1уьйранна, 23-чу февралан 1944-чу шарахь пхийттара мел ваьлла боьрша стаг ,цомгуш а ,къена а ,к1елвисина воцург ишколашка а, маьждигашка а д1акхайкхина.Оцу дийнахь Ц1ечу Эскаран деза де дара ,цхьана а стагана дагахь дацара и де иштта инзаре хир ду аьлла . Россин паччахь-Сталина къасттийна дара и де,цу дийнахь йолаелира операци «Чечевица». Немцойн оккупанташна г1о деш,Даймахкана муьт1ахь бац аьлла баьххьана даьккхина, дерриге а нохчийн къам махках даккха долийна.Оцу шини-кхаа дийнахь б1е эзар цхьа а бехк боцу адам х1аллакдина. Х1усамашкара нах арабаха болийна, кечам бан пхиъ- итт минот хан бен ца луш, къена, цомгуш верг, вада г1ертинарг вуьйш. Некъана кара х1ума эцча,машенашна т1е нах дуккха ца тарлора ,цундела кхуьйсущ юхакхуьйсура, нахера схьа а йохуш: галеш, юрг1анаш, г1айбанаш. Цу ирчачу деношкахь адамаш гул а дина, бежнаш лелош вагонаш чу а бухкуш, виъ б1е эзар стаг Казахстане, Киргизе д1абигна. Ткъа некъ инзаре беха а, хала а хила, эзарнаш х1аллакхила шело,мацалла, цамгарш ца лайна. Кхин нах д1абига вагонаш ца карийча, герз детташ, багош, кортош дохуш бабина. К1елдисина ялта дагийна, цунна мета д1овш детташ яах1ума охьакхийсина, обаргашка, Сталинан эскарна дуьхьало йина кхечу махка д1адаха ца тигна адаме и д1аьвш даийта. Инзаре дуккха адам х1аллакдина цу деношкахь. Галанчожски районехь Хьайбаха юьртахь нах д1абига вагонаш ца хилча, говраш лелош хила божли чу а боьхкина, ворх1 б1е эзар стаг вагийна, полковник Гвишианис приказ а делла. Нах д1абигначул т1аьхьа ч1ог1а ирча сурт дара х1оьттинарг, дайина адамаш массанхьа а дара: г1алахь, ярташкахь, чохь, уьйт1ахь, некъаш т1ехь. Уьш д1абуьгу вагонаш юьзна яра. Божарий а, зударий а, кегий бераш а тетта чубоьхкинера. Ткъа дийнахь д1абигара уьш Сибре. Хьож,мацалла ,делхарш, узарш, берийн маьхьарш- х1инца цхьаммо тергалдеш дацара. Некъ т1ехь дела адамийн дакъош лестош аракхуьйсура, вагонаш цхьа а минотан т1аьхьйиса йиш йолуш яцара. Нах х1аллакбина ца 1аш , вайн истори, вай къам мичара ду ца хаийта дуккха исторически документаш,книгаш, архиваш Соьлжа- г1алахь гул а йина ягийна. Дуккха а памятникаш, чурташ, б1аьвнаш, хиллий техьа аьлча санна,йохийна Сталинан эскаро. Цу шийлачу махкахь мацалла ,чуваха меттиг боцуш, шело ца лайна дуккха а нах кхелхина. Кхойтта шо хан яьккхина Сибрехь. Ц1а доьрзур ду я дац цхьаьна хууш дацара. Россин паччахь Хрушев х1оттинчул т1аьхьа, реза боцуш дуккха а политикаш боллушехь, приказ а делла нохчийн къам ц1а дерзийтина. Дуккхачу шерашкахь сатийсина де т1екхаьчча аьлча, наха тешаш бацара, церан даг чохь дерг, церан ойланаш, церан сатийсамаш,шадерг а Даймахкаца доьзна дара. Амма ц1акхаьчча церан халонаш чекх ца евлира, бухахь дисана х1ума дацара, церан юхах1отто дийзира шайн керташ, ц1енош, шайн дахар. Ткъа и дерриге а х1умма дацара, цара 23-чу февралахь лайн халоне хьаьжча. Нохчийн поэто Бисултанов Аптис нохчийн къам махках даккхарх лаьцна даздина ч1ог1а хаза мог1анаш ду,ткъ уьш дало лаьа сунна : Т1апа куйнаш дайри шуна , Гуо беш салти байри шуна , Эхартахь бен хир дац баьхна, Къемата – де дайрий шуна? Доруш, тоьгуш марчо доцуш , Доккхуш, доькъуш саг1а доцуш, охкуш, кечдеш латта доцуш, Синош догуш дайрий шуна? Къа лерина маршо езарг, Пхьа лерина Дела везарг, Шира Нашха, нохчийн безам, Ц1ергехь ягош яйрий шуна? Оцу кхойтта шарахь цара лайна хало вайна цкъа а магойла! Цу шерашкахь кхелхинчарна Далла гечдойла!
Автор: Хамхой Дауд Г1алг1ай эздел Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна – аьле! Кхы оалаш да, “Эздел долчча – сабар да, – сабар долча – денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.” Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да – нана, воша – йиша, даь -йиша, даь воша, наьна – йийша, наьн – нана, даь – да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел. Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: – наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь – эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар – из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша – да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. “Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха” яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из. Вешийцара эздел Воша хьол воаккхаг1а вале, цо хьайна ду хьехар хьаэцар, цун сий дар, шоаш цхьаь дале а, наха юкъе дале а. Хье ваг1ача ц1аг1а из хьачу ваьлча хьалураэтта из маг1а ваьккха 1охоавар, цунга хьажар, даа мала оттадар, цунца 1и мерза хилар, тийша болх боацаш дог ц1ена хилар. Хье г1улакха вахийтача чехка из г1улакх даь юха вар, из цхьанна а хана цунна харц ца лер, фуннаг1а т1акхоаче а цун га доаккхаш хилар. 31амаг1а вола воша вале, цох къахеташ хилар цунна нийса хьехар дар, адамий оамал цунна хьехар. Доттаг1чунца, новкъостаца, юртархочунца малаг1а никъ лелабе беза, цунна д1ахьехар. Эздел, г1улакх, сабар хила дезалга дувцар. Деша ваг1аш дика деша дезалга. Балха вале дика болх бе безалга. Миччахьа воде а нахаца тарвала везалга. Хало т1аеча сатоха дезалга, цунна хьалха дахар. “Воша веший – хьу берза” яхад вай даьша. Цо даь дика во а хьайга кхоачилга ха деза хьона. Ший нана, йиша, наьна йиша, даь йиша ше – массе бола кхалнах лерх1аш хила везалга. Вешийца санна, даь веший во1аца хила деза аз дувца г1улакхаш лорадеш. Даь веший къонгий, мехкарий, шучий, мохчий, ноанахой боча лелабе беза вай. Ца хьоадича даргдац хьаьшашцара эздел Г1алг1ай къаман даиман хиннад хьаша да лоарх1аш. Хьаьшийна лаьрх1а латташ хиннад ц1а, хьаша веча хьаьна, мерза шу оттадеш хиннад; Юрта мел вар хьагулвале, доккха ловзар оттадий сакъердаш хиннад. Кхаь ден, кхаь бусс, цунга хаттар деш хиннадац ше хьа ца аьлча ше лелабу никъ. Нагахь санна хьаша да воаг1ача хана фусамда ц1аг1а веце, фусам нанас, чу боахаш хиннаб хьаший, чу довла оалаш хиннад фусамда укх сахьте чукхоачаргва вайна оалаш хиннад, кийча йола тух-сискал 1ооттаеш хиннай. Т1ехьаг1а юхава безам хургболаш хьаша совг1аташ а дале новкъа воаккхаш хиннав безаме. Къам бе доацаш, моллаг1а къаман, из хьаша вале а цхьатарра лоарх1аш хиннаб г1алг1ай! Шоаш болча вена хьаша б1арга са санна лоравеш хиннав г1алг1аша, из леш а хиннав шек ца волаш цунна во ца хилийта. “Хьаша ца везар – Далла везац”, оалаш да г1алг1аша. Эздий г1алг1ай къам массехана а хиннад хьаьший сийдеш, иштта хургда дуне мел латт. Уц – ц1аьшцара эздел, къаьстта лорадаьд, г1алг1аша массехана х1ана аьлча уц – ц1ай ба а ба бехке нах. Шой з1амгсаго дог доаха йо1, хьан – малий хайначул т1ехьаг1а, цкъа, шозза, кхозза нах а бахийте ехаш хиннай саг. Йо1 езаелча з1амсаго, из йо1 йолча даьшца, йи1ий ноанахошца, юртахошца, йи1ий, эздий оамалашца – ший дика г1улакхаш д1ахьокхаш хиннад. Водаш уж нийсбелча киса кховдаш хиннав з1амсаг, уст-йижарашта кегий хьамаш эцаш хиннай. Новкъа болхаш нийслой уж бига беззача д1абугаш хиннаб. Шой юрта нийсбелча шоашцига чу а биге хьаьший беш хиннаб царех. Йо1 йолча даьшта шийца дика ц1и йоаккхийташ д1ахозийташ хиннай. Йо1 йолча даьша з1амсаг юртахошка, лоалахошка хоатташ а хиннав. Тахан а хоатташ оамал я. Харцахьа лелача, воча з1амсагага, д1а а луц йо1. Эздел, г1улакх, сабар долаш хьаьнала къахьегаш, нахаца тарвала ховш, наха, мехка, накъаволаш хила веза г1алг1ай з1амсаг. Т1аккха йиш хургъя цун мичча а хана, майрра моллаг1ча коа, шийна саг еха нах бахийта. Духхьашха нус гучаяккха болхаш, хьош хиннад 1а1а, дошо г1оз е г1алкхаш, кач олла дошо хьайкал (жай), кхы дола совг1аташ, масала гурмали, йовлакх ишт. кх.д. Г1алг1ай яхь хиларах наха нийсса хила г1ерташ деш хиннад уж совг1аташ, дале а торо дикаг1а йолчо, совг1аташ дукхаг1а а, маьха дезаг1а луш хиннад. Шийгара несо а луш хиннад, з1амига совг1аташ, тхьамка чулеладу ц1ораш (т1ормигаш), сахьата, тепча, инзаш, пезгаш, палчакхаш. Уж ше яр несо ше хьаяь, eгa а хиннай. Цул совг1а цхьацца мерех хьекха йовлакх а хиннад цу совг1аташца. Совг1аташта юкъе геттар деза лоарх1аш хиннад дуфи далар. Нускала бийса йиллача, юртарча, гаргарча, кагирхоша, мехкараша кийчо еш хиннай, саг йоаг1ача сакъердара, хьалххе а белгалъеш хиннай, деша говза, метта шаьра йола йо1, иллеш – яппараш ала. Деша совле яьккха деш хиннад из, наха сакъердам бе. Из тайпа х1ама вайна юкъера д1адаьннад ткъестлаг1а б1аьшаре кхоачалуш, т1къоалаг1а б1аьшаре д1айолалуш. Замей мехкарий, кагийча нахаи, фусамера мехкарий фусамерча кегийча наха е в1аший духьала отташ хиннаб, бегашта зоахалолаш дувцаш. Цу йиъъе тоабан ши – ший тхьамада хиннав. Нускал кечдеча юкъа, кагийча наха в1аший дог – безам эцаш эздий бегаш беш, говза хаттараш а деш, бегашта зоахалолаш а дувцаш ха йоаккхаш хиннай. Из тейпа х1ама 1980 шерашка д1адаьлар мехко яьча ва1адаца. Замешта юкъера воаккхаг1чунга, къонаха юха йоалае алал тхона, шой кегийча нахага, из хиннад говр хьовзаейтал тхона яхилга. Т1аккха дикаг1а ховча з1амсаго говр хьовзаеш хиннай, ши циск в1ашаг1латтал мара доацача готтача коа, из йисте ваьлча цунна баркал а аьле. Юха а оалаш хиннад, замей мехкарий тхьамадага йи1иг цхьа ладувг1а йиш лакхийте самукъа даккхийтал тха аьле. Дуккха ловцаш а да нейца доахаш. царех ца1 ба “Эздийча тайпана эздий найц хилва хьох аьле. Цхьаькха да укхаза дувца дезаш. Замеш коа д1ачубаьлча коа 1охайша баг1аш боаккхий нах хулаш хиннаб, кагийча наьха тхьамада оалаш хиннад – мехкарий тхьамадо дехар деш хиннад, боаккхийча наьха тхьамадага халха вала аьле. Из халха воаккхаш а хиннав, из халха ваьнна ваьлча ловзар д1адоалаш хиннад, д1адерзадеш. Ловзар д1ахьош, ловзара доал деш, йиший во1 вале а е найц вале цхьа з1амсаг хиннав цу коа. Иштта хоза хиннад хьалхаг1а, йо1 яхар-яр. “1а такханза 1аьхар мо, з1амига я хьо. Доаккхача хьаькъала да хьо хиннаяцар, аьнна хьона бехк т1акхоачийтаргбац оаха, ховча хабар а дийца, ца ховча дош а дийца. Дешах даьри а даь, оапех ахча а даь. Хьа са 1ехадергдолаш а дац тхо. Юстара бола безами шун дага йола уйлеи хьоца лелае дага хьона а ма дохалда, хьоца лелае дага тхона а ма дохалда. Х1ама т1ехболча безамца хила деза вай т1ехболча безамца хилча, ингале оаркхилгача чу улла улхий модз мо безаме йоаккхаргъя вай в1аши мел йоаккха ха…” Балхацара эздел – из фу эздел да ала тарлу, балхацара дар, из да. Балха вахача, хьайца болх беча нахаца тарвала хар, 1и мерза хилар. Хьай балха декхар дизза кхоачаш дар. Тийша болх боацаш болх ц1ена, дика хьабар. 1айха кхоачаш бергба аьнна болх бизза кхоачашбар. Белха д1аяхийта хьаенна материал лораяр, лочкъа ца яр, къайлаг1а ца йохкар хьайна пайда эца. Цемент яр, кирпишк яр дог1а к1ала ца йоахийташ лораяр. Хье болх баь ваьлча хоза ловца баккхар, балха воаллаш къаьдвелча эг1аз ца ахар, сардамаш ца дахар, хьайна улув боахкачар дер хьадар, болх беш воалчоа б1ара хьежаш 1охайна ца ваг1ар, хьай дакъа хьалаьца хьайна могар хьа дар. Из дакх-а балха эздел. Дешарцара эздел Дика дешар, шийна наха т1ехьаг1а накъа даргдолаш ше деша дешар, ший дешарца, шийна ший мехка пайдане хилар, из да дешара эздел. Ший хьаькъал наха, зене зуламе ца хилийтар. Ше дийша ва яхаш, уйла сом ца ялар, кура ца валар. Х1анз дийша ваьннав со аьнна ца дешаш ца сацар. Даиман дешаш хилар, шийна цаховр 1омаде г1ертар. Бусалба а, дунен а дешар деша г1ертар. Из да дешара эздел. КхалнахацаРА эздел Хьай нана, наьна йиша, даь йиша 1айха лоарх1аш мо массе бола кхалнах лархьар. Моллаг1ча къаман кхалсаг яле а цун сий дар вай декхар наьнаца, йи1ийца, несийца, ший никъ лела бар эздел доаца, ийрча г1улакх хьайгара б1арга ца дейтар царна. Безаш, хьесташ, боча лела бар. Уж болча эздий доаца дош ца оалаш, мотт хоза бувцар. Совг1аташца хьаста езар хьастар, ала дезача царга к1аьда дош алар, вай декхар да. Хатта дезачунга х1ама хаттар царна дика хетаргдолаш массе йолча кхалсагаца, к1аьда-мерза хилар вай декхар да. Вай кхуврч шел ца болийташ хьа боаг1а уж массехана. Ноаной, йижарий, мехкарий истий вай вахар мерздаь, хоздаь вайца бахаш ба уж. Г1айг1а, бала, хало – отто, дегай г1озал, вайца екъаш хьабоаг1а уж. Вай къаман эздий, турпала кхалнах уж хинна бецаре, вай хургдацар, дунен сердал гогъяцар, из ха деза вайна массанена а. Цар 1омадаьд вайна дерриге а. Эздел, г1улакх, эхь, сабар, яхь, мотт, деррига царгара 1омадаьд вай, из диц де оамал бац вай. Вай б1аргий са санна боча лелабе беза вай дунен чу мел бола кхалнах. Уж ца хуле цхьаккха хургдац. Й1овхал, сердал, безам, дезал, кхуврч, деррига доацаш хургда. Кхалсага сийдеш вай хуле, вай къаман сий лакха латтаргда. Хала хете а вайна юкъе цар сий ца дераш болаш ба. Моллаг1а йо1 хозъелча, вахе дат1а а кхийте йодайий, ший цунца дийца-аьнна х1ама деце а, ше цунна ца везаше, раьза е г1ерташ ший хур деш хул цхьабараш. Эздел, г1улакх долча з1амсаго из дергдац. Денал долчо наьха кхалсаг а ший йиша санна лелаергъя, шинна даь чам болаш гаргало а хургья цунах. Далла хоастам ба 1овдала бараш вайна юкъе кезигах болаш. Дала аьнна дале уж а кхетаргба, Дала хьаькъал денна, нийсача новкъа боахалба уж! Нийсархошцара эздел Хьай ханнарачунца а леладе деза эздел. Хье волча веча веза хьаьша ваь ларх1а веза. Хьайгара г1о дезалга хайча оарцаг1а вала веза. Дика, во цунга деча ваха веза. Деха веча дала деза, хаьттача хьайна ховр ала деза. 1уйре дика, сайре дика ювца еза. Хьайла эсалаг1а, 1овдалаха ца хеташ хьайна нийсса ларх1а веза, хьай нийсархо. Наха юкъе дакъа долаш, д1ахьош хила веза. Хьо доле а бакълуш хила. Харцвар 1ото1оваь, бакълур хьаллаца веза хьайна зе хуле а. Эздел, г1улакх леладе, массанеца цхьатарра. Хьай сий ду 1а наьха сий дой. Эздел леладаьд аьнна к1алвуссаргвац хьо. Шун т1ара эздел “Шуно вовзийт эзделаца вар, эздел доацар» яхад вай даьша. Х1ама даа 1оховча хана бисмал а цадаккхар. Кулгаш дила ц1ена хилар. Х1ама юаш дукха ца яар, хьаэцар 1оюллар, сабарца йийллар, дуккха х1ама багаа елла дукха мочкхалаш ца дахар, массарел т1ехьа висса нах хьайга хьежа ца бар, е массарел хьалхаг1а йиа а ваьнна нах хьайна б1ара ца хьежабар. 1охар, хьалг1аттар а эздий хилар. Х1ама йиа ваьлча алхьам дешар, г1улакх деш лаьттачоа хоза баркал алар, фусам даьшта, барт, безам, беркат Даьлагара дехар. Къамаьл дара эздел Къамаьл деча хана хье ала воаллар лоацца д1аала хар. Мотт к1аьда, мерза бувцар. Хьайга хоатте хьайна ховр, хетар д1аалар. Хьайга ца доаг1а къамаьл ца дар. Дукха лувш хье наха сов ца валийтар, хьайна дайна дале а наьха г1алаташ ца дувцар. Довна юкъе воде, тоам, машар бувцар. Маслахьат хургдола оаг1ув лахар. Миччахьа воде а хьай метта доал дар. Ала дезача дош алар. Сацавезача соцавалехьа саца хар, кулгаша 1ойилла шахьар, метта йоагаю. Туро, тепчо ца1 вийнав, метто ийс вийнав оал г1алг1аша. Мотт доал де дезаш х1ама я. Метта доал де хар хьаькъал да. Модз санна мерза ба мотт. Сим мо къаьхьа ба мотт. Ше лебарга хьежжа Мулакх де отт. Доал делаш метта. Чов хургъйоацаш керта мерза хилийта оала дош, к1аьда хилийта бувца мотт. Эггара дукхаг1а къинош дер мотт ба метта доал ца дер халача оттаргва, метто сага сибат хувц, ийрча ваьккхе доаду куц. Доал делаш метта. Гаргалон эздел Гаргало ларх1ар. Гаргарча сага дика, во хьаллацар. Дикан т1а, вон т1а вахар, хьайгара доаг1а дакъа хьалацар. Йоаг1аш, йодаш моттигяле из санна г1адваха дог делаш хилар. Дала деза хьоалчаг1 далар. Ахча, рузкъа дезаш вале цун из д1адалар. Водаш, воаг1аш нийсвелча цунга к1аьда мерза, дахар денар хаттар. Хьайна бехке кхалсаг нийслой кара кхайде ахча далар, ахча д1а ца эце, тормига чу йолла берашта яа, мала хьама эцар, машена т1а 1от1ахоаяь ц1айигар вай декхар да. Нахаца довна ваха вале гаргара саг, сихха оарцаг1а вала веза цунга хьаллаца, ма хулла сихаг1а дов к1оарг долале машар бе хьажа веза, из бехке воацаш цунга г1елал яхье, харцо ювцачоа д1ахайта деза из цхаь воацилга, харцо чакхяргъйоацилга. Вала ца везар венна из воалле хаттар дена, д1аотта веза цунца бала бекъа ше цхьаь воацилга цунна ховргдолаш, хьайна из новкъа долга д1ахайта деза. Хаьде д1айоал лела ца ю гаргалол. Ший дас лелаяь гаргалол лелаеш хила веза во1. Хьо волча саг хьаваг1 ац хьо д1а ца воде. Къамашца тарлуш хьабаьхкаб вай дай шоаш мел бах. Гоннахьа дахача къамашта юкъе дукха хиннаб г1алг1ай доттаг1ий, эрсий, х1ирий, г1аьбартой, селий, викалаш хиннаб г1алг1ай доттаг1ий болаш нохчий бувца мича беза, уж вай ворх1е даь хана денз хьа вай вежарий а болаш хьабоаг1а вайца машаре бахаш. Хало, атто, къел, моцал екъаш. Вайна эшшача метте оарцаг1а болаш. Теш со дуне мел латт из иштта хург хиларах. Цхьанна къаманга во ма доаг1алда саг оарцаг1авала везаш. Дала ма дахьалда саг пхьа хьаьрча, кхыча къаман ший доттаг1 волча ший дезал а шийца д1аводаш хиннав саг. Вокхо д1ат1аийце шийна мога г1о – новкъостал а деш хиннад. Цун масалаш да. Вай долча хьаиха вай бераш д1аиха а дукхха моттигаш а я. Эрсаш цунах куначество оалаш хиннад. Кхыча къамаг1а вола ший доттаг1 лоравеш боча лелавеш хиннав г1алг1аша. Ший ц1а, ший боахам, цунца бекъаш а хиннаб. Из леча леш а хиннав цунна га даьккха. Иштта эздел, г1улакх, денал долаш хьабаьхкаб вай дай шоаш мел бах. Доттаг1цара эздел. Шой са санна боча долаш леладаьд г1алг1аша. Хало, Г1айг1а, бала т1абарах д1а ца кхоссаш цар массехана лорабаьб, лелабаьб шой доттаг1ий. Боахам, доахан кходаьдац царна эшаш хилча. Вала везе кийча хиннав доттаг1чунна г1улакха, шой нанас ваь вошо мо, дукха везаш лелаваьв шой доттаг1а. Доттаг1чоа кходаь х1ама леладаьдац г1алг1ачо. Дунен чу ц1и хеза да вай къам тешаме да яхаш. Вай къаман дуккха а хиннаб доттаг1ал леладе ховш, денал дола къонахий. Т1ем т1а чов хинна 1овежар, ше лергвале цига ца уллийташ ара воаккхаш хиннав г1алг1ачо, моллаг1ча къаман из саг вале а, цун массалаш дукха долаш да, т1ом баьчарна из ховш а да. Вайна Дала ма эшаволва дика доттаг1, моллаг1ча къаман вале а! Доттаг1ал, машар, безам масседолча къаман а беза. Дуненчу даим машар хилба. Барт, вошал, доттаг1ал ч1оаг1лулда х1ара денна. Дуне мел латт, вахар тоалуш, хозлуш дахалда вай. Берашцара эздел Вай массане а сил дукхаг1а безаш кхебу вай дезал. Уж дика кхебар вай массане а декхар да. Наха зене, зуламе хургбоацаш. Ламаз, марха, долаш Даьлах тешаш, кхерам болаш, имане болаш хьалкхебар вай декхар да. Царна x1apa денна дика хьехар деш, воашкара дика г1улакхаш б1арга дайташ, царна масал хургдолаш леладе деза вай мел леладер, дика хила деза вай мел дар. Берашта хайта деза шоаш молашба, шоаш мичара хьабаьннаб, шой тейпа, къам малаг1 да ховргдолаш, кхыча къамашта баха лела ховргдолаш, массанеца тарбала, доттаг1ал леладе ховргдолаш. Дешар дешийта деза, хьаькъал долаш уж хургболаш. Эхь, эздел, г1улакх хьехаш дика, во къоастаде ховргдолаш. Шой Даьхе езаргъйоалаш, Даьхен 1алам бона леладергдолаш. Дас, нанас яхар дергдолаш, щоаш къабелча шоаш кхоабаргболаш, шоашца дика хургболаш, нахаца 1и мерза хургболаш. Кхы а дуккха да берашта хьалхадаха дезаш. Берашца мотт хоза мерза бувца беза, хьехар деча хана, чувха а ца беш, хьай ма хулла хьесташ дайта деза берашка хьадайта х1ама. Къоаношцара эздел Воаккха саг моллаг1а вале а, моллаг1а къаман вале а, з1амаг1чо ларх1а веза. Воаккхача сага сий де деза, цунна фу эш, фу деза хьажа веза из кхоачашде деза. Водаш, воаг1аш хьайна къоано нийсвелча, 1уйре дика ювца, сайре дика ювца хьайгара молаг1а г1о – новкъостал деза аьле хатта цунна дезар, эшар, кхоачашде хьажа, вига веззача д1авига, кхыча юртара вале хье волча чу вига даа, мала дале кхаба, ламаз дайта, сала1ийта, т1аккха ц1а а виге хьа вола. Къоано волча 1о ма ха, дар-доацар дувцаш мотт дукха ма лебе, вела ма вела, керта т1а кий йоацаш б1арга ма вайта, ц1ог1а хьекхаш къамаьл ма де, цунна хозаргдолаш. Цо фуннаг1а хьайга оале а юха духьала йист хиле юхь ма йоагае. Хьайна ца ховр, хье шек вар, цунга хатта, цо жоп лургда хьона шийна ховчох, из хьол дукхаг1а ваьхав, цунна дукхаг1а дайнад х1ама б1арга, из хьол дукхаг1а лаьттав халонашта духьала. Цо хьо моргаш дукха кхебаьб хьехар деш. Ший хьехамца харц ваьннар, нийсача новкъа ваьккхав. Къоаной боацаш ма дуссалда вай, г1ийла бой мо укх лаьтта даха “маг1а баьрче къоано а, ц1ен юкъе ага а ма эшалда вайна” яхад вай даьша. Юкъара эздел оал массаволча сага леладе дезачох. Да, нана ларх1ар, вахар, вар, гаргалол лелаяр, доттаг1 ларх1ар, воаккхаг1чун сий дар, з1амаг1чох къахетар, кхалсагаца эздел леладар, ноанахой ларх1ар, даьхой ларх1ар, лоалахошца, юртахошца, мехкахошца леладе деза эздел, саг йоаг1аш, йодаш, леладе деза эздел, уст – ц1ай ларх1ар, дохкача, эцача леладе дезар. Довхочунца леладе деза эздел, балха, така, ара, ц1аг1а, хьоашалг1а, уст-ц1аьшка, ноанахошка, лоалахошка, хьунаг1а, x1apa, мангала гота.леладе деза эздел. Сесагаца, дезалца леладу эздел, х1анз мел дийцар къаман юкъе лелаш дола эздел да. Массане а леладе дезаш да. Несий эздел Нус хила еза ший маьрц1ай лерх1ам болаш. Маьрда, маьрнана, маьрвоша, маьрйиша, маьрвеший къонгаш, маьрноанахой, цун тайпан нах. Нус хила еза чувена саг везаш, елаенна безаме, тух сискал кхо ца деш. Маьра да волча 1а ца ховш, мотт ца боасташ цо ше бастийталца, баьстачул т1ехьаг1а дукха ца лувш ший метта доалдеш. Ала, дита дезар ховш. Ше оала дош, к1аьда, мерза оалаш. шийга иистхилча эхь хеташ ц1ий луш. Иштта маьрнанаца, маьрвешийца, маьрйишийца хьакхашта ца йоалаш ший мотт лорабеш. Массарел хьалхаг1а хьалг1отташ, массарел т1ехьаг1а южаш, ц1аг1а коа – карта кулг д1акхоачаш. Ше д1атоха кулг ц1ена тохаш. Массанеца елаенна ше езаргйолаш. 31амига бер мара деце, маьрц1ешкахьара мел вар лоарх1аш. Ший оамалца, ший меттаца нах в1ашкаувзаш, наха тоам бар дувцаш, хьанга фу дувца деза ховш, массанена товр де ховш. Дикал яккха хала дале а, маьрц1аша зувш, цун дикал вол. Дика нус маьрц1аьшта дукха езаш хул. Таьзета леладу эздел Кодам эзделца бувца беза, сагага кхаьча бала хьайна новкъа болга хайташ хила еза из бувца оаз. Кодаме вела йиш яц. Ца доаг1а къамаьл де йиш яц. Кодаме нахаца ду1а деш венначоа къахетам бехаш, Даьлага кхайка веза, дакъа ламаз де деза, мух бе беза. Саг д1аволла кашамашка ваха веза. Цига де деза декхараш кхоачашде деза. Фусам даьна хьайгара г1о – новкъостал эший хьажа веза, хье чу вахалехьа. Барзкъан эздел Хьайга товш доаца барзкъа т1а ца дувхар. Кога з1амига маьчи т1а ца ювхар, геттара готта хачи, т1а ца ювхар. Хьай къаман доаца, хьа къамо т1а ца дувха барзкъа т1а ца дувхар. Хьай дег1а маьженаш б1арга гургйола лоаца барзкъа ца дувхар. Наьха доаца барзкъа т1адийха кечлац 1овдал вар мара. Моаршал хаттара эздел Сагага моаршал хоатташ хатта деза, велавенна хозача, мерзача оазаца, хье г1адвахалга сага д1аховргдолаш. Хьо волча варах саг дехке варгвоацаш, ц1аькха а юха ва безам хургболаш. Хьо эздий саг волга цунна ховргдолаш. Вай даьша моаршал, денал эздий хоатташ хиннад. Ц1аг1а мелволчун, юрта мел волчун могашал хаьттачул т1ехьаг1а, коара хьайбай хьал хоатташ хиннад, хаоттам хоатташ хиннаб. К1а, борц, мишта хиннаб хоатташ хиннад, жа, доахан дийба дий хоатташ хиннад. Лоалахошцара эздел Лоалахошца тар вала веза. Хьайгара дийхар, дала йиш яр д1адала деза. Хьайна эшар хьадеха деза. Дика, во деча царца хила веза. Д1ачу, хьачу хила веза. Хала дале цхьа долча х1амашта са тоха деза. 1айха оалар хоза ала деза, лоалахо кхетаргволаш. Пайдане доацар ца дувцаш, г1алаташ а ца лехаш ваха веза, эздел, г1улакх лела деш. Лоалахо хьона бехке ва, къемат дийнахьа хоат йоах хьай лоалахошца мишта хиннав хьо аьле. Дала сабар, сатем лулба вайна лоалахошца тар дала ха. Ший дег1ацара эздел Эздел долча саго хьунаг1а ше цхьаь вале а дергдац, сагага товш доаца ийрча х1ама. Ший дег1а маьженаш лораергъя во х1ама ца дейташ. Кулгашка дика г1улакхаш дейтаргда ший сий дергдолаш. Когашка барал дайтад дикача новкъа, б1аргаш лекхаргдац лекха ца дезача. Б1ехача уйлашка бех дайтаргдац ший дог. Даьлацара безам сов боахаргба ший дег чу, ц1ена 1амал еш, ший мотт лорабергба г1ийбатах. Из да сага ший дег1ацара эздел. Хьайбашцара эздел Хьайбашцара эздел лела дар да царга ханнахьа хьажар, даа х1ама далар, хий моладар, ц1ендар, царна етташ, 1етташ, царца къиза ца хилар, ханнахьа д1алахкар, ханнахьа духьала ваха чу доаладар. Царна сардамаш ца дахар уж чу дахка т1ехьа диссача. Царца къахетаме хилар. Декхар да оакхарий а доаца деш лорадар. 1аламацара эздел Хьунаг1а гаьнаш харцахьа, бакъахьа хеда ца яр. Йоаг1ача, ца йоаг1ача ц1ераш ца еттар. Хьасташ б1ех ца дар, царчура хий даим ц1ена хургдолаш царна доал дар. Вай даха юрташка нувхаш 1оца кхувсаш ц1ена лела яр вай декхар да. Вай наькъаш тоадар. Г1алг1айчен хоза 1алам толха ца деш вай т1ехьенна дитар, вай массане декхар да. Вай даьша вайна дитад ер толха ца деш тахан вайна гучча тейпара хоза долаш. Хьара саго цхьаццача вай д1айог1е кхы а хозаг1а хургба вай мохк. Вай хоза 1алам лорадар вай массене декхар да.
Ирыстон – мё зёрдёйы Мё райгуырён бёстё – Республикё Цёгат Ирыстон – Алани у Уёрёсейы Федерацийы субъект. Хауы Цёгат Кавказы федералон зылдмё. Йё сёйраг горёт у Дзёуджыхъёу. Зёгъён ис, рагон, культурон ёмё историон цыртдзёвён кёй у, уымён ёмё дзы фендзынё бирё зёрдылдарён бынёттё. Мё зёрдёйён у уарзон! Диссаг ёмё рёсугъд у мё райгуырён Ирыстоны ёрдз дёр. Йё алыварс лёууынц бёрзонд хёхтё. Уёлдай удёнцой ёмё ёхсызгондзинад хёссы бёрзонд Хъазыбеджы хох – хёхты бёрзонддёр. Цы цёугёдёттё сё гуыры, уыдон уайынц хъёлдзёгёй, сё уылёнтё алырдёмыты пырхгёнгё. Фёлё дзы ёппёты стырдёрыл нымад у Терчы дон. Ёз дзы тынг сёрыстыр дён, уымён ёмё йыл нёхи поэттё нё, фёлё ма суанг Уёрёсейы хъуыстгонддёр генитё – Пушкин ёмё Лермонтов – ныффыстой се ‘нёмёлгё ёмдзёвгётё. Теркён йё фёндаг цёуы цалдёр кавказаг республикёйыл. Ёвёццёгён, ёрдзёй рёсугъддёр ницы ис зёххыл. Зёрдё райы йё уындёй, алыхузон ёнкъарёнтё мём гуырын кёны нё хёхбёстё. Нё кёмттё ёлвасынц сёхимё адёмы се ’нёкёрон рёсугъддзинадёй, нё улёфён бынёттё бирётён баззайынц сё зёрдёты! Куыд мёхицён дёр! Ирыстон канд йё рёсугъд ёрдзёй зындгонд нёу, фёлё ма у хъёздыг нё диссаджы хорз адёмёй дёр. Нё фыдёлты ном арвнёрёгау айхъуыст ёппёт дунейыл. Ныууагътой нын хъёздыг хёзнатё, истори ёмё культурё, кёцытё абоны онг ёрхёццё сты махмё, кёстёртём дёр. Ёма сё хъуамё хъахъхъёнём, ма сё бауадзём фесафын. Уыдонимё сты не ’взаг дёр ёмё не ’гъдёуттё дёр. Уыдон сты нё адёмы фарн. Уыдон сты мёнён дёр хъахъхъёнинаг! Мах, ирёттё, стём Хуыцаумё кувёг адём. Нё бёрёгбёттём азёй – азмё ёнхъёлмё фёкёсём. Ёз тынг бирё уарзын Тымбыл къохы – Хетёджы бёрёгбон, Хоры Уациллайы бёрёгбон. Уёлдай кадджындёр бёрёгбон та на бинонтён у Джеоргуыбайы бёрёгбон. Мёнмё гёсгё дёр, уымёй сёйрагдёр, ахсджиагдёр бёрёгбон нёй. Лёгты дзуар у Хуыцауы минёвар ирон адёммё, нё фыдёлтё йыл кёддёриддёр ёмё кёмдёриддёр сёхи фёдзёхстой ёмё абон дёр фёдзёхсынц. Уёдё куыд нё загъон нё хорз, фёзминаг фёсивёды тыххёй. Сё алыхуызон ёнтыстдзинёдтёй уыдон дёр хъуыстгонд ёмё зындгонд сты ёппёт дунейыл. Бирётё дзы суанг сё цард дёр суёлдай кодтой бёстёйы сабырдзинад ёмё хорзёхты тыххёй. Ёз, мёхёдёг райгуырдтён ёмё цёрын Цёлычы хъёуы. Тынг зынаргъ мын у. Бирё йё уарзын, кёд дзы цыдёр чысыл хъуагдзинёдтё ис, уёддёр. Уёдё мё хъёуёй цы бирё хорз адёмтё рацыд, уыдонён та сё нымёц бёрёг дёр нёу. Фёлё дзы кёй зонын, уыдон сты, фыццаджыдёр, нё ветерантё, Фыдыбёстёйы хёсты архайджытё, Кодзырты Муслимёт – фёллойы ветеран, Мёскуыйы хъёууон-хёдзарадон равдысты архёйаг, Чекаев Вячеслав ёмё Эльджарты Руслан – Афганы хёсты хъёбатыртё, Сёбётхъуаты Светё ёмё Хёбёлаты Олег – Уёрёсейы Президенты Гранты лауреаттё, Хъантемыраты Рая- Бетъырбухы клиникёйы сёргълёууёг, Хъазыбегты Валерий ёмё Кочынаты Иринё – барадхъахъхъёныны оргёнты кусджытё, Боциты Ирё – Ирыстоны телекомпани ёмё радиойы журналист, Быценты Руслан, Хабёты Руслан, Музаты Сослан – Мёскуыйы цирчы аивады дёснытё, Уалыты Гиви – ирон театры сгуыхт актер, ёмё ма бирётё… Мё дарддёры царды та цы нысантё сёвёрдтон, уыдон ёнгом баст сты мё Ирыстонимё. Никуыдём ацёуин ардыгёй. Кёмфёнды куы уон, уёддёр – иу мё мё зёрдё хондзён нёхимё! Фёнды мё, цёмёй мё уарзон бёстё рёсугъдёй – рёсугъддёр кёна, цы кёстёртё дзы рёзы, уыдон та раст зондыл, раст фёндагыл хёст уой, сё хистёртыл куыд аудой ёмё сын ныфс куыд уой! Сё къухы куыд ёфтой хорз ёнтыстдзинёдтё. Фидар куыд хёцём нё уидёгтыл: нё райгуырён зёхх, фыдёлты хорз ёгъдёуттё, нё мадёлон ёвзагыл. Уымён ёмё нын нё фыдёлтёй баззади куырыхон фёдзёхст: «Хъёздыгдзинад мулкёй баргё нёу, фёлё зёрдёйы рёсугъдзинадёй, фёрныг ёгъдёуттёй ёмё хорз хъуыддёгтёй». Рахизфарсы районы Цёлычы хъёуы иумёйагахуырадон астёуккаг скъолайы 9 къласы ахуырдзау Хъазыбегты Регинёйы сочинени (Ахуыргёнёг Боциты А.В. Тел. 89188351651)
Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха. ШУН Тахана вайна юккъехь долчу к1ез-мезигчу х1уманах цхьа доккха бахьана а дой, шайлахь дийца а доладой, вовшашна кхиссарш-1иттарш ян зударий буьйлабелча, «ва нах, ма доккха х1ума деана-кх кхарна юккъе», олий вуьсу. Д1ат1аьхьакхиъча, механ тай диллал а бахьана ца хуьлу девнан. Амма г1уллакх цхьана кепе дерзийча, вовшашна шаьш ечу восах уьш кхеташ хилча, яппарш ян царна бахьана дуьсур дацара аьлла хета. Цкъа-делахь, чу вог1-вог1ург шуьне вог1у моьтту царна. Иза иштта дац. Нах шуьне кхойкку цхьа ондда бахьана даьлча: дуккха а шерашкахь ц1ера ваьлла лелла, я набахтехь хан яьккхина стаг ц1авеъча, кхин оцу кепара дерг нисделча. Вуьшта чувеанчу стагана хьалха пхьорх1оттадо. Иза хууш хилча х1усамнаношна а, туьха-сискалх кхеташ волчунна а хуур ду, ша муха хила вог1у. Вайна, къаьсттина зударшна, дицделла дог1у хьеший чу ма-кхеччинехь, салам-маршалла а хаьттина, юьхь-куьг дилинчул т1аьхьа: « Цкъачунна са теде, яах1ума х1инцца йина йолуьйтур ю», аьлла, царна хьалха хий, туьхий, шозза-кхузза кхаллал «сискаллий» йилла езаш хилар. Чу кхаьчначара некъахь мел хан текхна, уьш кхачанах кхетаза мел хан яьлла ма ца хаьа. Йижарий! Дала кхоллина цхьа а тайпана эхь т1едог1у долчех дац шуна иза, вайн наноша лелийна и г1иллакх. Олуш ду вайн «мацвеллачо – мазца юу», иза эрна аьлла дац. Мацвеллачун собар мел деха ду хьажа а ца г1ерташ, йолуш ерг хьалха йилла. Таханлерчу дийнахь шун х1оттон, иза кечдан масийтта кеп хаа езаш хьал нисделла вайна: 1аьрбийн, шведийн, японийн, нохчийн. Дуьйцург кхачанах лаьцна дац, шун д1адахьаран кеп ю. Вай т1елаьцна яьллачех лара мегар ду аьлла хетта суна, оьрсашкахула вайна юккъехь яьржина йолу Европан къаьмнийн кеп: урс – хьалхарчу бошхепана аьтту аг1ор диллар, аьрру аг1ор – 1айг, м1ара биллар. – Чу нах бог1ур бу аьлла, шайга доьзалан дас хьалхе хаам ца бинера, юьхь1аьржа х1иттийна цо шаьш, – бохуш, безабеш дукхе-дукха х1усамнаной гина вайна. Нохчийн вадца (основа) шуна т1ехь дерг – чувог1ург доггаха т1елацар а, йолуш йолчух тоам а бина, ерг хьалха йиллар ду-кха. Важадерг ц1ийндена т1е ма дужу. Вайн дайшкара схьадог1учо шуна т1едожийна дукъ – елаелла-екхаелла, чувеанчунна юха а ван дог дог1ур долчу кепара лелар ду. «Гайт1ингаран» г1уллакх хьалха а даьккхина лелаш верг, чу ца лестор бен молха дац. Шена хьалхара «хьаьвда» лах ма-деллинехь, хондаргаш шаьш совцу. Нохчашна хьалха заманахь урс-м1ара х1ун ю хууш ца хилла бохурш эрначу хабарех ду. И дерриге а каг ца до ткъа, йо1ах муха ц1ийна-нана хир ю хаархьама, цо текх ц1ена лелоре а, к1ентан цесте (орсаша подкинжальный ножик олу цунах, г1алг1аша–мукх) хьожуш хиларо. Куьйгашца х1ума яа вай Шемалан халачу заманахь бен дуьйладелла дац. Иза бакъдеш ду вайна юккьера цхьацца долу кхин х1уманаш а. Масала, цастар доккхуш юу х1ума т1омехьара йолош ю, хорбаз хуьлда иза я паста. Наьрс, сийна хох, саьрамсекх шегахьа з1ийдиг йолуш берзийна бацара аьлла, шаьш царах ца кхеташ, шун т1ера хьалаг1евттина нах суна х1инца бевзаш бу. Бепиг (булка) охьадилларан а ю шен цхьа нисйина кеп. Дилла дезачу кепара дерзийна дацахь, ша мел меца хиларх схьаоьцур дац оьздачу стага. Цастаран букъ болу аг1о стагана т1е а ерзайой, дуьллу бепиг охьа. Хьахийначара а, хьахоза дисанчара а гойту шуьне хаар а, цигахь лела ма-везза лелар а, доккха маь1на долуш хилла хилар. Урс, 1айг, м1ара лаца деза бохучунна гонах хезаш дукха къамелаш ду. «Нагахь уллехь волчунна цунах новкъарло ца хилахь, хьайна аьтто болчу кепара лаца», – ала дог1у. К1езиг лелаш дац чай доттарца доьзна хабарш а. Иза вайна юккъедаьлла дукха хан яцахь а, цуьнца доьзна а цхьацца некъаш х1иттина. Масала, бошхепана чохь т1уналла йолуш чай далар, х1усамненан оьзда цахилар лору, кхетамна гомха хилар а го. Духе кхиа воьлча, стака схьаоьцуш, цу т1ера т1адамаш оьгу. Шуьнехь нисвеллачун оьздангалла лахара хилар гойту, шена хьалха йиллинарг куьйра йолуш санна, стакан чу 1айг хьийзо волаваларо. Шунна гонах д1анисдалар кхочушдан хала г1уллакх хуьлий д1ах1утту вайлахь. Хьалха вай бийцинчу, лара безаш болчу наха, вовшашца ца туьгуш, цхьа сахьт хан йойу. Цул ошуш дерг – г1иллакх леладо шаьш бохуш, шайна хьалха кхача биллича, охьахевшинчара вовшашна хьалхара бошхепаш д1асатеттар ду. Гонаха хьийзачеран х1оранна а т1екхача аьтто боцуш меттиг нисъелча, лахара дуьйна вовшийн кар-кара луш, стоьлан баьрчехьа д1акхачадо бошхепаш. Кхача хьалхий-т1аьхьий охьабилларан раг1 иштта хила йог1у: 1)тхьамда, 2) тхьамдина аьтту аг1ор хиъна волчунна, 3) т1аккха аьрру аг1ор 1ачунна, и д1. кх. а, цхьанаэшшара дехьа – сехьа кховдош, духе кхаччалц. Кхача – деза х1ума ду, иза д1асатеттар мегачарех ца лерина. Иза Ахьмадна я Мохьмадна буьллуш бац – иза меттиге х1оттош бу. Ткъа цига милла а нисвала тарло. Ишттачу метте кхаьчча, вай хьалалелхий, шен-шен меттиг т1евеанчунна д1аяла г1урту массо а. Г1араваьлла Турпал-1ела велахь а, бухарнаш кхузза кхачанах кхета кхиънехь, т1евеънарг, парг1ат йолчу меттиге охьа а хиъна, кхачанах кхета везаш ву. Тахана шуьне нисвеллачунна 1аламат хала ду, кху чохь «хьаша мила ву, юьртахо мила ву, хийраниг, хийра воцург» къасто. Х1унда аьлча, тхьамдина уллера меттиг еза хеташ, хи т1е г1оьртина хьагделла бежнаш санна, цига г1ерташ берш дукха хуьлу. Иштта кеп ца х1оттийта, шуьна гонах нах охьаховшаран кеп йовза еза. Цунах къамел кхин цкъа а карла ца даьккхича дер дац: тхьамдина аьтту аг1ор хийр-хийраниг хьалха а хаош, д1анисбо хьеший. Т1аккха чоьхьаваьллачунна, хеттарш дан ца оьшуш, б1аьрг ма-туьххи, хуур ду ша хьалха-т1аьхьа хьанга х1ун ала деза, дан деза. Муьлххачу а кепан хьалхара 1алашо и ма ю. Х1усамда, нагахь охьалахлахь а, не1саг1ехь д1атарло. Нагахь санна шуьна гонаха х1усамден ненахой, дехой цхьаьна нисбеллехь, хьалхарниш аьтту аг1ор ховшош ду, аьрру аг1о тайпана болчарна йог1уш ю. Ненаваша, деваша ву тхьамдина аьтту, аьрру аг1онаш йоькъург. Цигара д1а гергарло лахдаларе хьаьжжина, гергарло гена мел ду – меттиг баьрчехьа хуьлу (нийсса б1останехьа нисло – тезетахь, цунах – шен меттехь). Юург-мерг хьалха йиллар а, д1аэцар а ду шен кеп йолуш. Оьшна (стоьлана) гонаха хьовза кегийрхошна аьтто болуш хьал нисделча, юург аьтту аг1орхула бен охьайилла йиш яц, ясъелла пхьег1а аьрру аг1орхула д1аоцу. Шунна гонах гулбеллчарна т1ехь цхьа а декхар дац аьлла хеташ берш бац к1езиг. Яар, малар, шайна дага, бага а деънарг лелор доцург, важадерг дерриге а х1усамна кочахь ду моьтту царна. Шуне веанчо лелон дезарш, цунна хаа дезарш дукхе-дукха ду. Уьш шадерш а вай дийцина девр дац. Амма коьртачарах дерш хьахор ду. Уьш ду: шена улле нисвелачунна цхьана а кепара новкъарло ца яр; х1усаман дайшна а, чохь гулбеллачарна а товр доцург шех ца далийтар; чухула д1аса б1аргаш ца къерзор; б1аьрг т1ех1оьт-х1оьттинчу х1уманна т1екхача г1ерташ, шунна т1ехула т1аьрзенаш д1аса ца хьийзор; дуьйцург-олург хезачуьра а ваьлла, нойна чуиккхина херси санна, юучунна, голаш хьала бина, чу ца валар; цхьанна, т1аккха вукхунна лере оьхуш, шабарш ца дар; ша бохучунна, дуьйцучунна массеран а тидам т1ебахийта г1ерташ мохь ца беттар. Сутарчу стагана (зудчунна), аьр вай, бепиган цастар а, шена хьалхарниг лулахочунчул мелла а эшна хеташ, схьадог1уш ду дуьне доладелчахьана а. Оьзда стаг шуьнехь гуш хуьлу. Дагалаца Паскевичан шуьнехь Таймин Бийболатах А.С. Пушкина бина тидам. Оьзда стаг цхьанна а х1уманна т1ехь нахал къаста г1ерташ ца хуьлу, юучунна-молучунна чу ца волу, хабарна т1ехь а. «Цо яа юий-те?» – боху ойла кхоллайолуьйту цо шех. Веза лоруш волчу хьешана уьстаг1 а боьй, корта, накха, аьтту пханар, (уьстаг1 дума болуш хиллехь) дума а , цунна хьалха буьллуш хилла. Хьешана хьалха юьллуш хилларг х1ун ю-м массарна а бохург санна, хууш дара. Амма уьш шена хаьлха дехкича, царех дезар муха дан деза хууш стаг к1езиг нисло. Коьртан аьтту аг1ор б1арг болччуьра, мочхалх йоккхий цетуху, аьтту б1аьрг-лерган юьхьигах а, меттан буьхьигах а х1ума йоккху. Нагахь санна цу юьртахь лоруш велахь, « кху юьртахь махкана везаш-вевзаш стаг а волуш, кху пхьорах веттаваллал веза ца хетта суна суо», – олий, шена хьалха диллина пхьор цига д1адахьар х1усаман дайшна т1едилла магош ду хьешана. Нагахь санна хьашас пханар даа дола а дина, охьадиллинехь – х1усамдена хаам бу иза хьаша д1авоьдучу хенахь цунна новкъа даккха д1адилла дезар. Вай-м хьовха, кавказхойн а вуо лоруш ду, коьртаца мочхал далар. Аьрру пханар а дац шуьнчу дуьллучех. Хьаша вар а, т1еэцар а массо хенахь деза г1уллакх лерина вайнаха. Хьешана не1 къовлар, цуьнан хьашташка ца хьажар доккха эхь лоруш хилла. Хьаша-да т1еэцарна доьзна нохчийн цхьадолу г1иллакхаш билгалдохур вай. 1. Вевзаш вара, вацара ца бохуш, хене ца хьожуш, т1еоьцуш ду хьаша. «Вевзаш вацарх, ломахь наха даима оьцу Хьаша т1е» (А.Сулейманов). Кхин ца масал а далор вай: -«Ассаламу 1алайкум! Хьаша т1еоьций аша? – Ва 1алайкум вассалам! Йокъанах дог1анна санна, т1ера ду-кха тхо хьешана, – жоп делира лекхачу дег1ахь волчу стага: – Тхо ч1ирхой ду. Сан ц1е Хасболат ю. Ткъа х1ара сан к1ант ву, Шахьби. Буьйса яккха меттиг езара тхуна.- Марша вог1ийла хьо! Чоьхьавала. Хьайн ц1а веана хьо»; 2. Хьалха заманахь, чуван-аравала аьтто боллучу олий, юьстах доккхий, дуг1уш хилла хьешан ц1а. Иштта, вог1у-воьдучунна олий, юург а, мотт-г1айба а латтош хилла. «Масане шен доьзалх хербина кхача х1оттош, цунна баржоза мотт буьллуш, х1усамнанас хьаша-да верзийна» (М.Мусаев); 3. Т1евосса х1усам хоьржуш а, хуьйцуш а дац. Буьйса юкъал т1ехьяьллачул т1аьхьа кхаьчна хьаша, ша т1евоьссинчохь саца декхарийлахь хилла; 4. Хьаша х1усамдена а, юьртана а бехке ву. Массо а кепара цунна цатам хинболчух ларво иза. Нохчийн г1иллакхехь цо жоп ло хьешан коьртах. «Шен кертахь стаг ца воьйту нохчочо, эхь ларало иза» (М.Мусаев). «Хьешан бохам – юьртан эхь»; 5. Дерриге дитна а, хьешан г1уллакхе хьажа веза. «Дан амал долчу х1уманна бехказло йина бита тарлуш дац хьешан лаам, сакъера веанехь, самукъадаккха деза, лурвоьлла веанехь, ларван веза. Цо арабаьккхинчу некъан г1уллакх кхочуш ца хилча, ц1ийнан ц1е южу» ( Д. Кагерманов). «Сан дика д1аэцар я цаэцар – иза хьан хьайн г1уллакх ду. Ткъа керта а веана къамел дечу стаге ладог1ар – вайн а ворх1е а дайшкара дуьйна схьайог1уш къоман оьздангалла ю» (Н.Музаев); 6. Хьешана юург яларан а бу шен бехкамаш. «Бен-берса кхача схьабаларе а ца хьоьжуш, чу ма-кхеччи хьешана «туьхий-сискаллий» (вуьшта аьлча, кийча ерриг) хьалха х1отто еза» (С-М Хасиев). Генарчу, хийрачу хьешана шен таро елахь уьстаг1 буьйш ду. «Уьстаг1 а бийна шун х1оттийча, кортий, накхий хьешана (я хьешех воккхачунна) хьалха дуьллу. Цо шун доладо уьрсаца бета юьххьера, я лерга юххера мерцхалг доккхий». (Х.А Берсанов). Юучух кхетталц, хьешо беанчу некъах хеттарш ца до. «Кавказан ламанхошна юккъехь б1е шерашкахь схьадог1у г1иллакх дохо ца лууш, уьш кхача биъна бовллалц хеттарш ца деш 1ара х1усамда» (А.Айдамиров). Хьешана кхача не1аре кхаччалц зударша бохьу, ткъа хьалха – кегийрхоша буьллу; 7. «Х1усамдас не1арх чоьхьа хьалха хьаша волуьйту. Арабовлуш, х1усаман да хьалха араволу. Т1евеънарг ларварца доьзна ду и г1уллакх. Хьаша хийра мел хили а, цунна т1аьхьа валар гено т1аьхьаоьхуш хуьлу. Амма чуьра араваьлларг юьртара стаг хилча а, иза кхузза юхахьажжалц чу ца воьдуш, соцунг1а хуьлу х1усаман да» ( С-М Хасиев). « 1уьйранна шен къона хьеший новкъабаха юьртах валлалц веара Мажа» (У.Гайсултанов); 8. Веанчу хьешана, генара-гергара хиларе хьаьжжина, совг1ат дан тарло. Дешначу стагана деза совг1ат ду Къор1ан. Совг1атана ло дин, герз, сурт, книжка, коч. Билгалдаккха деза совг1ат дар т1ехь цахилар. Хаьша веза ву, цуьнан лерам бан хаа деза, ткъа хьешанна шен меттиг ларъян хаа деза. Цунна цхьа-ши масал далор вай. «Шемал, хьо имам а, шайх а ву, – элира цо кура. – Ткьа со оьзда нохчо ву. Шайн цигахь суьлийн г1иллакхаш лелор ахь… Амма сан х1усамехь нохчийн г1иллакхийн сий дан дезар ду хьан. Нагахь и тайпа эвхьаза дош суна шолг1а хеза-кх… Хьо милла велахь а, могуьйтур дац ас… (А.Айдамиров). «Шахьбина шогачу дешнаша догдат1ийначу М1аьчиган и човхо ойла хиллера… . Амма ша цуьнан х1усамехь х1инцца цуьнан шуьна т1ера г1аьттина хилар дагадеана, сацавелира» (А.Айдамиров). Хьаша-да т1еэцарх къамел дуьззина хир дац, масех кица ца далийча: -«Хьаша-да ца леринарг хьошалг1ахь а ца лерина»; -«Оьзда воцу стаг хьошалг1а веъча дика кхаба, оьздачунна ерг елча а кхачам хир бу»; – «Хьашана шега д1акховдийна меттиг ларъян хаа деза»; – «Хьаша веанчохь дукха ца 1а, амма цунна дуккха а го»; – « Хьашана халахетар дечо шашена юьхь т1е туйнаш детта»; – « Ц1ахь хьайна луъург яа, хьошалг1ахь – хьайна елларг»; – « Хьаша ца вог1учу керта ирс дог1ур дац»; – « Нагахь баттахь цкъа хьешо хьан х1усаман не1 ца тохахь, цу чу, не1 а ца тухуш, бала бог1ур бу»… Хьаша, Бож-1елиний дайна « г1ийла х1ума ю», боккхачу бохамо, некъахьовзамо, цхьа орца эшаро валаво стаг евзаш йоцчу х1усаме. Цундела дицдан ца деза, Сулейманов Ахмадан дешнашца аьлча: «Цу кхерчачу ц1арочул а хьаша вохвеш, йовхо луш, Ю вайнехан комаьршалла, ду вайнехан оьзда дош !» Нохчийн кицанаша хьоьху вайна хьаша доккха беркат, ни1мат хилар: Хьаша-да т1еэцаран г1иллакх дохор Дала, цхьа бекхам ца беш, дуьтуш дац. Иштта, ширчу дийцаро а ч1аг1до. Къоьзан-1ам болчохь цхьана хенахь юрт хилла боху. Цига, лелаш, цхьа миска стаг кхаьчна. Буьйса а йолла, нехан наь1аршка х1итта воьлла иза: «Х1ей, хьаша оьций аша?» – бохуш. Амма иза цхьаммо а чу ца витина, эвла йистехь шен берашца йисина 1аш йолчу цхьана зудчо бен. И доьзал боцург, массо а х1аллак а хуьлуш, хи т1е а даьлла, 1ам х1оьттина цигахь. Иштта кхоллабелла боху Къоьзанан-1ам. Цундела, мел хан йоцчу хенахь хьешо не1 тоьхнехь а, поэта Хасбулатов Ямлихана ма-аллара: Ассалам 1алайкум, Схьавола, хьаша, Боккха некъ бай х1ара-м, Хьо лела маьрша! Вайн кет1а беза мохь Билла ахь, хьаша… Ассалам 1алайкум, Бакъ некъан хьаша, Хьо ваза хьевелча, Деса ду-кх дахар КУЬГ КХОВДОР – ЛАЦАР Куьг кховдор-лацар а ду х1ора къоман шен-шен кепара. 1илманехь билгалдаьлла ду кхечу билгалонашца цхьаьна, масала: духарца, кхачанах кхетаран кепашца, г1ишлош йог1аран-х1итторан хьелашца иштта д1. кх., дег1ан чарх дукха я кезиг экаме ларарца а къаьмнаш вовшех къаьсташ я цхьаьнадог1уш хилар. Вайн къоман кхетамехь лелачу дег1ан чорхан экамаллин барам буста воьлча, вайца цхьа а къам дог1уш ду аьлла ца хета. Иза дуккха а х1уманаш т1ехь билгалдолу. Вай долчу веъна кхечу къомах волу хьаша: « Ванах, къамел мел ч1ог1а (мохь бетташ) до-кх аш », – олий цецволуш меттигаш к1езиг ца нисло. Цуьнан бахьна, хабаре ваьллачу шина юккъехь хила йог1уш йолчу меттигах доьзна ду. Къамел деш лаьтташ волчу шина юккъехь 40-50см. хуьлуш ю (комфортное расстояние) олу цунах 1илманехь; 1амеркахойн (США) и юкъаметтиг 1метр кхоччуш хуьлуш ю. Хьо цаьрца къамел тасаделла валлахь, хьо т1ехилахь иза вуха вер ву, нагахь хьо юха валахь, иэа хьуна т1е хир ву. И меттиг вайна юкъахь цхьа лезанан г1уркх (5,3 м) ларалуш хилла хьалха. Цундела, «ты меня уважаешь?» – бохучохь билгалйоккхуш йолу юкъаметтиг вайн вадца йог1учарех яц. Цхьадолчу къаьмнийн 1едал ду, и ун вайн цхьаболчу накъостех а хьакхаделла, къамеле ваьлла ши стаг хилча, ша аьлла дош т1еч1аг1деш ладоьг1уш волчунна муьшкаш еш. Иза вайн ду ала, хала х1ума ду. 1аьнарх 1аь хьерчаш, хабаре валарх а, вовшех хьакхаваларх ларлуш а лелийна вайн дайша къамелдаран кеп. Ши стаг новкъахь дуьхь-дуьхьал нисвелча, дала дог1учо, 6 г1улч юкъахь йиссинчу хенахь салам луш ду. Нагахь санна куьг луш-лоцуш хьал х1оьттинехь, 4 г1улч юкъахь йисссинчу хенахь, вукхо, салам д1аоьцуш, куьг кховдош ду. Куьг пхьаьрсан голехь саттийна доцуш, юкъах дихкинчу доьхкарна лакхахь лоцуш ду. Пхьоьг1анехь, х1усамехь я кхечахьа гулбеллачу нахана т1евог1учо ло салам. Салам схьа а эцна: « Марша вог1ийла хьо!» – олуш, бухарчара куьг д1а а кховдош, т1евог1ург т1еоьцу. Д1авоьдуш волчо: «Марша 1ойла шу, я 1одика йойла шун» – олий, бухахь буьсучаьрга хьалха кховдадо куьг. Геннара куьг кховдийна т1ег1ертар, я мерах мара кхеттачу хенахь куьг кховдор нийсачех лоруш дац. Бакъду, хьаькамо шел даржана лахарчуьнга я даржехь ван а воцчуьнга геннара куьг кховдорах бехке лоруш ца хилла вайн. Мелхо а стаг къонах хиларан билгало хилла, ша даржехь хьала мел вели, мискачу нахе ларам цуьнгахь сов балар. Го бина лаьтташ болчу нахана т1екхаьчначохь, я чохь болчарна т1ех1оьттича, бухарнаш пхеа стагал сов белахь, воккха вуй, хьаькам вуй бохург доцуш, аьрру аг1ора аьтту аг1ор куьг лоцуш, чекхвала веза. Куьг далар-лацар йоккха т1аьхье а, маь1на а долуш х1ума ду нохчашлахь, доккхачу декхарийла а ву и делларг а, лаьцнарг а. Куьг вахийтаран маь1нин а, цуьнан чулацаман а (иза кхоччуш теллина доцучарех цхьаъ ду) ойла ян ваьлча (адаман чарх экаме ларарца дуста а дуьстича), цхьана хенахь нохчашна юкъахь куьг далар-лацар лелаш ца хилла аьлла хетало. Цу юкъа бог1учара шайна хьалха лаьцна 1алашо нохчийн къоман вадца, хьежамашца, кхетамашца ч1ог1а цхьаьна дог1уш гергара а ду. САЛАМ – МАРШАЛЛА ХАТТАР Х1ора къоман маршалла хаттаран кепаца гучудолу цуьнан дахарехь коьрта меттиг муьлхачу мехалло д1алоцу, къомо хьалха х1ун тотту. Вайна ма-хаъара, оьрсаша «Здравствуй» олуш – могашалла ю хьалха тоттург. Иштта китайцаша: – «Ел ли ты?»; парцоша – « Будь весел!»; зулусо « Я тебя вижу»; 1аьрбийн «Салам 1алейкум» – « Мир тебе»; «1алейкум салам» – «И тебе мир» бохург ду. «Салам» бохург нохчашна шен ма-дарра маь1ница т1еэцна. Шеко яц, иза нохчийн маттахь «маршалла» бохург хилар. Салам-маршалла аьлла и ши дош цхьаьна тесна хиларо а гойту иза иштта хилар. Сих-сиха олуш хезачех ду: «Могаш-маьрша» бохург. Хетарехь, бусалба дин т1еэцале и кеп шуьйрра яьржина леллачух тера ду вайна юкъахь. Салам далар-эцар бусалба динца вайна юкъахь даьржинехь а, иза юкъахь леларан кеп, некъаш 1аьрбийн, нохчийн а тайп-тайпана ду. Царна юкъахь салам масийттазза луш а, дала дог1уш а ду: дас – к1анте, к1ант – нене, нанас – йо1е, йо1а – дега, вукхара вовшашка, иштта д1. кх. а. Нохчашна юкъахь салам далар – эцар шен маь1на, шен х1отто бух а, лаца т1ам а болуш х1ума ду. Салам «къонахчун дош» бохучу даржехь лелийначех а, леллачех а ду. Нохчашлахь салам луш ца хилла т1ом-ч1ир юкъаян йиш йоцчохь. Ткъа «т1о-ч1ир» бохург къонахчо лелош ца хилла цхьана а зудчуьнца; юкъ ехказа волчу кхиазхочуьнца; юкъ ястина волчу къанвеллачу стагца; шеен ц1ийнах волчу гергарчуьнца, ненахошца, захалашца (юкъахь кхуьуш доьзалш белахь). Цьарга салам ца далар – уьш ца ларар дац, цаьрца болу ларам, уьйр- безам ша тайпанчу т1ег1ан т1ехь лелаш хилар ду. Нохчийн г1иллакхашца, салам кховдош хилла г1еметта х1оьттинчу къонахчо къонахе. Цундела саламан дозаллина, г1арт олий, дег1 нисдеш, хьалаг1отту вайн къонах. Оцу тайпана салам т1еэцаран «кеп» кхечу бусалбана къамнашна юккъехь лелаш дац. Нохчаша салам мич-мичахь а, хьаьнг-хьаьнга а луш дац! Бусалба воцчуьнга вай салам цадалар, хетарехь, важа бусалба цахиларца доьзна дац. Цуьнан бахьана, саламан дозаллин маь1на хууш вуй те важа. Масала, вайн баккхийчарна Юккъерчу Азехь гина х1ума ду, казахийн, г1ирг1азойн салам далар т1ехь хьалхаваьлларг тоьлла лоруш хилар. Цуьнга хьажна доцуш, нохчашлахь салам даларан шен х1оьттина яьлла кеп ю: жима-воккха бохург доцуш, салам даларан хьалхе – т1евеъначуьнгаххьий, т1ехволучуьнгаххьий ю. Хьалхе т1ейожайо говрахь, ворданахь, машенахь болчарна; лакхара (гу т1ера, лам т1ера) охьавог1учунна, т1ехь барзакъ бен-берса долчунна; карахь (марахь,гихь) мохь боцуш – парг1ат вог1учунна. Малхбузехьарий, къилбаседехьарий вог1учо; дешна волчуьнга – дешна воцчо, (1илма долчуьнга – доцчо) хьалха луш ду вайн салам. Лакхахь далийначу хьалха салам даларан масалийн маь1наш вовшашна герга хетахь а, ша-шен башхаллаш йолуш ду. Ломара охьавог1учо, говрахь (машенахь) волчо, куьг (дег1) парг1ат долчо салам хьалха даларан маь1на – ловш йолу хало, дег1ан чорхана хилла ницкъ тидаме лацар ду. Ала дог1у кхин цкъа а, вай билгалъяьхна нохчашна юкъахь салам даларан-эцаран кепаш, стеган сий-пусар, ларам бар – даржаца, гулдинчу дуьненан риц1къаца, и д1, кхин долчьунца доьзна доцуш, оьздачу дозаллийн даржехь айина лело хакъ долчарех цхьаъ ду. Оцу г1иллакхийн маь1на суна ца хетта вайн дайшкара вайга кхаьчна йолу и амал, и г1иллакх вочарех а, емалъян оьшучарех а. Йишин к1анта – ненахошка, невцо – стунцхошка салам далар нийса лоруш ца хилла. Осалчарех хеташ хилла кхиазхоша баккхийчаьрга салам далар а. Стаг хилла кхиъна лору доза имам Шемала 15 шаре охьадалийна хилла. Шейх Мансур волчу хенахь и киртиг 24 шо т1екхочуш бен ца хилла. Халкъалахь дийцарехь, цхьана хенахь 33 шо кхаьчча дуьйна д1а юстуш а хилла боху иза. Тахана х1оьттинчу хьелашка диллича, ишкол чекхйоккхучу хенаца – 18 шарца къастор дара ас и. Зударшка, юкъ яьстинчаьрга (шаьлта – доьхка охьадиллинарш, пхьа-ч1ирна юкъа ца бог1урш, дуйна т1е ца те1ораш, 67 шо когашна к1елхьарчийнарш, кара 1аса лаьцнарш бу хьехориш) салам луш ца хилла. Де-буьйса, 1уьйре-суьйре декъалъярца йолу кеп лелош хилла цаьрца а, цара вовшашна юкъахь а (зударий бу буьйцурш). Билгалдан деза, т1евог1учо, т1ехволучо салам-маршалла ца хаттарх бехказа волуьйтуш хилла вайн г1иллакхо, нагахь санна бухарниш кхуьнан (кхеран) тидам ца беш (хьала ца г1овттуш, я кхечу кепара ларам тидам ца беш) меттиг хилахь. Хьалха-т1аьхьа салам-маршалла хаттаран шен билгалчу хот1е йирзина кеп ю кегийчу наханий, мехкаршний юкъахь лелаш. Йо1е маршалла хьалха хоттуш ду. Кхузахь билгалдаккха дог1уш цхьа х1ума-м ду: йо1а маршалла хьалха хаттар – иза ша жимчу стагана реза хиларан гайтам бу; синкъерамехь т1аккха хецна къамел дан йиш хилар, цуьнан дош йо1а юхатухург ца хилар. Къахьоьгуш (болх беш) воллучуьнга салам-маршалла хьалха д1акховдош г1иллакхехь лерина ду вайн: «Хьекъийла», «дебийла», « т1аьхье беркате хуьлийла», и д1. кх. а, бечу балхе хьажжина т1е а тухуш. Маршалла хьалха доккху дика я вон т1едеанчуьнга а. Вайн г1иллакхашца ца дог1учех ду синкъерамехь, ловзаргахь, мичхьа а нах гулбеллчохь (хуьлда иза гулам, я конференци) къамел дерзаре а ца хьожуш, уьш юкъах бохуш, т1евар а, салам далар а. Къамел деш верг, хелхаволуш верг, эшаре ладуг1уш берш севцначул т1аьхьа дала дог1уш ду салам, къаьсттина къамел деш верг юкъах ваьккхина, юкъаг1ертар ларт1ехь дац. Х1окху балха т1ехь цуьнан уггаре коьртаниг, маь1не дерг билгалдаккха деза. Цунах цхьадолу жам1аш деш, ала дог1у, нохчийн г1иллакхехь салам луш ца хилла: 1. Ламаз т1ехь волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1оьттина ларало дела); 2. Къор1ан доьшуш волчуьнга (Делаца къамеле ваьлла ларалушволу дела); 3. Мола кхойкхуш волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1отта кечлуш лору дела); 4. Кхачанах кхеташ волчуьнга (иза Делан рицкъанах кхеташ волу дела); 5. Шен ц1ийнан (гергарчу) нахе 7 дегара валлалц дов а, ч1ир а лелон йиш йоцчаьрга); 6. Ненахошка (тукхамхошка) -8 дега кхаччалц берш (ма-дарра аьлча наной бара багар бан безарш-м) – бехке ларарна; 7. Невцо – стунцахошка; 8. Зударшка, кхиазхошка, юкъяьстина болчу баккхийчаьрга; 9. Маьждигехь (иза Делан ц1а хиларна. Цу чу воьдучо дуьненан г1уллакхаш, х1умнаш – хьаг1-бода, вон ойланаш, арахь йита еза дела); 10. Ламаз оьцуш волчуьнга; 11. Верзина волчьунга. Салам дала ца дог1учохь, масала, юучух кхеташ волчуьнга: « Г1оза яийла, я барт цхьаъ бойла» – ала тарло. Иштта меттигаш (ситуацеш), дукха нисло 1ер-дахарехь. «Хьекъийла, дебийла, г1оза дагориг хуьлда, г1оза даориг хуьлда» – х1оьттинчу хьоле хьаьжжина олуш ду вайн. ЗУДА ЯЛОР, ЕРЗОР Хууш ма-хиллара, шаьшшиннан дахаран некъаш цхьаьнатоха сацам хиллачу йоь1ан а, к1ентан а «къайленаш» нахала ца йовлуш ца юсу. Г1иллакх шинна а аг1оно лелорца бен гучудала а, лела а йиш йоцуш х1ума ду иза. Керла кхоллалуш болу доьзал, г1иллакх а санна, ши аг1о, «ши там» ца хилча кхоллабала йиш йоцчех бу. Нах болчу наха иштта шайна т1едеана захало т1е ца оьцуш меттиг суна ца хааелла. Нах болчу нахаца нисделча, цу т1ехь г1уллакх хаза, оьзда д1адоьрзу. Нах боцчу нахаца нисделларг зударийн карадоьдий, нах кхардал х1ума хуьлий марсадолу, гергарлонна юккъе мекха юлу. Г1иллакхаш х1ун ю шайна ца хуучу наха, нахалахь шайн сий хьаладолу моьттуш, базбала а г1оьртий, безаман уьйра т1ехь х1отталуш болу керла доьзал боха а бой, гойту шаьш нах цахилар. Цкъа хьалха йоь1ан дагара а хаа, йо1 еха воьдург, оьздангаллех къаьстина, я оцу дашо чулоцург ша дуьненчу волуш дуьйна а шен сих хьакхадалаза хила веза. Ишттаниг бен цига г1ур а вац. Массара а дагахь латто дезара « Букъ бойна а, б1аьрг баьлла а вацахь, нахана шех бала а ца беш, к1анта ша лаха еза шен х1усамнана». – Шеца нус я кхин волуш, тоьхначу хенахь, ша йиллинчу метте йог1у йо1. Циггахь шен накъосташца уьш бог1у ларбеш хуьлу к1ант а. Уьш ларбеш лаьттачарех гергарчо, я доттаг1чо, несана кара х1ума а «совг1ат» кховдадой, «бисмилла» даккхарца цуьнан куьг лоцу. Т1аккха: «Тахана дуьненахь а, кхана къематан дийнахь а, когашна к1елхьара латта, вайга хьоьжуш долу стиглара седарчий, х1ара вайна гонах лаьттарш теш лоцуш, тховса дуьйна сан йиша а, тхан нус а ю хьо», олий, ялош еанчуьнгара иза схьаоьцу ( йо1аца йолчо д1ахоьцу цуьнан аьрру куьг). Нус йоссайо ненаваша волчохь, я и яло ваханчохь йо1ах дуьххьара куьг кхетта доттаг1 1ачу х1усаме. Дуьнен чохь уьш мел дуккха бахарх, царна юккъера уьйр-безам лахбала йиш йоцуш гергара нах хуьлу царех. Уьйр ца хеда йоссийначу х1усамца а. Вай хьалха ма-аллара, к1ентан да-нана, шайн хинболчу захалшка, шолг1ачу 1уьйранна, шун йо1 ша реза а йолуш, хьенехан к1анте еъна, цигахь йоссийна ю, олий, несан верасаш болчу нах хьовсабо. Цигахь, я т1аьхьо леррина бахкийтинчу наха къастадо там-мехаца дерг. Оьзда ларалуш ду, нагахь т1ебаьхкинчара х1ара-важа аьлла къамел долийча, бухарчара «Вайна юкъахь гергарло тасаделла. Д1а коч, схьа коч бохурш юха а теттина, тхоьгара эшнарг шайн аг1орхьара аш дуьжуьйтуш, шуьгара эшнарг оха шуьгара ца лоьхуш, цкъачунна керла доьзал д1анисбийр бу вай», – аьлча. Г1иллакхца – г1уллакхца дерг дахаран дохаллехь гайта киртигаш х1уьттур ю шуна т1е. Т1аккха шун мах наха шаьш хадор бу. Ткъа оьзда боцчу наха и г1уллакх зударийн кара ло. Вуьш-м «х1арий, важий ца хилча йиш яц» олий, список х1оттайой, иза лула-кулахь гойтуш, шайн йоь1ан шаьш хадийначу мехах дозалла деш буьйлало. Иштта сурт гича, моьттур ду цара духкург шинара ду. Адаман мах дуьненан дохнаца хадалуш бац. Кхуьу йолу т1аьхье хьесапе эцча-м, мах уьссаза лакхара ма-бай. Захало мухха нислуш хилча а, юкъадог1уш а, ца къастийча ца долуш а цхьа юкъара х1ума ду… Вайна юкъахь там, мах, урдо, олий, декъалуш ду шина аг1оно вовшашца лело дог1ург. Вайн зуда стеган ц1арт1е ца йолу мах баллалц. Ма-дарра дерг дийцича, йоь1ан а, к1ентан а шина а аг1онан коьрта 1алашо ю керла кхоллалуш болчу доьзална г1ортор хиларехь а, накъосталла дарехь а. Оьздачу наха тахана а «там» бохучу кхетамца лелош дерг, цхьана бежнан мах бу. Ялийначу жимчу зудчун дола доккхуш долчу дохнах олу урдо. Зудчун бехк а боцуш йитахь, я йисахь а аьлла, цунна хене яла т1аьхьалонна схьакъастош ю и бежана. Ткъа оцу уьстаг1-бежанна экхано х1ума дина, я цамгаро дожийна, х1ара йисахь а олий, латта билгалдоккхуш хилла. Кхин цхьа х1ума а ду кхузахь хьахо дезаш – зуда ялийначохь герз кхоссарх дерг. Дайша иза иштта осалчу даьккхина лелийна дацахь а, ваьш эвхьазадевлла вай цуьнца. Бакъдерг ала деза: иза эвхьаза тахана а, селхана а даьлла дац. Шемал караваханчул т1аьхьа, т1ом, латар долчу хенахь шайгахь герз гарна кхоьруш а лелла, паччахьан 1едал т1едеъча нахана шайгахь герз дуй хиъча, шайн цхьа х1ума хьаладолу моьттуш, цхьа жуккарийн тоба кхиъна. Тахана дукхах болчарна иза вайн оьздачу дайн 1едал хилла а моьтту! Боккъал дерг аьлча, доссийначуьра нускал арадаьккхина аьлла хаам беш, топ-тапча яссош хилла – замой новкъабевлла хиларан билгало хилла иза. Шолг1а герз – кирхьа кхача дезачу д1акхаьчна хилар нускална хоуьйтуш дассош хилла. Кхозлаг1а герз кхоссаран маь1на-м тахана наггахь волчу воккхачунна бен а ца хаьа – г1опехь дуьхаьл яьллачу марнанас несца кхерчана дола дар къуйсуш даьккхина дов, и шиъ берта а яхана, нус кевнна чоьхьа яьллий юьртана а хоуьйтуш кхуссуш хилла. Патармин мах – адаман дахар лоруш волчу нохчийчо, вала а волуш, баттара шаьлта йоккхуш ца хиллийла а, цхьа 1алашо, цхьа маь1на доцуш герз ца дассийнийла а хаа-м дезара « белшашна т1ехь шелохойн г1абакхан буьртиг боцчунна». Замой некъ лацар ца хьахийча нийса хир дац. Тахана хаа деза иза мичахь лоцу. Цу т1ехь вовшашна халахетарш дар, цатемаш бар хуьлу. Нус араяьккхинчул т1аьхьа некъ лаца йиш ю зударийн а, берийн а г1опехь. Цул т1аьхьа некъ лаца йиш яц цхьанна а, некъ лаьцначо (воккха, я жима хуьлда иза) ша вовзуьйту охьахиъна хуьлу верасех воккхах верг. (йоь1ан верасех хилар, и х1унда дина бахьана а дуьйцу) – нуц вог1учу хенахь ша ц1ахь хирг цахилар. Ша ду замой новкъахь севцча,- хелхаран бал боккхуш, садо1уш, – т1екхаьчначу некъахочуьнца дерг. Цо пондар-эшар лекхна, я кхин цхьа самукъадолу х1ума дахь, цунна совг1ат дог1у. Кхин цхьаъ ду т1аьххьарчу кепехь гучудаьлла: замошна хьалха воккхачу стага 1аса йиллар а, йоккхачу стага йовлакх тасар а. Иза совг1атана деш дац, я совг1ате сатуьйсуш а дац. Цуьнан маь1на кхин ду: шен къинхьегамах, хьацарх ваха г1ора доцуш, г1о дан, г1о лаца т1аьхье йоцуш висинчу стага, зудчо керла кхоллалуш болчу доьзале ша т1елаца бохург ду. Иза т1елоцуш а хилла, валлалц дел-ненал хьомсара хеташ лелош а, велча д1аверзош а хилла. Т1ехваьлла д1аваха йиш йоцург а, ца дича ца дериг а хилла иза. НОХЧИЙН Г1ИЛЛАКХ – “ТЕЗЕТ” Ислам динехь мел долчу къамнийн тезет цхьана кепехь д1ахьош а, лело дезара аьлла хетало, амма дахаро гайтарехь, иза иштта дац. Масала, вайн луларчу г1умкийн, кхидолу къаьмнаш ца хьехийча а, генара т1евеънарг цец а воккхуш, тезетана т1евог1ург (вуьйцург боьрша стаг ву), иза вайна мел тамашийна хетахь а, белхаран кепарца т1еван везаш ву. Нохчийн тезетан шен кеп а, куц а ду. Кхузахь гуллуш болу нах шина декъе бекъало: кхелхинчун верасаш, тезетан дайшца бала бекъа, вон т1ех1оьттинчарна г1ортор хила баьхкина болу юьртара, гонахара нах. Т1ебаьхкинчарех уггаре а воккхачунна я 1елам-стагана аьрру аг1ор Цунна т1ера д1а охьахевшина хуьлу верасех баккхийнаш, кегийнаш ирахь лаьтта. Тезетан сурт х1отто г1оьртича, «П» элпах тера хуьлу цуьнан, «П»-н аьтту «белшана» т1екхаччалц т1ебаьхкина нах бу. Цу т1ера верасийн мог1а болало. Цундела тезета вог1ург т1ебаьхкинчарех а, верасех а баккхийчарна т1екхача 5-6 г1улч йиссалц, аьтту аг1о лоцуш, т1евоьду тезетана. До1а дина ваьлча, д1анисло т1ебаьхкинчарна юккъехь. До1анна кхузза куьйгаш лаццалц тезетахь саца веза. Цул т1аьхьа тезетана дайша шена пурба делча, верасийн мог1анца, х1оранга шег-шега вистхуьлуш, кадам беш, араволу. Тидам бича, гучудер ду, юккъехула д1а ца г1ерташ, аьтту белш хьалха а йоккхуш, гуо боккхуш, иза араволуш хилар. Т1евар, сацар, д1авахар ду шен-шен хила йог1учу кепаца нисдина. Нах сиха болчу хенахь тезета х1уттуш ца хилла вайн. Малхбуза ламаз динчул т1аьхьа а тезета воьдуш ца хилла. (Шемалан заманахь вен кхиэл йина стаг цул т1аьхьа вуьйш а ца хилла). Тезетана т1е йог1ург йоккха тоба елахь, дагардан ринже лаьллина жа санна, т1ег1ертар а ца лерина хаза. Вайн дай 1едалшца, велларг кешнашка хьош берш, я тезета бог1урш мог1ане ялх-ялх х1уттуш хилла. Вовшех ца уьйш тоба цхьаьна арайолуш елахь, х1инцца баьхкинчара шайн кеп йоха ца еш,арабовлу. Кхин нах цаьрца арабовла дагахь хилча, царах ца хьерчаш, жима соцунг1а а хуьлий, царна т1аьхьах1уьтту. Вайн дайшкара схьаеъна, тезетан кепо гойту – муха, мичхьа т1евахна саца веза, хьаьнга вистхила дог1у, араволуш муха вала веза… нагахь санна, тезетан кеп йоьхна-яьржина яцахь, т1евоьдучунна ша лелон дезарг а хаахь. ЭЗАР ДОТТАГ1 ВЕРГ ВАЬЛЛА, ЭЗАР СТУ-ЕТТ БЕРГ ВАЙНА Вайнехан стеган дахарехь доккхачу маь1не ду доттаг1алла. Деца, ненаца-м х1унда дуьйцура, шен йиша-вешица а эвхьаза хуьлуш дац вайн. Цундела ч1ога оьшу хьайх кхеташ, тешаме доттаг1 хилар. Бевзарш накъостий дукха хиларх, уллера доттаг1ий дукха ца хуьлу. Ц1еххьанчу бохамо базбина корта т1етовжо юххехь дика накъост, доттаг1 оьшу. Хьаьнг – хьаьнга дийцина, нахала даккха йиш йоцуш х1ума а ма хуьлу. Иштта йолу хьайн деган къайле йийцина дог даста тешаме доттаг1 оьшу. Хьайн дика, хазахетар декъа а оьшу доттаг1. Лаа олуш ма дац: «Доттаг1алло воккхавер шозза совдоккху, сингаттам шозза эшабо». Кхузахь дагайог1у А. Сулейманов доттаг1аллех байташ: Сан дахаран стигла кхолош, Кхана х1оттахь йочана, Хаьйн г1уллакхаш юкъахдитий, Суна орцах кхачалахь Букар бердах ирхо йоккхуш, Хьо к1елвисахь, х1оьттина Т1етовжа сан белш ю хьуна, Хьан вешина меттана. Доттаг1аллехь уггаре а коьртаниг тешам бу. « Г1алат гечде, ямартло ма гечъе. Хьуо даима тешаме а хила доттаг1чунна. Накъост кхерамехь а витий, к1елхьара а ма валалахь цкъа а, дийна воллушехь вела ву хьо хьайн сица», – яздо М. Сулаевс. Башха кицанаш кхоьллина халкъо доттаг1аллех: « Доттаг1 шираниг тоьлу, бедар – керланиг»; « Доттаг1чун хьаг1 хала ю, мостаг1чун ямартлонал»; « Сакхт доцуш доттаг1 лехнарг и воцуш вуьсур ву»; « Доттаг1чунна цу а хьовла хетта»; « Доттаг1 д1атеснарг ша-шен мостаг1 ву»; « Зийна воцу доттаг1 – кагдаза б1ар»; Доттаг1алло къаьмнаш ца къестадо. Нохчийн к1ентийн кхечу къаьмнийн к1енташца хиллачу тешамечу доттаг1аллех лаьцна дукха халкъан иллеш ду. Масла, Г1ебартойн Курсолтица доттаг1алла леладо нохчийн к1анта, Эвтархойн Ахьмад резахуьлу г1алаг1азкхийчуьнца гергарло лело: «Даггара тешаме доттаг1ий хила вайша? – Майралла ва гайта меттигаш нислур ю. – Собаре хилахьа, Эвтархойн Ахьмад, – олуш, лен ва ваьлча и г1алаг1азкхи. Ша реза ма хили Эвтархойн Ахьмад». Бакъболу доттаг1ий (шира дийцар). Дехаш хилла наний, к1анттий. И к1ант т1ехь луралла долуш хилла. Цхьана буьйсанна, лечкъина шен нана муха ю хьажа веанчу кхунна хабар деана; сихонца ц1ера вала, хьуна ч1ир екха бог1уш нах бу аьлла. Сихонца д1аваха дагахь х1ара воллуш, кхин хабар кхаьчна: хьан езаш йолу йо1 кхечанхьа д1алуш ю, д1айига вола боху аьлла. Деллахь, х1инца ша х1ун дийр дара-техьа, аьлла х1ар воллуш, кхуьнга кхечо, – тховса хьан ца тору доттаг1ий бу бог1уш, шаьш т1еэца аьлла,- хабар схьатоьхна. Х1ара иштта шадерг цхьаьний т1е г1оьртина, воьхна 1аш волуш, нанна тосабелла кхунан сингаттам. Цунах ца лачкъийна к1анта х1умма а, – Деллахь, нана, иштта хабар хезна суна, ас х1ун де аьлла? – хаьттина. Нанас аьлла: – Ч1ир екха бог1учу наха, Дела 1ожалла хилла яьллехь, шайн ч1ир оьцур ю хьуна. Хьан езаш йолу йо1 хьо шена везахь, соцур ю хьуна. Доттаг1ий т1еэца ахь, уьш карор бу хьуна. Резахилла к1ант, дотттаг1ий т1еэцна цо. Х1орш сакъоьруш 1аш болуш, к1ант сингаттаме хилар тоса а делла, хаьттина цара: «Шаьш дахкар ца тов те хьуна, я кхин сингаттам бу-техьа хьан дагчохь?» – аьлла. К1анта дийцина т1аккха. Шен нана муха 1аш ю хьажа веанера ша, хабар деара суна сихонца ц1ера вала аьлла, д1аваха кечлуш ша воллуш, кхин хабар деара шена, еза йо1 д1алуш ю, д1айига вола аьлла. Т1аккха х1ун дер ца хууш ша воллуш, кхечо шун кост схьатуьйхира сох. Цуьнан ойла еш 1ара ша аьлла, дийцина к1анта. -Шайна моттара, хьан дагахь берг кхин сингаттам бу. Хьо вен вог1уш хилла хьан мостаг1 вийна, хьуна езаш йолу йо1 дехьа кертахь йоссийна, хьо волчу даьхкина к1ентий ду-кха тхо. Тхо муха к1ентий хета хьуна? – аьлла. Т1аккха кхетта к1ант ша динарг нийса хиларх. Нанас аьлларг дича, ша юьхьк1айча х1уттург хиларх а кхетта иза. Сулейманов Ахьмадан байташ ялайо оха: Доттаг1аллаш ма хедаде, Уьшша-м вайна оьшуш дай. Шад ца хуьлуш, хотталац-кха Хадахь, доттаг1аллин тай. Тешаме доттаг1а ч1аг1онан б1ов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу к1анте весет до дас, х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1алахь, олий. Иза кхелхинчул т1аьхьа ойлане хуьлу к1ант, шен ден весетан маь1нех ца кхеташ. Оцу к1ентан х1усамнанас кхетийна иза: х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1а бохург, хьоьга цхьацца доттаг1а лаца бохург ма ду аьлла. ЧУЛАЦАМ Шун …………………………………2 Хъаша вар, иза т1еэцар ………………11 Куьг кховдар – лацар .………………..18 Салам – Маршалла хаттар ……………22 Зуда ялор, ерзор..……………………30 Нохчи г1иллакх – «тезет».……………37 Эзар доттаг1 верг ваьлла, ………………. эзар сту – етт берг вайна…………………40 Кечйинарш: Гулйинарг – Даудова Р. Редактор – Демильханова Б., Компьютер т1ехь зорбатохнарг – Алероева З. Соьлжа – г1ала 2010 шо. http://chechfolk.ru/article/nohchiin_g1illakhash_11567.html
1уьйранна, 23-чу февралан 1944-чу шарахь пхийттара мел ваьлла боьрша стаг ,цомгуш а ,къена а ,к1елвисина воцург ишколашка а, маьждигашка а д1акхайкхина.Оцу дийнахь Ц1ечу Эскаран деза де дара ,цхьана а стагана дагахь дацара и де иштта инзаре хир ду аьлла . Россин паччахь-Сталина къасттийна дара и де,цу дийнахь йолаелира операци «Чечевица». Немцойн оккупанташна г1о деш,Даймахкана муьт1ахь бац аьлла баьххьана даьккхина, дерриге а нохчийн къам махках даккха долийна.Оцу шини-кхаа дийнахь б1е эзар цхьа а бехк боцу адам х1аллакдина. Х1усамашкара нах арабаха болийна, кечам бан пхиъ- итт минот хан бен ца луш, къена, цомгуш верг, вада г1ертинарг вуьйш. Некъана кара х1ума эцча,машенашна т1е нах дуккха ца тарлора ,цундела кхуьйсущ юхакхуьйсура, нахера схьа а йохуш: галеш, юрг1анаш, г1айбанаш. Цу ирчачу деношкахь адамаш гул а дина, бежнаш лелош вагонаш чу а бухкуш, виъ б1е эзар стаг Казахстане, Киргизе д1абигна. Ткъа некъ инзаре беха а, хала а хила, эзарнаш х1аллакхила шело,мацалла, цамгарш ца лайна. Кхин нах д1абига вагонаш ца карийча, герз детташ, багош, кортош дохуш бабина. К1елдисина ялта дагийна, цунна мета д1овш детташ яах1ума охьакхийсина, обаргашка, Сталинан эскарна дуьхьало йина кхечу махка д1адаха ца тигна адаме и д1аьвш даийта. Инзаре дуккха адам х1аллакдина цу деношкахь. Галанчожски районехь Хьайбаха юьртахь нах д1абига вагонаш ца хилча, говраш лелош хила божли чу а боьхкина, ворх1 б1е эзар стаг вагийна, полковник Гвишианис приказ а делла. Нах д1абигначул т1аьхьа ч1ог1а ирча сурт дара х1оьттинарг, дайина адамаш массанхьа а дара: г1алахь, ярташкахь, чохь, уьйт1ахь, некъаш т1ехь. Уьш д1абуьгу вагонаш юьзна яра. Божарий а, зударий а, кегий бераш а тетта чубоьхкинера. Ткъа дийнахь д1абигара уьш Сибре. Хьож,мацалла ,делхарш, узарш, берийн маьхьарш- х1инца цхьаммо тергалдеш дацара. Некъ т1ехь дела адамийн дакъош лестош аракхуьйсура, вагонаш цхьа а минотан т1аьхьйиса йиш йолуш яцара. Нах х1аллакбина ца 1аш , вайн истори, вай къам мичара ду ца хаийта дуккха исторически документаш,книгаш, архиваш Соьлжа- г1алахь гул а йина ягийна. Дуккха а памятникаш, чурташ, б1аьвнаш, хиллий техьа аьлча санна,йохийна Сталинан эскаро. Цу шийлачу махкахь мацалла ,чуваха меттиг боцуш, шело ца лайна дуккха а нах кхелхина. Кхойтта шо хан яьккхина Сибрехь. Ц1а доьрзур ду я дац цхьаьна хууш дацара. Россин паччахь Хрушев х1оттинчул т1аьхьа, реза боцуш дуккха а политикаш боллушехь, приказ а делла нохчийн къам ц1а дерзийтина. Дуккхачу шерашкахь сатийсина де т1екхаьчча аьлча, наха тешаш бацара, церан даг чохь дерг, церан ойланаш, церан сатийсамаш,шадерг а Даймахкаца доьзна дара. Амма ц1акхаьчча церан халонаш чекх ца евлира, бухахь дисана х1ума дацара, церан юхах1отто дийзира шайн керташ, ц1енош, шайн дахар. Ткъа и дерриге а х1умма дацара, цара 23-чу февралахь лайн халоне хьаьжча. Нохчийн поэто Бисултанов Аптис нохчийн къам махках даккхарх лаьцна даздина ч1ог1а хаза мог1анаш ду,ткъ уьш дало лаьа сунна :
Т1апа куйнаш дайри шуна , Гуо беш салти байри шуна , Эхартахь бен хир дац баьхна, Къемата – де дайрий шуна? Доруш, тоьгуш марчо доцуш , Доккхуш, доькъуш саг1а доцуш, охкуш, кечдеш латта доцуш, Синош догуш дайрий шуна? Къа лерина маршо езарг, Пхьа лерина Дела везарг, Шира Нашха, нохчийн безам, Ц1ергехь ягош яйрий шуна?
Оцу кхойтта шарахь цара лайна хало вайна цкъа а магойла! Цу шерашкахь кхелхинчарна Далла гечдойла!
Автор: Хамхой Дауд
Г1алг1ай эздел
Г1алг1ай эздел дувца велча, деррига вахар дувца деза х1ана аьлча, саг сакхетамча венача хана денз из венна д1авалалца цун из леладе дезандаь. Эздел долаш волча сагах оалаш да. Эздий ва из аьла санна – аьле! Кхы оалаш да, “Эздел долчча – сабар да, – сабар долча – денал да. Эзделаца дувзаденна дуккха а да г1алг1ай кицаш. Эздел яхача деша вай ма1ан дича. Эздело йоах вайга, эзе, дисте, уйла йий де 1айха хьа мел дер. Т1аккха мара нийса хургдац 1а хьа дер, яхалга да из.” Г1алг1ай дукхаг1а мел дола дешаш, 1а д1а уйла йича, хьона хьехам беш, нийсаг1а бола вахар никъ малаг1а ба хайташ, эзара шера метто литта хьа доаг1аш да. Эздел вай хьайица вай ц1аг1ара хьадоаг1а. Вай сакхетамчу даьхкача нанас хьех вайна, вай мишта даха деза, наха юкъе мишта хила деза, фу леладе деза, малаг1а никъ лаца беза. Ший да – нана, воша – йиша, даь -йиша, даь воша, наьна – йийша, наьн – нана, даь – да, лоалахои юртара нах, мехкара нах мишта ларх1а беза. Кхы а дуккха х1амаш доаг1а эздела юкъе. Наьнаца леладе деза эздел. Ший нана езар, цун сий дар цо шийга яхар дар, наьна юхь ца йоагаяр, ший нанна балха така новкъостал дар. Нана цамогаш хуле, цунна дола дарба лахар, къоанала къалйиссача цунга дика хьожаш, хилар вай массане декхар да. Даьла Элчано аьннад: – наьна когашта к1ала йоал хьона, хьа Ялсмале аьнна. Наьнал дезаг1а леладе дезаш х1ама дац укх дунен чу. Вайга эггара хьалха укх лаьтта ког боаккхийтар, вай лела 1омадаьр Нана я. Наьна б1аргашца дайнад вайна дуне. Нанас кхеду вай, ший деча, ший кулгий, й1овхало яле. Дуненчу ше йоаккха ха, вайха дог лазаш йоакх нанас. Даар, могар, дувхар, шийна кходеш, ший дезалхочоа дут нанас. Ший наьна сий ца дер, цо яхар ца дер а сона саг ва ала могаргдац. Наьна санна лерх1ам бе безаш ва да а. Да везаш сий деш хьо ца хуле наха сий дергдац хьа, Далла везаргвац хьо. Даьца эхь, эздел, сабар хила деза массахана. Даь юхь е еза, хьайга яхар де деза, беча балха уллув хила веза. Дас хьайга х1ама хаьттача, сабарца жоп дала, деза. Да хьа чу ваьлча нийсса ура этта маг1а баьрче дикаг1а йола моттиг д1аяла еза. Г1алг1ай 1аьдалех даьца 1охайна во1о, йо1о, несо х1ама дуаш дац. Да волча ц1аг1а аркъала ухаш белаш хилац дезал, сакхетача баьнна боккха хилча из хоза дац. Керта кий йоацаш, дег1 дерзана б1арга вайташ хилац дезалхо. Дас къамаьл деча хана, юкъе лелхаш, ший дар дувцаш хилац дезалхочо. Дас даь хьехар д1аэцаш хул дика дезалхочо. Во хьехар дергдац цо, х1ана аьлча дас ший дезалхочо во хьехар дергдац, воча новкъа воаккхаргвац, дика дар мара аргдац. Ший корта ца бовзачоа, когаш бовзаргбац яьхад вай даьша. Даьга ла ца дувг1ачоа ше малув ховргдац, ший дай малашб ховргдац, ший гаргало йовзарьяц, кхычоа д1ахьеха ховргдац, ше 1омадаьр, шийна ховр мара т1ехьенна д1ахьеха йиш яц. Эхь – эздел, сабар, денал, яхь, вай даьгара 1омаду вай, цун оамал г1улакх, вайца даха дусс. Нахаца 1имерза хилар, гаргало лерх1ар, дика, во нахаца декъар, лоалахошка, юртахошка, мехкахошка во деча оарцаг1валар, деха веначоа хьайга дар кхо ца деш д1адалар, ца могаш метта улачунга хьажа вахар, хьаьнала къахьегаш хьай дезал кхабар, царна дика хьехар деш дезал кхебар – из деррига даьгара 1омаду вай. Хьаша – да ларх1ар, тешаме доттаг1 хилар хьона улув ваьннача, новкъа воде, хьайца вог1ачунна дика новкъост хилар, наькъа хьовзам хилча из к1алвита д1аг1оргвоацаш кхыча къаман юкъе, ваха лела хье нийсвелча цу къаман 1адат ларх1ар, цу къаманца тарвола хьажар. “Селий вордат1а хайча, Селий зурма лакха” яьхад вай даьша. Хай зурма йицье яхилга дац из, тарвала ха яхилга да из.
Вешийцара эздел
Воша хьол воаккхаг1а вале, цо хьайна ду хьехар хьаэцар, цун сий дар, шоаш цхьаь дале а, наха юкъе дале а. Хье ваг1ача ц1аг1а из хьачу ваьлча хьалураэтта из маг1а ваьккха 1охоавар, цунга хьажар, даа мала оттадар, цунца 1и мерза хилар, тийша болх боацаш дог ц1ена хилар. Хье г1улакха вахийтача чехка из г1улакх даь юха вар, из цхьанна а хана цунна харц ца лер, фуннаг1а т1акхоаче а цун га доаккхаш хилар. 31амаг1а вола воша вале, цох къахеташ хилар цунна нийса хьехар дар, адамий оамал цунна хьехар. Доттаг1чунца, новкъостаца, юртархочунца малаг1а никъ лелабе беза, цунна д1ахьехар. Эздел, г1улакх, сабар хила дезалга дувцар. Деша ваг1аш дика деша дезалга. Балха вале дика болх бе безалга. Миччахьа воде а нахаца тарвала везалга. Хало т1аеча сатоха дезалга, цунна хьалха дахар. “Воша веший – хьу берза” яхад вай даьша. Цо даь дика во а хьайга кхоачилга ха деза хьона. Ший нана, йиша, наьна йиша, даь йиша ше – массе бола кхалнах лерх1аш хила везалга. Вешийца санна, даь веший во1аца хила деза аз дувца г1улакхаш лорадеш. Даь веший къонгий, мехкарий, шучий, мохчий, ноанахой боча лелабе беза вай.
Ца хьоадича даргдац
хьаьшашцара эздел
Г1алг1ай къаман даиман хиннад хьаша да лоарх1аш. Хьаьшийна лаьрх1а латташ хиннад ц1а, хьаша веча хьаьна, мерза шу оттадеш хиннад; Юрта мел вар хьагулвале, доккха ловзар оттадий сакъердаш хиннад. Кхаь ден, кхаь бусс, цунга хаттар деш хиннадац ше хьа ца аьлча ше лелабу никъ. Нагахь санна хьаша да воаг1ача хана фусамда ц1аг1а веце, фусам нанас, чу боахаш хиннаб хьаший, чу довла оалаш хиннад фусамда укх сахьте чукхоачаргва вайна оалаш хиннад, кийча йола тух-сискал 1ооттаеш хиннай. Т1ехьаг1а юхава безам хургболаш хьаша совг1аташ а дале новкъа воаккхаш хиннав безаме. Къам бе доацаш, моллаг1а къаман, из хьаша вале а цхьатарра лоарх1аш хиннаб г1алг1ай! Шоаш болча вена хьаша б1арга са санна лоравеш хиннав г1алг1аша, из леш а хиннав шек ца волаш цунна во ца хилийта. “Хьаша ца везар – Далла везац”, оалаш да г1алг1аша. Эздий г1алг1ай къам массехана а хиннад хьаьший сийдеш, иштта хургда дуне мел латт.
Уц – ц1аьшцара эздел, къаьстта лорадаьд, г1алг1аша массехана х1ана аьлча уц – ц1ай ба а ба бехке нах. Шой з1амгсаго дог доаха йо1, хьан – малий хайначул т1ехьаг1а, цкъа, шозза, кхозза нах а бахийте ехаш хиннай саг.
Йо1 езаелча з1амсаго, из йо1 йолча даьшца, йи1ий ноанахошца, юртахошца, йи1ий, эздий оамалашца – ший дика г1улакхаш д1ахьокхаш хиннад. Водаш уж нийсбелча киса кховдаш хиннав з1амсаг, уст-йижарашта кегий хьамаш эцаш хиннай. Новкъа болхаш нийслой уж бига беззача д1абугаш хиннаб. Шой юрта нийсбелча шоашцига чу а биге хьаьший беш хиннаб царех. Йо1 йолча даьшта шийца дика ц1и йоаккхийташ д1ахозийташ хиннай. Йо1 йолча даьша з1амсаг юртахошка, лоалахошка хоатташ а хиннав. Тахан а хоатташ оамал я. Харцахьа лелача, воча з1амсагага, д1а а луц йо1. Эздел, г1улакх, сабар долаш хьаьнала къахьегаш, нахаца тарвала ховш, наха, мехка, накъаволаш хила веза г1алг1ай з1амсаг. Т1аккха йиш хургъя цун мичча а хана, майрра моллаг1ча коа, шийна саг еха нах бахийта.
Духхьашха нус гучаяккха болхаш, хьош хиннад 1а1а, дошо г1оз е г1алкхаш, кач олла дошо хьайкал (жай), кхы дола совг1аташ, масала гурмали, йовлакх ишт. кх.д. Г1алг1ай яхь хиларах наха нийсса хила г1ерташ деш хиннад уж совг1аташ, дале а торо дикаг1а йолчо, совг1аташ дукхаг1а а, маьха дезаг1а луш хиннад. Шийгара несо а луш хиннад, з1амига совг1аташ, тхьамка чулеладу ц1ораш (т1ормигаш), сахьата, тепча, инзаш, пезгаш, палчакхаш. Уж ше яр несо ше хьаяь, eгa а хиннай. Цул совг1а цхьацца мерех хьекха йовлакх а хиннад цу совг1аташца. Совг1аташта юкъе геттар деза лоарх1аш хиннад дуфи далар.
Нускала бийса йиллача, юртарча, гаргарча, кагирхоша, мехкараша кийчо еш хиннай, саг йоаг1ача сакъердара, хьалххе а белгалъеш хиннай, деша говза, метта шаьра йола йо1, иллеш – яппараш ала. Деша совле яьккха деш хиннад из, наха сакъердам бе. Из тайпа х1ама вайна юкъера д1адаьннад ткъестлаг1а б1аьшаре кхоачалуш, т1къоалаг1а б1аьшаре д1айолалуш. Замей мехкарий, кагийча нахаи, фусамера мехкарий фусамерча кегийча наха е в1аший духьала отташ хиннаб, бегашта зоахалолаш дувцаш. Цу йиъъе тоабан ши – ший тхьамада хиннав. Нускал кечдеча юкъа, кагийча наха в1аший дог – безам эцаш эздий бегаш беш, говза хаттараш а деш, бегашта зоахалолаш а дувцаш ха йоаккхаш хиннай. Из тейпа х1ама 1980 шерашка д1адаьлар мехко яьча ва1адаца. Замешта юкъера воаккхаг1чунга, къонаха юха йоалае алал тхона, шой кегийча нахага, из хиннад говр хьовзаейтал тхона яхилга. Т1аккха дикаг1а ховча з1амсаго говр хьовзаеш хиннай, ши циск в1ашаг1латтал мара доацача готтача коа, из йисте ваьлча цунна баркал а аьле. Юха а оалаш хиннад, замей мехкарий тхьамадага йи1иг цхьа ладувг1а йиш лакхийте самукъа даккхийтал тха аьле. Дуккха ловцаш а да нейца доахаш. царех ца1 ба “Эздийча тайпана эздий найц хилва хьох аьле. Цхьаькха да укхаза дувца дезаш. Замеш коа д1ачубаьлча коа 1охайша баг1аш боаккхий нах хулаш хиннаб, кагийча наьха тхьамада оалаш хиннад – мехкарий тхьамадо дехар деш хиннад, боаккхийча наьха тхьамадага халха вала аьле. Из халха воаккхаш а хиннав, из халха ваьнна ваьлча ловзар д1адоалаш хиннад, д1адерзадеш. Ловзар д1ахьош, ловзара доал деш, йиший во1 вале а е найц вале цхьа з1амсаг хиннав цу коа. Иштта хоза хиннад хьалхаг1а, йо1 яхар-яр.
“1а такханза 1аьхар мо, з1амига я хьо. Доаккхача хьаькъала да хьо хиннаяцар, аьнна хьона бехк т1акхоачийтаргбац оаха, ховча хабар а дийца, ца ховча дош а дийца. Дешах даьри а даь, оапех ахча а даь. Хьа са 1ехадергдолаш а дац тхо. Юстара бола безами шун дага йола уйлеи хьоца лелае дага хьона а ма дохалда, хьоца лелае дага тхона а ма дохалда. Х1ама т1ехболча безамца хила деза вай т1ехболча безамца хилча, ингале оаркхилгача чу улла улхий модз мо безаме йоаккхаргъя вай в1аши мел йоаккха ха…”
Балхацара эздел – из фу эздел да ала тарлу, балхацара дар, из да. Балха вахача, хьайца болх беча нахаца тарвала хар, 1и мерза хилар. Хьай балха декхар дизза кхоачаш дар. Тийша болх боацаш болх ц1ена, дика хьабар. 1айха кхоачаш бергба аьнна болх бизза кхоачашбар. Белха д1аяхийта хьаенна материал лораяр, лочкъа ца яр, къайлаг1а ца йохкар хьайна пайда эца. Цемент яр, кирпишк яр дог1а к1ала ца йоахийташ лораяр. Хье болх баь ваьлча хоза ловца баккхар, балха воаллаш къаьдвелча эг1аз ца ахар, сардамаш ца дахар, хьайна улув боахкачар дер хьадар, болх беш воалчоа б1ара хьежаш 1охайна ца ваг1ар, хьай дакъа хьалаьца хьайна могар хьа дар. Из дакх-а балха эздел.
Дешарцара эздел
Дика дешар, шийна наха т1ехьаг1а накъа даргдолаш ше деша дешар, ший дешарца, шийна ший мехка пайдане хилар, из да дешара эздел. Ший хьаькъал наха, зене зуламе ца хилийтар. Ше дийша ва яхаш, уйла сом ца ялар, кура ца валар. Х1анз дийша ваьннав со аьнна ца дешаш ца сацар. Даиман дешаш хилар, шийна цаховр 1омаде г1ертар. Бусалба а, дунен а дешар деша г1ертар. Из да дешара эздел.
КхалнахацаРА эздел
Хьай нана, наьна йиша, даь йиша 1айха лоарх1аш мо массе бола кхалнах лархьар. Моллаг1ча къаман кхалсаг яле а цун сий дар вай декхар наьнаца, йи1ийца, несийца, ший никъ лела бар эздел доаца, ийрча г1улакх хьайгара б1арга ца дейтар царна. Безаш, хьесташ, боча лела бар. Уж болча эздий доаца дош ца оалаш, мотт хоза бувцар.
Совг1аташца хьаста езар хьастар, ала дезача царга к1аьда дош алар, вай декхар да. Хатта дезачунга х1ама хаттар царна дика хетаргдолаш массе йолча кхалсагаца, к1аьда-мерза хилар вай декхар да. Вай кхуврч шел ца болийташ хьа боаг1а уж массехана. Ноаной, йижарий, мехкарий истий вай вахар мерздаь, хоздаь вайца бахаш ба уж. Г1айг1а, бала, хало – отто, дегай г1озал, вайца екъаш хьабоаг1а уж. Вай къаман эздий, турпала кхалнах уж хинна бецаре, вай хургдацар, дунен сердал гогъяцар, из ха деза вайна массанена а. Цар 1омадаьд вайна дерриге а. Эздел, г1улакх, эхь, сабар, яхь, мотт, деррига царгара 1омадаьд вай, из диц де оамал бац вай. Вай б1аргий са санна боча лелабе беза вай дунен чу мел бола кхалнах. Уж ца хуле цхьаккха хургдац. Й1овхал, сердал, безам, дезал, кхуврч, деррига доацаш хургда. Кхалсага сийдеш вай хуле, вай къаман сий лакха латтаргда. Хала хете а вайна юкъе цар сий ца дераш болаш ба. Моллаг1а йо1 хозъелча, вахе дат1а а кхийте йодайий, ший цунца дийца-аьнна х1ама деце а, ше цунна ца везаше, раьза е г1ерташ ший хур деш хул цхьабараш. Эздел, г1улакх долча з1амсаго из дергдац. Денал долчо наьха кхалсаг а ший йиша санна лелаергъя, шинна даь чам болаш гаргало а хургья цунах. Далла хоастам ба 1овдала бараш вайна юкъе кезигах болаш. Дала аьнна дале уж а кхетаргба, Дала хьаькъал денна, нийсача новкъа боахалба уж!
Нийсархошцара
эздел
Хьай ханнарачунца а леладе деза эздел. Хье волча веча веза хьаьша ваь ларх1а веза. Хьайгара г1о дезалга хайча оарцаг1а вала веза. Дика, во цунга деча ваха веза. Деха веча дала деза, хаьттача хьайна ховр ала деза. 1уйре дика, сайре дика ювца еза. Хьайла эсалаг1а, 1овдалаха ца хеташ хьайна нийсса ларх1а веза, хьай нийсархо. Наха юкъе дакъа долаш, д1ахьош хила веза. Хьо доле а бакълуш хила. Харцвар 1ото1оваь, бакълур хьаллаца веза хьайна зе хуле а. Эздел, г1улакх леладе, массанеца цхьатарра. Хьай сий ду 1а наьха сий дой. Эздел леладаьд аьнна к1алвуссаргвац хьо.
Шун т1ара эздел
“Шуно вовзийт эзделаца вар, эздел доацар» яхад вай даьша. Х1ама даа 1оховча хана бисмал а цадаккхар. Кулгаш дила ц1ена хилар. Х1ама юаш дукха ца яар, хьаэцар 1оюллар, сабарца йийллар, дуккха х1ама багаа елла дукха мочкхалаш ца дахар, массарел т1ехьа висса нах хьайга хьежа ца бар, е массарел хьалхаг1а йиа а ваьнна нах хьайна б1ара ца хьежабар. 1охар, хьалг1аттар а эздий хилар. Х1ама йиа ваьлча алхьам дешар, г1улакх деш лаьттачоа хоза баркал алар, фусам даьшта, барт, безам, беркат Даьлагара дехар.
Къамаьл дара эздел
Къамаьл деча хана хье ала воаллар лоацца д1аала хар. Мотт к1аьда, мерза бувцар. Хьайга хоатте хьайна ховр, хетар д1аалар. Хьайга ца доаг1а къамаьл ца дар. Дукха лувш хье наха сов ца валийтар, хьайна дайна дале а наьха г1алаташ ца дувцар. Довна юкъе воде, тоам, машар бувцар. Маслахьат хургдола оаг1ув лахар. Миччахьа воде а хьай метта доал дар. Ала дезача дош алар. Сацавезача соцавалехьа саца хар, кулгаша 1ойилла шахьар, метта йоагаю. Туро, тепчо ца1 вийнав, метто ийс вийнав оал г1алг1аша. Мотт доал де дезаш х1ама я. Метта доал де хар хьаькъал да. Модз санна мерза ба мотт. Сим мо къаьхьа ба мотт. Ше лебарга хьежжа Мулакх де отт. Доал делаш метта. Чов хургъйоацаш керта мерза хилийта оала дош, к1аьда хилийта бувца мотт. Эггара дукхаг1а къинош дер мотт ба метта доал ца дер халача оттаргва, метто сага сибат хувц, ийрча ваьккхе доаду куц. Доал делаш метта.
Гаргалон эздел
Гаргало ларх1ар. Гаргарча сага дика, во хьаллацар. Дикан т1а, вон т1а вахар, хьайгара доаг1а дакъа хьалацар. Йоаг1аш, йодаш моттигяле из санна г1адваха дог делаш хилар. Дала деза хьоалчаг1 далар. Ахча, рузкъа дезаш вале цун из д1адалар. Водаш, воаг1аш нийсвелча цунга к1аьда мерза, дахар денар хаттар. Хьайна бехке кхалсаг нийслой кара кхайде ахча далар, ахча д1а ца эце, тормига чу йолла берашта яа, мала хьама эцар, машена т1а 1от1ахоаяь ц1айигар вай декхар да. Нахаца довна ваха вале гаргара саг, сихха оарцаг1а вала веза цунга хьаллаца, ма хулла сихаг1а дов к1оарг долале машар бе хьажа веза, из бехке воацаш цунга г1елал яхье, харцо ювцачоа д1ахайта деза из цхаь воацилга, харцо чакхяргъйоацилга. Вала ца везар венна из воалле хаттар дена, д1аотта веза цунца бала бекъа ше цхьаь воацилга цунна ховргдолаш, хьайна из новкъа долга д1ахайта деза. Хаьде д1айоал лела ца ю гаргалол. Ший дас лелаяь гаргалол лелаеш хила веза во1. Хьо волча саг хьаваг1 ац хьо д1а ца воде. Къамашца тарлуш хьабаьхкаб вай дай шоаш мел бах. Гоннахьа дахача къамашта юкъе дукха хиннаб г1алг1ай доттаг1ий, эрсий, х1ирий, г1аьбартой, селий, викалаш хиннаб г1алг1ай доттаг1ий болаш нохчий бувца мича беза, уж вай ворх1е даь хана денз хьа вай вежарий а болаш хьабоаг1а вайца машаре бахаш. Хало, атто, къел, моцал екъаш. Вайна эшшача метте оарцаг1а болаш. Теш со дуне мел латт из иштта хург хиларах. Цхьанна къаманга во ма доаг1алда саг оарцаг1авала везаш. Дала ма дахьалда саг пхьа хьаьрча, кхыча къаман ший доттаг1 волча ший дезал а шийца д1аводаш хиннав саг. Вокхо д1ат1аийце шийна мога г1о – новкъостал а деш хиннад. Цун масалаш да. Вай долча хьаиха вай бераш д1аиха а дукхха моттигаш а я. Эрсаш цунах куначество оалаш хиннад. Кхыча къамаг1а вола ший доттаг1 лоравеш боча лелавеш хиннав г1алг1аша. Ший ц1а, ший боахам, цунца бекъаш а хиннаб. Из леча леш а хиннав цунна га даьккха. Иштта эздел, г1улакх, денал долаш хьабаьхкаб вай дай шоаш мел бах. Доттаг1цара эздел. Шой са санна боча долаш леладаьд г1алг1аша. Хало, Г1айг1а, бала т1абарах д1а ца кхоссаш цар массехана лорабаьб, лелабаьб шой доттаг1ий. Боахам, доахан кходаьдац царна эшаш хилча. Вала везе кийча хиннав доттаг1чунна г1улакха, шой нанас ваь вошо мо, дукха везаш лелаваьв шой доттаг1а. Доттаг1чоа кходаь х1ама леладаьдац г1алг1ачо. Дунен чу ц1и хеза да вай къам тешаме да яхаш. Вай къаман дуккха а хиннаб доттаг1ал леладе ховш, денал дола къонахий. Т1ем т1а чов хинна 1овежар, ше лергвале цига ца уллийташ ара воаккхаш хиннав г1алг1ачо, моллаг1ча къаман из саг вале а, цун массалаш дукха долаш да, т1ом баьчарна из ховш а да. Вайна Дала ма эшаволва дика доттаг1, моллаг1ча къаман вале а! Доттаг1ал, машар, безам масседолча къаман а беза. Дуненчу даим машар хилба. Барт, вошал, доттаг1ал ч1оаг1лулда х1ара денна. Дуне мел латт, вахар тоалуш, хозлуш дахалда вай.
Берашцара эздел
Вай массане а сил дукхаг1а безаш кхебу вай дезал. Уж дика кхебар вай массане а декхар да. Наха зене, зуламе хургбоацаш. Ламаз, марха, долаш Даьлах тешаш, кхерам болаш, имане болаш хьалкхебар вай декхар да. Царна x1apa денна дика хьехар деш, воашкара дика г1улакхаш б1арга дайташ, царна масал хургдолаш леладе деза вай мел леладер, дика хила деза вай мел дар. Берашта хайта деза шоаш молашба, шоаш мичара хьабаьннаб, шой тейпа, къам малаг1 да ховргдолаш, кхыча къамашта баха лела ховргдолаш, массанеца тарбала, доттаг1ал леладе ховргдолаш. Дешар дешийта деза, хьаькъал долаш уж хургболаш. Эхь, эздел, г1улакх хьехаш дика, во къоастаде ховргдолаш. Шой Даьхе езаргъйоалаш, Даьхен 1алам бона леладергдолаш. Дас, нанас яхар дергдолаш, щоаш къабелча шоаш кхоабаргболаш, шоашца дика хургболаш, нахаца 1и мерза хургболаш. Кхы а дуккха да берашта хьалхадаха дезаш. Берашца мотт хоза мерза бувца беза, хьехар деча хана, чувха а ца беш, хьай ма хулла хьесташ дайта деза берашка хьадайта х1ама.
Къоаношцара эздел
Воаккха саг моллаг1а вале а, моллаг1а къаман вале а, з1амаг1чо ларх1а веза. Воаккхача сага сий де деза, цунна фу эш, фу деза хьажа веза из кхоачашде деза. Водаш, воаг1аш хьайна къоано нийсвелча, 1уйре дика ювца, сайре дика ювца хьайгара молаг1а г1о – новкъостал деза аьле хатта цунна дезар, эшар, кхоачашде хьажа, вига веззача д1авига, кхыча юртара вале хье волча чу вига даа, мала дале кхаба, ламаз дайта, сала1ийта, т1аккха ц1а а виге хьа вола. Къоано волча 1о ма ха, дар-доацар дувцаш мотт дукха ма лебе, вела ма вела, керта т1а кий йоацаш б1арга ма вайта, ц1ог1а хьекхаш къамаьл ма де, цунна хозаргдолаш. Цо фуннаг1а хьайга оале а юха духьала йист хиле юхь ма йоагае. Хьайна ца ховр, хье шек вар, цунга хатта, цо жоп лургда хьона шийна ховчох, из хьол дукхаг1а ваьхав, цунна дукхаг1а дайнад х1ама б1арга, из хьол дукхаг1а лаьттав халонашта духьала. Цо хьо моргаш дукха кхебаьб хьехар деш. Ший хьехамца харц ваьннар, нийсача новкъа ваьккхав. Къоаной боацаш ма дуссалда вай, г1ийла бой мо укх лаьтта даха “маг1а баьрче къоано а, ц1ен юкъе ага а ма эшалда вайна” яхад вай даьша.
Юкъара эздел оал массаволча сага леладе дезачох. Да, нана ларх1ар, вахар, вар, гаргалол лелаяр, доттаг1 ларх1ар, воаккхаг1чун сий дар, з1амаг1чох къахетар, кхалсагаца эздел леладар, ноанахой ларх1ар, даьхой ларх1ар, лоалахошца, юртахошца, мехкахошца леладе деза эздел, саг йоаг1аш, йодаш, леладе деза эздел, уст – ц1ай ларх1ар, дохкача, эцача леладе дезар. Довхочунца леладе деза эздел, балха, така, ара, ц1аг1а, хьоашалг1а, уст-ц1аьшка, ноанахошка, лоалахошка, хьунаг1а, x1apa, мангала гота.леладе деза эздел. Сесагаца, дезалца леладу эздел, х1анз мел дийцар къаман юкъе лелаш дола эздел да. Массане а леладе дезаш да.
Несий эздел
Нус хила еза ший маьрц1ай лерх1ам болаш. Маьрда, маьрнана, маьрвоша, маьрйиша, маьрвеший къонгаш, маьрноанахой, цун тайпан нах. Нус хила еза чувена саг везаш, елаенна безаме, тух сискал кхо ца деш. Маьра да волча 1а ца ховш, мотт ца боасташ цо ше бастийталца, баьстачул т1ехьаг1а дукха ца лувш ший метта доалдеш. Ала, дита дезар ховш. Ше оала дош, к1аьда, мерза оалаш. шийга иистхилча эхь хеташ ц1ий луш. Иштта маьрнанаца, маьрвешийца, маьрйишийца хьакхашта ца йоалаш ший мотт лорабеш. Массарел хьалхаг1а хьалг1отташ, массарел т1ехьаг1а южаш, ц1аг1а коа – карта кулг д1акхоачаш. Ше д1атоха кулг ц1ена тохаш. Массанеца елаенна ше езаргйолаш. 31амига бер мара деце, маьрц1ешкахьара мел вар лоарх1аш. Ший оамалца, ший меттаца нах в1ашкаувзаш, наха тоам бар дувцаш, хьанга фу дувца деза ховш, массанена товр де ховш. Дикал яккха хала дале а, маьрц1аша зувш, цун дикал вол. Дика нус маьрц1аьшта дукха езаш хул.
Таьзета леладу
эздел
Кодам эзделца бувца беза, сагага кхаьча бала хьайна новкъа болга хайташ хила еза из бувца оаз. Кодаме вела йиш яц. Ца доаг1а къамаьл де йиш яц. Кодаме нахаца ду1а деш венначоа къахетам бехаш, Даьлага кхайка веза, дакъа ламаз де деза, мух бе беза. Саг д1аволла кашамашка ваха веза. Цига де деза декхараш кхоачашде деза. Фусам даьна хьайгара г1о – новкъостал эший хьажа веза, хье чу вахалехьа.
Барзкъан эздел
Хьайга товш доаца барзкъа т1а ца дувхар. Кога з1амига маьчи т1а ца ювхар, геттара готта хачи, т1а ца ювхар. Хьай къаман доаца, хьа къамо т1а ца дувха барзкъа т1а ца дувхар. Хьай дег1а маьженаш б1арга гургйола лоаца барзкъа ца дувхар. Наьха доаца барзкъа т1адийха кечлац 1овдал вар мара.
Моаршал хаттара
эздел
Сагага моаршал хоатташ хатта деза, велавенна хозача, мерзача оазаца, хье г1адвахалга сага д1аховргдолаш. Хьо волча варах саг дехке варгвоацаш, ц1аькха а юха ва безам хургболаш. Хьо эздий саг волга цунна ховргдолаш. Вай даьша моаршал, денал эздий хоатташ хиннад. Ц1аг1а мелволчун, юрта мел волчун могашал хаьттачул т1ехьаг1а, коара хьайбай хьал хоатташ хиннад, хаоттам хоатташ хиннаб. К1а, борц, мишта хиннаб хоатташ хиннад, жа, доахан дийба дий хоатташ хиннад.
Лоалахошцара эздел
Лоалахошца тар вала веза. Хьайгара дийхар, дала йиш яр д1адала деза. Хьайна эшар хьадеха деза. Дика, во деча царца хила веза. Д1ачу, хьачу хила веза. Хала дале цхьа долча х1амашта са тоха деза. 1айха оалар хоза ала деза, лоалахо кхетаргволаш. Пайдане доацар ца дувцаш, г1алаташ а ца лехаш ваха веза, эздел, г1улакх лела деш. Лоалахо хьона бехке ва, къемат дийнахьа хоат йоах хьай лоалахошца мишта хиннав хьо аьле. Дала сабар, сатем лулба вайна лоалахошца тар дала ха.
Ший дег1ацара эздел
Эздел долча саго хьунаг1а ше цхьаь вале а дергдац, сагага товш доаца ийрча х1ама. Ший дег1а маьженаш лораергъя во х1ама ца дейташ. Кулгашка дика г1улакхаш дейтаргда ший сий дергдолаш. Когашка барал дайтад дикача новкъа, б1аргаш лекхаргдац лекха ца дезача. Б1ехача уйлашка бех дайтаргдац ший дог. Даьлацара безам сов боахаргба ший дег чу, ц1ена 1амал еш, ший мотт лорабергба г1ийбатах. Из да сага ший дег1ацара эздел.
Хьайбашцара эздел
Хьайбашцара эздел лела дар да царга ханнахьа хьажар, даа х1ама далар, хий моладар, ц1ендар, царна етташ, 1етташ, царца къиза ца хилар, ханнахьа д1алахкар, ханнахьа духьала ваха чу доаладар. Царна сардамаш ца дахар уж чу дахка т1ехьа диссача. Царца къахетаме хилар. Декхар да оакхарий а доаца деш лорадар.
1аламацара эздел
Хьунаг1а гаьнаш харцахьа, бакъахьа хеда ца яр. Йоаг1ача, ца йоаг1ача ц1ераш ца еттар. Хьасташ б1ех ца дар, царчура хий даим ц1ена хургдолаш царна доал дар. Вай даха юрташка нувхаш 1оца кхувсаш ц1ена лела яр вай декхар да. Вай наькъаш тоадар. Г1алг1айчен хоза 1алам толха ца деш вай т1ехьенна дитар, вай массане декхар да. Вай даьша вайна дитад ер толха ца деш тахан вайна гучча тейпара хоза долаш. Хьара саго цхьаццача вай д1айог1е кхы а хозаг1а хургба вай мохк. Вай хоза 1алам лорадар вай массене декхар да.
Ирыстон – мё зёрдёйы
Мё райгуырён бёстё – Республикё Цёгат Ирыстон – Алани у Уёрёсейы Федерацийы субъект. Хауы Цёгат Кавказы федералон зылдмё. Йё сёйраг горёт у Дзёуджыхъёу. Зёгъён ис, рагон, культурон ёмё историон цыртдзёвён кёй у, уымён ёмё дзы фендзынё бирё зёрдылдарён бынёттё. Мё зёрдёйён у уарзон!
Диссаг ёмё рёсугъд у мё райгуырён Ирыстоны ёрдз дёр. Йё алыварс лёууынц бёрзонд хёхтё. Уёлдай удёнцой ёмё ёхсызгондзинад хёссы бёрзонд Хъазыбеджы хох – хёхты бёрзонддёр. Цы цёугёдёттё сё гуыры, уыдон уайынц хъёлдзёгёй, сё уылёнтё алырдёмыты пырхгёнгё. Фёлё дзы ёппёты стырдёрыл нымад у Терчы дон. Ёз дзы тынг сёрыстыр дён, уымён ёмё йыл нёхи поэттё нё, фёлё ма суанг Уёрёсейы хъуыстгонддёр генитё – Пушкин ёмё Лермонтов – ныффыстой се ‘нёмёлгё ёмдзёвгётё. Теркён йё фёндаг цёуы цалдёр кавказаг республикёйыл.
Ёвёццёгён, ёрдзёй рёсугъддёр ницы ис зёххыл. Зёрдё райы йё уындёй, алыхузон ёнкъарёнтё мём гуырын кёны нё хёхбёстё. Нё кёмттё ёлвасынц сёхимё адёмы се ’нёкёрон рёсугъддзинадёй, нё улёфён бынёттё бирётён баззайынц сё зёрдёты! Куыд мёхицён дёр!
Ирыстон канд йё рёсугъд ёрдзёй зындгонд нёу, фёлё ма у хъёздыг нё диссаджы хорз адёмёй дёр. Нё фыдёлты ном арвнёрёгау айхъуыст ёппёт дунейыл. Ныууагътой нын хъёздыг хёзнатё, истори ёмё культурё, кёцытё абоны онг ёрхёццё сты махмё, кёстёртём дёр. Ёма сё хъуамё хъахъхъёнём, ма сё бауадзём фесафын. Уыдонимё сты не ’взаг дёр ёмё не ’гъдёуттё дёр. Уыдон сты нё адёмы фарн. Уыдон сты мёнён дёр хъахъхъёнинаг!
Мах, ирёттё, стём Хуыцаумё кувёг адём. Нё бёрёгбёттём азёй – азмё ёнхъёлмё фёкёсём. Ёз тынг бирё уарзын Тымбыл къохы – Хетёджы бёрёгбон, Хоры Уациллайы бёрёгбон. Уёлдай кадджындёр бёрёгбон та на бинонтён у Джеоргуыбайы бёрёгбон. Мёнмё гёсгё дёр, уымёй сёйрагдёр, ахсджиагдёр бёрёгбон нёй. Лёгты дзуар у Хуыцауы минёвар ирон адёммё, нё фыдёлтё йыл кёддёриддёр ёмё кёмдёриддёр сёхи фёдзёхстой ёмё абон дёр фёдзёхсынц.
Уёдё куыд нё загъон нё хорз, фёзминаг фёсивёды тыххёй. Сё алыхуызон ёнтыстдзинёдтёй уыдон дёр хъуыстгонд ёмё зындгонд сты ёппёт дунейыл. Бирётё дзы суанг сё цард дёр суёлдай кодтой бёстёйы сабырдзинад ёмё хорзёхты тыххёй.
Ёз, мёхёдёг райгуырдтён ёмё цёрын Цёлычы хъёуы. Тынг зынаргъ мын у. Бирё йё уарзын, кёд дзы цыдёр чысыл хъуагдзинёдтё ис, уёддёр. Уёдё мё хъёуёй цы бирё хорз адёмтё рацыд, уыдонён та сё нымёц бёрёг дёр нёу. Фёлё дзы кёй зонын, уыдон сты, фыццаджыдёр, нё ветерантё, Фыдыбёстёйы хёсты архайджытё, Кодзырты Муслимёт – фёллойы ветеран, Мёскуыйы хъёууон-хёдзарадон равдысты архёйаг, Чекаев Вячеслав ёмё Эльджарты Руслан – Афганы хёсты хъёбатыртё, Сёбётхъуаты Светё ёмё Хёбёлаты Олег – Уёрёсейы Президенты Гранты лауреаттё, Хъантемыраты Рая- Бетъырбухы клиникёйы сёргълёууёг, Хъазыбегты Валерий ёмё Кочынаты Иринё – барадхъахъхъёныны оргёнты кусджытё, Боциты Ирё – Ирыстоны телекомпани ёмё радиойы журналист, Быценты Руслан, Хабёты Руслан, Музаты Сослан – Мёскуыйы цирчы аивады дёснытё, Уалыты Гиви – ирон театры сгуыхт актер, ёмё ма бирётё…
Мё дарддёры царды та цы нысантё сёвёрдтон, уыдон ёнгом баст сты мё Ирыстонимё. Никуыдём ацёуин ардыгёй. Кёмфёнды куы уон, уёддёр – иу мё мё зёрдё хондзён нёхимё!
Фёнды мё, цёмёй мё уарзон бёстё рёсугъдёй – рёсугъддёр кёна, цы кёстёртё дзы рёзы, уыдон та раст зондыл, раст фёндагыл хёст уой, сё хистёртыл куыд аудой ёмё сын ныфс куыд уой! Сё къухы куыд ёфтой хорз ёнтыстдзинёдтё. Фидар куыд хёцём нё уидёгтыл: нё райгуырён зёхх, фыдёлты хорз ёгъдёуттё, нё мадёлон ёвзагыл. Уымён ёмё нын нё фыдёлтёй баззади куырыхон фёдзёхст: «Хъёздыгдзинад мулкёй баргё нёу, фёлё зёрдёйы рёсугъдзинадёй, фёрныг ёгъдёуттёй ёмё хорз хъуыддёгтёй».
Рахизфарсы районы Цёлычы хъёуы иумёйагахуырадон астёуккаг скъолайы
9 къласы ахуырдзау
Хъазыбегты Регинёйы сочинени
(Ахуыргёнёг Боциты А.В.
Тел. 89188351651)
Нохчийн г1иллакх – оьздангаллин г1ала замано йохор яц, нагахь вайх х1ораммо а иза 1алашъяхь, шен леларца, вистхиларца, дечу г1уллакхца. Иза лаьттар ю, нохчийн къам мел деха.
ШУН
Тахана вайна юккъехь долчу к1ез-мезигчу х1уманах цхьа доккха бахьана а дой, шайлахь дийца а доладой, вовшашна кхиссарш-1иттарш ян зударий буьйлабелча, «ва нах, ма доккха х1ума деана-кх кхарна юккъе», олий вуьсу.
Д1ат1аьхьакхиъча, механ тай диллал а бахьана ца хуьлу девнан.
Амма г1уллакх цхьана кепе дерзийча, вовшашна шаьш ечу восах уьш кхеташ хилча, яппарш ян царна бахьана дуьсур дацара аьлла хета. Цкъа-делахь, чу вог1-вог1ург шуьне вог1у моьтту царна. Иза иштта дац. Нах шуьне кхойкку цхьа ондда бахьана даьлча: дуккха а шерашкахь ц1ера ваьлла лелла, я набахтехь хан яьккхина стаг ц1авеъча, кхин оцу кепара дерг нисделча.
Вуьшта чувеанчу стагана хьалха пхьорх1оттадо. Иза хууш хилча х1усамнаношна а, туьха-сискалх кхеташ волчунна а хуур ду, ша муха хила вог1у.
Вайна, къаьсттина зударшна, дицделла дог1у хьеший чу ма-кхеччинехь, салам-маршалла а хаьттина, юьхь-куьг дилинчул т1аьхьа: « Цкъачунна са теде, яах1ума х1инцца йина йолуьйтур ю», аьлла, царна хьалха хий, туьхий, шозза-кхузза кхаллал «сискаллий» йилла езаш хилар. Чу кхаьчначара некъахь мел хан текхна, уьш кхачанах кхетаза мел хан яьлла ма ца хаьа. Йижарий! Дала кхоллина цхьа а тайпана эхь т1едог1у долчех дац шуна иза, вайн наноша лелийна и г1иллакх.
Олуш ду вайн «мацвеллачо – мазца юу», иза эрна аьлла дац. Мацвеллачун собар мел деха ду хьажа а ца г1ерташ, йолуш ерг хьалха йилла. Таханлерчу дийнахь шун х1оттон, иза кечдан масийтта кеп хаа езаш хьал нисделла вайна: 1аьрбийн, шведийн, японийн, нохчийн. Дуьйцург кхачанах лаьцна дац, шун д1адахьаран кеп ю. Вай т1елаьцна яьллачех лара мегар ду аьлла хетта суна, оьрсашкахула вайна юккъехь яьржина йолу Европан къаьмнийн кеп: урс – хьалхарчу бошхепана аьтту аг1ор диллар, аьрру аг1ор – 1айг, м1ара биллар.
– Чу нах бог1ур бу аьлла, шайга доьзалан дас хьалхе хаам ца бинера, юьхь1аьржа х1иттийна цо шаьш, – бохуш, безабеш дукхе-дукха х1усамнаной гина вайна. Нохчийн вадца (основа) шуна т1ехь дерг – чувог1ург доггаха т1елацар а, йолуш йолчух тоам а бина, ерг хьалха йиллар ду-кха. Важадерг ц1ийндена т1е ма дужу. Вайн дайшкара схьадог1учо шуна т1едожийна дукъ – елаелла-екхаелла, чувеанчунна юха а ван дог дог1ур долчу кепара лелар ду. «Гайт1ингаран» г1уллакх хьалха а даьккхина лелаш верг, чу ца лестор бен молха дац. Шена хьалхара «хьаьвда» лах ма-деллинехь, хондаргаш шаьш совцу. Нохчашна хьалха заманахь урс-м1ара х1ун ю хууш ца хилла бохурш эрначу хабарех ду. И дерриге а каг ца до ткъа, йо1ах муха ц1ийна-нана хир ю хаархьама, цо текх ц1ена лелоре а, к1ентан цесте (орсаша подкинжальный ножик олу цунах, г1алг1аша–мукх) хьожуш хиларо. Куьйгашца х1ума яа вай Шемалан халачу заманахь бен дуьйладелла дац.
Иза бакъдеш ду вайна юккьера цхьацца долу кхин х1уманаш а. Масала, цастар доккхуш юу х1ума т1омехьара йолош ю, хорбаз хуьлда иза я паста. Наьрс, сийна хох, саьрамсекх шегахьа з1ийдиг йолуш берзийна бацара аьлла, шаьш царах ца кхеташ, шун т1ера хьалаг1евттина нах суна х1инца бевзаш бу. Бепиг (булка) охьадилларан а ю шен цхьа нисйина кеп. Дилла дезачу кепара дерзийна дацахь, ша мел меца хиларх схьаоьцур дац оьздачу стага. Цастаран букъ болу аг1о стагана т1е а ерзайой, дуьллу бепиг охьа. Хьахийначара а, хьахоза дисанчара а гойту шуьне хаар а, цигахь лела ма-везза лелар а, доккха маь1на долуш хилла хилар.
Урс, 1айг, м1ара лаца деза бохучунна гонах хезаш дукха къамелаш ду. «Нагахь уллехь волчунна цунах новкъарло ца хилахь, хьайна аьтто болчу кепара лаца», – ала дог1у.
К1езиг лелаш дац чай доттарца доьзна хабарш а. Иза вайна юккъедаьлла дукха хан яцахь а, цуьнца доьзна а цхьацца некъаш х1иттина. Масала, бошхепана чохь т1уналла йолуш чай далар, х1усамненан оьзда цахилар лору, кхетамна гомха хилар а го. Духе кхиа воьлча, стака схьаоьцуш, цу т1ера т1адамаш оьгу. Шуьнехь нисвеллачун оьздангалла лахара хилар гойту, шена хьалха йиллинарг куьйра йолуш санна, стакан чу 1айг хьийзо волаваларо.
Шунна гонах д1анисдалар кхочушдан хала г1уллакх хуьлий д1ах1утту вайлахь. Хьалха вай бийцинчу, лара безаш болчу наха, вовшашца ца туьгуш, цхьа сахьт хан йойу. Цул ошуш дерг – г1иллакх леладо шаьш бохуш, шайна хьалха кхача биллича, охьахевшинчара вовшашна хьалхара бошхепаш д1асатеттар ду. Гонаха хьийзачеран х1оранна а т1екхача аьтто боцуш меттиг нисъелча, лахара дуьйна вовшийн кар-кара луш, стоьлан баьрчехьа д1акхачадо бошхепаш. Кхача хьалхий-т1аьхьий охьабилларан раг1 иштта хила йог1у: 1)тхьамда, 2) тхьамдина аьтту аг1ор хиъна волчунна, 3) т1аккха аьрру аг1ор 1ачунна, и д1. кх. а, цхьанаэшшара дехьа – сехьа кховдош, духе кхаччалц. Кхача – деза х1ума ду, иза д1асатеттар мегачарех ца лерина. Иза Ахьмадна я Мохьмадна буьллуш бац – иза меттиге х1оттош бу. Ткъа цига милла а нисвала тарло. Ишттачу метте кхаьчча, вай хьалалелхий, шен-шен меттиг т1евеанчунна д1аяла г1урту массо а. Г1араваьлла Турпал-1ела велахь а, бухарнаш кхузза кхачанах кхета кхиънехь, т1евеънарг, парг1ат йолчу меттиге охьа а хиъна, кхачанах кхета везаш ву.
Тахана шуьне нисвеллачунна 1аламат хала ду, кху чохь «хьаша мила ву, юьртахо мила ву, хийраниг, хийра воцург» къасто. Х1унда аьлча, тхьамдина уллера меттиг еза хеташ, хи т1е г1оьртина хьагделла бежнаш санна, цига г1ерташ берш дукха хуьлу. Иштта кеп ца х1оттийта, шуьна гонах нах охьаховшаран кеп йовза еза. Цунах къамел кхин цкъа а карла ца даьккхича дер дац: тхьамдина аьтту аг1ор хийр-хийраниг хьалха а хаош, д1анисбо хьеший. Т1аккха чоьхьаваьллачунна, хеттарш дан ца оьшуш, б1аьрг ма-туьххи, хуур ду ша хьалха-т1аьхьа хьанга х1ун ала деза, дан деза. Муьлххачу а кепан хьалхара 1алашо и ма ю. Х1усамда, нагахь охьалахлахь а, не1саг1ехь д1атарло.
Нагахь санна шуьна гонаха х1усамден ненахой, дехой цхьаьна нисбеллехь, хьалхарниш аьтту аг1ор ховшош ду, аьрру аг1о тайпана болчарна йог1уш ю. Ненаваша, деваша ву тхьамдина аьтту, аьрру аг1онаш йоькъург. Цигара д1а гергарло лахдаларе хьаьжжина, гергарло гена мел ду – меттиг баьрчехьа хуьлу (нийсса б1останехьа нисло – тезетахь, цунах – шен меттехь).
Юург-мерг хьалха йиллар а, д1аэцар а ду шен кеп йолуш. Оьшна (стоьлана) гонаха хьовза кегийрхошна аьтто болуш хьал нисделча, юург аьтту аг1орхула бен охьайилла йиш яц, ясъелла пхьег1а аьрру аг1орхула д1аоцу.
Шунна гонах гулбеллчарна т1ехь цхьа а декхар дац аьлла хеташ берш бац к1езиг. Яар, малар, шайна дага, бага а деънарг лелор доцург, важадерг дерриге а х1усамна кочахь ду моьтту царна. Шуне веанчо лелон дезарш, цунна хаа дезарш дукхе-дукха ду. Уьш шадерш а вай дийцина девр дац. Амма коьртачарах дерш хьахор ду. Уьш ду: шена улле нисвелачунна цхьана а кепара новкъарло ца яр; х1усаман дайшна а, чохь гулбеллачарна а товр доцург шех ца далийтар; чухула д1аса б1аргаш ца къерзор; б1аьрг т1ех1оьт-х1оьттинчу х1уманна т1екхача г1ерташ, шунна т1ехула т1аьрзенаш д1аса ца хьийзор; дуьйцург-олург хезачуьра а ваьлла, нойна чуиккхина херси санна, юучунна, голаш хьала бина, чу ца валар; цхьанна, т1аккха вукхунна лере оьхуш, шабарш ца дар; ша бохучунна, дуьйцучунна массеран а тидам т1ебахийта г1ерташ мохь ца беттар.
Сутарчу стагана (зудчунна), аьр вай, бепиган цастар а, шена хьалхарниг лулахочунчул мелла а эшна хеташ, схьадог1уш ду дуьне доладелчахьана а.
Оьзда стаг шуьнехь гуш хуьлу. Дагалаца Паскевичан шуьнехь Таймин Бийболатах А.С. Пушкина бина тидам. Оьзда стаг цхьанна а х1уманна т1ехь нахал къаста г1ерташ ца хуьлу, юучунна-молучунна чу ца волу, хабарна т1ехь а. «Цо яа юий-те?» – боху ойла кхоллайолуьйту цо шех.
Веза лоруш волчу хьешана уьстаг1 а боьй, корта, накха, аьтту пханар, (уьстаг1 дума болуш хиллехь) дума а , цунна хьалха буьллуш хилла. Хьешана хьалха юьллуш хилларг х1ун ю-м массарна а бохург санна, хууш дара. Амма уьш шена хаьлха дехкича, царех дезар муха дан деза хууш стаг к1езиг нисло. Коьртан аьтту аг1ор б1арг болччуьра, мочхалх йоккхий цетуху, аьтту б1аьрг-лерган юьхьигах а, меттан буьхьигах а х1ума йоккху. Нагахь санна цу юьртахь лоруш велахь, « кху юьртахь махкана везаш-вевзаш стаг а волуш, кху пхьорах веттаваллал веза ца хетта суна суо», – олий, шена хьалха диллина пхьор цига д1адахьар х1усаман дайшна т1едилла магош ду хьешана. Нагахь санна хьашас пханар даа дола а дина, охьадиллинехь – х1усамдена хаам бу иза хьаша д1авоьдучу хенахь цунна новкъа даккха д1адилла дезар. Вай-м хьовха, кавказхойн а вуо лоруш ду, коьртаца мочхал далар. Аьрру пханар а дац шуьнчу дуьллучех.
Хьаша вар а, т1еэцар а массо хенахь деза г1уллакх лерина вайнаха. Хьешана не1 къовлар, цуьнан хьашташка ца хьажар доккха эхь лоруш хилла. Хьаша-да т1еэцарна доьзна нохчийн цхьадолу г1иллакхаш билгалдохур вай.
1. Вевзаш вара, вацара ца бохуш, хене ца хьожуш, т1еоьцуш ду хьаша.
«Вевзаш вацарх, ломахь наха даима оьцу Хьаша т1е» (А.Сулейманов).
Кхин ца масал а далор вай:
-«Ассаламу 1алайкум! Хьаша т1еоьций аша? – Ва 1алайкум вассалам! Йокъанах дог1анна санна, т1ера ду-кха тхо хьешана, – жоп делира лекхачу дег1ахь волчу стага:
– Тхо ч1ирхой ду. Сан ц1е Хасболат ю. Ткъа х1ара сан к1ант ву, Шахьби. Буьйса яккха меттиг езара тхуна.- Марша вог1ийла хьо! Чоьхьавала. Хьайн ц1а веана хьо»;
2. Хьалха заманахь, чуван-аравала аьтто боллучу олий, юьстах доккхий, дуг1уш хилла хьешан ц1а. Иштта, вог1у-воьдучунна олий, юург а, мотт-г1айба а латтош хилла. «Масане шен доьзалх хербина кхача х1оттош, цунна баржоза мотт буьллуш, х1усамнанас хьаша-да верзийна» (М.Мусаев);
3. Т1евосса х1усам хоьржуш а, хуьйцуш а дац. Буьйса юкъал т1ехьяьллачул т1аьхьа кхаьчна хьаша, ша т1евоьссинчохь саца декхарийлахь хилла;
4. Хьаша х1усамдена а, юьртана а бехке ву. Массо а кепара цунна цатам хинболчух ларво иза. Нохчийн г1иллакхехь цо жоп ло хьешан коьртах. «Шен кертахь стаг ца воьйту нохчочо, эхь ларало иза» (М.Мусаев). «Хьешан бохам – юьртан эхь»;
5. Дерриге дитна а, хьешан г1уллакхе хьажа веза. «Дан амал долчу х1уманна бехказло йина бита тарлуш дац хьешан лаам, сакъера веанехь, самукъадаккха деза, лурвоьлла веанехь, ларван веза. Цо арабаьккхинчу некъан г1уллакх кхочуш ца хилча, ц1ийнан ц1е южу» ( Д. Кагерманов). «Сан дика д1аэцар я цаэцар – иза хьан хьайн г1уллакх ду. Ткъа керта а веана къамел дечу стаге ладог1ар – вайн а ворх1е а дайшкара дуьйна схьайог1уш къоман оьздангалла ю» (Н.Музаев);
6. Хьешана юург яларан а бу шен бехкамаш. «Бен-берса кхача схьабаларе а ца хьоьжуш, чу ма-кхеччи хьешана «туьхий-сискаллий» (вуьшта аьлча, кийча ерриг) хьалха х1отто еза» (С-М Хасиев). Генарчу, хийрачу хьешана шен таро елахь уьстаг1 буьйш ду. «Уьстаг1 а бийна шун х1оттийча, кортий, накхий хьешана (я хьешех воккхачунна) хьалха дуьллу. Цо шун доладо уьрсаца бета юьххьера, я лерга юххера мерцхалг доккхий». (Х.А Берсанов). Юучух кхетталц, хьешо беанчу некъах хеттарш ца до. «Кавказан ламанхошна юккъехь б1е шерашкахь схьадог1у г1иллакх дохо ца лууш, уьш кхача биъна бовллалц хеттарш ца деш 1ара х1усамда» (А.Айдамиров). Хьешана кхача не1аре кхаччалц зударша бохьу, ткъа хьалха – кегийрхоша буьллу;
7. «Х1усамдас не1арх чоьхьа хьалха хьаша волуьйту. Арабовлуш, х1усаман да хьалха араволу. Т1евеънарг ларварца доьзна ду и г1уллакх. Хьаша хийра мел хили а, цунна т1аьхьа валар гено т1аьхьаоьхуш хуьлу. Амма чуьра араваьлларг юьртара стаг хилча а, иза кхузза юхахьажжалц чу ца воьдуш, соцунг1а хуьлу х1усаман да» ( С-М Хасиев). « 1уьйранна шен къона хьеший новкъабаха юьртах валлалц веара Мажа» (У.Гайсултанов);
8. Веанчу хьешана, генара-гергара хиларе хьаьжжина, совг1ат дан тарло.
Дешначу стагана деза совг1ат ду Къор1ан. Совг1атана ло дин, герз, сурт, книжка, коч. Билгалдаккха деза совг1ат дар т1ехь цахилар.
Хаьша веза ву, цуьнан лерам бан хаа деза, ткъа хьешанна шен меттиг ларъян хаа деза. Цунна цхьа-ши масал далор вай. «Шемал, хьо имам а, шайх а ву, – элира цо кура. – Ткьа со оьзда нохчо ву. Шайн цигахь суьлийн г1иллакхаш лелор ахь… Амма сан х1усамехь нохчийн г1иллакхийн сий дан дезар ду хьан. Нагахь и тайпа эвхьаза дош суна шолг1а хеза-кх… Хьо милла велахь а, могуьйтур дац ас… (А.Айдамиров). «Шахьбина шогачу дешнаша догдат1ийначу М1аьчиган и човхо ойла хиллера… . Амма ша цуьнан х1усамехь х1инцца цуьнан шуьна т1ера г1аьттина хилар дагадеана, сацавелира» (А.Айдамиров).
Хьаша-да т1еэцарх къамел дуьззина хир дац, масех кица ца далийча:
-«Хьаша-да ца леринарг хьошалг1ахь а ца лерина»;
-«Оьзда воцу стаг хьошалг1а веъча дика кхаба, оьздачунна ерг елча а кхачам хир бу»;
– «Хьашана шега д1акховдийна меттиг ларъян хаа деза»;
– «Хьаша веанчохь дукха ца 1а, амма цунна дуккха а го»;
– « Хьашана халахетар дечо шашена юьхь т1е туйнаш детта»;
– « Ц1ахь хьайна луъург яа, хьошалг1ахь – хьайна елларг»;
– « Хьаша ца вог1учу керта ирс дог1ур дац»;
– « Нагахь баттахь цкъа хьешо хьан х1усаман не1 ца тохахь, цу чу, не1 а ца тухуш, бала бог1ур бу»…
Хьаша, Бож-1елиний дайна « г1ийла х1ума ю», боккхачу бохамо, некъахьовзамо, цхьа орца эшаро валаво стаг евзаш йоцчу х1усаме. Цундела дицдан ца деза, Сулейманов Ахмадан дешнашца аьлча:
«Цу кхерчачу ц1арочул а
хьаша вохвеш, йовхо луш,
Ю вайнехан комаьршалла,
ду вайнехан оьзда дош !»
Нохчийн кицанаша хьоьху вайна хьаша доккха беркат, ни1мат хилар:
Хьаша-да т1еэцаран г1иллакх дохор Дала, цхьа бекхам ца беш, дуьтуш дац. Иштта, ширчу дийцаро а ч1аг1до.
Къоьзан-1ам болчохь цхьана хенахь юрт хилла боху. Цига, лелаш, цхьа миска стаг кхаьчна. Буьйса а йолла, нехан наь1аршка х1итта воьлла иза: «Х1ей, хьаша оьций аша?» – бохуш. Амма иза цхьаммо а чу ца витина, эвла йистехь шен берашца йисина 1аш йолчу цхьана зудчо бен. И доьзал боцург, массо а х1аллак а хуьлуш, хи т1е а даьлла, 1ам х1оьттина цигахь. Иштта кхоллабелла боху Къоьзанан-1ам. Цундела, мел хан йоцчу хенахь хьешо не1 тоьхнехь а, поэта Хасбулатов Ямлихана ма-аллара:
Ассалам 1алайкум,
Схьавола, хьаша,
Боккха некъ бай х1ара-м,
Хьо лела маьрша!
Вайн кет1а беза мохь
Билла ахь, хьаша…
Ассалам 1алайкум,
Бакъ некъан хьаша,
Хьо ваза хьевелча,
Деса ду-кх дахар
КУЬГ КХОВДОР – ЛАЦАР
Куьг кховдор-лацар а ду х1ора къоман шен-шен кепара. 1илманехь билгалдаьлла ду кхечу билгалонашца цхьаьна, масала: духарца, кхачанах кхетаран кепашца, г1ишлош йог1аран-х1итторан хьелашца иштта д1. кх., дег1ан чарх дукха я кезиг экаме ларарца а къаьмнаш вовшех къаьсташ я цхьаьнадог1уш хилар. Вайн къоман кхетамехь лелачу дег1ан чорхан экамаллин барам буста воьлча, вайца цхьа а къам дог1уш ду аьлла ца хета. Иза дуккха а х1уманаш т1ехь билгалдолу.
Вай долчу веъна кхечу къомах волу хьаша: « Ванах, къамел мел ч1ог1а (мохь бетташ) до-кх аш », – олий цецволуш меттигаш к1езиг ца нисло. Цуьнан бахьна, хабаре ваьллачу шина юккъехь хила йог1уш йолчу меттигах доьзна ду. Къамел деш лаьтташ волчу шина юккъехь 40-50см. хуьлуш ю (комфортное расстояние) олу цунах 1илманехь; 1амеркахойн (США) и юкъаметтиг 1метр кхоччуш хуьлуш ю. Хьо цаьрца къамел тасаделла валлахь, хьо т1ехилахь иза вуха вер ву, нагахь хьо юха валахь, иэа хьуна т1е хир ву. И меттиг вайна юкъахь цхьа лезанан г1уркх (5,3 м) ларалуш хилла хьалха. Цундела, «ты меня уважаешь?» – бохучохь билгалйоккхуш йолу юкъаметтиг вайн вадца йог1учарех яц. Цхьадолчу къаьмнийн 1едал ду, и ун вайн цхьаболчу накъостех а хьакхаделла, къамеле ваьлла ши стаг хилча, ша аьлла дош т1еч1аг1деш ладоьг1уш волчунна муьшкаш еш. Иза вайн ду ала, хала х1ума ду. 1аьнарх 1аь хьерчаш, хабаре валарх а, вовшех хьакхаваларх ларлуш а лелийна вайн дайша къамелдаран кеп.
Ши стаг новкъахь дуьхь-дуьхьал нисвелча, дала дог1учо, 6 г1улч юкъахь йиссинчу хенахь салам луш ду. Нагахь санна куьг луш-лоцуш хьал х1оьттинехь, 4 г1улч юкъахь йисссинчу хенахь, вукхо, салам д1аоьцуш, куьг кховдош ду. Куьг пхьаьрсан голехь саттийна доцуш, юкъах дихкинчу доьхкарна лакхахь лоцуш ду.
Пхьоьг1анехь, х1усамехь я кхечахьа гулбеллачу нахана т1евог1учо ло салам. Салам схьа а эцна: « Марша вог1ийла хьо!» – олуш, бухарчара куьг д1а а кховдош, т1евог1ург т1еоьцу. Д1авоьдуш волчо: «Марша 1ойла шу, я 1одика йойла шун» – олий, бухахь буьсучаьрга хьалха кховдадо куьг.
Геннара куьг кховдийна т1ег1ертар, я мерах мара кхеттачу хенахь куьг кховдор нийсачех лоруш дац. Бакъду, хьаькамо шел даржана лахарчуьнга я даржехь ван а воцчуьнга геннара куьг кховдорах бехке лоруш ца хилла вайн. Мелхо а стаг къонах хиларан билгало хилла, ша даржехь хьала мел вели, мискачу нахе ларам цуьнгахь сов балар.
Го бина лаьтташ болчу нахана т1екхаьчначохь, я чохь болчарна т1ех1оьттича, бухарнаш пхеа стагал сов белахь, воккха вуй, хьаькам вуй бохург доцуш, аьрру аг1ора аьтту аг1ор куьг лоцуш, чекхвала веза.
Куьг далар-лацар йоккха т1аьхье а, маь1на а долуш х1ума ду нохчашлахь, доккхачу декхарийла а ву и делларг а, лаьцнарг а. Куьг вахийтаран маь1нин а, цуьнан чулацаман а (иза кхоччуш теллина доцучарех цхьаъ ду) ойла ян ваьлча (адаман чарх экаме ларарца дуста а дуьстича), цхьана хенахь нохчашна юкъахь куьг далар-лацар лелаш ца хилла аьлла хетало.
Цу юкъа бог1учара шайна хьалха лаьцна 1алашо нохчийн къоман вадца, хьежамашца, кхетамашца ч1ог1а цхьаьна дог1уш гергара а ду.
САЛАМ – МАРШАЛЛА ХАТТАР
Х1ора къоман маршалла хаттаран кепаца гучудолу цуьнан дахарехь коьрта меттиг муьлхачу мехалло д1алоцу, къомо хьалха х1ун тотту.
Вайна ма-хаъара, оьрсаша «Здравствуй» олуш – могашалла ю хьалха тоттург. Иштта китайцаша: – «Ел ли ты?»; парцоша – « Будь весел!»; зулусо « Я тебя вижу»; 1аьрбийн «Салам 1алейкум» – « Мир тебе»; «1алейкум салам» – «И тебе мир» бохург ду. «Салам» бохург нохчашна шен ма-дарра маь1ница т1еэцна. Шеко яц, иза нохчийн маттахь «маршалла» бохург хилар. Салам-маршалла аьлла и ши дош цхьаьна тесна хиларо а гойту иза иштта хилар. Сих-сиха олуш хезачех ду: «Могаш-маьрша» бохург. Хетарехь, бусалба дин т1еэцале и кеп шуьйрра яьржина леллачух тера ду вайна юкъахь.
Салам далар-эцар бусалба динца вайна юкъахь даьржинехь а, иза юкъахь леларан кеп, некъаш 1аьрбийн, нохчийн а тайп-тайпана ду. Царна юкъахь салам масийттазза луш а, дала дог1уш а ду: дас – к1анте, к1ант – нене, нанас – йо1е, йо1а – дега, вукхара вовшашка, иштта д1. кх. а.
Нохчашна юкъахь салам далар – эцар шен маь1на, шен х1отто бух а, лаца т1ам а болуш х1ума ду. Салам «къонахчун дош» бохучу даржехь лелийначех а, леллачех а ду. Нохчашлахь салам луш ца хилла т1ом-ч1ир юкъаян йиш йоцчохь. Ткъа «т1о-ч1ир» бохург къонахчо лелош ца хилла цхьана а зудчуьнца; юкъ ехказа волчу кхиазхочуьнца; юкъ ястина волчу къанвеллачу стагца; шеен ц1ийнах волчу гергарчуьнца, ненахошца, захалашца (юкъахь кхуьуш доьзалш белахь). Цьарга салам ца далар – уьш ца ларар дац, цаьрца болу ларам, уьйр- безам ша тайпанчу т1ег1ан т1ехь лелаш хилар ду.
Нохчийн г1иллакхашца, салам кховдош хилла г1еметта х1оьттинчу къонахчо къонахе. Цундела саламан дозаллина, г1арт олий, дег1 нисдеш, хьалаг1отту вайн къонах. Оцу тайпана салам т1еэцаран «кеп» кхечу бусалбана къамнашна юккъехь лелаш дац.
Нохчаша салам мич-мичахь а, хьаьнг-хьаьнга а луш дац! Бусалба воцчуьнга вай салам цадалар, хетарехь, важа бусалба цахиларца доьзна дац. Цуьнан бахьана, саламан дозаллин маь1на хууш вуй те важа. Масала, вайн баккхийчарна Юккъерчу Азехь гина х1ума ду, казахийн, г1ирг1азойн салам далар т1ехь хьалхаваьлларг тоьлла лоруш хилар.
Цуьнга хьажна доцуш, нохчашлахь салам даларан шен х1оьттина яьлла кеп ю: жима-воккха бохург доцуш, салам даларан хьалхе – т1евеъначуьнгаххьий, т1ехволучуьнгаххьий ю. Хьалхе т1ейожайо говрахь, ворданахь, машенахь болчарна; лакхара (гу т1ера, лам т1ера) охьавог1учунна, т1ехь барзакъ бен-берса долчунна; карахь (марахь,гихь) мохь боцуш – парг1ат вог1учунна.
Малхбузехьарий, къилбаседехьарий вог1учо; дешна волчуьнга – дешна воцчо, (1илма долчуьнга – доцчо) хьалха луш ду вайн салам. Лакхахь далийначу хьалха салам даларан масалийн маь1наш вовшашна герга хетахь а, ша-шен башхаллаш йолуш ду. Ломара охьавог1учо, говрахь (машенахь) волчо, куьг (дег1) парг1ат долчо салам хьалха даларан маь1на – ловш йолу хало, дег1ан чорхана хилла ницкъ тидаме лацар ду. Ала дог1у кхин цкъа а, вай билгалъяьхна нохчашна юкъахь салам даларан-эцаран кепаш, стеган сий-пусар, ларам бар – даржаца, гулдинчу дуьненан риц1къаца, и д1, кхин долчьунца доьзна доцуш, оьздачу дозаллийн даржехь айина лело хакъ долчарех цхьаъ ду. Оцу г1иллакхийн маь1на суна ца хетта вайн дайшкара вайга кхаьчна йолу и амал, и г1иллакх вочарех а, емалъян оьшучарех а.
Йишин к1анта – ненахошка, невцо – стунцхошка салам далар нийса лоруш ца хилла. Осалчарех хеташ хилла кхиазхоша баккхийчаьрга салам далар а.
Стаг хилла кхиъна лору доза имам Шемала 15 шаре охьадалийна хилла. Шейх Мансур волчу хенахь и киртиг 24 шо т1екхочуш бен ца хилла. Халкъалахь дийцарехь, цхьана хенахь 33 шо кхаьчча дуьйна д1а юстуш а хилла боху иза.
Тахана х1оьттинчу хьелашка диллича, ишкол чекхйоккхучу хенаца – 18 шарца къастор дара ас и. Зударшка, юкъ яьстинчаьрга (шаьлта – доьхка охьадиллинарш, пхьа-ч1ирна юкъа ца бог1урш, дуйна т1е ца те1ораш, 67 шо когашна к1елхьарчийнарш, кара 1аса лаьцнарш бу хьехориш) салам луш ца хилла. Де-буьйса, 1уьйре-суьйре декъалъярца йолу кеп лелош хилла цаьрца а, цара вовшашна юкъахь а (зударий бу буьйцурш).
Билгалдан деза, т1евог1учо, т1ехволучо салам-маршалла ца хаттарх бехказа волуьйтуш хилла вайн г1иллакхо, нагахь санна бухарниш кхуьнан (кхеран) тидам ца беш (хьала ца г1овттуш, я кхечу кепара ларам тидам ца беш) меттиг хилахь.
Хьалха-т1аьхьа салам-маршалла хаттаран шен билгалчу хот1е йирзина кеп ю кегийчу наханий, мехкаршний юкъахь лелаш. Йо1е маршалла хьалха хоттуш ду. Кхузахь билгалдаккха дог1уш цхьа х1ума-м ду: йо1а маршалла хьалха хаттар – иза ша жимчу стагана реза хиларан гайтам бу; синкъерамехь т1аккха хецна къамел дан йиш хилар, цуьнан дош йо1а юхатухург ца хилар.
Къахьоьгуш (болх беш) воллучуьнга салам-маршалла хьалха д1акховдош г1иллакхехь лерина ду вайн: «Хьекъийла», «дебийла», « т1аьхье беркате хуьлийла», и д1. кх. а, бечу балхе хьажжина т1е а тухуш. Маршалла хьалха доккху дика я вон т1едеанчуьнга а.
Вайн г1иллакхашца ца дог1учех ду синкъерамехь, ловзаргахь, мичхьа а нах гулбеллчохь (хуьлда иза гулам, я конференци) къамел дерзаре а ца хьожуш, уьш юкъах бохуш, т1евар а, салам далар а. Къамел деш верг, хелхаволуш верг, эшаре ладуг1уш берш севцначул т1аьхьа дала дог1уш ду салам, къаьсттина къамел деш верг юкъах ваьккхина, юкъаг1ертар ларт1ехь дац.
Х1окху балха т1ехь цуьнан уггаре коьртаниг, маь1не дерг билгалдаккха деза. Цунах цхьадолу жам1аш деш, ала дог1у, нохчийн г1иллакхехь салам луш ца хилла:
1. Ламаз т1ехь волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1оьттина ларало дела);
2. Къор1ан доьшуш волчуьнга (Делаца къамеле ваьлла ларалушволу дела);
3. Мола кхойкхуш волчуьнга (иза Далла дуьхьал х1отта кечлуш лору дела);
4. Кхачанах кхеташ волчуьнга (иза Делан рицкъанах кхеташ волу дела);
5. Шен ц1ийнан (гергарчу) нахе 7 дегара валлалц дов а, ч1ир а лелон йиш йоцчаьрга);
6. Ненахошка (тукхамхошка) -8 дега кхаччалц берш (ма-дарра аьлча наной бара багар бан безарш-м) – бехке ларарна;
7. Невцо – стунцахошка;
8. Зударшка, кхиазхошка, юкъяьстина болчу баккхийчаьрга;
9. Маьждигехь (иза Делан ц1а хиларна. Цу чу воьдучо дуьненан г1уллакхаш, х1умнаш – хьаг1-бода, вон ойланаш, арахь йита еза дела);
10. Ламаз оьцуш волчуьнга;
11. Верзина волчьунга.
Салам дала ца дог1учохь, масала, юучух кхеташ волчуьнга: « Г1оза яийла, я барт цхьаъ бойла» – ала тарло. Иштта меттигаш (ситуацеш), дукха нисло 1ер-дахарехь. «Хьекъийла, дебийла, г1оза дагориг хуьлда, г1оза даориг хуьлда» – х1оьттинчу хьоле хьаьжжина олуш ду вайн.
ЗУДА ЯЛОР, ЕРЗОР
Хууш ма-хиллара, шаьшшиннан дахаран некъаш цхьаьнатоха сацам хиллачу йоь1ан а, к1ентан а «къайленаш» нахала ца йовлуш ца юсу. Г1иллакх шинна а аг1оно лелорца бен гучудала а, лела а йиш йоцуш х1ума ду иза. Керла кхоллалуш болу доьзал, г1иллакх а санна, ши аг1о, «ши там» ца хилча кхоллабала йиш йоцчех бу. Нах болчу наха иштта шайна т1едеана захало т1е ца оьцуш меттиг суна ца хааелла. Нах болчу нахаца нисделча, цу т1ехь г1уллакх хаза, оьзда д1адоьрзу.
Нах боцчу нахаца нисделларг зударийн карадоьдий, нах кхардал х1ума хуьлий марсадолу, гергарлонна юккъе мекха юлу. Г1иллакхаш х1ун ю шайна ца хуучу наха, нахалахь шайн сий хьаладолу моьттуш, базбала а г1оьртий, безаман уьйра т1ехь х1отталуш болу керла доьзал боха а бой, гойту шаьш нах цахилар.
Цкъа хьалха йоь1ан дагара а хаа, йо1 еха воьдург, оьздангаллех къаьстина, я оцу дашо чулоцург ша дуьненчу волуш дуьйна а шен сих хьакхадалаза хила веза. Ишттаниг бен цига г1ур а вац. Массара а дагахь латто дезара « Букъ бойна а, б1аьрг баьлла а вацахь, нахана шех бала а ца беш, к1анта ша лаха еза шен х1усамнана».
– Шеца нус я кхин волуш, тоьхначу хенахь, ша йиллинчу метте йог1у йо1. Циггахь шен накъосташца уьш бог1у ларбеш хуьлу к1ант а. Уьш ларбеш лаьттачарех гергарчо, я доттаг1чо, несана кара х1ума а «совг1ат» кховдадой, «бисмилла» даккхарца цуьнан куьг лоцу. Т1аккха: «Тахана дуьненахь а, кхана къематан дийнахь а, когашна к1елхьара латта, вайга хьоьжуш долу стиглара седарчий, х1ара вайна гонах лаьттарш теш лоцуш, тховса дуьйна сан йиша а, тхан нус а ю хьо», олий, ялош еанчуьнгара иза схьаоьцу ( йо1аца йолчо д1ахоьцу цуьнан аьрру куьг).
Нус йоссайо ненаваша волчохь, я и яло ваханчохь йо1ах дуьххьара куьг кхетта доттаг1 1ачу х1усаме. Дуьнен чохь уьш мел дуккха бахарх, царна юккъера уьйр-безам лахбала йиш йоцуш гергара нах хуьлу царех. Уьйр ца хеда йоссийначу х1усамца а.
Вай хьалха ма-аллара, к1ентан да-нана, шайн хинболчу захалшка, шолг1ачу 1уьйранна, шун йо1 ша реза а йолуш, хьенехан к1анте еъна, цигахь йоссийна ю, олий, несан верасаш болчу нах хьовсабо. Цигахь, я т1аьхьо леррина бахкийтинчу наха къастадо там-мехаца дерг. Оьзда ларалуш ду, нагахь т1ебаьхкинчара х1ара-важа аьлла къамел долийча, бухарчара «Вайна юкъахь гергарло тасаделла. Д1а коч, схьа коч бохурш юха а теттина, тхоьгара эшнарг шайн аг1орхьара аш дуьжуьйтуш, шуьгара эшнарг оха шуьгара ца лоьхуш, цкъачунна керла доьзал д1анисбийр бу вай», – аьлча.
Г1иллакхца – г1уллакхца дерг дахаран дохаллехь гайта киртигаш х1уьттур ю шуна т1е. Т1аккха шун мах наха шаьш хадор бу. Ткъа оьзда боцчу наха и г1уллакх зударийн кара ло. Вуьш-м «х1арий, важий ца хилча йиш яц» олий, список х1оттайой, иза лула-кулахь гойтуш, шайн йоь1ан шаьш хадийначу мехах дозалла деш буьйлало. Иштта сурт гича, моьттур ду цара духкург шинара ду. Адаман мах дуьненан дохнаца хадалуш бац. Кхуьу йолу т1аьхье хьесапе эцча-м, мах уьссаза лакхара ма-бай.
Захало мухха нислуш хилча а, юкъадог1уш а, ца къастийча ца долуш а цхьа юкъара х1ума ду… Вайна юкъахь там, мах, урдо, олий, декъалуш ду шина аг1оно вовшашца лело дог1ург. Вайн зуда стеган ц1арт1е ца йолу мах баллалц. Ма-дарра дерг дийцича, йоь1ан а, к1ентан а шина а аг1онан коьрта 1алашо ю керла кхоллалуш болчу доьзална г1ортор хиларехь а, накъосталла дарехь а. Оьздачу наха тахана а «там» бохучу кхетамца лелош дерг, цхьана бежнан мах бу. Ялийначу жимчу зудчун дола доккхуш долчу дохнах олу урдо. Зудчун бехк а боцуш йитахь, я йисахь а аьлла, цунна хене яла т1аьхьалонна схьакъастош ю и бежана. Ткъа оцу уьстаг1-бежанна экхано х1ума дина, я цамгаро дожийна, х1ара йисахь а олий, латта билгалдоккхуш хилла.
Кхин цхьа х1ума а ду кхузахь хьахо дезаш – зуда ялийначохь герз кхоссарх дерг. Дайша иза иштта осалчу даьккхина лелийна дацахь а, ваьш эвхьазадевлла вай цуьнца. Бакъдерг ала деза: иза эвхьаза тахана а, селхана а даьлла дац. Шемал караваханчул т1аьхьа, т1ом, латар долчу хенахь шайгахь герз гарна кхоьруш а лелла, паччахьан 1едал т1едеъча нахана шайгахь герз дуй хиъча, шайн цхьа х1ума хьаладолу моьттуш, цхьа жуккарийн тоба кхиъна. Тахана дукхах болчарна иза вайн оьздачу дайн 1едал хилла а моьтту!
Боккъал дерг аьлча, доссийначуьра нускал арадаьккхина аьлла хаам беш, топ-тапча яссош хилла – замой новкъабевлла хиларан билгало хилла иза.
Шолг1а герз – кирхьа кхача дезачу д1акхаьчна хилар нускална хоуьйтуш дассош хилла.
Кхозлаг1а герз кхоссаран маь1на-м тахана наггахь волчу воккхачунна бен а ца хаьа – г1опехь дуьхаьл яьллачу марнанас несца кхерчана дола дар къуйсуш даьккхина дов, и шиъ берта а яхана, нус кевнна чоьхьа яьллий юьртана а хоуьйтуш кхуссуш хилла.
Патармин мах – адаман дахар лоруш волчу нохчийчо, вала а волуш, баттара шаьлта йоккхуш ца хиллийла а, цхьа 1алашо, цхьа маь1на доцуш герз ца дассийнийла а хаа-м дезара « белшашна т1ехь шелохойн г1абакхан буьртиг боцчунна».
Замой некъ лацар ца хьахийча нийса хир дац. Тахана хаа деза иза мичахь лоцу. Цу т1ехь вовшашна халахетарш дар, цатемаш бар хуьлу. Нус араяьккхинчул т1аьхьа некъ лаца йиш ю зударийн а, берийн а г1опехь. Цул т1аьхьа некъ лаца йиш яц цхьанна а, некъ лаьцначо (воккха, я жима хуьлда иза) ша вовзуьйту охьахиъна хуьлу верасех воккхах верг. (йоь1ан верасех хилар, и х1унда дина бахьана а дуьйцу) – нуц вог1учу хенахь ша ц1ахь хирг цахилар. Ша ду замой новкъахь севцча,- хелхаран бал боккхуш, садо1уш, – т1екхаьчначу некъахочуьнца дерг. Цо пондар-эшар лекхна, я кхин цхьа самукъадолу х1ума дахь, цунна совг1ат дог1у.
Кхин цхьаъ ду т1аьххьарчу кепехь гучудаьлла: замошна хьалха воккхачу стага 1аса йиллар а, йоккхачу стага йовлакх тасар а. Иза совг1атана деш дац, я совг1ате сатуьйсуш а дац. Цуьнан маь1на кхин ду: шен къинхьегамах, хьацарх ваха г1ора доцуш, г1о дан, г1о лаца т1аьхье йоцуш висинчу стага, зудчо керла кхоллалуш болчу доьзале ша т1елаца бохург ду. Иза т1елоцуш а хилла, валлалц дел-ненал хьомсара хеташ лелош а, велча д1аверзош а хилла. Т1ехваьлла д1аваха йиш йоцург а, ца дича ца дериг а хилла иза.
НОХЧИЙН Г1ИЛЛАКХ – “ТЕЗЕТ”
Ислам динехь мел долчу къамнийн тезет цхьана кепехь д1ахьош а, лело дезара аьлла хетало, амма дахаро гайтарехь, иза иштта дац. Масала, вайн луларчу г1умкийн, кхидолу къаьмнаш ца хьехийча а, генара т1евеънарг цец а воккхуш, тезетана т1евог1ург (вуьйцург боьрша стаг ву), иза вайна мел тамашийна хетахь а, белхаран кепарца т1еван везаш ву.
Нохчийн тезетан шен кеп а, куц а ду. Кхузахь гуллуш болу нах шина декъе бекъало: кхелхинчун верасаш, тезетан дайшца бала бекъа, вон т1ех1оьттинчарна г1ортор хила баьхкина болу юьртара, гонахара нах. Т1ебаьхкинчарех уггаре а воккхачунна я 1елам-стагана аьрру аг1ор Цунна т1ера д1а охьахевшина хуьлу верасех баккхийнаш, кегийнаш ирахь лаьтта. Тезетан сурт х1отто г1оьртича, «П» элпах тера хуьлу цуьнан, «П»-н аьтту «белшана» т1екхаччалц т1ебаьхкина нах бу. Цу т1ера верасийн мог1а болало. Цундела тезета вог1ург т1ебаьхкинчарех а, верасех а баккхийчарна т1екхача 5-6 г1улч йиссалц, аьтту аг1о лоцуш, т1евоьду тезетана. До1а дина ваьлча, д1анисло т1ебаьхкинчарна юккъехь.
До1анна кхузза куьйгаш лаццалц тезетахь саца веза. Цул т1аьхьа тезетана дайша шена пурба делча, верасийн мог1анца, х1оранга шег-шега вистхуьлуш, кадам беш, араволу. Тидам бича, гучудер ду, юккъехула д1а ца г1ерташ, аьтту белш хьалха а йоккхуш, гуо боккхуш, иза араволуш хилар. Т1евар, сацар, д1авахар ду шен-шен хила йог1учу кепаца нисдина. Нах сиха болчу хенахь тезета х1уттуш ца хилла вайн. Малхбуза ламаз динчул т1аьхьа а тезета воьдуш ца хилла. (Шемалан заманахь вен кхиэл йина стаг цул т1аьхьа вуьйш а ца хилла). Тезетана т1е йог1ург йоккха тоба елахь, дагардан ринже лаьллина жа санна, т1ег1ертар а ца лерина хаза. Вайн дай 1едалшца, велларг кешнашка хьош берш, я тезета бог1урш мог1ане ялх-ялх х1уттуш хилла. Вовшех ца уьйш тоба цхьаьна арайолуш елахь, х1инцца баьхкинчара шайн кеп йоха ца еш,арабовлу. Кхин нах цаьрца арабовла дагахь хилча, царах ца хьерчаш, жима соцунг1а а хуьлий, царна т1аьхьах1уьтту. Вайн дайшкара схьаеъна, тезетан кепо гойту – муха, мичхьа т1евахна саца веза, хьаьнга вистхила дог1у, араволуш муха вала веза… нагахь санна, тезетан кеп йоьхна-яьржина яцахь, т1евоьдучунна ша лелон дезарг а хаахь.
ЭЗАР ДОТТАГ1 ВЕРГ ВАЬЛЛА, ЭЗАР СТУ-ЕТТ БЕРГ ВАЙНА
Вайнехан стеган дахарехь доккхачу маь1не ду доттаг1алла. Деца, ненаца-м х1унда дуьйцура, шен йиша-вешица а эвхьаза хуьлуш дац вайн. Цундела ч1ога оьшу хьайх кхеташ, тешаме доттаг1 хилар. Бевзарш накъостий дукха хиларх, уллера доттаг1ий дукха ца хуьлу.
Ц1еххьанчу бохамо базбина корта т1етовжо юххехь дика накъост, доттаг1 оьшу. Хьаьнг – хьаьнга дийцина, нахала даккха йиш йоцуш х1ума а ма хуьлу. Иштта йолу хьайн деган къайле йийцина дог даста тешаме доттаг1 оьшу. Хьайн дика, хазахетар декъа а оьшу доттаг1. Лаа олуш ма дац: «Доттаг1алло воккхавер шозза совдоккху, сингаттам шозза эшабо». Кхузахь дагайог1у А. Сулейманов доттаг1аллех байташ:
Сан дахаран стигла кхолош,
Кхана х1оттахь йочана,
Хаьйн г1уллакхаш юкъахдитий,
Суна орцах кхачалахь
Букар бердах ирхо йоккхуш,
Хьо к1елвисахь, х1оьттина
Т1етовжа сан белш ю хьуна,
Хьан вешина меттана.
Доттаг1аллехь уггаре а коьртаниг тешам бу. « Г1алат гечде, ямартло ма гечъе. Хьуо даима тешаме а хила доттаг1чунна. Накъост кхерамехь а витий, к1елхьара а ма валалахь цкъа а, дийна воллушехь вела ву хьо хьайн сица», – яздо М. Сулаевс. Башха кицанаш кхоьллина халкъо доттаг1аллех:
« Доттаг1 шираниг тоьлу, бедар – керланиг»;
« Доттаг1чун хьаг1 хала ю, мостаг1чун ямартлонал»;
« Сакхт доцуш доттаг1 лехнарг и воцуш вуьсур ву»;
« Доттаг1чунна цу а хьовла хетта»;
« Доттаг1 д1атеснарг ша-шен мостаг1 ву»;
« Зийна воцу доттаг1 – кагдаза б1ар»;
Доттаг1алло къаьмнаш ца къестадо. Нохчийн к1ентийн кхечу къаьмнийн к1енташца хиллачу тешамечу доттаг1аллех лаьцна дукха халкъан иллеш ду. Масла, Г1ебартойн Курсолтица доттаг1алла леладо нохчийн к1анта, Эвтархойн Ахьмад резахуьлу г1алаг1азкхийчуьнца гергарло лело:
«Даггара тешаме доттаг1ий хила вайша?
– Майралла ва гайта меттигаш нислур ю.
– Собаре хилахьа, Эвтархойн Ахьмад,
– олуш, лен ва ваьлча и г1алаг1азкхи.
Ша реза ма хили Эвтархойн Ахьмад».
Бакъболу доттаг1ий (шира дийцар).
Дехаш хилла наний, к1анттий. И к1ант т1ехь луралла долуш хилла. Цхьана буьйсанна, лечкъина шен нана муха ю хьажа веанчу кхунна хабар деана; сихонца ц1ера вала, хьуна ч1ир екха бог1уш нах бу аьлла. Сихонца д1аваха дагахь х1ара воллуш, кхин хабар кхаьчна: хьан езаш йолу йо1 кхечанхьа д1алуш ю, д1айига вола боху аьлла. Деллахь, х1инца ша х1ун дийр дара-техьа, аьлла х1ар воллуш, кхуьнга кхечо, – тховса хьан ца тору доттаг1ий бу бог1уш, шаьш т1еэца аьлла,- хабар схьатоьхна.
Х1ара иштта шадерг цхьаьний т1е г1оьртина, воьхна 1аш волуш, нанна тосабелла кхунан сингаттам. Цунах ца лачкъийна к1анта х1умма а, – Деллахь, нана, иштта хабар хезна суна, ас х1ун де аьлла? – хаьттина.
Нанас аьлла:
– Ч1ир екха бог1учу наха, Дела 1ожалла хилла яьллехь, шайн ч1ир оьцур ю хьуна. Хьан езаш йолу йо1 хьо шена везахь, соцур ю хьуна. Доттаг1ий т1еэца ахь, уьш карор бу хьуна. Резахилла к1ант, дотттаг1ий т1еэцна цо. Х1орш сакъоьруш 1аш болуш, к1ант сингаттаме хилар тоса а делла, хаьттина цара: «Шаьш дахкар ца тов те хьуна, я кхин сингаттам бу-техьа хьан дагчохь?» – аьлла. К1анта дийцина т1аккха. Шен нана муха 1аш ю хьажа веанера ша, хабар деара суна сихонца ц1ера вала аьлла, д1аваха кечлуш ша воллуш, кхин хабар деара шена, еза йо1 д1алуш ю, д1айига вола аьлла. Т1аккха х1ун дер ца хууш ша воллуш, кхечо шун кост схьатуьйхира сох. Цуьнан ойла еш 1ара ша аьлла, дийцина к1анта.
-Шайна моттара, хьан дагахь берг кхин сингаттам бу. Хьо вен вог1уш хилла хьан мостаг1 вийна, хьуна езаш йолу йо1 дехьа кертахь йоссийна, хьо волчу даьхкина к1ентий ду-кха тхо. Тхо муха к1ентий хета хьуна? – аьлла.
Т1аккха кхетта к1ант ша динарг нийса хиларх. Нанас аьлларг дича, ша юьхьк1айча х1уттург хиларх а кхетта иза. Сулейманов Ахьмадан байташ ялайо оха:
Доттаг1аллаш ма хедаде,
Уьшша-м вайна оьшуш дай.
Шад ца хуьлуш, хотталац-кха
Хадахь, доттаг1аллин тай.
Тешаме доттаг1а ч1аг1онан б1ов ю баьхна вайнаха. Цунах лаьцна ду халкъан дийцар а. Ша леш шен цхьаъ бен воцчу к1анте весет до дас, х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1алахь, олий. Иза кхелхинчул т1аьхьа ойлане хуьлу к1ант, шен ден весетан маь1нех ца кхеташ. Оцу к1ентан х1усамнанас кхетийна иза: х1ора шахьарахь цхьацца г1ала йог1а бохург, хьоьга цхьацца доттаг1а лаца бохург ма ду аьлла.
ЧУЛАЦАМ
Шун …………………………………2
Хъаша вар, иза т1еэцар ………………11
Куьг кховдар – лацар .………………..18
Салам – Маршалла хаттар ……………22
Зуда ялор, ерзор..……………………30
Нохчи г1иллакх – «тезет».……………37
Эзар доттаг1 верг ваьлла, ……………….
эзар сту – етт берг вайна…………………40
Кечйинарш:
Гулйинарг – Даудова Р.
Редактор – Демильханова Б.,
Компьютер т1ехь зорбатохнарг – Алероева З.
Соьлжа – г1ала
2010 шо.
http://chechfolk.ru/article/nohchiin_g1illakhash_11567.html