану гына аз, аны саклый белерг? д? кир?к. ? мо?а табигатьне бел?-а?лау, ярату н?ти??сенд? ген? ирешерг? м?мкин. Шу?а к?р? ата-ана баласын яшьт?н ?к табигатьне саклаучы, яклаучы, х?рм?т ит?че итеп т?рбиял?рг? тиеш. Балалар бакчасында ??м м?кт?пт? экологик белем ??м экологик т?рбия бир? ата-аналар ярд?менд? т?рбияче ??м укытучы ш?гыльл?нерг? тиеш. Башлангыч класс укытучысы буларак, бернич? ел элек бу эшк? керештем. “Табигать ??м без” дип исемл?нг?н т?г?р?к оештырдым.
Эшне авылны? ?зенч?лекле табигате, урманы, елгасы, чишм?се бел?н таныштырудан башладым. Аларга сакчыл караш т?рбиял?? ?зе?? и? якын булган туган якны? матурлыгын к?р? бел?д?н, аны сакларга ?йр?н?д?н башлана дип уйлыйм. Шул максаттан “Авылым елгалары”, “Авылым чишм?л?ре”, “Минем яраткан агачым” , “Минем яраткан хайваным”, “Минем яраткан кошым” ?. б. темаларга ??г?м?л?р ?тк?рел?. Кеше исемн?ре булган кебек тау битл?рене?, елгаларны?, чишм?л?рне? д? исемн?ре бар. М?с?л?н безне? авылда: “Клара Булатова”, “Айг?л” ?. б. исемле чишм?л?р; “К???”, “Б?ре”, “Морат” ?. б. исемле таулар; “Д?м?й”, “Морат” ?. б. исемле елгалар бар. Укучылар аларны? тарихы бел?н таныша.
Безне? авыл ?р?м?г? якын тора. Шу?а да анда экскурсияг? еш чыгабыз. Укучылар т?рлед?н-т?рле ?семлек, ч?ч?к, агачлар, б???кл?р, кошлар, ??нлекл?р бел?н танышалар. Урманга барыр алдыннан ?чт?лекле ??м мавыктыргыч ??г?м?л?р ?тк?рел?, кеше тормышында табигатьне? ???мияте, байлыгы, юмартлыгы, файдасы турында с?йл?н?, анда ?зе?не ?д?пле тоту кир?клеге турында (шауламаска, ч?ч?кл?рне ?зм?ск?, кошларны куркытмаска, шырпы бел?н шаярмаска ?. б.) а?латыла. Бу чара балаларны? с?лам?тлеген ныгытырга, табигатьк? соклану хисл?ре т?рбиял?рг?, аны сакларга омтылыш булдырырга ярд?м ит?. Экскурсия ахырында укучыларга ?йд? урманны? ???мияте турында р?сем ясарга, хик?я яки шигырь язарга т?къдим ит?м.
Укучылар ?семлекл?р бел?н т??риб?л?р ?тк?р?л?р. Т??риб?л?рне? темалары: “Ч?гендер, кишер ?сентел?рен сир?кл?ндер?не? у?ышка т?эсире”, “Б?р??ге б?лбел?рен шыттырып утыртуны? у?ышка т?эсире”, ?р??-тартмаларда ?сентел?рен орлыктан шыттыру, яз к?не м?кт?п тир?сен? к?череп утырту ?. б. Укучылар ?зл?рен? тапшырылган эшл?рне кызыксынып башкаралар. ?семлекл?рг? зыян килс?, борчылалар, у?ышларга шатланалар. К??ел биреп башкарылган хезм?т – ул т?рбия эшл?рене? нигезе; аннан башка ?хлакый, эстетик, экологик ?. б. т?рбия юн?лешл?рен оештырып булмый.
“Алтын к?з”, “С?мбел? б?йр?ме”, “Яз – тормыш башлангычы”, “Кошлар – безне? дусларыбыз”, “Н??р?з” ??м башка шундый чаралар укучылар, укытучы, ?ти-?нил?р бел?н берг? ?зерл?н? ??м ?тк?рел?. Мо?а чыгышлар ?зерл?н?, газета чыгарыла, альбом т?зел?, р?семн?р ясала. Табигать турында табышмаклар, ?киятл?р, шигырьл?р укыла.
Кошларга ярд?м ит? д? к?зд? тотыла. ??р укучы ?имлек ясый. А?а ??рвакыт ?им сала, к?н д? к?з?т?. Нинди кошлар ?имлек янына килг?н? Нич? кош килг?н? Кайсы вакытны к?бр?к кил?? ?. б. Яз к?не укытучы бел?н берлект? кошларга оя ясала. Ел д?вамында анда яш??че кошлар к?з?тел?. Нинди кошлар килг?н? Алар нич??? ?. б. Бу чара укучыларда кошларга сак караш, соклану хисе т?рбиял?рг? ярд?м ит?.
Экологик атналар уздырыла. Укучылар авыл урамнарын, чишм?, елга тир?л?рен ч?пт?н чистарталар. Яшь агач ?сентел?рен м?кт?п, балалар бакчасы тир?сен? утырталар. Класста чисталык булдыралар, б?лм? г?лл?рен ?стер?л?р, аларны? исемн?ре бел?н танышалар. Бу эшл?р а?лап башкарылган очракта балаларны? актив эшч?нлеген? к?чле йогынты ясый торган гам?ли хезм?тен? ?йл?н?.
Шулай итеп, табигатьк? м?рх?м?тле караш т?рбиял??, аны? байлыкларын арттыру ??м матурлыгын саклауда балалар бел?н к?пт?рле чаралар ?тк?р?м, экология буенча ныклы, тир?н ??м тотрыклы белем ??м к?некм?л?р бир?м. Табигатьне ярата, аны? матурлыгын тоя, к?р? белг?н кеше беркайчан да каты б?гырьле була алмый, минемч?. Балаларыбыз ш?фкатьле, м?рх?м?тле, ки? к??елле булып ?ссен иде.
Инша / К?з башы
Табигать ??рвакыт ?зг?решт?. Шуларны? и? зурысы ? ел фасыллары алмашыну. К?з?тк?негез бармы ик?н? Шулар арасында к?з ? и? матуры. Бу айларда урманнар бик матур. Нинди ген? т?сл?р юк анда? ! К?з билгел?ре август ахырында ук сизел? башлый инде. Кайбер ч?ч?кл?рне? ??й уртасындагы матурлыгы югала, алар инде кил?се ел ?чен орлык бир?. Агачлар яфракларын коя, ?ир ?стен? сары юрган т?ш?л?. ??йге киемн?рен беренчел?рд?н булып каеннар сала. Им?нн?рд? яфраклар озаграк саклана. ? мен? чиял?р кар ныклап ятар алдыннан гына яфрак коеп бетер?л?р. Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш, бодай ?ирл?ре бушап кала. Ул кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошлар да ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. ? сентябрь аенда кырлар ??м бакчаларда б?р??ге алалар. Машиналар тыз да быз чабып тора: б?р??ге ташыйлар. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар, саубуллашып, ерак юлга кузгала. Иелеп б?р??ге ч?пл?г?н ?ире?н?н тураеп, аларга кул болгыйсы?: “Х?ерле юл сезг?! Ис?н-сау ?йл?неп кайтыгыз”. Аларны ерак юллар к?т?, туган ?ир бел?н вакытлыча аерылышу сагышы бил?п ала. Аларны? бер ?епк? тезелг?н кебек очулары кешел?рд? мо?сулык уята. Мине и? дулкындырганы ? к?зне? мен? шул чоры. Мо?су да, шул ук вакытта шатлыклы да ул к?з башы. ??й т?мамлану мо?сулык тудырса, мул у?ыш шатлык китер?.Ак к?зТабигатьт? ?зг?решл?р бер?злексез булып тора. Мен? беренче кар да яуды. Ул бик матур иде. Кар агачларга ак тун кидерде. Кар ?ле ирт?р?к яуган. Агачларда нинди ген? т?с юк: яшел, сары, кызыл, к?р?н ??м ак. Алар ак кар арасыннан тагын да матур к?рен?л?р. ?ир ?сте ап-ак. ?лл? инде кыш та ?иттеме? Юк, бу ? ак к?з. Карлы к?з. Бу кардан ?ле ча?гыда да шуып булмый. ?мма кар йомарлап атышып уйнап була. Бик тел?с??, кар бабай да ясап була. Чын кышка ераграк ?ле. Борынгылар чын кышны, беренче кар яугач 40 к?нн?н со? гына кил?, дил?р. Килсен ген?, к?т?рбез. Ноябрьд? урманда да бик матур. Агачлар кышкы йокыга ?зерл?н?. Аларны? ботакларына кар ш?лл?ре ябылган. Урман ??нлекл?ре д? кышка ?зл?ренч? ?айлашалар, туннарын алмаштыралар, азык эзли башлыйлар. Урман эченд?ге сазлыкларга, чишм?л?рг? сукмаклар сузыла, кайбер ??нлекл?р анда су эч?рг? т?ш?л?р. Ул сукмаклар т?рле яктан килеп бер ноктада кисеш?л?р. Андагы симметрия га??пл?ндер? мине. Табигать мог?изалар тудырырга с?л?тле. Яратам мин елны? шушы фасылын. Беренче кар йокыга кит?р-китм?с кен? ятканда, ?ниемне? ягымлы тавышы ишетелде. Ул: “Балам, беренче кар ява, торып карыйсынмы? ” ? диде. Мин сикереп тордым да т?р?з?г? капландым. Чынлап та, беренче кар ява иде. ?ле ген? сап-сары яфраклар бел?н т?ш?лг?н ?ир ?стен? эн?е ч?ч?гед?й ап-ак кар б?ртекл?ре куна. К?з бел?н кыш очрашканнар. Кем кемне ?и??р? Кар б?ртекл?ре ниндидер акыл ирешм?слек к?й астында биил?р, ул к?йне алар ?зл?ре ген? ишет? сыман. Мин д? шулай ?ир ?стенд? тирб?леп очып й?рер идем. Бу зур кар б?ртекл?ренн?н башка н?рс? к?рм?м мик?н дип, мин борыным бел?н пыялага тер?лдем. Берни к?ренми. Кара?гылык. Мин т?р?з? янында уйланып басып тордым: анда ? т?псез кара?гылык эченд? бер?м-с?р?м ?ле с?нм?г?н т?р?з?л?р ш?йл?н?. Ул т?р?з? артында яш??че кешел?рне к?з алдына китердем. Бу кышкы кичт? алар нишли ик?н? Н?рс?л?р эшлил?р, н?рс?л?р турында уйлыйлар ик?н? Шул вакытта ?нием ут яндырды ??м мин т?р?з? яныннан киттем. Минем гаил?м ?з янымда, шу?а к?р? башка кешел?р туры?да ми?а ниг? уйланырга? Х?зер минем б?тен д?ньям — минем ?тием, ?нием, се?лем ??м аягыма сырпаланып торган песием. Я?а яуган ак кар б?тен кешег? д?, минем гаил?м? д?, ул йортлардагы ??р гаил?г? д? ак б?хетл?р, к?п шатлыклар алып килсен иде!
Табигать- уртак йортыбыз.
Татарстанны? табигате бик матур. Татарстан буйлап Идел, Агыйдел, Нократ, Чулман елгалары ага. Ул яшел болыннарга, балыклы к?лл?рг?, т?мле сулы салкын чишм?л?рг? бай.
Урманнар республикабызыны? зур байлыгы. Урманнарда т?з наратлар, чыршылар, каеннар, им?нн?р ??м башка агачлар ?с?л?р. Урман кешег? ?ил?к- ?имеш, т?з? материаллары, печ?н, утын, тире, саф ?ава бир?. Урманнарда т?рле ??нлекл?р яшил?р: куян, тиен, б?ре, поши, бурсык, аю, т?лке. Урманга килеп керс??, т?рле- т?рле кошлар: сандугачлар, сыерчыклар, урман тургайлары ??м башка кошлар сайрыйлар. Ара- тир? урман табибы тукран тавышы ишетел?.
Чиста ?ава- табигатьне? и? зур байлыгы. Кызганычка каршы, завод ??м фабрикалар ?аваны пычраталар, ч?нки аларны? торбаларыннан ?авага зарарлы матд?л?р, корым, т?тен чыга. Пычрак ?ава кешел?р, ??нлекл?р, хайваннар ?чен зарарлы. Завод ??м фабрикаларда зарарлы матд?л?рне ?авага чыгармый торган махсус фильтрлар куярга кир?к.
Алабуга ш???рене? ?авасын Т?б?н Кама ??м Менделеевск заводларыннан кил? торган ?ава пычрата.
Чиста су – зур байлык. Судан башка тереклек юк. Су кешел?рг? д?, ?семлекл?рг? д?, кошларга да, хайваннарга да кир?к. Л?кин завод ??м фабрика торбаларыннан елгаларга, суларга пычрак су ага. Табигатьк? зур зыян кил?. Судагы ?семлекл?р, балыклар, тереклек иял?ре ?л?л?р.
Урманнар- безне? байлыгыбыз. Аларны ??м анда яш??че тереклекне саклау ?чен, милли парклар ??м табигый тыюлыклар оеша.
Д?ньяда и? беренче милли парк Америкада 1872 нче елда барлыкка кил?. Милли паркларда кешел?р ял ит?л?р, ? табигый тыюлыкларга кер? тыела.
Х?зерге вакытта Р?с?йд? 35 милли парк, 100 табигый тыюлык бар, ? Татарстанда бер милли парк ??м бер табигый тыюлык урнашкан. Татарстанда “Т?б?н Кама” милли паркы 1991 нче елда оеша. Ул Алабуга ??м Тукай районы территориясенд? урнашкан.
“Идел- Чулман” тыюлыгы 1960 нчы елда оеша. Ул Яшел ?з?н ??м Лаеш районнары территориясенд? урнашкан.
“Т?б?н Кама”милли паркыны? табигатен, им?нн?рен, изге чишм?л?рен р?ссам И.И. Шишкин ?зене? картиналарында тасвирлый. Ул шулай итеп, кешел?рне шушы матурлыкны сакларга чакыра.
Сир?к очрый торган кошлар, хайваннар, ??нлекл?р, кошлар, балыклар, г?мб? т?рл?ре Кызыл китапка кертелг?н. Кызыл китап- р?сми белешм?лек. Бу китапка кертелг?н тереклек иял?рен? кагылырга ярамый.
– Кызыл китап СССРда 1974 елда булдырыла, ? Россияд? 1983 елда чыгарыла. Татарстанда ул 1995 елда т?зел?. Кызыл китапны? битл?ре т?рле т?сл?рг? буялган. Кызыл битл?рг? ?ир й?зенн?н т?мам юкка чыгып баручы ?семлекл?р ??м хайваннар терк?лг?н. Махсус чаралар к?рмич? аларны саклап калу м?мкин т?гел.
Гомум?н, урмандагы агачларны сындырмаска, ч?ч?кл?рне ?зм?ск?, кошларны ?терм?ск?, аларны? ояларын туздырмаска кир?к. Урманда учак ягарга, ч?п – чар калдырырга ярамый. Табигатьне сакларга кир?к, ч?нки табигать- безне? уртак йортыбыз.
Балалар хуш исле ч?ч?кл?р исн?п ?с?рг? тиеш. Дим?к, бакчаларда матур-матур ч?ч?кл?р ?стерерг? кир?к.
– Елга, к?лл?рд?ге су чиста булырга тиеш. Дим?к, завод торбаларыннан аккан пычрак суны пычратырга тиеш т?гел.
– Табигатьт?ге барлык тереклек иял?ре д? чиста ?ава суларга тиеш. Дим?к, завод торбаларыннан чыга торган ?аваны яхшы фильтрлар ярд?менд? чистартырга кир?к.
– ?ир й?зенд?ге кошлар, хайваннар юкка чыгарга тиеш т?гел, ??рвакыт яш?рг? тиеш. Дим?к, аларны ?терерг? ярамый.
Н?рс? со? ул табигать? (?ир-сулар,урманнар ??м хайваннар д?ньясы, ?ава- климат, кеше кулы бел?н эшл?нм?г?н ??мм? н?рс? табигать була.)
И табигать! Сине? саф сулы чишм?л?ре?,адашырлык урманнары?, биек- биек таулары?, р?х?тл?неп сулый торган чиста ?ава? бар.К?кт? кояш елмая,болытлар й?з?, ?семлекл?р ?с?, кошлар сайрый, хайваннар й?ри. Болар барысы да табигать.
Табигать- ул безне? йортыбыз. Кеше табигатьт?н башка яши алмый,табигать кешене? яш?? чыганагы. Табигать безне ?ылыта, ашата, киендер?, с?лам?тлегебезне саклый.
Табигатебез-безне? уртак йортыбыз г?з?л ??м чиста булсын ?чен, урманнарны сакларга, кош ояларын туздырмаска, елга буйларын пычратмаска кир?к.??м инде кеше ?з гомеренд? бер ген? т?п булса да агач утыртырга тиеш. Табигатьне кечкен?д?н ?к ярата, аны? матурлыгын тоя, к?р? белг?н кеше беркайчан да каты б?гырьле була алмый. Бары тик ?хлаклы, намуслы, чын кеше була ала. Сез д? балалар, ш?фкатьле, ми?ербанлы, м?рх?м?тле, кешелекле булыгыз,табигатьне яратыгыз!