Сочинение на тему юра чун усси

8 вариантов

  1. Тавтапуc
    сана, педагогaм! 18:24
    26.01.2010
    “Ял
    пурнace”
    З.
    Михайлова
    Ceр
    cинче cын алли тeкeнмен ec cук та пулe.
    Кашни ecех юратса, чунтан парaнса
    пурнacласан пирeн пурнac аталанса cеc
    пымалла. Ахальтен мар чaвашсем: “Ec
    — пурнac илемe”, — теcce. Пурнac чaннипех
    те чаплa пултaр тесессeн пур cыннaн та
    хaйне килeшекен пeр-пeр ecе суйласа
    илмелле. Суйласа илни cеc cителeксeр —
    cав ecре кaмaлтан тaрaшмалла, cитeнyсем
    тумалла, хaв телейне тупмалла.
    “Ec
    пурнac тытать, ec телей кyрет”, — тенe
    ваттисем. Паллах, кашни cыннaн хaйeн
    ece-хeлe, хaйeн савaнace, хaйeн телейe.
    Хaшe-пeрисем ашшe-амaшeн ecнех малалла
    туртаcce, теприсем тaванeсем сeннипе
    пeр-пeр ecе кeрешеcce, виcceмeшeсем cут
    cанталaк панине — таланта тeпе хураcce.
    Хaв юратнa ecе пeр кун хушшинче суйласа
    илме те май cук. Cапах пeр-пeр ecе
    кaмaлласси пeчeкренех палaрать вaл.
    Ceр
    cинчи мeн пур ecе cыннaн aста аллипе
    cивeч aс-хакaлe тaвать. Cав ecсене
    ceклекен cынсен профессийeсене шутласа
    кaларма та cук: агроном, летчик, caкaр
    пecерекен, eне сaвакан, юрa cыракан, ceр
    сухалакан, сутуca, сaвaca, пулaca,
    строитель…
    Паллах,
    пур професси те лайaх, пур професси те
    кирлe. Анчах та Турa пур cынна та пeр
    пек пултарулaх памасть cав. Пурне те
    артист пулма пyрмен, yнерce-художник
    пулма та… Йывacран каскаласа тeрлe
    илемлe эрешсем тума та, хитре кeпесем
    ceлеме те пурте пултараймаcce. Cавaнпа
    та cыннaн чун-чeринче хaш туртaм-сисeм
    ытларах вaй илет, cыннaн кaмaлe хaш ec
    патне ытларах сулaнать — cавна суйласа
    илет те.
    Учитель
    ece вара пархатарлa та сaваплa. Ача
    cуралсанах унaн пeрремeш вeрентекенe
    амaшe пулса тaрать. Хaй пепкине вaл
    утма, калаcма вeрентет, ecе хaнaхтарать,
    cут cанталaк пулaмeсемпе паллаштарать.
    Амaшe пурнac тaршшeпех ывaл-хeрне eмeре
    чыслa пурaнса ирттерме вeрентет. Шкулти
    вeрентекене вара — иккeмeш анне теcce.
    Мeншeн ун пек хаклаcce-ха aна? Кашни
    ачан aс-тaн yсeмeнче, тавра курaм
    аталанaвeнче, пултарулaхпа aсталaх
    туптавeнче вeрентекенeн тyпи питe
    пысaк. Пeчeк ачаран, вулама-cырма
    пeлменскертен, пулас инженер е врач,
    пуcлaх е aсчах cитeнтересси caмaл мар.
    Хeр ачасемпе ывaл ачасем пурнac cулe
    cине тухмалли aс-тaнпа aсталaха шкулта
    кaна илме пултараcce.
    Вeрентекенeн
    еплерех пулмалла-ши? Мeнлерех куратпaр-ха
    эпир aна? Унaн хaйне ашшe-амaшe шанса
    панa ачаран чaн-чaн cын тумалла вeт-ха.
    Cакна пултарма вара вeрентекенeн хaйeн
    чaн-чaн cын пулмалла: ырa кaмaллa,
    сaпайлa, таса чунлa, пуcаруллa, cивeч,
    aслa, талантлa, культурaллa. Ачапа пeр
    чeлхе тупма пeлни — пысaк aсталaх.
    Ашшe-амaшне воспитани мелe-aслайeсемпе
    паллаштарса витeм кyме пултарни те
    cакaнтах кeрет.
    Вeрентекен
    пуринчен те ырa, пултаруллa, хисеплe,
    чуна cывaх, кирек кама та aнланма тата
    темeнле йывaр ыйтaва та тивecлe татса
    пама пултаракан cын вaл. Ачана тaван
    амaшe мeнле туйaмпа юратать, учитель
    те cавaн пекех савса кaмaллать. Амaшe
    хaй тeпренчeкне ырa сунать — учитель
    те ыррине cеc сунать. Амaшe хaй ачине
    ырa-сывa, тeрeс-тeкел, aслa-тaнлa та
    сапaрлa cын тaвасшaн — учитель те
    cавaншaнах cунать. Учителeн ачана
    вeрентyпе воспитани парас ecри чун-чeре
    туртaмe, таса eмeчe ашшe-амaшeнни
    евeрлех. Cут cанталaк хaй aна ырa енсене
    cеc панa тейeн. Унсaрaн вaл вeрентекен
    пулаймe, ашшe-амaшe те хaйсен ачисене
    шанса памe. Учитель вaл ашшe-амaшeшeн
    те, ачасемшeн те Турa вырaнeнче тaнa
    пек туйaнать. Ceр cинче мeн ырри пур —
    йaлтах вeрентекенрен тухать: пурне те
    асaрхать, йaнaш тусан — тeрeс cул cине
    тaратать, aнланмасан — айaплама та
    пултарать, анчах ытларах чухне —
    каcарать. Cапла туса вaл ача чунeнчи
    ырa туйaмсене вaратать, ыррипе усаллине
    уйaрса илме вeрентет. Вара ун пек
    ачасенчен усал cын пулмe: вaрлакан-cаратакан
    та, вeлерекен-пусмaрлакан та… Ашшe-амaшeн
    чысне яракан cын мар, Тaван ceр-шывшaн
    усaллa ec тaвакан патриот пулe унран.
    Тепeр чухне вeрентекен ачасенчен
    cирeпрех ыйтни те, вeсене хыттaнрах
    калани те пулать. Паян cирeп ыйтмасан
    — ыранхи куна тивecтерекен пeлyпе
    кaмaл-сипет шайe пулмe ачасен. Вeрентекен
    никама та усал сунмасть, пурне те чипер
    ача тaвасшaн cунать. Хaйeн чун пуянлaхeпе
    cамрaксене те cынсене юратса хисеплеме,
    ecчен те йeркеллe cын пулма вeрентет.
    Кашни
    вeрентекенех хaйeн вeренекенeсем сапaр
    та хастар чун-чeреллe cынсем пулччaр
    тесе тaрaшать, ырa шухaш-eмeтпе пурaнать.
    Вaл ceр cинчи ceршер професси валли
    тyрe чунлa cынсем вeрентсе хатeрлет.
    Тyрe чунлa cынсем — саккунлaхпа йeркелeхе
    пaхaнакансем. Ку вара — ceр cинчи, хамaр
    хушaри тaнacлaх никeсe. Cакaнта мар-и
    учителeн пархатарлa ece?
    Мeнле
    хисеплемeн-ха вeрентекене? Вaл кашни
    ачан пурнaceпе, савaнace-хуйхипе,
    терт-нушипе пурaнать. Кашни вeренекене
    хaй ачине юратнa пек юратать, йывaр
    вaхaтра пулaшать, унпа пeрле савaнать
    те, кулянать те. Педагог вaл пeр вaхaтрах
    чун инженерe те. Ачан чунне вeрентекен
    пек тата кам aнланма пултарать-ши? Тата
    кам унран ытла ача чунне витeр курать,
    aна сaваплa витeм кyрсе ceр-шыва,
    ашшe-амaшне, тaванeсене, юлташeсене
    юрaхлa та тивecлe cын yстерме хевте
    cитерет?
    Учитель
    ece питe яваплa ec. Пурне те пeлесшeн
    cунакан таса чунлa шaпaрлансемпе пeлyлeх
    тeнчинче cyрени, мeн пeлнине пeлменнисемпе
    тавcaрайманнисем патне cитерме тaрaшни
    мaнаcлантарать, хавхалантарать, чунра
    савaнac вaратать. Чaнах, хaвaн aс-тaнна,
    пултарулaхна ыттисене парнелесси —
    сaваплa ec. Кашни вeрентекен хaйeн
    пурнacне пархатарлa ecпе ирттерет.
    Пур
    cыннaн та хaйeн юратнa вeрентекенe пур.
    Пeрисем пeрремeш учителе асра тытаcce,
    теприсем пeр-пeр предмета вeрентекен
    учителе ырaпа асaнаcce. Вeрентекен вaл
    — пур ачана та, пур cынна та кирлe cын.
    Аслa Вeрентекенeмeре, Иван Яковлевич
    Яковлева, чaваш халaхe ырaпа асaнса
    пурaнать. Мeн чухлe cын Геннадий
    Никандрович Волков педагог-aсчах
    кeнекисене вуласа хaйeн aс-хакaлне
    cивeчлетет, тавра курaмне анлaлатать,
    тeнче курaмне тарaнлатать… Тaван
    республикaмaрaн тава тивecлe вeрентекенeсем
    сахал мар. Вeсем чaннипех те мухтава
    та, хисепе те тивecлe.
    2010
    cула Вeрентекен cулe тесе йышaнни вaл
    учительсене хисепленине пeлтерет.
    Учитель ece caмaл маррине пурте aнланаcce.
    Cавaнпа та ашшe-амaшeсем те мeн май пур
    таран шкула пулaшма тaрaшаcce: классене
    тирпей-илем кeртме те, вeрентyпе воспитани
    ecне лайaхлатма та, шкулaн пурлaх никeсне
    пуянлатма та. Ашшe-амaшeсем вeрентекенсене
    aнланса, пулaшса пырсан ecлеме те
    кaмaллa, чунра та ырa. Учительсене cынсем
    eненни-шанни те савaнтарать. Акa, 2009
    cулхи раштав уйaхeн вeceнче ыйтaм
    ирттерсе Пeтeм Раccейри халaх шухaш-кaмaлне
    тишкерекен центр cакaн пек пeтeмлетy
    тунa: Раccейре халaх ытларах учительсене
    тата чиркy cыннисене eненет-шанать.
    Чaннипех те, шкулсенче ответлa та,
    шанчaклa та, чaтaмлa та ырa шухaш-кaмaллa
    cынсем ecлеcce. Вeсен ырми-канми ece-хeлe
    олимпиада-конкурс ceнтерycисен
    cитeнeвeсенче, Президент стипендиачeсенче,
    медальпе вeренсе тухакансенче, пултаруллa
    та талантлa ачасенче курaнать.
    Педагогсем
    — кашни ача шaпинче ырa йeр хaваракансем,
    кашни ачан aс-тaнeпе характерне
    cирeплетсе, aсталaхне аталантарса
    пурнac cулe cине кaларакансем. Тайма
    пуc сире, учительсем.
    Эпe
    кaмaллакан ec

    Учител?н
    ???
    пит йыв?р:
    Атте те, анне
    те пулан.
    Анне—т?к
    — выртса эс ан ?ыв?р,
    Атте—т?к
    — ларса эс ан кан.
    Валентин
    Урташ.
    ??р
    ?инче
    ?ын
    алли т?к?нмен
    ??
    ?ук
    та пул?.
    Кашни ??ех
    юратса, чунтан пар?нса
    пурн??ласан
    пир?н
    пурн??
    аталанса к?на
    пыр?.
    Ахальтен мар ч?вашсем:,
    “Ё?
    — пурн??
    илем?”,
    — те???.
    Пурн??
    ч?ннипех
    чапл?
    пулт?р
    тесесс?н,
    пур ?ынн?н
    та х?йне
    кил?шекен
    п?р—п?р
    ??е суйласа
    илмелле. Суйласа илни ?е?
    ?ител?кс?р
    — ?ав
    ??ре
    к?м?лтан
    т?р?шмалла,
    ?ит?н?сем
    тумалла, х?в
    телейне тупмалла. “Ё?
    пурн??
    тытать, ??
    телей к?рет”,
    — тен?
    ваттисем. Паллах, кашни ?ынн?н
    х?й?н
    ???—х?л?,
    х?й?н
    сав?н???,
    х?й?н
    телей?.
    Х?ш?—п?рисем
    ашш?—ам?ш?н
    ??нех
    малалла турта???,
    теприсем т?ван?сем
    с?ннипе
    п?р—п?р
    ??е
    к?р?ше???,
    ви???м?шсем
    ?ут
    ?антал?к
    панине — таланта т?пе
    хура???.
    Х?в
    юратн?
    ??е
    п?р
    кун хушшинче суйласа илме те май ?ук.
    ?апах
    п?р—п?р
    ??е
    к?м?лласси
    п?ч?кренех
    пал?рать
    в?л.
    С?в?ра
    калан?
    пек:
    Ыйтр?м
    эп?
    Толь?ран:
    “?ссен
    эс?
    кам пулан?”
    Толя тухт?р
    пулап тет,
    ?ынсене
    сыват?п
    тет.
    ??р
    ?инчи
    м?н
    пур ??е
    ?ынн?и
    ?ста
    аллипе ?ив?ч
    ?с—хак?л?
    т?вать.
    ?ав
    ??сене
    ??клекен
    ?ынсен
    профессий?сене
    шутласа к?ларма
    та ?ук:
    агроном, летчик, ??к?р
    п??ерекен,
    ?не
    с?вакан,
    юр?
    ?ыракан,
    ??р
    сухалакан, суту??,
    с?в???,
    пул???,
    строитель…
    Эп?
    вара — в?рентекен
    пуласш?н.
    Мана учитель ???
    к?м?ла
    каять. Тур?
    пур ?ынна
    та п?р
    пек пултарул?х
    памасть ?ав.
    Пурне те артист пулма п?рмен,
    ?нер??—художник
    пулма та… Йыв??ран
    каскаласа т?рл?
    илемл?
    эрешсем тума та, хитре к?песем
    ??леме
    те пурте пултарайма???.
    ?ав?нпа
    та ?ынн?н
    чун—ч?ринче
    х?ш
    турт?м—
    сис?м
    ытларах в?й
    илет, ?ынн?н
    к?м?л?
    х?ш
    ??
    патне ытларах сул?нать
    — ?авна
    суйласа илет те.
    Учитель ???
    мана м?н
    п?ч?кренех
    кил?шет.
    В?сен
    ???—х?л?
    — ялан ман ку?
    ум?нче,
    асра, чунра. Ача ?уралсанах
    ун?н
    п?ррем?ш
    в?рентекен?
    ам?ш?
    пулса т?рать.
    Х?й
    пепкине в?л
    утма, кала?ма
    в?рентет,
    ??е
    х?н?хтарать,
    ?ут
    ?антал?к
    пул?м?семпе
    паллаштарать. Ам?ш?
    пурн??
    т?ршш?пех
    ыв?л—х?рне
    ?м?ре
    чысл?
    пур?нса
    ирттерме в?рентет.
    Шкулти в?рентекене
    вара — икк?м?ш
    анне те???.
    М?нш?н
    ун пек хакла???—ха
    ?на?
    Кашни ачан ?с—т?н
    ?с?м?нче,
    тавра кур?м
    аталан?в?нче,
    пултарул?хпа
    ?стал?х
    туптав?нче
    в?рентекен?н
    т?пи
    пит?
    пыс?к.
    П?ч?к
    ачаран, вулама—?ырма
    п?лменскертен,
    пулас инженер е врач, пу?л?х
    е ?счах
    ?ит?нтересси
    ??м?л
    мар. Х?р
    ачасемпе ыв?л
    ачасем пурн??
    ?ул?
    ?ине
    тухмалли ?с—т?нпа
    ?стал?ха
    шкулта к?на
    илме пултара???.
    В?рентекен?н
    еплерех пулмалла—ши? М?нлерех
    куратп?р—ха
    эпир ?на?
    Ун?н
    х?йне
    ашш?—ам?ш?
    шанса пан?
    ачаран ч?н—ч?н
    ?ын
    тумалла в?т—ха.
    ?акна
    пултарма вара в?рентекен?н
    х?й?н
    ч?н—ч?н
    ?ын
    пулмалла, ыр?
    к?м?лл?,
    с?пайл?,
    таса чунл?,
    пу?арулл?,
    ?ив?ч
    ?сл?,
    талантл?,
    культур?лл?
    пулмалла. Ачапа п?р
    ч?лхе
    тупма п?лни
    — пыс?к
    ?стал?х.
    Ашш?—ам?шне
    воспитани мел?—?слай?семпе
    паллаштарса вит?м
    к?ме
    пултарни те ?ак?нтах
    к?рет.
    В?рентекен
    ??р
    ?инчи
    чи пултарулл?,
    чи ?сл?,
    чи хисепл?
    ?ын
    пек туй?нать
    мана. ?ав
    в?х?трах
    — пуринчен те ыр?,
    чуна ?ыв?х,
    кирек кама та ?нланма
    тата тем?нле
    йыв?р
    ыйт?ва
    та тив??л?
    татса пама пултаракан ?ын
    в?л.
    Ман шутпа, ачана т?ван
    ам?ш?
    м?нле
    туйймпа юратать, учитель те ?ав?н
    пекех савса к?м?ллать.
    Ам?ш?
    х?й
    т?пренч?кне
    ыр?
    сунать — учитель те ыррине ?е?
    сунать. Ам?ш?
    х?й
    ачине ыр?—сыв?,
    т?р?с—т?кел,
    ?сл?—т?нл?
    та сап?рл?
    ?ын
    т?васш?н
    — учитель те ?ав?нш?н
    ?унатъ.
    Учител?н
    ачана в?рент?пе
    воспитани парас ??ри
    чун—ч?ре
    турт?м?,
    таса ?м?ч?
    ашш?—ам?ш?нни
    ев?рлех.
    ?ут
    ?антал?к
    х?й
    ?на
    ыр?
    енсене ?е?
    пан?
    тей?н.
    Унс?р?н
    в?л
    в?рентекен
    пулайм?,
    ашш?—ам?ш?
    те х?йсен
    ачисене шанса пам?.
    Учитель в?л
    ашш?—ам?ш?ш?н
    те, ачасемш?н
    те Тур?
    выр?н?нче
    т?н?
    пек туй?нать.
    ??р
    ?инче
    м?н
    ырри пур — й?лтах
    в?рентекенрен
    тухатъ: пурне те ас?рхать,
    й?н?ш
    тусан — т?р?с
    ?ул
    ?ине
    т?ратать,
    ?нланмасан
    — ай?плама
    та пултарать, анчах ытларах чухне
    — ка?арать.
    ?апла
    туса в?л
    ача чун?нчи
    ыр?
    туй?мсене
    в?ратать,
    ыррипе усаллине уй?рса
    илме в?рентет.
    Вара ун пек ачасенчен усал ?ын
    пулм?:
    в?рлакан—?аратакан
    та, в?лерекен—пусм?рлакан
    та… Ашш?—ам?ш?н
    чысне яракан ?ын
    мар, Т?ван
    ??р—шывш?н
    ус?лл?
    ??
    т?вакан
    патриот пул?
    унран.
    Теп?р
    чухне в?рентекен
    ачасенчен ?ир?прех
    ыйтни те, в?сене
    хытт?нрах
    калани те пулать. Эпир вара, ?нланмас?р,
    к?штах
    к?ренетп?р
    те. Паян ?ир?п
    ыйтмасан — ыранхи куна тив??терекен
    п?л?пе
    к?м?л—сипет
    шай?
    пулм?
    пир?н.
    В?рентекен
    никама та усал сунмасть, пурне те чипер
    ача т?васш?н
    ?унать.
    Х?й?н
    чун ырат?в?пе
    пире те ?ынсене
    юратса хисеплеме, ??чен
    те й?ркелл?
    ?ын
    пулма в?рентет.
    Кашни
    в?рентекенех
    х?й?н
    в?ренекен?сем
    сап?р
    та хастар чун—ч?релл?
    ?ынсем
    пулчч?р
    тесе т?р?шать,
    ыр?
    шух?ш
    —?м?тпе
    пур?нать.
    В?л
    ??р
    ?инчи
    ??ршер
    професси валли т?р?
    чунл?
    ?ынсем
    в?рентсе
    хат?рлет.
    Т?р?
    чунл?
    ?ынсем
    — саккунл?хпа
    й?ркел?хе
    п?х?накансем.
    Ку вара — ??р
    ?инчи,
    хам?р
    хуш?ри
    т?н??л?х
    ник?с?.
    ?ак?нта
    мар—и учител?н
    пархатарл?
    ????
    М?нле
    хисеплем?н—ха
    в?рентекене?
    В?л
    кашни ачан пурн???пе,
    сав?н???—хуйхипе,
    терт—нушипе пур?нать.
    Кашни в?ренекене
    х?й
    ачине юратн?
    пек юратать, йыв?р
    в?х?тра
    пул?шать,
    унпа п?рле
    сав?нать
    те, кулянать те. Педагог в?л
    п?р
    в?х?трах
    чун инженер?
    те. Ачан чунне в?рентекен
    пек тата кам ?нланма
    пултарать—ши? Тата кам унран ытла ача
    чунне вит?р
    курать, ?на
    с?вапл?
    вит?м
    к?рсе
    ??р—шыва,
    ашш?—ам?шне,
    т?ван?сене,
    юлташ?сене
    юр?хл?
    та тив??л?
    ?ын
    ?стерме
    хевте ?итерет?
    Учитель
    ???
    явапл?
    пулин те, в?л
    — ман?н
    юратн?
    професси. Хамран п?ч?крех
    ачасемпе кала?ас—кулас,
    юрлас—ташлас килет. Пурне те п?лесш?н
    ?унакан
    таса чунл?
    ш?п?рлансемпе
    п?л?л?х
    т?нчине
    тухас к?м?л
    пыс?к.
    Хам м?н
    п?лнине
    п?лменнисемпе
    тав??райманнисем
    патне ?итересси
    мана Тур?
    ум?нче
    ыр?
    ??
    тун?
    пекех туй?нать,
    м?на?лантарать,
    хавхалантарать, чунра сав?н??
    в?ратать.
    Ч?нах,
    х?в?н
    ?с—т?нна,
    пултарул?хна
    ыттисене парне— лесси — с?вапл?
    ??.
    Ман?н
    та хам?н
    пурн??а
    пархатарл?
    ??пе
    ирттерес килет.
    Пур ?ынн?н
    та х?й?н
    юратн?
    в?рентекен?
    пур. П?рисем
    п?ррем?ш
    учителе асра тыта???,
    теприсем п?р—п?р
    предмета в?рентекене
    ыр?па
    ас?на???.
    Учитель в?л,
    ман шутпа, чи кирл?
    ?ын.
    “В?рентекен
    пур чух в?ренсе
    юл,”— тен?
    ваттисем. Асл?
    В?рентекен?м?ре,
    Иван Яковлевич Яковлева, ч?ваш
    хал?х?
    ыр?па
    ас?нса
    пур?нать.
    М?н
    чухл?
    ?ын
    Геннадий Никандрович Волков педагог—?ечах
    к?некисене
    вуласа х?й?н
    ?с—хак?лне
    ?ив?члетет,
    тавра кур?мне
    анл?латать,
    т?нче
    кур?мне
    тар?нлатать…
    Т?ван
    республик?м?р?н
    тава тив??л?
    в?рентекен?сем
    сахал мар. В?сем
    ч?ннипех
    те мухтава та, хисепе те тив??л?.
    Эп?
    хам?н
    юратн?
    в?рентекен?м?рсем
    ?ине
    п?хат?п
    та — пулас ???м
    ?инчен
    шух?ша
    путат?п.
    “Ём?р
    пур?н,
    ?м?р
    в?рен”,
    – те???
    хал?хра.
    Ман?н
    та пурн??
    т?ршш?пех
    в?ренес
    те в?рентес
    килет, пурне те ус?лл?
    ?ын
    пулас килет, хам?н
    юратн?
    профессипе м?на?ланса
    пур?нас
    килет.
    В?ренекенсене
    манар мар. Уявсемпе юбилейсенче салам
    с?мах?
    ярар, ?ш?
    с?махпа
    чун?сене
    й?патар.
    М?нш?н
    тесен, Вениамин Тимаков поэт калашле:
    В?л
    к?тартр?
    Ч?н
    с?мах?н
    х?ватне,
    Ыр?
    ?нт?лу
    ?уратр?
    Ч?ремре
    ача чухне.
    Тавтапу?,
    в?рентекен?м,
    Халиччен
    ??ршер
    ?ынна
    Эс ?унат
    парса ??клен?
    Пир?нтен
    хисеп сана.
    Атте-анне
    пурри – телей

    Атте—аннерен
    хакли ?ук.
    Ваттисен
    с?мах?.
    М?н
    ?л?к—авалтанах,
    ??р
    ?инче
    пурн??
    пу?ланса
    кайн?ранпах
    м?н
    пур ч?р
    чун, ?сен-т?ран
    п?р—п?ринпе
    ?ыв?хланса
    х?йсен
    выр?нне
    ??н?
    ?ру
    х?варн?.
    «Ача—п?ча
    п?рт
    тултарать», «Ача —п?ча
    чун й?патать»,
    — тет ч?ваш
    ?ынни.
    Ват?сем
    те туйра ?апла
    пилле???:
    «?м?рт
    кай?к
    ев?р
    м?ш?рл?
    пул?р.
    Ш?шк?
    пек хунавл?
    пул?р…»
    Ача ?уралнине
    ?л?кхи
    ч?ваш
    тур?
    парни выр?нне
    хурса йыш?нн?.
    Пепке ?уралн?ш?н
    пит?
    х?п?ртен?
    в?л,
    п?т?м
    й?х—?рупа
    пу?тар?нса
    ача ч?к?ч?
    ?ини
    й?ла
    туса ирттерн?.
    Ял—йыш та ача ?уралнине
    п?лсен
    ?апла
    кала?н?:
    — ?авсен
    «??н?
    кай?к»
    тупса килн?!
    — Ылт?н—и,
    к?м?л—и?
    — Ылт?н!
    — тен?
    ар?ын
    ача пулсан.
    — К?м?л!
    — тесе п?лтерн?
    х?р
    ача пулсан.
    Ашш?
    – ам?ш?
    «??н?
    кай?кра»
    малашне х?йсене
    ху?ал?хра,
    кулленхи ??ре
    пул?шакана,
    ?ру
    нес?лл?хне
    т?сакана
    тата х?йсене
    ватл?хра
    п?хса
    упракана, вилме выртсан юлашки ?ула
    тив??л?
    ?сатакана
    курн?.
    Ман?н
    та, ытти ачасенни пекех, аттепе анне
    пур. В?сем
    п?р—п?рне
    ку?па
    с?наса,
    чун —ч?репе
    савса п?рлешн?.
    ?ав
    юрат?в?н
    т?пренч?к?
    — эп?
    ?урални.
    Анне мана ?ут
    т?нчене
    киличчен х?й
    вар?нче
    т?х?р
    уй?х
    й?тса
    ??рен?,
    ыр?—сыв?
    ?уратас
    тесе упраса—сыхласа пур?нн?.
    ?уралсасс?н
    атте пире больниц?ран
    киле илсе кайн?,
    й?ркелл?
    ?уралн?ш?н
    пит?
    х?п?ртен?
    в?л.
    Кашни кун юратса анне х?й
    к?к?р?н
    сипетл?
    те ?ш?
    с?ч?пе
    мана т?рек
    пан?,
    атте вара к?м?лл?
    та ?ш?
    ку??пе
    ачашш?н
    ?уп?рлан?,
    й?вашш?н-?еп????н
    пуплесе й?патн?…
    Ми?е
    ??р—ка?
    ?ыв?рман-ши
    тата в?сем!
    Эп?
    к?шт
    ?е?
    н?йк?шма
    пу?ласанах
    в?сем
    ман пата чупса пын?,
    юр?
    юрласа, с?пка
    сиктерсе л?плантарн?,
    ?итерн?,
    тасатн?,
    ?ун?…
    ?ултал?ка
    ?ит
    — сен ура ?ине
    т?ратса,
    вылятм?ш—такмак
    ?еммисем
    каласа п?ррем?ш
    ут?мсем
    тума пул?шн?.
    Кала?ма
    в?х?т
    ?итсен
    ч?ке?
    ч?лхи
    пиллен?.
    Ача пахчине ??реме
    пу?ласан
    ман?н
    кашни ?с?мш?н
    —пултарул?хш?н
    чунтан сав?нн?,
    мана татах та ?сл?рах
    та илемл?рех
    т?васш?н
    ?унн?
    в?сем.
    Хитре к?пе—тумтир,
    кап?р
    тетте—пукане, ?сл?
    к?неке
    илсе парса сав?нтарн?.
    Кунсерен, ка?
    к?л?м,
    аттепе анне мана ача пахчине илме пыни
    хал?
    те асрах. Аттене е аннене курсанах эп?
    ун патне ытк?натт?м,
    в?л
    х?й
    чун т?пренч?кне
    ыталаса ?уп?рлатч?,
    пит ??мартинчен
    чуп т?ватч?,
    ?ур?мран
    л?пкатч?,
    пу?ран
    ачашлатч?…
    Теп?р
    чух ??ле—??ле
    ??клетч?
    те п?ч?к
    чун?м
    темле шанч?кл?
    туй?мпа
    х?партланса
    каятч?.
    М?н
    хакл?раххи
    пур—ши ачаш?н
    т?нчере
    ашш?пе
    ам?ш?
    ?на
    ик?
    енчен п?ч?к
    те черчен аллисенчен ?ав?тса
    пырсан?
    Шкул ?улне
    ?итсен
    ?сл?—т?нл?
    ?ын
    пулма в?рент?р
    тесе п?т?м
    в?й—халне
    парать пире атте —анне. Килте е
    урамра м?нле
    те пулин ыйту, татса парайман шух?ш—т?ллев
    ?уралсанах
    в?сем
    патне чупса пыратп?р,
    канаш—с?н?
    ыйтатп?р.
    Аттепе анне х?йсен
    пурн??
    кур?м?н
    ?слай?пе
    пире т?р?с
    хурав шыраса тупма пул?ша???.
    ?апла
    майпа пиртен ?ын
    тума т?р?ша???.
    Анчах та х?ш—п?р
    чухне /пулкалан?
    та пул?
    ?емьере
    хир???сем/
    атте—анне каланине итлесш?н
    мар эпир, ?амр?ксем.
    Ваттисем пур?нса
    ирттерн?
    пурн??
    ?сл?л?хне—в?рент?вне
    шута хурасш?н
    мар, «хам?рла»
    пур?насш?н.
    Ашш?—ам?ш?
    х?й?н
    ыв?л
    — х?рне
    них??ан
    та усал сунмасть ?нт?.
    В?л
    ?на
    ??р—шыва
    юр?хл?,
    ?сл?
    та пултарулл?,
    таса чунл?,
    ыр?
    к?м?лл?
    т?васш?н
    пикенет. ?ав
    в?х?трах
    х?йсенчен
    телейл?рех,
    сав?н??л?рах,
    пуянрах /тул?храх/
    пур?нтарасш?н
    т?р?шать.
    Ашш?—ам?ш?н
    пехил?нчен
    тухакан ?ынн?н
    пархатар?
    ?ук
    тесе ахальтен каламан. ?ав?нпа
    эп?
    те атте—анне с?махне
    куллен ?ша
    илме т?р?шат?п,
    анне пек с?пайл?,
    вашават, ??чен
    тата атте пек х?юлл?,
    харс?р,
    т?р?
    к?м?лл?
    пулма ?м?тленет?п.
    Атте—анне
    пурри — телей. Атте—анне пурри —
    ?раскал.
    Хама ?уратса
    ?стерн?
    атте-аннерен пахи никам та ?ук.
    Чун пан?,
    ?са
    в?рентн?,
    ??е
    х?н?хтарн?,
    пурн??
    ?ул?
    ?ине
    т?ратн?
    хакл?
    ?ынсем
    ум?нче
    пу??ма
    таят?п.
    Хам?н
    пурн???мри
    чи ?ыв?х
    ?ынн?мсеНе
    них??ан
    та ч?ререн
    к?лармаст?п.
    Тата ?акна
    хушса калам. Тус?м,
    тант?ш?м!
    А?упа
    анн?не
    хисепле! В?семш?н
    эс?
    яланл?хах
    ача—п?ча
    — п?ч?к
    чухне те, ?ссе
    ?ит?нсен
    те, в?там
    ?улсене
    ?итсен
    те. Сан?н
    кашни ут?му,
    кашни ???
    — а?упа
    анн?
    ку??
    ум?нче.
    Т?р?с
    те лай?х
    ут?мусем
    в?сене
    сав?н??
    к?р??,
    т?р?с
    мар ут?м
    туни вара — хурл?х.
    ?ав?нпа
    та а?упа
    анн?не
    сав?нтарма
    к?на
    т?р?ш,
    в?сене
    них??ан
    та ан кулянтар. Яланл?хах
    ас ту: пурн??
    малалла ш?вать,
    эс?
    ?ит?нет?н,
    а?у—анн?
    ват?лать.
    В?сене
    пурн??ра
    куллен пул?шса
    пыр. П?ч?к
    чухне, ача чухне пан?
    чун ?шшине
    а?упа
    анн?не
    тав?рса
    пар. Эпир в?сем
    ум?нче
    пыс?к
    пар?мра.
    Канacсaр чунлa
    пулнa cав Cеcпeл Мишши

    Пeлес килет,
    кам эсe – Cын,
    Пурнac Турри
    е Чун чури?
    Эп – Канac
    шыраса тупма
    Пeлмен
    Этемсенчен Пeри.
    Светлана
    Асамат,
    Cеcпeл Мишши
    ячeллe
    преми
    лауреачe
    Канacсaр
    чунлa пулнa cав Cеcпeл Мишши. Ачаранах
    канac мeнне пeлмен вaл. 11 cултах ашшeсeр
    тaрса юлнaскерeн ачалaхe те пулман.
    Вeреннe те, ecленe те, чирe те асаплантарнa.
    Ашшeне тeрмене хупнa хыccaн ялтан
    кaларса ярассипе те хaратнa. Ача чухнех
    тем те тyснe, чaтнa. Cапах таса чунлa,
    cирeп кaмaллa, хастар юлнa. Ман шутпа,
    Мишша aнланман япала пулман та пулe.
    Кирек мeнле ыйту cине те тивecлe хурав
    пулнa унaн. Ача чухнех пурнac тути-масине
    лайaх пeлнe, каярах вaл хaйeн капланса
    тулнa шухaшeсене шурa хут cине куcарнa.
    Шухaшeсем вара унaн тарaн, сaмахeсем
    cивeч, емeчeсем cутa.
    Светлана
    Асамат юрac-сaвac сaмахeсем мана та
    шухaша ячec. Кам пулнa-ши Cеcпeл Мишши?
    Пурнac Турри е Чун чури? Тyрех калама
    та йывaр. Эпe шутланa тaрaх, хaйeн чунeн
    чури cеc пулман вaл – айван та мeскeн
    мар. Вaл cивeч aслa, вeри чунлa, кaвар
    чeреллe. Нихacан та хaйшeн cеc cунман
    вaл. Тaван чeлхе, тaван халaх, тaван
    ceршыв шaпи канac паман aна. Киввине
    ceннипе, усаллине ыррипе улaштарас
    килнe унaн. Хaй cиес caкaр татaкне те
    cынна пама хатeр пулнa вaл. Ман шутпа,
    aна Пурнac Турри теме пулать. Эпe aнланнa
    тaрaх, Турa вaл пурне те телей сунакан
    ырa вaй. Cеcпeл Мишши пурнacра ырришeн
    cеc cуннa: чaваш ачине те, чaваш арaмне
    те, чaваш cыннине те шеллет, чaваш чeлхи
    пeтессинчен те хaрать, халaх чухaн
    пурaннaшaн та кулянать. Ырришeн Cеcпeл
    Мишши тем тума та хатeр. «Cырaттaм,
    yкерeттeм – чaваш наци культуришeн ыр
    ec туса хaварaттaм…» – тенe вaл. Cавaн
    пек пуриншeн те cунакан канacсaр Cын
    пулнa пирeн Cеcпeл.
    «Унaн пурте
    пулнa: aс-тaн, вeри чeре, малашлaха cирeп
    шанни. Вaл – поэзи шанчaкe, Тeрeслeхпе
    Тасалaх йыхравcи, чaваш чунeн тeслeхe»,
    – тесе cырнa Украина писателe С. Репьях.
    «Cеcпeл Мишши – чaваш чунeн тeслeхe»
    тени мана питe килeшрe. Пирeн юратнa
    сaвac cинчен cакaн пек cырни, чaваш
    cыннин ырa енeсене ытти халaх cыннисем
    те пeлни вaл питe паха. Чaннипех те
    Cеcпeл Мишшине ашшe-амaшe чaвашaн пур
    ырa енне те парнеленe: aсe-тaнe,
    тавcaрулaхe, чaтaмлaхe, пултарулaхe,
    кaмaл-сипечe, ecченлeхe, чун вeрилeхe,
    cынлaхe. Унaн чунeнче пурте пулнa –
    eмeрe cеc кeске килнe. Ытла та cамрaкла
    уйрaлса кайнa вaл cутa тeнчерен. Халaх
    асeнче вaл яланах cамрaк: тeреклe,
    мaнаcлa, хeрy, лара-тaра пeлмен, тyрe
    кaмaллa, таса чунлa.
    Cеcпeл
    Мишшин сaн-сaпачe чaваш халaхeн
    кун-cулeнче малашне те cутa caлтaр пек
    ялкaшса тaрe. Cулaмлa сaмахсемпе
    хeмленекен сaввисем чaн чaвашла уccaн
    янaрec. Унaн ячe чaваш чeринчен нихacан
    та тухмe.
    Эпe – Cеcпeл
    чeннe чaваш ачи, сассaма паратaп, унaн
    сaввисене янраттарса вулатaп, хам та
    сaвaсем cыратaп.
    Cеcпeл пиччем!
    Яту сан
    чaннипех те чаплa,
    Ecy те сумлa
    та хaватлa.
    Пуласчe ман
    та чaваш чунлa,
    Таса вaй-халлa,
    пултаруллa.
    Кaвар
    чeреллe Cеcпeлeн ячe – пирeн чeрере
    Cеcпeл Мишши
    пирeн чeрере те, шухaшра та хитре чечек
    ячeпе пурaнать. Cеcпeл чечекe тесенех
    поэт сaнарe куc умне тухать. Вaл питe
    хастар та таса чунлa пулнa. Унaн сaввисем
    те «чунлa», тарaн шухaшлa. Хaш-пeр сaввине
    темиcе хут вуласан та aнланма йывaр.
    Хaй пурaннa вaхaта вaл тeпe-йeрeпе
    caнласа панa. Мeнле cавaн пек лайaх
    aнланнa-ха вaл пурнacа? Cамрaк пулнa
    вeт-ха вaл. Кашни сaввинчех камaн мeнле
    пулмаллине, мeн тумаллине aнлантарса
    парать, вeрентсе калать. Учитель-сaвac
    тесе калас килет ман aна. Хaш-пeр сaввинчи
    йeркесене илсех парас килет.
    Ватa аслаcу
    пyртне
    Йaвантарса
    яр,
    Eмeрлeх никeс
    cине
    Ceнe cурт
    лартар!
    (Иртнe
    самана)
    Чи юлашки
    таса вaрcа –
    Чaн cутaшaн,
    таса тeнчешeн!
    Cав тaххaрмeш
    хума ватар!
    Васкар телей
    ceрне cитмешкeн!
    (Хeрлe
    тинeсре)
    Пусмaрти
    халaхсем,
    Пeр ceре
    пухaнар.
    Улпута йeрлесе
    тыткaнлар!
    Пурaннa
    тарaхса,
    Cапacар
    савaнса,
    Малалла,
    малалла cул хывар!
    (Атaл юрри)
    Фронта мeнпурe
    пулaшар-и –
    Арcын, хeрарaм,
    cамрaксем!
    Ecе хастаррaн
    хутшaнар-и?
    Фронта
    хaюллaн, салтаксем!
    (Тaвансене
    пулaшар)
    Eмeр чура
    пулма cитe,
    Чура пулма
    намaс!..
    Ирeклe кун-cул
    тумашкaн
    Тaрaр пурте
    харaс!..
    Ачaрсене
    вeрентме те
    Эсeр ан
    yркенeр:
    Чaваш ceрне
    юратмашкaн
    Вeсене
    вeрентeр.
    Ачaрсем чaваш
    чeлхишeн
    Тaма хатeр
    пулччaр,
    Ют халaхсем
    eлeкхин пек
    Чaвашран ан
    кулччaр.
    Cитe! Шaпaр
    шaтaкeнчен
    Cут тeнчене
    тухaр!
    Этем чунне
    – выльaх чунe
    Вырaнне ан
    хурaр.
    (Чaваш
    арaмне)
    Юрaсемпе
    эсeр мухтaр
    Сaвacсен
    ятне,
    Хытa сасaсемпе
    юрлaр
    Вeсен сaввине.
    (Эпe вилсен)
    Эй, ваттисем!
    Эй, ват cынсем!
    Авал чaваш
    асаплa пулнине
    Cамрaксене
    каласа парaр:
    Тaван ceршывaн
    капaр чeлхине
    Ялан савма
    хушса хaварaр.
    (Чaн чeрeлнe!)
    Тaван чaваш
    хaюллине,
    Вaл вaйлине
    курасчe ман.
    Чaваш! Ceклен
    те cунатлан!
    Куcна тeлле
    хeвел cине.
    (Чaваш!
    Чaваш!)
    Ачасене те,
    cамрaксене те, хeрарaмсене те, ватa
    cынсене те – пурне те вeрентсе, хушса,
    ыйтса, чeнсе калать вaл. Унaн чун-чeринче
    пурин валли те кирлe сaмах туллиех. Хaй
    шухaшне ахаль cеc каламасть вaл,
    сaвaласа-шaрcаласа калать. Мeнле хaюллa
    та aслa пулнa вaл. Унaн сaввисенче мeн
    чухлe aслa шухaш: савaнтараканни,
    хурлантараканни, тарaхтараканни,
    хумхантараканни. Унaн сaввисенче –
    чaваш халaхeн иртнипе пуласси, иртнине
    аса илни, пулассине eмeтленни курaнать.
    Cеcпeл
    Мишшине тата манaн художник-сaвac тесе
    калас килет. Вaл сaмахсемпе сaнарлa
    yкерчeксем тaвать.
    Кaвак cутaран
    шaратнa акапуc,
    Туртийe
    хушшинче хeвел ташлать,
    Ceн Кун –
    шевле сарриллe ылтaн пуc –
    Чaваш уйне
    ака тума тухать.
    (Ceн Кун
    аки)
    Инcе cинcе
    уйра уяр
    Карталанса
    чaлтaртатать,
    Енчен енне
    cупса чупать…
    (Инcе cинcе
    уйра уяр)
    Чипер юлсам,
    хeвел ceршывe!
    Чечек ceршывe,
    сывa юл!
    Эс те, сaнчaр
    пeлмен стихия –
    Хaватлa
    тинeс, сывa пул!
    (Экспромт)
    Сaввисене
    вуланa хыccaн Cеcпeл Мишшине оратор-сaвac
    тесе калама та май пур. Вaл сaввисене
    ахаль, туйaмсaр-мeнсeр вулама cырман,
    пурте вулаччaр, пeлччeр, илтчeр, aнланччaр
    тесе cырнa. Янраттарса вулама, кашни
    сaмахне чунпа туйма cырнa.
    Ceн Сывлaш,
    вeр!
    Ceн Сывлaш,
    вeр!
    Чaваш ceрне
    тeреклeх кeрт!
    Ceн Сывлaш,
    вeр! Ceнe вaй пар,
    Чaваш чeри
    пултaр кaвар.
    (Инcе cинcе
    уйра уяр)
    Ceн тeнче!
    Эй, ceнe кунaм,
    Каялла ан
    кай, ан чак!
    (Тинeсе)
    Чaннипех
    те чаплa поэт вaл пирeн. Ахальтен мар
    eнтe унaн сaввисене нумай чeлхене
    куcарнa. Aна ырлама, мухтама сaмах та
    cитмест. Шкулта вeреннe е халь вeренекен
    кашни ача унaн пeр сaввине те пулсан
    пaхмасaр калама пeлет. Эпe те Cеcпeл
    Мишши сaввисене килeштеретeп. Шкулта
    Cеcпeл Мишшин cуралнa кунне халалласа
    ун сaввисене илемлe вулакансен конкурсe
    пулать. Эпe те конкурса хутшaнма пeр
    сaввине пaхмасaр калама вeренетeп. Унaн
    сaввине вeренесси маншaн, чaваш ачишeн,
    пысaк чыс та телей. Кашниех Cеcпeл Мишши
    cинчен ытларах пeлме тaрaшсан, сaввисене
    илемлe вулама вeренсен, паллах, ун ячe
    пирeн чeререн нихcан та тухас cук. «Ыр
    cын вилет – ят юлать», – тенe ваттисем.
    Cеcпeл Мишшин ырa та сумлa ячe яланлaхах
    халaх асeнче пулать. Чaваш пурaнать
    пулсан – Cеcпeл Мишши те пурaнать. Хамaр
    халaх историне пуянлатакансене пирeн
    манма юрамасть.
    Cеcпeл Мишши –
    пирeн чeрере
    Cеcпeл Мишши
    cуралнaранпа 110 cул cитет. Пeр eмeр
    каялла пурaннa мухтавлa поэтaмaр,
    талантлa та пултаруллa cыннaмaр. Eмeр
    ытла иртнe пулсан та Cеcпeл Мишши паян
    та асрах, паян та халaх чeринче. Aна
    манма май cук – вaл Cеcпeл! Ун пек cын
    100 cулта пeрре cеc килет ceр cине: cынна
    тeлeнтерме, eмeрлeхе ят хaварма. Пушкин
    пек, Бичурин пек, Яковлев пек…
    Анчах та
    мана кулянтараканни те шухaшлаттараканни
    вaл – Cеcпeл Мишши cамрaклах ceре кeни.
    Ыла та шел вeт-ха. Cеcпeл чечекe пекех.
    Юр кайсанах шaппaн та сaпайлaн шaтса
    тухать те хeвел хeртсе пaхма пуcласанах
    куcран cухалать. Cеcпeл Мишши те cавах.
    Ман шутпа, вaл «хыпаланса пурaннa»: 9
    уйaхра утма пуcланa, cулталaкра калаcма
    вeреннe, пиллeкре вулама тытaннa,
    саккaрта шкула кайнa, вун иккeре вулaс
    кантурeн cыруcинче вaй хунa, вун саккaрта
    учительсен семинарине вeренме кeнe,
    вун тaххaрта Мускавра пулса Ленина
    курнa, cирeм пeррере юстици пайeн
    пуcлaхeнче ecленe, cирeм иккeре Хура
    тинeс хeрринче сывлaхне сипленe, cирeм
    виcceре пурнacран уйрaлнa. Кусемсeр
    пуcне Мишша тeрлеме те, юрлама та, yкерме
    те питe aста пулнa. Ашшeне тeрмене хупсан
    амaшне ака-суха eceнче те нумай пулaшнa.
    Тискер чунлa cынсене пула тeрмере те
    ларма тивнe унaн. Салтак шaпи те лекнe
    aна. Чи хaватли, чуна тыткaнлаканни, чи
    асамли вара унaн – чун-чeререн шaранса
    тухнa хайлавeсем: 40 ытла сaвa, 6 прозaлла
    хайлав, «Упик» драма, Анастасия Червякова
    патне cырнa 98 cыру, тус-юлташeсем патне
    янa cырусем. 23 cулта cакaн чухлe ec тума
    eлкeрнe вaл, таланчe те нумай енлe пулнa
    унaн: вулавca, cыруca, ал aсти, художник,
    поэт, педагог, пропагандист, агитатор,
    патшалaх ecченe, aста юрист. Паллах,
    шухaшлатaн та тeлeнетeн. Тата самани
    те ачашламан aна, шaпи те питe йывaр
    пулнa унaн. Пурне те acтан чaттaр eнтe
    cын чeри?!

  2. Юрий Скворцов (1931—1977) психологилле проза – индивидсен aшри хирeceвeсене, чун-чeрисене сaнласа – cырас енeпе чи aнacлa писательсенчен пeри. “Хeрлe мaкaнь” произведенири тeп сaнарe вaл –тин cеc пeве кeме пуcланa, ашшeнчен тaлaха тaрса юлнa Тамара. Ecсем вaрca пeтни нумай cул иртнe Совет патшалaхeнче, шкуллa чaваш ялeнче пулса иртеcce. Cак тапхaр хальхи нумай чaваш ачишeн те ют мар – тинех, ни йaла-йeрке, ни тeн, cамрaксене ертсе тата тытса тaмаcce, йaлтах патшалaх тата вaл лартнa учительсенче.
    Юрату, арлa пурнac cинчен килте тата шкулта вeренме май cук чухне, ачасем кинори, темeнле журналсенчи популярнaй культура пултарса тaкнa сaвa-юрa тата каларaш альбомeсене пaхса тeрлeрен ухмах шухaшсемпе сeмленсе пурaнаcce. «Умри, но не давай поцелуя без любви» текен каларaш Тамара пек, cинcе чунлa, хeрачан пуcне мeнле минретнине, тата йeри-таври cынсене епле хaратса пaрахнине куратпaр.
    Каласа хaварас пулать, ку повесть арcынпа хeрарaм хушшинчи юраллa хутшaнусене кaтартмасть. Ни ашшe-амaшe ни cамрaк вулакан та cак кeнекере юрату cинчен чaн пeлy илeп тесе ан шанччaр. Кунти юрату вaл – ытларах туйaм-сисeм тыткaнe, yт cунни, aмсанни.
    Повесть икe пeр-пeринчен уйрaм пайран тaрать теме пулать. Эпилогчен пулса иртнисем психологи енчен тарaн, cycенмелле cырнa тыткaнлакан драма. Тата Эпилог – чaн-чaн соцреализмла фарс.
    Малтанхи сыпaксенче Тамара eceн психологилле чaнлaхне уcaмлa cырса кaтартнa, унашкал хaтланакан (чун-чeре чирне пула cycне шакла кастарать) cамрaк хeрсене тaтaшах телевидени экранeсенче куратпaр – Бритни Спирз, Линдси Лохэн, Кэти Перри. Тамарaн суицидла хaтланaвeсене кaтартмашкaн тeн тата мистика тeлeшeнчен сaнарлaхпа та усa курнa: илeртекен пан улми, cылaхран caвaнса тасалас тени.
    Эпилогра вара Тамара депрессирен пeтeмeшле сывалнa. Унaн унчченхи «aсран тайaлнисем» – пурте унaн чунe пуян пулнинчен имeш, вaл cаранри тeрлe чечексен шaршисене симфони евeр илтме пултарать.
    Повеceн тепeр пысaк сaнарe – Гена, вaл тепeр темaпа – вeрентy системи cинчен шухaшланипе – cыхaнса тaрать. Кунта тeп сaнар – Гена, малтан практикант, эпилогра – вeрентекен. Гена вaл гуманист, вaл шкул системине ceнеттересшeн. Автор хaй пултарнa сaнарсене cав тери юратать, вара хaш пeр чухне те автор сaмахне пeр-пeр сaнарaн aшeнче cуралакан шухaшсенчен уйaрса илме май cук. Cапла Гена урлa Юрий Скворцов вулаканпа хaйeн педагогикaлла философийeпе пайлашать пулмалла. Акa Гена сaмахeсем: «Эсир класра е класс тулашeнче йaнaшсан вара ачасем сире нихcан та каcарас cук! Пeр пeчeк йaнaшшaнах вeсем сире мeн eмeр тaршшeпех юнec! Халe вeсем — тин cурaлнa мaкaнь cеcкисем. Пирeн вeсене тусан пeрчинчен те сыхламалла, уйрaмах халь, cирeпленсе cитиччен. Хeвел тyррeн пaхнинчен те сыхламалла халь…»
    Генaн шухaшeсем тeп сыпaксенче пиcсе cитмеcce. Шкул директорe aна хaвалать, методистсем те ун ecне тиркеcce. Тепeр тесен, Гена нимех те тумасть – кая юлса пынa хeрeн пурнacне сaнаса, тата унтан ытла килти тата уйрaм пурнacне cулaхса, характеристика cырма кaна пикенет. Тамарaн чи шуйхатуллa саманчeсенче Гена пырса cитни – aраскал пек, анчах чaннипе вара aнсaрт кaна.
    Шaпах cак cитменлeхе тyрре кaлармашкaн эпилог cырaннa пулмалла. Тамара пек хeрача сасартaк унчченхи чун ыратавeсене манса, yт туртaмeсене ceнтерсе cирeпленсе cитсе вeренyре aнacасси чaн пурнacра пулас cук япала, aна aнлантарса пама май пулсан автора  пeр-ик cул сиктерсе хaварни кирлe марччe. Гена пек тимсeр практикант институтран вeренсе тухни те тeлeнмелле япала, cак ялах вeрентме таврaнни те – cаксем пурте унччен илсе кaтартнa цитатaна тyрре кaларасшaн cырнa япаласем кaна. Ун cумне тепeр абсурдлa цитата илсе парас пулать:
    «Учительтен нимeнле усал ача та cук, вeрентмелли ача кaна пур. Никам та ceр cине «усал» cуралман, вaл кайран пaсaлса кайнa — учитель ачан пeр-пeр кaлтaкне вaхaтра асaрхаманнипе, ача япaх учитель аллине cакланнипе т. ыт. те. Ceр cинче, кам пулсан та, япaх учитель cеc пулас марччe. Ceр cинчи мeнпур киревсeр cынсемшeн япaх учитель айaплa. Мeнпур киревсeр этеме вaл cуратнa…»
    Мeншeн абсурд? Тамара пуc илле ec тaвасси шaпах класа Гена ертсе пынa чухне темиcе эрне хушши пулать. Произведенире Гена хaйне интереслентерекен шухaшсемпе кaна аппаланать, Тамарaна пeр япала та вeрентмест. Хeрачана cывaхрисемех ура cине тaратаcce. Тамара eceшeн шкул системи кaна айaплa-и – Тамара шухaшeсене вуласа пeртте унашкал пулса тухмасть: Тамара учительсене тата килти учительне (амaшне) кaна мар, шкул ачисене те – пурне те, пeр хушa хурапа сaрласа лартать. Унaн усал eceшeн Генaчченхи учительсене айaплани йaнaш, Генaна вeрентсе тaракан, канаш паракан – Вера Федоровна завуч – Тамарaн юратнa учителe, вaл физика вeрентет, хытa ыйтать, Тамарaна cакa килeшет. Гена урокeсенче вара Тамара тeлeксемпе eмeтсене путса ларать, cаксемех aна Вальaн eмeтлe-cунатлa, анчах наркaмaшлa албомeсем патне астараcce. Генaн айaпe cук текен йaнaшать. Автор та йaнaшать, cавaнпа пиcсе cитмен идейисене хайлавe cумне кукaр тeкeр лартса пурнacпа cыхaнма пултарман эпилогра тyрре кaтартма пикенет.
    «Хeрлe мaкaнь» шухaшe енчен хавшак пулин те киленсе вулама питe кaмaллa,  унта ытлашши шуйхатакан пулaмсем cук. Драмaлла хайлав кaмaллакансемшeн питe пуян, ула-чaла материал. Пeр кичем абзац та cук. Эпилогне вара сентиментализмпа комедие килeштерекенсем кaмaллec.

  3. Антонова Дарья Витальевна (7 класс)
    МБОУ «Урмарская средняя общеобразовательная школа  им.Г.Е.Егорова» Урмарского района Чувашской Республики.
    Сочинени.
    Манaн юратнa кeнеке.
    „Кeнеке нихcан та йaлaхтармасть, вуланacемeн вулаттарать”,- тесе каланa ваттисем. Cак ваттисен сaмахe эпe вуланa калава та пырса тивет. Питe юратса вуласа тухрaм эпe чaваш халaх писателe Денис Гордеев cырнa „Макумба ташши” повеcпе калавсен пуххинчи „Макумба ташши” калава. Кeнеке 2012 cулта пичетленсе тухнa. Калавра тeп сaнар – Леша Голубев – вунa – вун пeр cулсенчи ача cинчен cырса панa. Амaшe aна пaрахса кайнa, ача интернатра cитeнет, унaн хaлхи начар илтет. Пeррехинче Шупашкара халaх артисчe Махмуд Эсамбаев килет тенине илтсен ача интернатран концерта каяс eмeтпе тухса каять. Воспитатель Лешaна пeр ача Макумба ташшине курнa хыccaн хытa пaлханнипе илтекен пулни cинчен каласа панa. Халe eнтe вaл та илтекен пуласса шанать. Cав тери пaлханса курса ларать Леша Макумба ташшине. Вaл ырa вaйсене eненет. Макумба – индеецсен усал вaйсемпе кeрешекен  ырa турa. Вaл шыв пулса та вут пулса та усал вaйсене тeп тунa.
    Леша ача aсeпе caлaнac кyрекен ырaсем cинчен eмeтленсе шутлать. Сочири концерт залeнче пурне те тeлeнтерсе „илтетeп, илтетeп!” тесе кaшкaрнa ачана aмсанать, амaшлaх мeнне маннa амaшне, cавaн пекех хaй cинчен cеc шутлама хaнaхнa ашшeне aшра вaрcать.
    Cак концерт хыccaн Леша интерната мар, кукамaшe патне яла каять.
    Халe Лешaн ашшeпе амaшe те пур  eнтe, aна хaлхасaр пулсан та усрава илнe.  Ашшe-амaшe тaрaшнипе Леша илтекен пулнa (унaн хaлха шaтaкeсенче  ют yт yссе ларнa  иккен).
    Cапла вара, журналистпа тепeр тeл пулнa чухне Леша хaй Макумба ташшине ташлать. Халe вaл cемьере yсет. Ашшeпе амaшe aна юратаcce.  Тинех ашшe-амaш юратaвне туйса, ача чухне йывaр та нушаллa пурнacне манса телейлe yсe Леша. „Кирек хaш вaхaтра та ачашaн ачалaх кирлe, вaхaт cитмесeр унран никама та уйaрмалла мар. Ачалaхра вaрaм пурнac cулe валли пуянлaх пухатпaр – чун пуянлaхe,- тет Денис Гордеев.  Эпe cакaнпа килeшетeп. Леша ача чухнех мaн cын пек шухaшлать, чиртен сываласса шанса кeтет. Шанса кeтекенeн eмeчe пурнacланать. Cакa, ман шутпа,  калавaн тeп шухaшe  пулса тaрать. Пултаруллa cыравca хайланa калав мана хам ума лартнa тeллеве кирек мeнле пулсан та  пурнacламаллине, алла усмалла маррине вeрентрe.

  4. 4
    Текст добавил: Я Дикий как Улитка>=3

    Комплексное музыкальное занятие
    Занятия по Музыке
    Автор: Смирнова Татьяна Николаевна
    16.05.2016 10:12
    Комплексное музыкальное занятие
    Представленная технология посвящена национальной тематике с использованием народных традиций двух культур – русской и чувашской. На современном этапе данная тематика сохраняет актуальность в условиях современного социума и как никогда востребована. Музыка, художественное слово, народные танцы, игры на фольклорной основе помогают воспитывать у детей чувство гордости за национальную культуру, понимание национальных особенностей (в нашем случае – русских чувашских), любовь к малой Родине – «Крае 100 тысяч песен и вышивок».
    Цель: Обогатить знания детей средствами музыки, художественного слова, танца, игры, народного фольклора как способами художественного многогранного познания окружающего мира, родины как о крае «Ста тысяч песен и вышивок».
    Воспитывать у детей чувства гордости за национальную культуру, понимание национальных особенностей в чувашском и русском искусстве.
    Познакомить детей с национальной кухней.
    Комплексное музыкальное занятие «В краю ста тысяч песен, ста тысяч вышивок» для выпускной группы
    В группе дети получают приглашение. Воспитатель зачитывает его: «Дорогие дети, здравствуйте! Меня зовут Илемпи. Живу я в деревне Тувси. Мне бы хотелось с вами познакомиться. Приезжайте ко мне в гости. Буду вам очень рада. Илемпи».
    Дети начинают собираться в гости, складывают гостинцы в сумочки, кузовочки. Садятся в автобус и едут в деревню Тувси. Звучит музыка к песне «Автобус» муз. И.Степанова. Дети «едут».
    Воспитатель: Приехали! Это наша остановка: Прочтем, что здесь написано? (Дети читают название) … Правильно! (Стучатся в дверь).
    Музыкальный зал оформлен в стиле деревенской избы. На полу домотканые половики, стоит печь, кровать, скамейки, лавки. На столе угощение, самовар. Вокруг много вышивки и других изделий прикладного искусства.
    Воспитатель: Здравствуйте! Здесь живет хозяйка Илемпи?
    Илемпи: (выходит к детям, встречает гостей) – Гости дорогие приехали! Здравствуйте!
    Воспитатель: Приглашение ваше получили, автобусом приехали к вам, спешили, спасибо за приглашение. Здравствуйте!
    Илемпи: Милости просим, заходите, будьте добрыми гостями, сывлах сунатпар! Добро пожаловать! Заждалась, проходите! Гостям почет, в переднем углу место, хозяйке – честь. Керрер, ачасем.
    Под музыку «Хороводная» (Г. Лебедева) дети входят в избу.
    1 ребенок: Принимайте от нас гостинцы!
    Илемпи: Спасибо, тавтапус. Садитесь, гости дорогие!
    Дети садятся на лавки, скамейки.
    Илемпи: Есть у нас в Чувашии такой обычай: дорогих гостей угощать квасом. Этот напиток я сама сварила со всей любовью к вам. Напиток придаст вам бодрость, силу, придаст здоровья. Отведайте, отпейте ядрененького квасу. (Разливает и угощает детей)
    Илемпи: Угощайтесь, напиток это национальный. (Разносит на подносе квас).
    Илемпи: А взрослых я угощу другим национальным напитком – домашним пивом. Тоже сама варила. Угощайтесь, гости дорогие, рада вас всех видеть! (разливают пиво и разносит взрослым). (Приговаривает) Будьте здоровы, бодры, сильны, счастья вам. Это все благодаря хмелю – растению, которое у нас в Чувашии растет. Когда варишь пиво, без него не обойтись. (Показывает на лозу хмеля). Вот оно какое пышное, красивое, зеленое, с пушистыми шишечками.
    Дети и взрослые: Спасибо.
    Илемпи: На здоровье.
    Илемпи:
    Знаете ли вы страну такую
    Древнюю и вечно молодую
    Где в лесу тетерева тоскуют
    Словно песней сердце околдуют…
    Где коль праздник – от души ликуют,
    Где работа – гору дай любую.
    Знаете ли вы такой народ,
    У которого ста тысяч слов,
    У которого сто тысяч песен
    И сто тысяч вышивок цветет?
    Эти стихи написал народный поэт Чувашии Педер Хузангай. Какими прекрасными словами он воспел нашу родину, наш чувашский край! Издавна любили чуваши водить хороводы возле березовых рощ, дубрав. Они собирали столько народа от мала до велика и как ручейки тянулись по полянкам, по лугам.
    – Ручеек, ручеек, заводи наш хоровод. (Исполняется хоровод «Ручеек, чув. нар. мелодия). Дети показывают мастерство вождения хоровода «Ручейком». Заводит хоровод Илемпи. Затем «ручеек» замыкается в круг. Исполняется хоровод «На горе-то калина», рус. нар. мел. Дети садятся под музыку.
    Илемпи: Гости дорогие, как весело с вами, спасибо. Как «лебедушки» в хороводе плыли, ну и удаль, ну и молодцы!
    Ребенок: Илемпи, расскажите, пожалуйста, о вашем имени. Почему вас так назвали?
    Илемпи: Зовут Илемпи потому, что это старинное чувашское национальное имя, означает «красавица». Наряд на мне тоже чувашский национальный. Чувашский поэт Константин Иванов так воспевает девушку в этом наряде, послушайте:
    «На лицо она прекрасна как цветочек полевой.
    Очи – черные агаты – блещут силой огневой.
    Вьется локон своевольный, от косы спускаясь вниз.
    В лад с походкою девичьей раздается звон манист (демонстрирует)
    Только солнце сядет, время к хороводу выйти ей.
    В миг умоется, повесит шельгеме на грудь скорей;
    На плечо накинет звонкий свой теветь одним броском;
    Лоб по-девичьи повяжет алым шелковым платком,
    Запоет ли в хороводе, будто пташка-соловей.
    Захохочет – всякий скажет: «Нет девицы здоровей!»
    Илемпи объясняет название элементов костюма: монисты – монеты из серебра, тухью – украшающий головной убор, шельгеме – нагрудное украшение, теветь – одевается на грудь наискосок через плечо (демонстрирует).
    Илемпи: расскажите о себе, мне хочется с вами познакомиться. Как вас зовут? (дети называют имена).
    ребенок: Мы приехали из г.Цивильск, мы там живем.
    ребенок: Мы ходим в детский сад №5 «Радуга».
    ребенок: Наша группа называется «Солнышко».
    ребенок: Мы любим своих воспитателей.
    ребенок: Еще мы любим петь, играть, танцевать.
    ребенок: Наши дети в группе дружные.
    ребенок: Самая любимая песня – «О дружбе». Хотите, мы вам ее споем.
    Исполняется песня – «О дружбе», муз. В.Иванова. Взявшись за плечи, покачиваясь, исполняется песня, символизирующая дружбу детей.
    Илемпи: Тавтапус, спасибо! Ну молодцы, дружные ребята! Все, теперь про вас узнала. Я тоже вас подарю песню, которую написал чувашский композитор Герман Лебедев «Палансем» (показывает портрет композитора), на русский язык переводится как «Калина». (Исполняется песня). – Понравилась вам эта песня? (ответы детей).
    Илемпи: А кто из вас знает чувашский язык? Кто переведет на русский язык то, о чем пела?
    Воспитатель: Я знаю. В этой песне поется о том, что улетели на юг птицы, только калина осталась гореть алым цветом «как огонь», и те птицы, которые остались зимовать, прилетают и питаются этими красными ягодами.
    Илемпи: Правильно, спасибо, тавтапус. А какие чувства вызвала у вас эта песня?
    ребенок: Мне стало немного грустно, печально.
    ребенок: Мне показалось, что музыка спокойная, ласковая, нежная.
    ребенок: У меня настроение стало спокойным, мне показалось, что под эту музыку можно кружиться, она плавная, легкая, похожа на вальс.
    Илемпи поддерживает мнения детей: Правильно, музыка спокойная, ласковая, нежная, задумчивая, чувствуется интонация грусти и печали об улетевших птицах. Плавная, напевная, льется как ручеек. Послушайте ее еще раз и жестом руки передайте характер музыки этой песни «Палансем». Я спою 1 куплет. (Дети выполняют задание).
    Илемпи (благодарит): Спасибо, вы определили верно. Вспомним композитора, написавшего эту песню. Назовите, пожалуйста.
    Ребенок: Герман Лебедев.
    Илемпи: Молодец, правильно. Гости мои дорогие, а знаете ли вы пословицы про песни?
    ребенок: «Юра-чун усси».
    ребенок: «Песня – свобода для души».
    ребенок: «Юра хуйхама сирет».
    ребенок: «Песня грусть-тоску развеет»
    Воспитатель: «Юрасар менле пуранатап, пурнас сук, саванас сук».
    «Без песни и жизнь не в радость».
    Илемпи: Спасибо. А знаете ли вы еще песни?
    Дети: Знаем.
    Исполняется вступление к русской народной прибаутке «Лиса по лесу ходила». В это время дети подходят к фортепиано.
    Музыкальный руководитель: Нам помогут кулачки отхлопать правильно ритм этой прибаутки. Одну музыкальную фразу пропоем громко, а вторую – тихо. А Саша и Вера отметят музыкальные фразы разноцветными фишками. Исполняется прибаутка «Лиса по лесу ходила».
    Музыкальный руководитель: Спасибо, молодцы. Исполнили все правильно.
    Музыкальный руководитель проигрывает мелодию чув. нар. прибаутки «Касая».
    Музыкальный руководитель: Узнали ли вы знакомую прибаутку?
    Дети: Да, «Касая». Давайте ее споем.
    Музыкальный руководитель: Хорошо, будем печь, отмечая ритм, рисунок музыкальными шумовыми народными инструментами. А Сережа выложит ритм чув. нар. прибаутки полосками на фланелеграфе.
    Дети подходят к скамеечке, где лежат шумовые инструменты, и выбирают инструмент сами, по желанию. Исполняется чув. нар. прибаутка «Касая».
    Музыкальный руководитель: Замечательно! Саша проверит выполненное задание Насти на фланелеграфе, пожалуйста!
    – Молодцы, спасибо! Рус. нар. прибаутку «Патока с имбирем» мы дарим всем гостям (часть детей проигрывают на инструментах, а часть детей поют, приплясывая).
    Илемпи: Тавтапус, гости дорогие! Хороши музыканты и певцы! А загадки вы любите отгадывать? Проверим! «Чунсар-юнсар – юр юрлать!» «Без души, без сердца, а поет». (Кесле – гусли).
    Воспитатель: Мы тоже загадаем Илемпи загадку. Пожалуйста.
    Ребенок: Не вода, а льется, не металл, а звенит?
    Илемпи: Песня. Айтар юрлатпар! Давайте споем! (исполняется чув. нар. песня «Кария»).
    Илемпи: Ай, да и гости! Все-то они умеют. А кто кого перепляшет? (звучит чув. нар. плясовая музыка).
    Дети и Илемпи встают в круг. Илемпи выходит в середину круга и говорит: «Сможете ли так сплясать? Это элемент чув. нар. танца называется «притопы».
    Исполняет притопы без музыки в ритме (3-3-7) со счетом вслух. Мы с вами попробуем станцевать помедленнее. Исполняют «притопы» все вместе без счета, под музыку. Молодцы, дети! Правильно! Попробуем чуть побыстрее.
    Дети повторяют притопы.
    Илемпи: Замечательно! А танцевальную «гармошечку» — плавными движениями ног сможете исполнить? (демонстрирует). Это тоже элемент чув. нар. танца.
    Дети повторяют за Илемпи, она хвалит детей.
    Илемпи: Любят в Чувашии в игры играть. Поиграем?! Знаете ли вы игру «Жмурки»?
    Дети: Да.
    Выбирается считалкой Нинук водящая. Считалка на чув. языке, знакомая детям. Звучит чув. нар. мелодия, начинается игра «Жмурки». После того, как Нинук узнает имя ребенка, окликнувшего ее, они исполняют чув. пляску, используя все выученные движения, элементы национального танца, проявляя свое творчество
    Илемпи: Ну и повеселились! Спасибо! Мастера вы на все руки. Люблю я вечерами вышивать. Хотите посмотреть на мои вышивки, чувашские узоры?
    Дети проходят на выставку вышивок, узоров, рассматривая под тихий фон песни Г.Лебедева «Вышивальщицы».
    Илемпи: Скоро у моей дорогой мамочки день рождения. Задумала я ей скатерть вышить. Помогите, мне, дети, пожалуйста, составить узор вышивки.
    Из цветной бумаги или плотного цветного картона дети составляют узор для вышивки.
    Илемпи: Какая красота! Спасибо. Вот будет приятно моей маме, анне порадуется! Как весело нам сегодня было! Предлагаю отведать чув. нац. блюдо пирог «Хуплу». Вот оно подоспело, горяченькое. Прошу к столу, дорогие гости!
    Звучит чув. нар. мелодия в качестве фона. Дети рассаживаются за столом.
    Илемпи: Кушайте на здоровье! Приятного аппетита!
    Дети угощаются, после угощения говорят: «Спасибо, тавтапус! Пора домой возвращаться».
    Илемпи: Сыва пулар! До свидания. Еще раз приезжайте!
    Дети: Сыва пулар! До свидания.
    Уезжают на автобусе «домой» в группу.
    Т.Смирнова
    Музыкальный руководитель
    МБДОУ «Детский сад №5 «Радуга» г.Цивильск
    < Предыдущая Следующая >

  5. Содержание письменной работы должно соответствовать теме и раскрывать ее.
    Абитуриент должен продемонстрировать в сочинении не только знание текста, но и умение анализировать его в единстве формы и содержания; не заменять анализ пересказом сюжета того или иного произведения.
    Сочинение должно отличаться цельностью, стройностью (разумной соотнесенностью частей), логичностью.
    Составление развернутого плана к сочинению не обязательно, хотя его наличие придает работе стройность, целенаправленность, помогает глубже и полнее раскрыть тему.
    Особо учитывается умение абитуриента оригинально и самостоятельно мыслить, общая его эрудиция, широта кругозора, начитанность, богатство его лексического запаса.
    Объем сочинения – 5 – 6 страниц.
    Примерные темы сочинений по чувашскому языку и литературе.

    Литература темисем (Литературные темы)
    1. Пeр хыпнa, пeр ялкaшнa cулaм (Л. Агаковaн вaрca cинчен cырнa хайлавeсем тaрaх).
    2. Этем юрлама пaрахсассaн cут тeнче сyнессе пeлтерет (халaх юррисен илемe, шухaшe).
    3. Поэзирен чaнрах тeнче эп тупаймарaм ceр cинче (паянхи чaваш сaвви тавра шухaшлани).
    4. Хитререххи, ecченреххи пулман та, пулмe те тeнчере (Н. Терентьев драматургийeнчи хeрарaм сaнарe).
    5. Хeнре туптаннa cирeплeхпе чыслaх (Митта Ваcлейeн пурнaceпе пултарулaхe).
    6. Кашни йeрки чуна уcать (Петeр Хусанкай лирики).
    7. Хeвел cути, тaпра сeткенe – cак чaнлaх eмeрсем валли (Я. Ухсай поэзийeн хaйне евeрлeхe).
    8. Икe хeр – ик тeнче (А. Артемьевaн «Салампи» повеce тaрaх).
    9. Юрату пылак та, йyce те (Ю. Скворцов, А. Артемьев хайлавeсем тaрaх).
    10. Сасси янравлa, сaввисем сулмаклa (А. Алка поэзийe).
    11. Иртнe кун, иртнe eмeр cути курaнать асaмри инcетре (П. Осипов, И. Максимов-Кошкинский, Н. Терентьев драмисем тaрaх).
    12. Кeрешyce-писатель сaнарe (Cеcпeл Мишши cинчен).
    13. Тaван сaмах – иксeлми пуянлaх (халaх сaмахлaхe cинчен).
    14. Эпир пулнa, пур, пулатпaр (П. Хусанкай пултарулaхe тaрaх).
    15. К.В. Ивановaн «Нарспи» поэминчи юрату, чыспа телей ыйтaвeсем.
    16. Ф. Павловaн «Ялта» драминчи Ванюк, Елюк, Cтаппан сaнарeсен конфликчe.
    17. Чыса cамрaкран упра (Л. Агаковaн «Юманлaхра cапла пулнa» хайлавe тaрaх).
    18. Cут cанталaк пуянлaхне упрасси – кашни cыннaн тивece (М. Кипек хайлавeсем тaрaх).
    19. Вутра cырнa cырусем (Вaрcaра пуc хунa чaваш cыравcисен пултарулaхe).
    20. Чaваш халaхeн улaп паттaрe (И. Я. Яковлевaн литературaри портречe).
    Ирeклe темaсем (Свободные темы)
    1. Мeн cитмест-ши пирeн пурнacра?
    2. Манaн cывaх cыннaм.
    3. Ман пурнacри чи телейлe кун.
    4. Юратма пeлекенсем телейлe.
    5. Ыйхa вecсе кайсан…
    6. Кaлтaр-кaлтaр ик кaвакарчaн.
    7. Суха лаши те, туй лаши те пур.
    8. Мeнле паха тaван кил-йышaн пeрлeхe.
    9. Чeнеcce eмeтсем.
    10. Кунта маншaн юмах пек тeнче.
    11. Тинeс хумe пек пирeн пурнac.
    12. Шавлa-шавлa пин хутлa хула.
    13. Cил cаврaнать те cаврaнать.
    14. Утмасть никам та пысaк шанчaксaр.
    15. Aшри тупа.
    16. Cутат эс, caлтaр, йaлтaртат.
    17. Утатaп темччен eшнере-улaхра.
    18. Cырла пиcсе cитсен.
    19. Мeнлерех пурaнан, тaван ялaм.
    20. Каcар. Калас сaмахaмсем.
    21. Тем те пулать cул cинче.
    22. Пeлместeп. Тeлeкe мeнле-ши?
    23. Пeрле вeреннe, пeр йышра cyренe.
    24. Пуcа таятaп.
    25. Cиceм cиcрe, аслати кeрлерe.
    26. Пурaнаймасть никам та икe eмeр.
    27. Савaнac парать-cке cут cанталaк!

  6. Тaван ceр-шыв.
    Тaван ceр-шыв, асамлa вaй паратaн эс пире.
    Тaван ceр-шыв  – сап-сар хeвел, Тaван ceр-шыв – таса тyпе,
    Тaван ceр-шыв  – атте-анне,
    Cуралнa савнa кил,
    Тaван ceр-шыв вaл  – тантaшсем,
    Ыраш пусси, купaс сасси,
    Хeрсен ачаш юрри,
    Лаштра юман, ката-вaрман –
    Тaван ceр-шыв ку ман.
    Тaван ceре юрат, чысла, ан пар aна ютта!
    Таcта ютра пулсан та вaл пирeн асaмра.
    ?   ?   ?
    Caкaр вaл – пурнac
    1.Пeчeк шaллaм  юнтарать:
    Тутине ялан тaсать.
    Илсе парaр печени –
    Хура cакaр тутлa мар.
    2. Асанне куcне шaлать,
    Темшeн ассaн cеc сывлать.
    Шaллaма пуcран шaлать,
    Сaмахне унтан пуcлать.
    3. Caкaрта, ачам, пур сывлaх,
    Пeтeм пурнac, пирeн вaй.
    Caкaр – ceрeмeр сeткенe-
    Тeрлe cыннaн eс  алли.
    4.Ан тирке caкра, ачам!
    Яланах асра эс тыт:
    Caкaр cинче тeнче тaрать-
    Вeрен aна хаклама.
    ?   ?   ?
    Шaпуна ан упкеле:
    Вaйсaрлaхна ан eнен.
    Кaмaлна санне хуcсан та-
    васка cынна ыр тума.
    Пурнaс ура хурсан та-
    Чапшaн ан cун eмeрне.
    Чун ыйтнине пурнacла:
    васка cынна ыр тума.
    Лaплан,
    шaплан,
    чунна хытар.
    Эс вaйлa-
    cакна ан ман.
    Сан вaй – халу вaл-
    ыр туни.
    Ceрeм-шывaм, тaван ялaм, ачаран сана эп саврaм.
    Тeрленчeк
    Ceр-шывaмcaм, Чaваш ceр-шывe!
    Кирек acта пулсассaн та,
    Ман асaмра эс чeрe, сывa,
    Пуласчe ман та асунта.
    Петeр Хусанкай
    Акa cуралнa ceр-шывaм!..Cул хeррнче – шурa хурaнсем,  лутра шeшкeлeх. Уя тухсан, инcетри – инcетри ялсем курaнаcce. Хамaр cуралса yснe вырaнтан пахи нимeн те пулас cук. Кашни cыннaн хaйeн юратнa  кeтесe пур. Хaшe-пeрисен вaл- пысaк хула, теприсен- пeчeк кaна ял, анчах  кашниех aна  хaйне майлa юратаcce. Чылайaшe ют ceре тухса каяcce, анчах нихaш вырaн та  хамaр cуралса yснe тaрaхран лайaхрах пулас cук.
    Тaван ceр-шыв…Acтан пуcланать-ши вaл? Тен, чyречерен кeрекен хeвел пайaркинчен? Тен, пyрт умeнчи хурaнсенчен? Укaлчаран пуcланакан хирсемпе cарансенчен мар-ши тата? Кирек acтан пулсан та сана, Тaван ceр-шыв, питe – питe юрататaп. Эпe cуралнa вырaнсем ытарма cук хитре.  Тaван  хирсем, вaрмансем, таса кyлeсем чунaма тыткaнлаcce. Тавралaх илемeпе киленнe май хамaн та шaпчaк евeр юрлассaм килет. Caл куcран тапакан тaрa шыва ecсен хуйхa манacать. Cак илем йaлтах  эпe пурaнакан  тaрaхра тeл пулать –cке!
    Ытарайми Тaван ceр-шывaм! Cип cапнa пек тyп-тyрe, cитмeл те cичe йaмраллa, янкaс саслa Чaвашьенeм! Турат cумне турат хушса, eмeрсем хушши кашласа ларакан вaрмансем. Хумлa-хумлa, кaвак cилхеллe анлa Атaлaм!  Яш-кeрeмeн савaк кaмaллa уявeсене, пурнacне сaнлакан сaввaмaр!
    Хаклa атте-аннемeрeн пeтeм чунтан калакан кивелми вeрентeвe!
    Пин – пин сасa- кeвeллe чуна уcса яракан юрри – ташшийe! Куcпа виcейми, ытама кeрейми Сар хeвел пек cут тeнчеллe, тулaх пурнacлa ялавамaр! Чaваш халaхeн йышлa пуласлaхe вaрман шавe пек eрченине сaнлакан  гербaмaр!
    Тaван ceр – шывaм! Чaваш тeнчин, чaваш чунeн, чaваш aс- хакaлeн кунне – cулне упраса пыракан Чaваш ceр – шывe! Cана шанатaп, санпа мухтанатaп, чунaмра усратaп!
    Юрататaп тaван Чaвашьене! Юрататaп хам cуралнa  тaван ялaма – Урнара!
    Тaван ялaм! Сана эпe мeн пeчeкрен саватaп, юрататaп, санпа мaнаcланатaп. Эсe аннепе пeр танах. Анне килте cук чухне пире кичем, питe кeтетпeр вaл алaк уcса кeрсе тaрасса. Ялтан инcетре чухне пире самантрах тунсaх пусса илет. Кайaк пулса  cуралнa кeтесе хaвaртрах вecсе таврaнас килет. Асaмран тухми ырa та чун – чeрене вaй – хaват парса, хавхалантарса тaракан  вырaнсене, тaвансене курас килсех тaрать.
    Cуралса yснe тaван кeтес, тaван тавралaх…Хамaра кун-cул пилленe атте-анне пекех хаклa вaл пирeншeн. Инcе cула кайнa чухне aсатса ярать: таврaннa чухне хапaлласа кeтсе илет. Cук, нихacан та манacмec тaван кил-cурт, хамaр такaрлатнa уй-хирпе  cырма-cатра, вaрман сукмакeсем. Аcта кaна cитсен те, темле илемлe ceр-шыва кайсан та пирeн куc умeнчех тaван ен – инcетри caлтaр евeр ялкaшса хaй патне чeнет, хавхалантарать.
    Тaван ялaм, асран кайми савнa ялaм…Мeнле виcепе хакламалла – ши aна? Cутcанталaкaн кирек хaш вaхaтeнче те манaн тaван  Урнарaм хaйне евeр хитре, илeртyллe. Cуралса yснe килeн туртaмe те виcесeр пысaк. Пирeн пyрт cумeнче cамрaк хурaн cитeнет. Мeн чухлe савaнac, мeн чухлe вaрттaнлaх унра!? Хурaнaн cутa сaнарe шaнса кyтнe чуна та aшaтe. Шурa хурaна эпe ачаранах кaмaллатaп. Унaн cепec вуллисем, тyпене кармашакан турачeсем мана вaй – хaват параcce, пурнac илемне кaтартаcce. Кeрхи ылтaн шyлкеме, хeллехи ахах – мерчен сапакан кeрeк те, cурхи ешeл кeпе – йaлтах килeшyллe хурaн cинче. Тавралaхра шап – шурa та хeр пек яштака хурaнсене куратaп та cут cанталaка юратса сaвa cыратaп:
    Шурa – шурa хурaнсем,
    Ытарайми   тусaмсем…
    Юнашарах йaмрасем кашласа лараcce. Ах, ытла та хyхeм – cке чaваш йaмри! Тaван хирсем, вaрмансем, кyлeсем чунaма тыткaнлаcce. Cуллахи вaхaтра шыв хeвел шевлипе чyхенсе йaлкaшать, вaй вылять, тeрe тeрлет те ылтaн  йaлтaртатмасть – ши тесе шухaшлатaн ирeксeрех.
    Пирeн ял Урнар ятлa. Вырaнe  чуна илeртет. Пaхасчe сирeн cyлтен, кaвак пeлeт айeнчен. Пeр – пeр юмахри асамлa eшне мар – ши ку тесе тeлeннe пулaттaрах. Мeншeн тесен урамeсем  мaнаcлa патша евeр сaрт cамкисем cине ларса тухнa.  Урнар пысaках мар пулин те пурaнакансем туслa кaткaсем евeрех ecчен, тaрaшуллa. Хальхи саманара ытлa – cитлe пурaнма питe йывaр, анчах cавах пуcне усмаcce ентешсем. Шав малаллах талпaнаcce, пурнac тeрекне cирeплетме тaрaшаcce. Cынсем тиенсех тaракан йывaрлaхсене парaнманран ялaн малашлaхe пурах тесе шутлатaп. Ялти кашни кил хуcиех улма- cырла cитeнтерет, пахча – cимec туса илет. «Мeн тери ecчен, савaнacлa, туслa cынсем хушшинче cуралнa эпe», – шухaшлатaп тепeр чухне. Вара хама чи телейлe cын пек туятaп. Куллен вaй хумасан, тaрaшмасан, ырa та телейлe пурнac тума cукрах. Ырлaхe те, телейe те хамaртaнах килет.
    Эпe хамaн яла манaн телейeм тесе шутлатaп. Кунта  ачалaх иртет, юлташсемпе выляса – кулса cитeнен…Ачалaх!..Мeн тери савaк вaхaт! Унaн ытамне тепeр хут лекес пулсан урaх  вecерeнес cук. Асамлa та илeртекен тeнче!  Мeншeн питe хaвaрт иртсе каятaн – ши эсe? Вaхaт иртe, часах тaван ялтан тухса каймалла пулe, анчах пире  тaван Шупашкарaмaр хaйeн ытамне илe. Атте – анне cунатти айeнчи пекех  вaл пире хyтeлесе тaрe.
    Юрататaп эпe хамaр caтмахри пек Чaвашьенeме!  Мeншeн мaнаcланас мар – ха манaн унпа? Вaл манпа  яланах кaмaллa, тараватлa. Унaн кaкри cине пуcа хурaттaм та пeр хускалми темeнччен тaрaттaм, мeншeн тесен чунра caмaл – caмaл.

  7. Кам тaшмана парaнмасть, aна халах манмасть…
    Ваттисен самахе
    Вaрca… Тaван ceршывaн Аслa вaрcи… 1418 талaк хушши кeрлене cак харушa вaрca. Пирeн чечекленекен тaван ceршыв cине 1941 cулхи июнeн 22-мeшeнче нимec фашисчeсен эшкерeсем систермесeр тапaннa, лaпкa хуласене, ялсене аркатнa, сирпeтне, cунтара-cунтара янa.  Совет халaхe пeр cын пек пулса Тaван ceршыва хутелеме ceкленне.
    Вaрcaра пехотинецсем те, летчиксем те, моряксем те, разведчиксем те, партизансем те фашистсене хирec кeрешнe.
    Вeсен хушшинче пирeн ял cыннисем те пулнa. Хашe-пeри паттaррaн cапacса яланлaхах вaрca хирeнче юлнa. Таврaннисем вара cамрaк aрaва телей сунса: «Эпир курнине сирeн нихcан та курмалла ан пултарччe,» – тенe.
    Иртнe вaрca 27 миллион cын пурнacне илсе кайна. Вaрcа пирeн ceршыва пeтeмпе 679 миллиард тенкeлeх cухату кунe. Миce шкул, больница, музей ceрпе танлашман-ши?! Cавaн пек йывaр та хaрушa тапхaрта пeтeм халaх пeр cиреп чaмaра пуcтарaннa. 130 ытла чeлхепе калаcакан халaх пeр eмeтпе, пeр тeллевпе кeрешнe. Cавaнпа ceнтерне те eнтe cав ирсeр тaшмана совет халaхе…
    Шел пулин те, вaрca ветеранесен шучe cулсерен чакса пырать. Пирeн вeсене хамaран вaй-хал cитнe таран пулaшмалла. Тепeр чухне ырaпа чeнсе калаcни те вeсен кaмлне ceклет, вaрca суранeсем cинчен манма пулaшать.
    Пиртен инcех мар Гордеев Алексей Николаевич пурaнать. Вaл Хулаcырми ялeнчи вaрcа ветеранeсенчен пeртен-пeр сывa юлнa cын.
    Вaрca пуcланнa хыпара Элекcей тете Хусан хулинче илтнe. Cак тапхaрта вaл ремесла училищинче вeреннe. Часах Элекcей тaван яла таврaнать. Ашшeне вaрса илсе каяccе. Амaшe вара тaвaтa ачипе пeччен тaрса юлать. Элекcей тете окоп та чавать, колхозра та ecлет. Часах вaл бригадир пулса тaрать. Бригадирта 2 cул ecлет.
    1943 cулта вaл вaрcа каять. Элекcей тетене,ытти cамрaксемпе пeрле, Украинaна илсе каяcce. Cул cинчех вeсем, мeскeнсем, тaшман атаки айне лекеcce. Cак каc вара 60 cухрaм cуран утаcce вeсем, мeншен тесен эшелонне нимeccем cунтарса яна. Урамра вара «шатaртаттрать декабрь». Cул cинче Элекcей тетен чи cывaх тусe Юманов Петр вилсе каять. Вал хамaр ял cынниех пулнa…
    Элекcей тете нихacан та хайне хушнa ecрен пaрaнман. Командир пана ecе вaхaтлa пурнacлама тaрaшнa. Ахальтен мар вaл «Хeрле cалтар» ордена тивec пулнa.
    Аслa Ceнтерeве вaл Берлин хулинче кeтсе илет. Ceнтеру cинчен калаcма пуcласан Элекcей тетен куceсем шывланаcce.
    Чaваш йекечeпе пeрле вырaссем, украинецсем, белоруссем, хаккассем, узбексем, якутсем, эрменсем савaнаcce. Пурте вeсем – ентeшсем, тaвансем. Анчах пурин те пeр шухaш: «Халaхсен юнe мeн чухлe тaкaннa cак Ceнтерушeн?» Cамрaк каччaн хaвaртрах тaван килне тавранасси килет. Ахальтен мар ваттисем: «Тaван ceршыв – анне, ют cершыв – атте,» – тенe.
    Халe 83-ри Элекcей тете  манукeсемпе савaнса пурaнать. Вeсене: « Телейлe те вaрaм eмeрле пулaр», – тесе пиллет. Ватaсен пилe вара пуянлaхран та хаклa.
    Вуланa хайлавсем тaрaх эпир cакна пeлетпeр: ceнтеру кунe хaвaртрах cывхартас тесе аслисемпе юнашар тaрса ачасем те кeрешнe.  Вeсем фронтра та, тылра та пeтeм йывaрлaха туссе ирттерсе тaшмана cапса аркатма тaрaшнa. Пирeн, cамрaксен, ирeк пурнacа сыхласа  хaварассишен паттaрла cапcaма хатeр пулмалла. Cак хаяр вaрca cинчен самантлaха та манмалла мар.
    Вaрca вучe ceр cинче паянхи кун та сyнмен-ха. Чечня вaрcи те хай cинчен мантармасть: террористсем алхасаcce, мирлe шaплaха пaсаcce.
    Телейлe пурaнма пире мирлe пурнaс кирлe. Cавaнпа та эпир яланах cапла калатпaр: «Пултaр мир eмерех!»


  8. Тема
    Сехет шуч.
    Урок тесе
    Ачасен есе
    Тереслев материале
    Ачасен мен пелмелле тата мен пултармалла
    Килти ес
    Вахаче
    План
    Факт
    1.
    Куртем урок«Таван челхе чуна секлет»
    Родной язык окрыляет душу.
    1
    Каласу уроке
    ыйту – хурав:
    ханахтарусем
    пурнасласси: словарь есе
    Текст теми: теп шухаше.
    П.лмелле тата пултармалла: хайсен шухашне усамла каласа пама
    3-меш хан. Пахмасар веренме
    03.09
    2
    Илемле самахлахен терле тапхарти асталахе.
    Введение. Литература как искусство слово
    1
    Урок-лекци
    Анлантарулла вулав
    Перин хыссан тепри вулани; илемлех мелесене тупни; словарь есе
    Илемлех мелесем: тапхарсем Илемле литература пурнаса санарсем урла ытарла катартни.
    Пелмелле: Илемле литература хайлавне анланса вулама: терес хаклама
    Малтахи статьяна вуласси
    04.09
    3
    6 – меш классра вереннине аса илесси Япала ячее
    Повторение изученного в 6 классе. Лексика.
    1
    Вереннине аса илесси
    Ханахтарусем пурнасласси
    Пуплев пайесене пер перинчен уйарса илме пултарни
    П.лмелле: япала, пала, хисеп ячесем синчен
    Пултармалла: текст пайесене тупма
    8- меш хан.
    07.09
    4
    Истори юррисем
    Тема, идея, проблема исторических песен.
    1
    Хуташ урок
    ыйту-хурав; каласу; словарь есе, илемлех мелесене тупни;
    Истори чанлахе, сюжет, челхе илеме Юрасен поэтики. Илемлех мелесем: санарсен тытаме, сава виси, челхе илеме
    Пелмелле: Менле юрасене истории юррисем тессе
    Пултармалла: тишкерме
    Юрасене тишкересси
    08.09
    5
    Япала ячее, пала ячее, хисеп ячее, местоимении.
    Имя существительное, ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ, ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ, МЕСТОИМЕНИЕ.
    1
    Вереннине аса илесси
    Текст пайесене тупни
    ыйту – хурав: илемле вуласси
    Текст пайесем
    Правиласене аса илмелле 14- меш хан.
    10.09
    6
    Истории юррисен композицийе.
    Композиция исторических песен
    1
    Вереннине аса илесси
    илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем: санарсен тытаме, сава виси, челхе илеме
    Истории юррисене тишкерме пелмелле
    Ыйтусене ответлесси.
    11.09
    7
    Тереслев диктанче
    Контрольный диктант «Айта».
    1
    Вереннине аса илесси сыру уроке
    В.реннине сирёплетни
    Предложенисене тишкерни
    Харпёр хай теллен шухашлама веренни
    Пуплев пайесемпе сыханна орфографии правилисем
    Пелмелле: веренне
    орфограммасене
    Пултармалла: терес сырма
    Правиласене аса илесси
    14.09
    8
    Истории юррисен поэтики.
    Поэтика исторических песен.
    1
    Вереннине аса илесси
    илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем: санарсен тытаме, сава виси, челхе илеме
    Истории юррисене тишкерме пелмелле
    Саваран тропсене сырса илесси.
    15.09
    9
    Глаголсем синчен анлантарни
    Глагол- как часть речи.
    1
    Хуташ урок
    Теори материалепе паллашни: ыйту – хурав: ханахтарусем пурнаслани: словарь есе
    21 хан
    Сказуемайсене аялтан туртар.
    17.09
    10
    Вайа-улах юррисем
    Хороводные и застольные песни.
    1
    Хуташ урок
    Юра чаваш халахен чуне:
    Юра этеме пурнасри йыварлахсене сентерме халах тытса пыракан ыра йеркепе пуранма врентнине анланни.
    Юрари ансат санарлах, хутламсем, аллитераци, ассонанс, юрари машарлахсем, символ санарсем.
    Пелмелле: санарсен тытамне, сава висине, челхе илемне
    Пултармалла: Юрасенче самах мен синчен пынине калама
    Пер юра сырса илесси.
    18.09
    11
    Глаголсен пулаве.
    Образование глаголов.
    1
    сене темана анлантарни
    Глаголсен пулавне
    тепчени
    -тар: -тер аффикс хушанса пулна самахсене сырма веренни
    Самах диктанче
    Пелмелле: пулавне
    Пултармалла: терес сырма
    19 хан
    .21.09
    12
    Глаголсен пурла тата сукла формисем.
    1
    сене темана анлантарни
    Пурла тата суклё формине пахса тухни
    ыйту – хурав: ханахтарусем пурнасласси: словарь есе
    Творчество диктанче. «Кун йерки».
    Карточкасем
    Пелмелле: пурлё тата суклё формасене
    Пултармалла: терес сырма
    54 хан. Глаголсене улаш.
    22.09
    13
    Хана юррисем
    Тема, идея, проблема хороводных и застольных песен.
    1
    Хуташ урок
    Юра этеме пурнасри йыварлахсене сентерме халах тытса пыракан ыра йеркепе пуранма врентнине анланни.
    Юрари санарлах
    Пелмелле: Вулана произведенисенчи санарсене хак пама
    Илемле вуласси
    24 .09
    14
    Глаголан сапатла формисем.
    Личная форма глаголов.
    1
    Хуташ урок
    Глаголан сапатла формисем
    Сапатсем
    Мен вёл наклонени?
    Карточкасем
    П.лмелле: наклонении
    Пултармалла: терес палартма
    46 хан. Савва пахмасар веренесси
    25.09
    15
    «Хархам аваре», «Атьар, херсем, выляма», «Арсынсем аста? – Ай, акара» Композиция хороводных и застольных песен.
    1
    Хуташ урок
    Анлантарулла вулав
    Перин хыссан тепри вулани; илемлех мелесене тупни; словарь есе
    Юрари санарлах
    Пелмелле: Вулана произведенисенчи санарсене хак пама
    Пултармалла:
    Пер юра юрласа парасси.
    28.09
    16
    Наклонении. Катарту наклоненийе.
    Наклонение. Изъяснительное наклонение.
    1
    Сене тема анлантарни
    Наклонени мен икенне пахса тухни
    54 хан-ру
    29.09
    17
    Вайа тата халах юррисен поэтики.
    Поэтика хороводных и застольных песен.
    1
    Вереннине аса илесси
    илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем: санарсен тытаме, сава виси, челхе илеме
    Халах юррисене тишкерме пелмелле
    Пер юрра тишкересси.
    01.10.
    18
    Сочинени сырасси
    « Манан илеле ялам!»
    Сочинение “Как прекрасна родная деревня”
    1
    Сыру асталахне якатмалли урок
    План тавасси: шухашсене терес йеркелесе сырасси
    Пелмелле: вереннине петемлетме
    Пултармалла: терес сырма
    сырса петермелле
    02.10
    19
    Вайа- халах юррисене сиреплетесс.
    обобщение изученного о народных песнях.
    1
    Вереннине аса илесси
    илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем: санарсен тытаме, сава виси, челхе илеме
    Вайа юррисене тишкерме пелмелле
    Юрасене аса илсе кроссворд тавасси
    05.10
    20
    Хальхи вахат
    Настоящее время глаголов.
    1
    сене темана анлантарни
    Хальхи вахатри глаголсене пахса тухни
    Суйлав диктанче. Творчество есе.
    Пелмелле: хальхи вахат
    Пултармалла: терес уйарма
    57 хан. Глаголсене хальхи вахатра веслесси.
    06.10
    21
    Килти вулав уроке «Юра – чун усси»
    Внеклассное чтение. “Песня- душа народа”
    1
    Хуташ урок
    Юра этеме пурнасри йыварлахсене сентерме халах тытса пыракан ыра йеркепе пуранма врентнине анланни.
    Юрари санарлах
    Пелмелле: Вулана произведенисенчи санарсене хак пама
    Юра синчен сырасси.
    08.10
    22
    Хальхи вахатри глаголсене терес сырасси.
    Правописание глаголов настоящего времени.
    1
    сене темана анлантарни
    Хуташ урок
    Менле сырмаллине пахса тухни
    Терес сырма веренни
    анлантару диктанче.
    Суйлав диктанче
    Пелмелле: хальхи вахат
    Пултармалла: терес сырма
    64- меш хан.
    09.10
    23
    Сеспел Миши – сунми салтар
    Жизнь и творчество М. Сеспеля.
    1
    Хуташ урок
    Сеспел Мишин чан-чан патриот пулнине анланни
    ыйту-хурав; каласу; словарь есе илемлех мелесене тупни;
    «Иртне самана» савари символсем, илемлех мелесем
    Пелмелле: Автор пултарулахне
    Пултармалла: Илемлех мелесене тишкерме
    Савва пахмасар веренесси.
    12.10
    24
    Пулас вахат.
    1
    Хуташ урок
    Пулас вахатри глаголсене уйарма веренни
    Теори материалепе паллашни: ыйту – хурав:кенекепе еслесси, словарь есе
    Асархаттару диктанче.
    П.лмелле: пулас вахат
    Пултармалла: терес уйарма
    66- хан. Гл. пулас вахатра веслесси.
    13.10
    25
    Сеспел Мишши. «Хурса шанчак»- паттарлах, секленулех хавхисене мухтани. Тема, идея, проблема стихотворения М. Сеспеля “прошлое”
    1
    Хуташ урок
    Сава поэтикине анланни
    Сеспел поэзийен асамлахне пур енлен усса пани
    халаха тереслехшен керешекенсем, паттарлах, секленелех хавхисене мухтани.
    Пелмелле: Автор савара мен синчен каланине Пултармалла: Илемлех мелесене тишкерме
    Тропсене сырса илесси.
    15.10
    26.
    Пулас вахатри глаголсене терес сырасси.
    Правописание глаголов будущего времени.
    1
    Хуташ урок
    Пулас вахатри глаголсене терес сырма веренни
    :кенекепе еслесси, словарь есе
    Асархаттару диктанче.
    П.лмелле: пулас вахат
    Пултармалла: терес сырма
    68-меш хан
    16.10
    27
    Сеспел Мишши. «Пуласси» савари сут тенче илемлехне пусмар тенчи сивлек сан-сапачепе хиреслетсе катартни.
    Анализ стихотворения М. Сеспеля “Стальная вера”
    1
    Хуташ урок
    Сава поэтикине анланни
    ыйту-хурав; каласу; словарь есе, илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем
    Пелмелле: Автор савара мен синчен каланине Пултармалла: Илемлех мелесене тишкерме
    Илемле вулама веренесси
    19.10
    28
    Иртне вахатъ. Перре иртне вахат.
    Прошедшее время глаголов. Однократное прошедшее время.
    1
    Хуташ урок
    иртне вахатри глаголсене уйарма веренни
    Морфологи тишкеревне
    Пелмелле: иртне вахатан аффиксне
    Пултармалла: ытти вахатри глаголсенчен уйарса илме
    72хан глаголсене веслесси.
    20.10
    29
    Сеспел Мишши. «Пуласси» савари сут тенче илемлехе.
    Лирический герой стихотворения М. Сеспеля “Грядущее”
    1
    Хуташ урок
    Сава поэтикине анланни
    ыйту-хурав; каласу; словарь есе, илемлех мелесене тупни;
    Илемлех мелесем
    Пелмелле: Автор савара мен синчен каланине Пултармалла: Илемлех мелесене тишкерме
    Савари теп санара тишкересси.
    22.10
    30
    Сочинении «С. Мишши саввисем»
    Сочинение «незабываемая поэзия М.Сеспеля».
    следующая страница >>

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *