Гаяз Исхакый и?атында милл?т язмышы проблемасыны? куелышы Бар уем кичен-к?ндезен сезне? хакта, милл?тем; Саулыгы? — минем саулык, авыруы? — минем авыруым. Г. Тукай. Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул. ? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган. Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?. Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана. ?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый. Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар. «Ике й?з елдан со? инкыйраз» н?къ мен? шундый очракны тасвирлап башлана. ?с?р башында бер байны? туйга бик к?п акча тотуы сур?тл?н?. ? бит шушы акчаны татар халкыны? м?д?ниятен ?стер?г? бирс?, туган телд? никад?рле китап басылыр, уку йортлары ачылыр иде. ??м Г. Исхакый, к?р?з?че кебек, алдагы тормышны тасвирлый. Мен? татар милл?тенн?н чыккан со?гы гаил?. Аларны? ?ле татар халкын саклап калырга ?метл?ре бар, ч?нки бу татар хатыны й?кле, бала табарга ?зерл?н?. Л?кин со? шул. Бер гаил? ген? халыкны саклап кала алмый. Бала да, ана да бу д?ньядан кит?л?р. ??м ?ир й?зенд? бер ген? татар кала. Шулай ук аны? да тормышы кызганыч т?мамлана. Мен? шулай итеп, бу ?с?рд? татар милл?те юкка чыга. ? бит чынлыкта да шулай була язды. ?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк. ??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде. Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны. Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта.
Г. ИСХАКЫЙ И?АТЫНДА МИЛЛ?Т ЯЗМЫШЫ. …И милл?тем, сине? газиз улы?- Б?ек Тукай сине с?йг?н бит! “Милл?темн?н, динем, телемн?н д?, Кадерлер?к ни бар?” (С.Гыйлметдинова) Тел?с? нинди милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р, ч?нки аларны? ка?арманлыгы, таланты, ??мгыять ?чен кылган хезм?тл?ре бер милл?т эченд? ген? кала алмый, ? б?лки б?тенкешелек к?л?менд? ???миятле була. 20 нче й?з башында татар ??мгыятенд? милл?тне алга ?иб?р?, мо?а а?-белемне арттыру юлы бел?н иреш? ??мгыятчелекне? т?п гамн?ренн?н берсе иде. Шуны? ?чен кал?м ??елл?ре милл?т алдында торган бурычларны, к?пмедер д?р???д? булса да, ?хлакны ?стер?, яхшырту ярд?менд? х?л ит? м?мкин дип ис?пл?дел?р, м?гъриф?тчелек карашларын уздырдылар. Татар халкы ?зене? олы ??м катлаулы тарихында б?ек ш?хесл?рне аз тудырмадылар. Аларны? берсе – талантлы прозаик, драматург, публицист, ??мгыять эшлеклесе – Гаяз Исхакый. Аны? ?с?рл?ре озак еллар буе бикл?неп тотылса ??м эшч?нлеге бозып а?латылса да, д?реслек ?и?де , Гаяз Исхакый акланды. Бай тарихлы и?аты укучыларга кире кайтты. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты дип санаган милл?т агаларыбызны? и? к?ренеклесе иде. Ул халкыбызны “?сте-башы б?тен , ашы-суы иркен, й?зе-к?зе к?рк?м, к?е- ?ыры к?чле, с?зе-сазы татлы, кыйланышы килешле, ?айлы, й?реше-барышы тугъры итеп” к?рерг? тел?де. Мондый изге эшк? гомере?не багышлау ?чен туган халкы?ны? ?тк?нд?ге фа?игал?рен яхшы белерг?,аны? б?генге х?ле ?чен й?р?ген сызланырга , шушы х?лд?н чыгуны? и? д?рес, и? туры юлларын табарга кир?к иде. Гаяз Исхакый шушы эшк? юл к?рс?т?че к?ренекле с?яси эшлекле, оста оештыручы, зур ?дип булды. Мин Гаяз Исхакый и?атыннан “С?нн?тче бабай”,“Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” диг?н ?с?рл?ре бел?н таныштым. Б?ек фикер иясе, милли юлбашчы ?зене? к?п кен? ?с?рл?ренд? татар халкыны? ?тк?нд?ге яш?? р?вешен? к?з?т? ясый, кил?ч?ге турында уйлнып, аны? аерым милл?т сыйфатында сакланып калу чараларын эзли. Бу ?с?рл?р ?з?ген милл?т темасы т?шкил ит?. Г. Исхакый ?з татарлыгын саклап калу, милл?те? бел?н горурлану, аны ярату проблемаларын к?т?р?. ?зене? ?с?рл?ренд? Г. Исхакый безг? и? кадерле н?рс?-ул безне? милл?тебез, туган телебез, динебез дип ?йтм?кче була. Аны? и?атында милл?тк? хезм?т ит?, халыкчанлык, катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милли гореф-гад?тл?р темалары яктыртыла. Мен?, м?с?л?н, мин танышкан икенче “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” диг?н ?с?ренд? шактый катлаулы ??м б?х?сле м?сь?л? – катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милл?тне? югала баруына ча? сугу – темалары к?т?рел?. Бу ?с?ренд? Гаяз Исхакый урыслашып юкка чыгу куркынычы зур булуын а?лата, т?рле д?лилл?р китер?, со?га калу ихтималы бар дип кис?т?. “С?нн?тче бабай” хик?ясе ис? – чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р. Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф-гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ. С?нн?тче бабайны? ?аныннан артык к?рг?н п?кесе – аны? ш???р?се. Автор шу?а зур м?гън? бирг?н. П?ке бел?н б?р??ге ?рч? – буыннан – буынга к?чеп килг?н изге эшне? т?бе – тамыры бел?н юкка чыгуы булып тора. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?тне? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта , милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне?, динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре ??рбер кешене? й?р?генд?, уйларында эз калдырырлык. ?дибебез к?т?рг?н проблемалар к?нн?н-к?н катлаулана. Татар милл?те ?зен югалта кебек, катнаш гаил?д? балалар татар буларак тулы т?рбия ала алмыйлар, аннан да бигр?к, татар гаил?л?ренд? д? к?п бала урыслашып бара. Б?генге к?нд? д? язучы к?т?рг?н проблемалар бик актуаль я?гырыйлар, ч?нки без – татарлар – ?з милл?тебез ?чен ни ?чендер к?р?шмибез. Урыслашуга таба борылдык т?гелме? Татарлар, уяныгыз!!! ?д?бият: 1.”М?гариф” №3 1994 2. Татар ?д?бияты 8 нче сыйныф, З. Н. Х?бибуллина, Х. Г. Ф?рдиева, ?. Н. Ху?и?хм?тов, Казан: М?гариф 2005. 3. Татар ?д?бияты 9 нчы сыйныф, З. Н.Х?бибуллина, Х. Г. Ф?рдиева, ?. Н. Ху?и?хм?тов;, Казан: М?гариф 2005. 4. Татар ?д?бияты 10 нчы сыйныф Х. Й. Миннегулов, Н. С. Гыймадиева. Казан: М?гариф 2006. 5. Татар ?д?бияты. Теория. Тарих.
Татарстан Республикасы Азнакай муниципаль районы муниципаль бюджет гомуми белем бир? учреждениесе “Азнакай ш???ре 2нче урта белем бир? м?кт?бе” М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары. Эшне башкаручы: беренче категорияле татар теле ??м ?д?бияты укытучысы Алтынбаева Светлана С?гыйдулла кызы 2012-2013нче уку елы Эчт?лек I.Кереш…………………………………………………………………………………………2-3бит II.Т?п ?леш. М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары …………………………………………………………………………………..4-23 бит 1.Беренче б?лек. Тарихлардан килг?н хакыйкать……………………………………4-5 бит 2.Икенче б?лек. Гаяз Исхакыйны? тормыш юлы буйлап атлаганда……….. 6-9 бит 3. ?ченче б?лек. Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы……………………..10-11 бит 4. Д?ртенче б?лек. «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? — катнаш никах проблемасы…………………………………………………………………………………..12-13 бит 5. Бишенче б?лек. Уйланырга вакыт ?итте. Без кемн?р?…………………….14-15 бит 6. Алтынчы б?лек. Ерак бабаларыбыздан калган мирас………………………16-18 бит 7. ?иденче б?лек. Милл?т Анасы – З?л?йха…………………………………….19-20 бит III.Йомгаклау…………………………………………………………………………………….21-23 бит IV. Кулланылган ?д?бият исемлеге ……………………………………………………24 бит Кереш. “Халыкны? тормыш т??риб?сен, ф?лс?ф?сен, гореф-гад?тен, ф?нен, тарихын, ни?аять, ??рбер халыкны? халык булуын ме? еллар буенча саклап кил?че бетм?с-т?к?нм?с бер байлыгы бар. Ул – аны? теле. Телне? шундый соклангыч сыйфатлары, шундый га??еп хасиятл?ре ?эм ку?те бар ки, уйлыйсы? да х?йран каласы?” . Г.Б?широв . Милл?т язмышы, туган телебез язмышы – ?д?биятта к?пт?н чагылыш тапкан тема. Татар ?д?биятында милли проблемалар бел?н сугарылган ?с?рл?р к?п. Милл?т м?нф?гатл?рен кайгырткан, аны? ?тк?нен, б?генгесен б?тен барлыгы бел?н чагылдырган ?дипл?рне? и?аты да онытылмый. Туган телебез — татар теле м?сь?л?се — х?зерге вакытта и? актуаль, и? ?итди с?яси-и?тимагый проблема булып тора. Милл?тне, аны? телен саклап калу ?чен безне? арадан да, ?ичшиксез, галимн?ребезне? эшен д?вам ит?чел?р чыгарга тиеш. Татар телене? т?земле ?тк?не, х?зерге катлаулы х?ле, аны саклау, торгызу, камилл?штер?, д??л?т теле буларак куллануын активлаштыру, и? м??име, а?а х?рм?т т?рбиял?? м?сь?л?л?ре х?зерге к?нд? татар ?анлы ??р кешене борчый ??м кызыксындыра. Без бел?без, тел булмаса — х?тер юк, х?тер булмаса — тарих юк, тарих булмаса — халык юк. Язучы Миргазиян Юныс: «Безне очыртып инкыйразга илтк?н с?яс?т арбасында барганда, телк?ебез — со?гы тер?к. Мен? шушы тер?кне д? сындырмаска иде. И? зур, и? изге тел?гем мен? шушы», — диде. Бу фикер бел?н тулысынча килеш?м, ч?нки тел язмышы — милл?т язмышы. Мин д? шушы милл?тне? бер в?киле — татар баласы, туган телем — татар теле, ??н?рем – татар теле укытучысы. Шушы телд? уйлыйм, кайгырам, шатланам, эшлим. Мен? шу?а к?р? ф?нни-эзл?н? эшемне? темасын “М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары” дип атадым. Ул к?бр?к ф?лс?фи уйланулар характерында язылган. Т?п максатым – Гаяз Исхакыйны? тел, милл?т язмышы, аны? ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге хакындагы ?с?рл?ре бел?н танышып, аларга б?генге к?н к?злегенн?н б?я бир?, ул к?т?рг?н проблемаларыны? актуальлеген д?лилл??. Бу максатны тормышка ашыру ?чен без татар теле ??м ?д?бияты д?ресл?ренд? укучылар бел?н Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре, китаплары, газета-журналда чыккан м?кал?л?ре бел?н танышабыз ??м б?генге к?н бел?н чагыштырып, билгеле бер н?ти?? ясыйбыз. Т?п ?леш. М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары Беренче б?лек.Тарихлардан килг?н хакыйкать. Тел?с? нинди милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р. Ч?нки аларны? ка?арманлыгы, таланты, ??мгыять ?чен кылган хезм?тл?ре бер милл?т эченд? ген? кала алмый, ? б?лки б?тенкешелек к?л?менд? ???миятле була. Гомере буе ?з халкыны? язмышы ?чен янып-к?еп яш?г?н, саекмас чишм?д?й саф, чиста мирасын халыкка б?л?к итеп калдырган кал?м ??елл?рене? саны бихисап. ??р кешене? тормышы – ?зен? бер тарих. Бер??л?рне? ул, ?з к?ен? ген? аккан елга кебек, тыныч кына, сиздермич? уза. ? икенчел?рнеке ярсу тау елгасына охшаган: юлында очраган вак-т?як н?рс?г? игътибар итмич?, каядыр ашкына, гел алга омтыла. Г. Исхакый – татар тарихында ?н? шул тау елгасы т?сле к?чле, кырыс, ?и?елм?с к?р?шче, олы ?дип ??м б?ек ш?хес буларак урын алган кеше. Талантлы прозаик, драматург, публицист, ??мгыять эшлеклесе —– М?х?мм?тгаяз Гыйла?етдин улы Исхакый – Гаяз Исхакый, ?итмеш алты еллык гомерене? алтмыш елын татар халкыны? милли азатлык х?р?к?тен? багышлаган, илле ?иде елын и?атка бирг?н, илле биш елын татар милли матбугатын ?стер?г? тоткан, ?зенн?н со? гаять зур ??м бай мирас калдырган, ?исемн?ре туган илд?н еракта калып, исемн?ре ??м и?атлары я?адан ?з халкына ?йл?неп кайткан к?ренекле ?дип ул. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларыны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты итеп санаган милл?т агаларыбызны? к?ренеклесе иде. ??рчак халкыны? милли ?за?ын ?стер?не к?зд? тоткан. Гаяз Исхакый- татарны? сир?к очрый торган б?ек таланты, милли ?д?бият классигы ??м горурлыгы, аны? ?д?би мирасы-халыкны? милли х?зин?се, рухи байлыгы. Татар милл?тен ирекле итеп к?р? Г. Исхакыйны? т?п хыялы булган. Ул гомер буе ?з халкын к?р?шерг?, мескен булмаска ?нд?г?н, рухи яктан к?чле итеп т?рбиял?рг? тел?г?н. Мондый кешел?рне милл?тне? ка?арманы дип атыйлар. Татар милл?те к?пме изел?л?рг? дучар ителеп т?, б?ген ис?н-сау ик?н, ул Г. Исхакый кебек б?ек ш?хесл?рен? бурычлы. Гаяз Исхакый ?зене? и?атында татар милл?тене? язмышы ?чен борчылып кына калмыйча, ничек милл?т буларак сакланып калырга ик?нлеген д? к?рс?т?. Ч?нки милли ?за?ы югары булган кеше ген? ш?хес булып формалаша ала. Шушы фикерл?рен халыкка тизр?к ?иткер?не? и? кулай юлы итеп автор с?хн? ?с?рл?ре и?ат ит?не сайлый. Икенче б?лек. Гаяз Исхакыйны? тормыш юлы буйлап атлаганда… 2011нче елда “Казан” Татарстан Китап Н?шриятында басылган , Татарстан Республикасы М?гариф ??м Ф?н Министрлыгы тарафыннан расланган “Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?пл?ре ?чен татар теле ??м ?д?биятыннан ?рн?к программалар” нигезенд? укучыларга Гаяз Исхакый и?атыннан 5нче сыйныфта – “К???л читек”, 10нчы сыйныфта – «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде», “К?л?п?шче кыз” ?с?рл?рен ?йр?н? каралган. «С?нн?тче бабай», «?ан Баевич»,“З?л?йха” ?с?рл?ре программадан т?шеп калган. Б?ек фикер иясе, милли юлбашчы ?зене? к?п кен? ?с?рл?ренд? татар халкыны? ?тк?нд?ге яш?? р?вешен? к?з?т? ясый, кил?ч?ге турында уйланып, аны? аерым милл?т сыйфатында сакланып калу чараларын эзли. Бу ?с?рл?р ?з?ген милл?т темасы т?шкил ит?. Г. Исхакый ?з татарлыгын саклап калу, милл?те? бел?н горурлану, аны ярату проблемаларын к?т?р?. Шул с?б?пле, ?дипне? и?аты укучыларда шулкад?рле кызыксыну уята, алар ?ст?м? р?вешт? аны? ?с?рл?рен укуны, и?аты бел?н танышуны д?вам ит?л?р. Гаяз Исхакыйны? и?атын ?йр?н?не тормыш юлын к?з?т?д?н башлау, аны? й?рг?н юлларында тукталу – ?с?рл?рене? идея-эчт?леген а?лауда и? у?ышлы алым дип саныйм. Ч?нки ?дип бел?н берг? атлаганда гына аны? уй-кичерешл?рен сиземл?п калырга м?мкин. 1878 елны? 22 февраленд? Казан губернасы, Чистай ?язе, Яуширм? авылында мулла гаил?сенд? бер малай д?ньяга кил?. ?тисе Гыйла?етдин х?зр?т тир?-юньд? танылган дин эшлеклесе, ?нисе Кам?рия абыстай шулай ук рухани гаил?д?н чыккан, затлы н?селле ханым була. ?тисе бел?н малайга М?х?мм?тгаяз исеме бирерг? уйлап куйган булалар. Моны? бел?н алар улларыны? кил?ч?кт? нинди кеше булып ?с?сен билгел?г?нд?й ит?л?р. М?х?мм?т т? (мактаулы, данлыклы), Гаяз да (ярсулы, ялкынлы) — аларны? тел?к-?метл?рен? туры кил? торган гар?п с?зл?ре. Юраган юш кил? диг?нд?й, чыннан да, М?х?мм?тгаяз бик х?р?к?тч?н, ?зенн?н к?ч ташып тора торган, фикерл?ре бел?н башкаларны да яндыра алу с?л?тен? ия кеше була, гаять к?п ??м н?ти??ле эшл?ве бел?н мактау ??м дан ала. Бу гаил?не? балалары тугач та озак яш?мич? бер-бер артлы ?л? торганга к?р?, М?х?мм?тгаяз ?ти-?нисе ?чен аеруча к?теп алынган газиз зат, кадерле бала була. Ул кечкен?д?н назланып-ирк?л?неп ?с?. 5 яшенн?н ?к укырга ?йр?н?, кечкен?д?н ?к ?зене? яшьт?шл?ренн?н белемле булуы бел?н аерылып тора. Ул ?зене? белеме бел?н кан?гать булмыйча ??рвакыт алга омтыла. Мен? шушы сыйфатлар да аны? алдагы тормышына йогынты ясамыйча калмый. Ул шул чорда ук чит телл?рне? кир?клеген а?лый. “Рус телен ?йр?нмич? ??м шул тел ярд?менд? д?нья ?чен кир?кле белем бел?н коралланмыйча торып, х?зер ?лл? ни зур эш чыгарып булмый ик?н”, – диг?н н?ти??г? кил? ш?хес. Гаяз Исхакыйны? д?ньяга карашлары формалашуда, ?д?бият, и?тимагый тормыш ??м с?яс?т ?лк?сенд? м?ш??р ш?хес булып ?итеш?енд? гаил?се бик т? м??им роль уйный. Табигать тарафыннан бирелг?н, н?селд?н килг?н, ?ти-?нисе б?л?к итк?н талантны? гаил?д? яхшы т?рбия алуы, ягъни табигый талант бел?н милли т?рбияне? органик кушылуы, башкача ?йтк?нд?, яхшы орлыкны? б?р?к?тле туфракка т?ш?е Г.Исхакыйга бик т? булыша. «Оясында ни к?рс?, очканында шул булыр», дип юкка гына ?йтелм?г?н татар халык м?календ?. М?х?мм?тгаяз – бу ????тт?н бик б?хетле ш?хес. Ул татарны? м?гъриф?тле, м?д?ни гаил?сенд? туа, ?ти-?нисене? ?ылы кочагында т?рбиял?н?, сабый чагында ук авыл ?ирене? шифалы ?авасы, бай матур табигате – урман- кырлары, елга- к?лл?ре т?эсиренд?, туган халкыны? гореф-гад?тл?ре, милли традициял?ре бел?н рухи азыкланып ?с?. Кызганыч ки, тарихи барыш башка юлдан кит?. Гаяз Исхакый – XX гасыр татар язучылары ??м с?яс?тчел?ре арасында патша самодержавиясе тарафыннан нык эз?рлекл?нг?н, к?п тапкырлар зинданнарга ябылган, с?ргенн?рг? куылган ш?хес. Большевиклар да с?зд?, Р?с?й империясенд? яш??че милл?тл?рг? «?збилгел?н?» хокукы в?гъд? итс?л?р д?, гам?лд? илд? тоталитар режим урнаштыралар. ?зене? талантын, и?атын, с?яси эшч?нлеген татар халкыны? милли азатлыгы ?чен к?р?шк? багышлаган, яш?? м?гън?сен шунда к?рг?н Г.Исхакый моны? бел?н килеш? алмый, билгеле. Ул Ватанын ташлап, Большевиклар эз?рлекл?венн?н качып, эмиграцияг? кит?рг? м??б?р була. Совет хакимияте елларында эмигрант язучы ??м «халык дошманы» дип тамгаланган Исхакыйны? ?с?рл?ре онытылуга дучар ител?. 1980 еллар ахырында гына аны? мирасы халыкка кире кайтарыла. Исхакый исемен аклау эшен? ?д?бият галиме И. Нуруллин ??м язучы ?. Еники зур ?леш керт?л?р. Аны? ?д?би и?аты, с?яси-тарихи карашлары Н. Д??л?т, С. Чыгътай, М. Та?ир, И. Нуруллин, ?. М?хм?тов, Л. Гайнанова, М. Х?с?нов, Ф. Мусин, М. С?хапов, Х. Ми?негулов, Ф. Галимуллин, Ф. Ибра?имова, Р. Ганиева, А. Ш?мсутова, Р. Харрасова, Р. Яруллина, Б.Т. Гали ?.б. авторларны? хезм?тл?ренд? яктыртыла. Аны? ?с?рл?ре озак еллар буе бикл?неп тотылса ??м эшч?нлеге бозып а?латылса да, д?реслек ?и?де, ?дип акланды. Бай тарихлы и?аты укучыларга кире кайтты. Исхакый халкыбызны «?сте-башы б?тен, ашы-суы иркен, й?зе-к?зе к?рк?м, к?е – ?ыры к?чле, с?зе – сазы татлы, кыйланышы килешле, ?айлы, й?реше-барышы тугъры итеп» к?рерг? тел?де. Мондый изге эшк? гомере?не багышлау ?чен туган халкы?ны? ?тк?нд?ге фа?игал?рен яхшы белерг?, аны? б?генге х?ле ?чен й?р?ген сызланырга, шушы х?лд?н чыгуны? и? д?рес, и? туры юлларын табарга кир?к иде. Гаяз Исхакый шушы эшк? юл к?рс?т?че к?ренекле с?яси эшлекле, оста оештыручы, зур ?дип булды. ?дип 1954нче елны? 22нче июленд? Анкарада вафат була ??м ?зене? васыяте буенча Истанбулда ?ирл?н?. 1991нче елда ТР Язучылар берлегене? Г. Исхакый исеменд?ге б?л?ге булдырыла, со?рак Яуширм? авылында язучыны? музее ачыла. Язучы и?атын шартлы р?вешт? 4 чорга б?леп ?йр?нерг? м?мкин: 1) 1897-1904нче елларны ?з эчен? алган м?гъриф?тчелек д?вере; 2) «та?чылык» баскычы – инкыйлаби идеял?р бел?н мавыккан 1905-10нчы еллар; 3) милли берд?млек идеял?рен? ?стенлек бирг?н 1911-18нче еллар; 4) м??а?ирлек д?вере – татарларны? милли д??л?тчелеген торгызу идеологиясен актив р?вешт? алга с?рг?н 1918-54нче еллар. Исхакый и?ат юлыны? башланып кит?е 19нчы й?з ахыры – 20нче й?з башына – татар ?д?бияты ?зене? Я?арыш чорына аяк баскан д?верг? туры кил?. Исхакый ны? беренче ?д?би т??риб? ?рн?кл?ре ??м т?рек теленн?н татар телен? т?р?ем?л?ре («??ррах баба» хик?ясе) сакланмаган. И?атыны? башлангыч чорында ук прозаик, драматург, публицист буларак таныла. ?с?рл?рене? т?п мотивы – урта гасырлар м?селман ?д?биятларында ук ки? таралган «гыйлем-наданлык» антиномиясе. Аны? фикеренч?, ??мгыятьне? социаль-икътисади ??м рухи т?р?ккыятен т?эмин ит?д? ??м кешене т?рбиял??д? т?п чара булып Акыл, Гыйлем ??м С?з с?нгате тора. Татар классик ?дибе, с?яс?тчесе, ??м?гать эшлеклесе, ялкынлы публицисты, милл?т хадиме Г.Исхакыйны? уй-фикерл?ре б?ген д? кызыклы, актуальлеген югалтмаган. ?ченче б?лек. Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы… Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны ш?хес итеп ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт? Гаяз Исакый. Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы з?мин тудырырга булыша. Татар милл?тен шундый хата адым-гам?лд?н аралау максатында и?ат ителг?н “К?л?п?шче кыз” повесте мотивы, кызганычка каршы, б?генге к?нг? кад?р ???миятен югалтмаган. Кам?р т?сле кулдан-кулга й?рг?н яшь кызларны? фа?игасен й?р?ге аша ?тк?рг?н Исхакый, ?ан ?рн?ен? т?з? алмыйча, ?с?р алдыннан татар милл?тен? м?р???гать ит?рг? м??бур була: “Укучым! Мине бу хик?яне язудан максудым – Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?темне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булудан нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?нби?дер”. “К?л?п?шче кыз” повесте шул чор татар ?д?биятына хас м?гъриф?тчелек реализмы методы бел?н язылган. Г. Исхакый, югарыда иск?ртк?нч?, бу фа?игале язуыны? максатын яшь кызларга “?зл?рен саклар ?чен бер кис?т?” дип к?рс?тс? д?, ул к?зд? тоткан м?гън? тагын да зуррак ??м ки?р?к. ?дип йомшак к??елле Габдерр?шит бел?н бала ?анлы К?рим?не? с?екле кызлары, бала к??елле Кам?рне? тормыш т?бен? т?г?р?ве ?чен ?аваплылыкны шулай ук татар ??м?гатьчелеген? д? й?кли. Ч?нки, ?г?р к?л?п?ш-калфак бел?н сату ит?че бай с??д?г?р С?лимовны? ш?ригать кануннарына т?кереп караучы баш сатучысы Вафа яшь Кам?рне бозмаган булса, аны? яман атын халыкка таратмаса, ул, б?лки, тормышын да ипле ген? к?йл?п ?иб?рер иде. Шулай ук ире вафат булгач, тизр?к я?а кия?г? чыгу турында баш ваткан К?рим? д? кызы Кам?р бел?н улы Габдел?хатне т?рбиял??не т?п вазифасы итеп санаса, Кам?р д? мондый авыр ??м хурлыклы юлга аяк басмас иде. Асламчы карчык З??р? абыстай кебек яшь кызларны ф?хешхан?л?рг? сатып акча эшл??че затсыз кешел?р кулына эл?км?с?, Кам?р ?ле тормышын т?ртипк? китер? алыр иде. Мондый аяныч х?лд?н чыгу, тормыш баткаклыгыннан котылу ?аен эзл?? ?чен борынгы ??н?ре бел?н ш?гыльл?нерг? м??б?р була ул. Клиентларыны? берсенн?н яман чир эл?ктерг?ч, ф?хешхан?д?н д? куыла ??м озак кына хастахан?д? д?валана. ?н? шулай, “урам – ?ем, урыс – ирем” дип й?ри-й?ри, бер к?нне Кам?р й?кк? уза: “Кем очрады, шуны? берл? й?р?енн?н корсаклы булып, ян? бер авыру эл?кте. Шулай итеп, корсаклы булып, хастахан?г? керде. Кам?рне? бу сырхавы элг?реге сырхавыннан башка булса да, монысыннан терел?ен уйларлык т?гел иде. Ч?нки Кам?р караган саен артка кит? бара иде. Бара-тора Кам?рне? баласы туар вакыт ?итте. ?зе авыру булганга, баласын китер? алмады, нич? к?нн?р м?ш?катьлщнеп ятса да, бабкалар с?зен? караганда, баланы ярмаенча китер? ала алмавы беленеп, Кам?рне? баласы алынса да, бала ?ле туды. ??м Кам?р ?зе д? ?ан бирде. Аны хастахан?д?н алып к?мдел?р”. Милл?тл?рне? гамьсезлеге, битарафлыгы н?ти??сенд? Кам?р ?н? шулай ??лак?т сукмагына чыга ??м ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?лекне фаш ит?, ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан , пычраклыклардан нык сакланырга чакыра. Д?ртенче б?лек. «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? — катнаш никах проблемасы. ?зене? ?с?рл?ренд? Г. Исхакый безг? и? кадерле н?рс? – ул безне? милл?тебез, туган телебез, динебез дип а?лата. Аны? и?атында милл?тк? хезм?т ит?, халыкчанлык, катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милли гореф-гад?тл?р темалары яктыртыла. Мен?, м?с?л?н, без 10нчы сыйныфта ?йр?нел? торган «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? шактый катлаулы ??м б?х?сле м?сь?л? — катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милл?тне? югала баруына ча? сугу — темалары; гаил?, милл?т, т?рле динн?р проблемалары к?т?рел?. Бу ?с?ренд? Гаяз Исхакый урыслашып юкка чыгу куркынычы зур булуын а?лата, т?рле д?лилл?р китер?, со?га калу ихтималы бар дип кис?т?. ?с?рд? ул т?п геройлар итеп Ш?мсетдинне ??м Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н, Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?т? бел?н, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын була. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Алар ?зл?рене? ялларын да берг? ?тк?р?л?р, чит илл?рне д? Ш?мсетдин Анна бел?н к?р?. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шушы вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Ул анда бик к?п татар кызлары бел?н таныша. Аннаны онытырга тел?ге булса да, ул ??рбер кызда да анда булган сыйфатларны к?рерг? тели. ? шул вакытта Анна Ш?мсетдинг? хатлар яза, фотосур?тл?рен ?иб?р?. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул ?з дине бет?ен тоя. Гаяз Исхакый бу ?с?рд? катнаш никах проблемасын к?т?р? ??м милл?тне? бет?ен д? шуларда к?р?. ?с?рда язучы Аннаны гаепл?ми, ч?нки аны? ?чен д? ?з милл?те кадерле.Укучылар фикеренч? , бу ?с?рд? к?чле м?х?бб?т хисл?ре юк, ч?нки алар бер-берсен яратмыйлар, аларга берг? яш?? у?айлы гына.Язучыны хатын-кыз язмышы да нык борчый, “??р милл?тне? яртысы хатыннар, ??р милл?тне? рухын саклаучы ? хатыннар, ??мм? милл?тне? телен саклаучылар идеге (ик?нлеге) ??ркемг? м?гъл?м”, ? ди ул Аны? геройлары милли менталитет ??м дини традициял?р кысаларыннан чыгу талпынышы да ясап карыйлар. ?с?рл?рд? м?х?бб?т ??м гаил? турында т?рле карашлар очрый. Автор аларны гомумкешелек позициял?ренн?н д?, христиан ??м ислам динн?ре к?злегенн?н д? чыгып а?латырга тырыша. Рус хатын-кызлары образлары ?с?рд?, гад?тт?, романтик рухта идеаллаштырып бирел?; аларга рухи торгынлык кичерг?н мохитт? яш?рг? м??б?р булган, шул с?б?пле интеллектуаль ?сеш ягыннан да т?б?нр?к торган татар хатын-кыз образлары капма-каршы куеп сур?тл?н?. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре ??рбер кешене? й?р?генд?, уйларында эз калдырырлык. ?дибебез к?т?рг?н проблемалар к?нн?н-к?н катлаулана, актуальл?н? ген? бара. Татар милл?те ?зен югалта кебек, катнаш гаил?д? балалар татар буларак тулы т?рбия ала алмыйлар, аннан да бигр?к, татар гаил?л?ренд? д? к?п бала урыслашып бара. Бишенче б?лек. Уйланырга вакыт ?итте. Без кемн?р?.. ?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, ш???р урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… ? бит чынлыкта милл?тебез юкка чыга язды. Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк. ??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде. “Мен? без д? бар, без д? эшлибез, безне? д? милли тормышка, халык булып яш?рг? хакыбыз бар” , – дип яза Г. Исхакый Г. Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се, аны? ?д?би мирасы – чын м?гън?сенд?, рухи байлыгы. Кайсы гына ?с?рен алсак та, аларда тормыш ф?лс?ф?се ярылып ята, кешене? и? матур рухи сыйфатлары мактала. ?йе, Г.Исхакый кебек б?ек ш?хесл?р бел?н татар милл?тене? ??р в?киле горурланадыр! «?ан Баевич » комедиясенд? Гаяз Исхакый ?з милл?те?не х?рм?т итм??не, сакламауны сур?тли. ?с?рне? т?п герое – Шакир?ан, авылдан килг?н с??д?г?р. Комедияд? Шакир?ан культуралы кеше булырга тели. Уйлый торгач, ул урыс милл?тен? к?чм?кче була, ч?нки урысларны и? акыллы, интеллигентлы, культуралы халык дип уйлый ??м ?зен? ?ан Баевич дип исем бир?. ?ан Баевич, урыс милл?тен? к?ч?се кил? гам?ле бел?н, ?зен ген? т?гел, татар милл?тен, туган телен р?н?ет?, мыскыл ит?. Укучылар фикеренч?, син татар булып тугансы? ик?н, татар булып ?ск?нсе? ик?н, урыска беркайчан да ?йл?нмисе?. Урыс булырга тырышу-ахмаклык. Бу фикерне Г. Исхакый ?ан Баевич бел?н булган вакыйгалар ярд?менд? к?рс?т?. “ ?ан Баевич урыс була алмады, тик акчаларын гына бетерде. Аны? акылсызлыгы бел?н башкалар гына файдаланды”,- дип фикер й?рт?л?р укучылар. Алтынчы б?лек. Ерак бабаларыбыздан калган мирас. Г.Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта. Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора. «С?нн?тче бабай» хик?ясе ис? — чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р. Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф-гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ. Аны? т?п геройлары – Корбангали карт бел?н аны? карчыгы Г?лй?зем – татар халкыны? и? к?рк?м ?хлакый сыйфатларын ?зл?рен? туплаган образлар. Аларны? озакка сузылган б?хетле гаил? тормышы бик к?п буыннарны? тарихи т??риб?сен?, гасырлардан килг?н м?селман традициял?рен? нигезл?н?. ?с?рд? пейзаж, этнографик детальл?р, татар халкыны? милли характер ?зенч?лекл?ре (хезм?т с?юч?нлек, кунакчыллык, чисталык) с?нгати яктан д?рес ??м ?темле итеп тасвирланган. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?тне? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта , милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне? , динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга , ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны. Рус язучысы М. Горький бел?н Исхакый к?п хатлар алыша. Исхакыйга язган хатларыны? берсенд? ул : «Кайчагында минем башыма шундый бер уй кил?: ?г?р д? бер?р татар кешесе русларны? татарлар бел?н берг? к?рше булып гомер кичер?е рус халкыны? яш?еше турындагы к?заллауларына нинди йогынты ясаганлыгын т?шендер? алса, татарларга да, русларга да зур булышлык к?рс?тер иде» – ди. Гаяз исхакый б?тен тынгысыз тормышын, д?ртен, талантын татар халкыны? азатлыгы, башка милл?тл?р бел?н тигезлеге, рухи ?сеше ?чен к?р?шк? багышлады. Гаяз Исхакыйны? безг? васыять итеп калдырган с?зл?ре б?ген бигр?к т? кадерле. «?г?р т?р?ккый итик дис?к, ??мм?без милл?тне? и? кир?кле эшен? тотыныйк ??м шундый кешел?рг? ярд?м итешик. Барымыз а?лаганнарымыз берг? бер юл берл?н х?р?к?т итик. Тырышыйк, авырлыклар к?т?рик, бер н?рс?мезне д? кызганмыйк,» – ди Гаяз Исхакый. Бу с?зл?рне онытмаска иде! Язучыны? ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйбыз, ??м кил?ч?к буыннаар да укырлар. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы проблемалары к?т?рел?, кеше хокуклары м?сь?л?се алгы планга куела. Дим?к, татар халкыны? рухи тормышы с?нми, милл?т югалмый ик?н, аны? дине д?, теле д? югалмаячак! Г.Исхакый – татарны? сир?к очый торган б?ек таланты, милли ?д?биятны? классигы ??м горурлыгы. Аны? ?д?би мирасында озак вакытлар колониаль х?лд? яш?г?н халыкны? уянуы, ки? м?йданга чыгуы, азатлык ?чен к?р?ш юлында ?и??-югалтулары, максат-омтылышлары чагылган. Татар халкы – д??л?тсез, икел?т? из?г? – милли-колониаль из?г? дучар ителг?н халык. Татар ?д?бияты да т?рле кимсет?л?рг?, югалтуларга, кысрыклауларга дучар ителг?н ?д?бият. Д??л?те булмаган халыкны? ?д?бияты милл?тк? хезм?т ит?, халык м?нф?гатен яклау ??м саклау, фикерен яктырту, з?выген ?стер? кебек д??л?ти вазифаларны ?з ?стен? ала. Тормышны? авыр сынаулары да аны с?ндерми, ? д?рл?теп яндыра гына. Ул ?зене? ?с?рл?ре бел?н яши ??м, халыкка ?иткереп, аларны уйландырырга м??б?р ит?, ?з ?с?рл?ренд? ул ??р чор ?чен актуаль булган темаларны яктырта, ?зен? ген? хас булган уй-фикерл?рен яза. ?иденче б?лек. Милл?т Анасы – З?л?йха. «З?л?йха» романтик трагедиясенд? м?селман татарларны к?чл?п чукындыру ??м урыслаштыру с?яс?те к?рс?тел?. Аны? геройлары – рухи яктан нык, ила?и гаделлек, азатлык, изгелек, кешелеклелек идеалларыны? тормышка ашачагына ышанган кешел?р. З?л?йха ахырга кад?р кешелек д?р???сен, милли-дини хасиятл?рне саклап калырга тырыша. Язучы патша Россиясене? рус булмаган халыкларны из? с?яс?тен кискен т?нкыйтьли , т?рки халыкларны берл?шерг?, югалткан д??л?тчелекл?рен торгызырга, милли азатлык ?чен к?р?шерг? чакыра. Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул.? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган. Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?. Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана. ?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый. Барыбызга да таныш булган милл?т анасы ? З?л?йха язмышы бел?н Гаяз Исхакый ча? суга: миллилек – ул дин, ?хлак, иман. Болар сакланганда гына, милл?т яш?яч?к. Татар халкы – д??л?тсез, икел?т? из?г? – милли-колониаль из?г? дучар ителг?н халык. Татар ?д?бияты да т?рле кимсет?л?рг?, югалтуларга, кысрыклауларга дучар ителг?н ?д?бият. Д??л?те булмаган халыкны? ?д?бияты милл?тк? хезм?т ит?, халык м?нф?гатен яклау ??м саклау, фикерен яктырту, з?выген ?стер? кебек д??л?ти вазифаларны ?з ?стен? ала. Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар. Йомгаклау. Гаяз Исхакый – зур талант иясе. Аны? ??рбер ?с?ренд? бик зур м?гън? ята. Бу ?с?рл?р – барлык укучыларга да рухи азык. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта торган. Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, б?генге к?нд? д? язучыларны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. ? инде аны? с?хн?д? уйналган ?с?рл?рен карап, кешел?р беркайчан да тир?н уй-кичерешл?рсез таралмыйлар. Аны? ?с?рл?ре буенча куелган спектакльне караган ??р кеше к??еленд? ирексезд?н ?з телен?, ?з милл?тен?, ?з динен? соклану тел?ге уяна. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип.Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдыра. Гаяз Исхакый, берниг? д? карамастан, к?чле рухлы, т?земле, чыдам кеше була ??м аны? бу к?рк?м сыйфатлары мактауга лаеклы. Аны? и?аты ки? кырлы, бай фикерле, я?алыклар бел?н я?артылган. Гаяз Исхакый эшч?нлеге к?птармаклы: ?д?би, с?яси, и?тимагый, публицистик, гыйльми, т?р?ем?челек, педагогик ?.б. Боларны? ??рберсе махсус ??м ?ентекле тикшер?г? мохта?. Шунысы м??им: т?рле тармаклардагы бу т?р эшч?нлек ?дипне? к?чле ??м талантлы ш?хесе, милли ?аны бел?н, ничектер берг? оешып, табигый б?тенлекне т?шкил ит?. Аны? ??р язмасында я?алык, фикер байлыгы, тир?нлек, м?ст?кыйль караш к?зг? ташлана. Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта. “Аны? ?с?рл?ре Г.Исхакыйны? энциклопедик характердагы акыл иясе булуын тагын бер кат д?лилли”, – ди укучылар. Татар телен ??м ?д?биятын укыту ?зг?реш кичерг?н чорда аны? хезм?тене? ???мияте тагын да арта, ч?нки ул к?т?рг?н м?сь?л?л?р б?генге к?небезг? д? аваздаш, актуаль я?гырыйлар, язучы и?атын м?кт?пт? ?йр?н? ?лк?сенд? ?йтелг?н фикерл?ре, ки??шл?ре х?зер д? ???миятен югалтмаган. Ул гына да т?гел, со?гы вакытта м?кт?п, м?гариф учаклары тоткан юлны?, кыйбланы?, алар алдына куелган бурыч, максатларны? д?реслеген раслый. Шулай итеп, м?ш??р язучы Г.Исхакыйны? ?с?рл?ренд?, ист?лек-хатир?л?ренд? ?дип и?аты милл?т тормышы, тир?лек, чор ?д?биятыны? х?ле, традициял?ре, с?з с?нгатене? сыйфади ?зг?решл?ре, ?сеш закончалыклары бел?н с?б?пле б?йл?нешт? карала ??м д?лилле итеп зыялы, н?зак?тле формада бирел?. Ул тир?н фикерле, ?д?би к?ренешл?рне, с?з с?нгатене?, милли ?д?биятны? эволюцион ?сеш теориясен а?лап, к?п алга карап х?кем й?рт?че, гыйльми-н?зари к?заллаулары XXI гасыр башында да актуаль я?гыраган фикер иясе, галим булып укучы к?з алдына килеп баса. Ирексезд?н к??елг? ?х?т Гаффар шигыре кил?: “Инкыйразлы тарих сазлыгыннан Йолып калыр ?чен ил халкын, Калкып чыкты милл?тп?рв?р кеше Халык ка?арманы Исхакый. Хакыйкатьне? нахак ч?пл?ренн?н ?ан сулышы бел?н ?илг?рде ??м мен? к?н ?итте: Исхакыйлы Милл?т б?ген асыл, ег?рле.” Йомгаклап шуны ?йт?сем кил?: Г. Исхакый ? милл?тебезне? олы сакчысы. Аны? ?зене? ш?хси тормышы ук шуны к?рс?теп тора. Эмиграцияг? кад?р ?к 8 томлык ?с?рл?ре булган ?дип Ватаныннан еракта да телен?, илен?, халкына, динен? ?з ген? д? хыян?т итм?г?н. Милл?т язмышы ? Г. Исхакыйны? яш?? принцибы. Ф. ?мирханны? д?рес б?ял?венч?, ул ?аман да “с?н? белми торган ялкын” булып калды. Татарда Исхакыйдай фидакарьл?р, белемле, замана бел?н берг? атлаучы зыялы яшьл?р, акыл-н?сих?т бир? алырдай аксакаллар аз т?гел. Аларны? ?с?рл?ре безг?, яшь буынга эш с?юч?н, кунакчыл, белемг? омтылучы, туган т?б?гебезне, халкыбызны, Ватаныбызны яратучы, ?з халкыбыз бел?н горурланучы бала булып т?рбиял?нерг? м?мкинлек бир?, и?ади эшк? д? д?ртл?ндер?, тел?к уята. Милл?тп?рв?р аксакалларыбыз, аларны? д?вамчылары – милли рухлы яшьл?ребез булганда, аларда гаил?д? ?к нигез салынган милли т?рбия, милли ?за? булса, д??л?тебез яш?яч?к ?ле. Д??л?тебез-м?ст?кыйль, телебез-татар, кил?ч?гебез матур ??м якты булыр. Бары тик берг? булыйк, и?не-и?г? куеп яшик! Кулланылган ?д?бият 1. Гайнанова Лена. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998 2. Гайнанова Лена. Гаяз Исхакый. Зиндан. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1991 3. Мусин Фл?н. Гаяз исхакый. Тормышы ??м эшч?нлеге. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998 4. Мусин Фл?н. // Гаяз Исхакый. Монография. Мирас. – №2 – 1998 5. С?хапов ?хм?т // Милл?тне инкыйраздан коткару программсы. Мирас. – №10 -1997 6. С?хапов ?хм?т // Милли ка?арман. Мирас. – № 3 – 1998 7. Яруллина Рамил?. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: -ТаРИХ – 2002
ГАЯЗ ИСХАКЫЙ И?АТЫНДА ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫ Эчт?лек Кереш…………………………………………………………………………..3 бит Т?п ?леш. Г. Исхакый и?атында хатын-кыз образлары. Беренче б?лек. “Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы…” ……….4 бит Икенче б?лек. М?гъриф?тчел?рне? идеал хатын – кыз образы…..7 бит ?ченче б?лек. “З?л?йха –Милл?тАнасы”…………………………10 бит Д?ртенче б?лек. “Ана – б?ек исем…”………………………………….12 бит Йомгаклау…………………………………………………………….. 16 бит Кереш Б?ек т? син, матур да син, татар кызы! Нинди матур, тир?н уйлар кубаручы с?зл?р! Алар татар хатыныны? б?еклеген, с?гад?тлеген, эчкерсезлеген к?рс?т?л?р. Кыска гына бер ??мл?д? к?пме м?гън??! Бу д?ньяда б?ек, ила?и затка багышланган к?пме и?ат ?имешл?ре бар? Татар ?д?биятыны? ??р чорында (Борынгы ?д?бияттан алып б?генге к?н ?д?биятына кад?р) хатын-кыз язмышы ?з?кт? булган. Кайсыбер язучы хатын-кызны бик идеаллаштырып бир?, ? кемдер тормышны? язылмаган кануннарына буйсынып, изелеп яш?г?н хатын-кыз образына туктала. Саный китс?к, ??р язучыны? идеал образы аерым бер ?зенч?лек бел?н тасвирлана. ?йтик, якташ язучыбыз Гаяз Исхакый и?атында хатын-кыз образы. Аны? хатын-кызлары милл?т ?чен к?р?ш?че д?, м?гъриф?тче д?, шулай ук ?з кил?ч?ген? ?и?ел караучы , фахешхан?л?рд? ?ан асраучы да. Со?гыларына аерым тукталасым кил?, ч?нки хатын-кызны? шундый язмышка дучар булуы бугенге к?нд? д? бик актуаль проблема булып санала. И язмыш, язмыш, дибез. Язмыш кына гаепле мик?н бу очракта?! ? б?лки Гаяз Исхакый XIX гасырда ук XXI гасырны? “чуанын”, милл?тне? авыруын к?рг?ндер?! Юкка гына якташыбыз:“??в?л хатын- – кызны? ?хлагы бозыла, аннан дин бет? ??м шунда халык ?зе д? бет?р!” – дип, борчылып ?йтм?г?ндер. Гаяз Исхакый и?атында Хатын-кыз образлары Милл?тне яш?т?д? ??м ?стер?д?, аны а?-белемле ??м ?хлаклы таза ит?не беренче планга куеп, Г. Исхакый ?д?би и?атын да шундый м?съ?л?л?рне яктыртудан башлый. Беренче ?с?рл?ренд? шул вакыттагы татар д?ньясын к?рс?т?г? ул а?-белемле ??м ?хлаклы кеше т?рбиял?? м?съ?л?сенн?н чыгып кил?. Ике гасыр аралыгында татарны? милл?т буларак нинди аянычлы х?лд? калуы, ничектер, ачыграк к?рен? ??м милли ?анлы кешел?рне уятып, айнытып ?иб?р?. Г. Исхакый ??рдаим аерым кешел?рне?, гаил?не? хатын-кызга булган м?н?с?б?те бел?н кызыксына. Татар хатыныны? язмышын ул милл?т язмышына б?йл?п карый, аларны? ирл?р бел?н бертигез хокуклы булмавын милл?тне инкыйразга алып баручы с?б?пл?рне? и? ?итдие итеп саный. (1, 15) Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы… Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны ш?хес итеп ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт? Гаяз Исакый. Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы з?мин тудырырга булыша.(2, 17) Татар милл?тен шундый хата адым-гам?лд?н аралау максатында и?ат ителг?н “К?л?п?шче кыз” повесте (1902) мотивы, кызганычка каршы, б?генге к?нг? кад?р ???миятен югалтмаган. Кам?р т?сле кулдан-кулга й?рг?н яшь кызларны? фа?игасен й?р?ге аша ?тк?рг?н Исхакый, ?ан ?рн?ен? т?з? алмыйча, ?с?р алдыннан татар милл?тен? м?р???гать ит?рг? м??бур була: “Укучым! Мине бу хик?яне язудан максудым – Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?темне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булудан нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?нби?дер”. (5, 19) “К?л?п?шче кыз” повесте шул чор татар ?д?бтятына хас м?гъриф?тчелек реализмы методы бел?н язылган. Г. Исхакый, югарыда иск?ртк?нч?, бу фа?игале язуыны? максатын яшь кызларга “?зл?рен саклар ?чен бер кис?т?” дип к?рс?тс? д?, ул к?зд? тоткан м?гън? тагын да зуррак ??м ки?р?к. ?дип йомшак к??елле Габдерр?шит бел?н бала ?анлы К?рим?не? с?екле кызлары, бала к??елле Кам?рне? тормыш т?бен? т?г?р?ве ?чен ?аваплылыкны шулай ук татар ??м?гатьчелеген? д? й?кли. Ч?нки, ?г?р к?л?п?ш-калфак бел?н сату ит?че бай с??д?г?р С?лимовны? ш?ригать кануннарына т?кереп караучы баш сатучысы Вафа яшь Кам?рне бозмаган булса, аны? яман атын халыкка таратмаса, ул, б?лки, тормышын да ипле ген? к?йл?п ?иб?рер иде. Шулай ук ире вафат булгач, тизр?к я?а кия?г? чыгу турында баш ваткан К?рим? д? кызы Кам?р бел?н улы Габдел?хатне т?рбиял??не т?п вазифасы итеп санаса, Кам?р д? мондый авыр ??м хурлыклы юлга аяк басмас иде. Асламчы карчык З??р? абыстай кебек яшь кызларны ф?хешхан?л?рг? сатып акча эшл??че затсыз кешел?р кулына эл?км?с?, Кам?р ?ле тормышын т?ртипк? китер? алыр иде. Мондый аяныч х?лд?н чыгу, тормыш баткаклыгыннан котылу ?аен эзл?? ?чен борынгы ??н?ре бел?н ш?гыльл?нерг? м??б?р була ул. Клиентларыны? берсенн?н яман чир эл?ктерг?ч, ф?хешхан?д?н д? куыла ??м озак кына хастахан?д? д?валана. ?н? шулай, “урам – ?ем, урыс – ирем” дип й?ри-й?ри, бер к?нне Кам?р й?кк? уза: “Кем очрады, шуны? берл? й?р?енн?н корсаклы булып, ян? бер авыру эл?кте. Шулай итеп, корсаклы булып, хастахан?г? керде. Кам?рне? бу сырхавы элг?реге сырхавыннан башка булса да, монысыннан терел?ен уйларлык т?гел иде. Ч?нки Кам?р караган саен артка кит? бара иде. Бара-тора Кам?рне? баласы туар вакыт ?итте. ?зе авыру булганга, баласын китер? алмады, нич? к?нн?р м?ш?катьлщнеп ятса да, бабкалар с?зен? караганда, баланы ярмаенча китер? ала алмавы беленеп, Кам?рне? баласы алынса да, бала ?ле туды. ??м Кам?р ?зе д? ?ан бирде. Аны хастахан?д?н алып к?мдел?р”. (5, 51) Милл?тл?рне? гамьсезлеге, битарафлыгы н?ти??сенд? Кам?р ?н? шулай ??лак?т сукмагына чыга ??м ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?лекне фаш ит?, ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан , пычраклыклардан нык сакланырга чакыра. ?йтерг? кир?к, татар хатын-кызларыны? авыр язмышы м?сь?л?се Гаяз Исхакыйга кад?р и?ат итк?н м?гъриф?тче ?дипл?рне? ?с?рл?ренд? д? куела. Аерым алганда гаил? бел?н тир?лекне? хатын-кыз язмышын х?л ит?д?ге роле З. Бигиевны? “?л?ф, яки г?з?л кыз Х?дич?” романында шактый ?зенч?лекле р?вешт? тасвирлана. Й. Акчура ?йтк?нч?, милл?тене? “и? агулы бер чуанын” ачып салган “К?л?п?шче кыз” повестены? д?ньяга чыгуы татар ?д?биятында милли вакыйгага ?верелде. Бу ?с?рне? ???миятен билгел?п, Н. Гасрый, м?с?л?н, 1910 елда болай дип яза: “Бу хик?я, чыгар-чыкмас буларак кабул ител?. Яшь ?д?бият ку?тл?н?… “К?л?п?шче кыз” м?х?ррире бел?н я?а ?д?биятка я?а бер к?ч килеп кер?е беленде”. (4, 31) Бер ?к вакытта “К?л?п?шче кыз” повесте Г. Исхакыйны? кил?ч?к и?ат й?зен билгел?г?н ?с?рг? ?верелде. Ч?нки алга таба аны? и?атында татар д?нясында милл?т яш?ешен? ??м язмышына куркыныч янаучы “чуанлы”, авыру к?ренешл?рне ачу т?п максатка ?верел?. Моны “К?л?п?шче кыз”дан со? язылган “Тел?нче кыз” повестенда (1908) да ачык тоярга м?мкин. М?гъриф?тчел?рне? идеал хатын – кыз образы. ?йтерг? кир?к, “Тел?нче кыз”да тиешле т?рбия алу м?съ?л?сен яктыртуда шактый аермалык сизел?. ?г?р Кам?р акыл ?итм?? аркасында ф?хешлек юлына басса, икенче ?с?р героинясы С?гад?тне ?леге адымга тормыш ?зе м??б?р ит?. Ачлыктан качып, С?гад?т ?тисе Ш?рип абзый ??м ?нисе Х?сни?амал апа бел?н барлы-юклы м?лк?тл?рен очсызга гына сатып ш???рг? к?чеп кил? ??м бераздан ?тисе-?нисе ?леп китк?ч, ул чит ?ирд? беръялгызы торып кала. Ачлык ятим калган кызны байларга барып тел?неп й?рерг? м??б?р ит?. Шулай тел?неп й?рг?н к?нн?рне? берсенд? С?гад?т Габдулла бай кулына эл?г? ??м ?зене? с?гад?тлегенн?н м?хр?м кала. Героены? ?хлак й?зен? аеруча игътибар биреп, автор аны болай характерлый: “Потомственный почетный гражданин Габдулла ?мирханович с?лам?т иде, ягъни ?исм?н ?ич авырмый, ?ичбер ?иренд? х?ст?лек гал?м?те сизми иде, ?мма рухани Габдулла яис? Габдулла ?ф?нде, ягъни в??дан иясе, оятлы Габдулла ?нисене? имие бел?н т?рбия кыла, х?зер м?др?с?д?н чыгып, дустиш кушылгач, б?тенл?й ?и?елеп куелган иде”.(2, 76) Рухи яктан “киселг?н, корыган агач”ка ?верелг?н Габдулла С?гад?тне д? ?зен? ошаган башка тел?нче кызлар кебек ?к, бары “хисмани кир?кл?рен тутырыр ?чен ген?” сайлап ала. Авылны? ерактан кил? торган ?хлакый нормалары кысаларында т?рбиял?нг?н С?гад?т, табигый, ачлыктан Габдулла байны? ?енси тел?кл?рен кан?гатьл?ндер? чарасына ?верел?ен бик авыр кабул ит?. Героиняны? моннан со?гы уй-кичерешл?рен язучы т?эсирле детальл?р ярд?менд? чагылдыра. ?йтик, т?нл? Габдулла бай яныннан урамга чыккач, к?кт?ге Ай а?а: “Син анда вакытта мин кеше к?зен? к?ренерг? оялган идем, мен? син чыкты?, мин д? болыт астыннан чыктым!” – диг?н кебек була.(1, 68) Кыскасы, ятим кыз булып, ач-ялангач калу С?гад?тне ?лм?с ?чен ?леге адымга барырга м??б?р итс? д?, аны? рухы, табигате андый яш?? р?вешен кабул ит? алмый. Шунлыктан ф?хешлек сазына керс? д?, героиня к??еле бел?н саф булып кала. Героиняны? тормыш пычраклары бел?н пычранудан саклый торган сакчысы хасил була ??м ул героиняны рухи-?хлакый пычранудан саклый кебек. Аны? мен? шундый керл?н?е шифалы т?эсир ит?, ул аны рухи яктан д?валый шикелле. Бу йогынтыны беренчел?рд?н булып Габдулла ?зенд? татый. Байны? “в??даны фали? з?хм?тенн?н бераз уяна башлады”. Ул С?гад?тне фахешханл?рд?н зли башлый, тапкач, ?зе м?сх?р? итк?н кызга ?йл?н?. С?гад?т т? милл?т хадимн?ре бел?н аралашып, дуслашып яши башлый. Алар героиняны? к?зен ача, д?ньяга карашларын ?зг?рт?л?р, фикри ??м рухи ??х?тенн?н нык ?стер?л?р. Ул кешелекле, юмарт, милл?тп?рв?р бер ханым булып ?сеп ?ит?. С?гад?т урысча укырга тотына, гимназияне? д?ртенче сыйныфына имтихан тота. “Тел?нче кызы”н башкача, Лев Толстой романыны? исеме бел?н “Я?адан туу” дип атарга м?мкин булыр иде. Ч?нки анда кешене? в??дан газабы, ?хлакый т??б?се аша “я?адан тууы” сур?тл?н?. ?с?р ахырында героиняны? тагын зуррак белем алырга тел?п Петербургка кит?е Гаяз Исхакый ??м аны? фикерд?ш геройлары тарафыннан югары б?ял?н?. Ч?нки алар С?гад?тк? м?гъриф?тчел?рне? к?пт?нге хыялларын тормышка ашырырга алынган татар хатыны итеп карыйлар. С?з монда а?-белем алып, халыкка хезм?т ит? юлына баскан татар хатыны идеалы турында бара. Шушы идеалны а?лау ??м аны гам?лг? ашырырга алыну героиняны? ?зен? д? нык т?эсир ит?: С?гад?т ?зен к?пл?рг? ипт?ш булырлык кеше итеп тоя башлый. С?гад?тт?ге модый ?зг?решл?р ?с?рд? якташыбызны? фикерд?ш геройлары к??елен? бик хуш кил?. Ч?нки героиня аларны? к?пт?нге хатын-кыз идеалын тормышка ашыра. С?гад?тне? гаил? читлегенн?н чыгып, ??мгыятьчел затка ?верел?ен, ягъни ирг? ген? хезм?т ит?д?н халыкка, милл?тк? хезм?т ит?г? ??м шушы максатта Петербургка укырга кит?ен? символик м?гън? биреп, Мансур героиняны? бу адымын “кояшка таба” юл алуы дип б?яли. Шулай итеп, “Тел?нче кызы”нда татар ?д?биятында XIX гасырдан м?гъриф?тчел?р к?т?р? башлаган хатын-кыз идеалы м?съ?л?се заманча я?артып яктыртылды. М?гъл?м ки, к?п кен? очракларда (Г. Ибра?имовны? “Татар хатыны нил?р к?рми”) татар хатын-кызыны? гаил? яки иске гореф-гад?тл?р из?енн?н арынып, ш?хси азатлыкка иреш?е турында барды яис? шушы н?рс? идеал итеп к?т?релде. Г. Исхакый ис? х?зер ?леге идеалны и?тимагый эчт?лек бел?н баета. Икенче т?рле ?йтк?нд?, ул С?гад?тне? азат, ирекле булуын да, ш?хес булуын да, XX й?з башында татар д?ньясында берм?-бер к?ч?еп китк?н гомуммилли максатлар бел?н яш?? идеясына да хезм?т ит?ен тели. Шул ук вакытта я?а гасыр башында ?леге тел?кне? инде коры хыял гына булмавы, б?лки я?а реаль тормышта к?пмедер нигез д? булуын ?йтерг? кир?к. Ч?нки бу вакытта татар д?ньясында и?тимагый а?лы, халыкка хезм?т ит? юлына баскан хатын-кызлар п?йда була башлый. З?л?йха – Милл?т Анасы Еллар ?т?, Г. Исхакыйны? тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милл?т язмышы бел?н берг? язучыны? и?атында алдынгы булып кала.(3, 123) Аны? беренче ?с?рл?ренд? хатын-кыз образы м?гъриф?т бел?н б?йле булса, 1911 елда чыккан “З?л?йха” трагедиясенд? хатын-кыз образына б?т?н т?с кер?. Язучыны? хатын-кыз образы ир-атлар бел?н бер даир?г? баса ??м хокукы буенча ир-аттан калышмый. Г. Исхакыйга кад?р милл?т ка?арманы дип ир – атка гына ?йт?е м?мкин булган. ? “З?л?йха” трагедиясенд? без б?тенл?й башка к?ренешк? тап булабыз. Бу ?с?рд? З?л?йха образы –?ыелма образ – татар халкыны? анасы итеп бирел?. ?с?рд? сур?тл?нг?н вакыйга XIX гасырны? 60 нчы елларында Казан губернасында бара. З?л?йханы иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р, исемен русчага алыштыралар, ? ирен Себерг? с?р?л?р. Исерек ирен агулап ?терг?не ?чен, З?л?йха унсигез ел т?рм?д? була. Л?кин кайда гына булса да, ул ?з динен? тугрылыклы булып кала: вакытында намазын укый, уразасын тота. Авыр газаплардан со? ?л?р алдыннан ул балалары бел?н к?реш?, урыстан туган улыны? да исламга кайтуын к?реп, тыныч к??ел бел?н м??гелек д?ньяга к?ч?. Автор З?л?йха образында татар милл?те кичерг?н трагедияне сур?тли. З?л?йха кебек к?чле рухлы Милл?т Аналары булганда милл?тне? яш?ешен? ышанычын белдер?. Чукындыру объекты итеп татар анасыны? алынуы да очраклы т?гел, б?лки авторны? идея максаты бел?н б?йл?нг?н. Эш шунда: пьесада З?л?йха образына ки? идея-ф?лс?фи м?гън? й?кл?н?, ягъни ул милл?т анасы итеп карала. Н?ти??д?, бу татар анасын чукындыру б?тен милл?тне чукындыру м?гън?сен ала. Автор бу имансыз гам?лне героиняны? рухи-?хлакый асылын сынау чарасы итеп т? карый. Д?рест?н д?, чукындыру З?л?йха ?чен бик авыр сынауга ?верел?. Иренн?н, балаларыннан, карт анасыннан к?чл?п аерып алып китк?ч, аны монастырьга ябалар, чукындырып, рус мужигына хатынлыкка бир?л?р. ?мма бу хатын заманына тугрылыклы булып кала. Гаять авыр шартларда да динен, иманын саклаудагы батырлыгы ?чен Ходай тарафыннан шулай югары б?ял?нг?н м?селман хадиме булуы бел?н берг?, Исхакый З?л?йханы изге к??елле ир хатыны итеп ??м балалар анасы итеп т? к?рс?т?. Кыскасы, З?л?йханы халык язмышын кичерг?н милл?т анасы итеп карарга алынып, Исхакый аны? мондый вазифасын беренче чиратта милли рух ??м халыкны? нигезен т?шкил итк?н дини иманны саклаучы ??м гаил?не? таянычы булуында к?р?. Алга таба ?дип шулай да кешене? ш?хси яш?ешен? игътибарын арттыра ??м биред? мо?а кад?р ничектер ?д?биятта к?ренм?г?н моментларны яки м?съ?л?л?рне к?заллый. Ул аеруча ш?хси б?хет м?съ?л?сен дикъкать ит?. Ана – б?ек исем… Кеше яш?ешене? бу м??гелек м?съ?л?сен яктыртуда да автор ?зенч?лекле моментларны таба ??м шуларны? берсен “Остазбик?” повестенд? (1915) чагылдыра. “Остазбик?” повесте – татар ?д?биятыны? ?зенч?лекле казанышы. ?с?рд? татар авылы хатын-кызы б?хете м?съ?л?се ?з?кк? куела. М?съ?л?не м?мкин кад?р конкрет ??м ышандырырлык итеп чагылдыру ?чен, язучы ?з героинясы С?гыйд?не шул вакыттагы татар авылыны? шактый б?ртекл?п с?р?тл?нг?н мохитенд? к?рс?т?. К?пл?рнеке кебек, инде ?итлекк?н кыз С?гыйд?не? д? и? зур хыялы р?тлер?к кешег? кия?г? чыгу булгач, ?с?рд? шушы гам?л к?негелг?н рухта, б?тен йолаларын саклап, ?итдиен – юморын берг? кушып к?рс?тел?. Кия?г? чыгу вакыты ?итк?ч, мулла кызы С?гыйд?не д? хатынлыкка сорап кил?л?р. ??м гаил? С?гыйд?не? ?тисен? бик хуш килг?н ерактагы бер авылны? я?а яшь мулласында туктала. Шуннан т?земсезлек бел?н в?гъд? ителг?н кия?не к?т? кит?. С?гыйд? ?зене? кия? мулласын к??еленн?н яратканнан – ярата бара ??м аннан башка тора алмас д?р???г? ?ит?. Шушы б?хетенн?н ул ?зене?, тир?-юньд? м?рт?б?ле х?зр?т кызыны?, каената йортында “хезм?тчед?р ашата торган, сарыклар карый торган, сыерлар сава торган, карт бел?н карчык комганнарыннан ?ылы суны бушатмый торган асрау”га ?верел?ен д? сизми кала. Бу аяныч х?лд?н аны атасы коткара, авылдашлар бел?н берг? яшь муллага йорт салып бир?л?р. Моннан со? Гаяз Исхакый С?гыйд? бел?н Вахид мулланы? тату гына яш?п кит?л?рен т?фсилли. Аларны? бер-берсен яратып, муллалык ??м остазбик?лек хезм?тенн?н ямь в? т?м табып яш??л?рен к?рс?т?г? дикъкать игътибар бирел?. ?мма бераздан С?гыйд? чын б?хетле булу ?чен болар гына ?итм?г?нлеген а?лый. Гаил?д? бала булмау аны бик газаплый. Героиня к??еле бел?н бала кир?клеген сиз?. Бер к?нне мулла ш???рг? кит?, ?мма билгел?г?н вакытка кайтып ?ит? алмый . Аны к?тк?нд? С?гыйд?: “Ул ?лс??.. Минем кемем кала?! Ул б?тенл?й минн?н югаламы?.. ?й бер угылым булса иде!..” – дип уйлый башлый. “Шул с?з б?тен й?р?ген? кереп утырып, а?арда мо?ача ?ичбер булмаган бер ку?т бел?н баласы буласы кил? – ?зене? угылын к?р?се кил? д?ртен тудырды”.(5, 125) Героиняны? кин?т кен? хасил булган, бала с?ю хисен автор алга таба С?гыйд?не? ?з баласын булдыру тел?ген тормышка ашырырга омтылуын да табигый т?ст? ??м шактый иркенл?п тасвирлый. ?с?рг? к?з салыйк. С?гыйд? бел?н Вахид мулла т?рбияг? бала алалар, ?мма бу адым у?ышсыз була. Бала урлый башлый ??м алар аны кире бирерг? м??б?р булалар. Бу да Героиняны? ?анын телг?ли. Бер заман остазбик?л?р бел?н бер очрашуда берсе а?а: “Ирне? ?гие юк,” – дип ?йт?. С?гыйд? с?йг?н ирен? хыян?т ит? турында б?тенл?й д? уйлый алмый. Бу адым аны? ?чен ?лем бел?н бер. Озак газапланудан со?, эчке каршылыкларны ?и?еп, ирене? н?сел ?ебен ?зм?с ?чен (дим?к милл?тне д?вам ит?р ?чен) С?гыйд? барысын да уйлап, ?лч?п, “Хатыннарны? д? ?гие юк!” – дип, с?йг?нен тагын бер хатын алырга м??б?р ит?. Шул адымы бел?н Г. Исхакый хатын-кыз образын идеаллаштыра: тормышта бит с?йг?не?не, ятагы?ны чит кеше бел?н б?леш?се? килми. С?гыйд?не? кичерешл?рен автор шулай тасвирлый: “… Галим?не? тетм?сен тетк?л?м?кче, из?ен ?зм?кче булды. Ул бит барысы ?чен хурланды, мыскыл ител?енн?н, х?зр?тенн?н мыскыл ител?енн?н янды, к?енде. Аны? к?зенн?н елгалап яшь, кайнар яшь агарга, хурланган, мыскыл ителг?н й?р?кт?н кайнап чыккан яшь агарга тотынды”. Л?кин, шул ачы уйлардан ул бик тиз котыла. Аны булачак балага м?хабб?т “коткара”. Мине С?гыйд?не? бала т?рбиял?? ?чен саф, чиста м?х?бб?тен кызганмавы сокландыра. К?пме т?землелек, сабырлык бу хатын-кызда! Бу ?с?р хатын кызны? б?еклеген? ышандыра. Ирексезд?н, ?ади Такташны? шигьри юллары иск? теш?: Ана – Б?ек исем! Н?рс? ?ит? ана булуга! Хатыннарны? б?тен матурлыгы, Б?тен к?рке ана булуда! Чыннан да, хатын-кыз бу д?ньяга “ана” буларак кил?. ??м бу Аллахы Т?гал? тарафыннан а?а й?кл?нелг?н вазифа, хатын-кызны? яш?? м?гън?сен? ?верел?. С?гыйд? д? бу с?зл?рне тиешенч? а?лый ??м шуны? бел?н д? укучыны ?сир ит?. Вахид бу б?ек ?анлы хатынны? “падиша? кебек б?еклеген? сыгыныр ?чен, тиз-тиз каршы барып, к??еленн?н аны? алдында тезл?н?”. ?с?р ахырында алар тату гаил?д? балалар т?рбиялил?р. “Тапкан ана т?гел, баккан ана”, – дип ?йтк?нн?р борынгылар. С?гыйд? очрагында да шулай ук. Вахид бел?н Галим? балалары аны Ана буларак кабул ит?л?р ??м, д?рест?н д?, бу б?хет м?х?бб?т бел?н бер. ?мма героиня м?х?бб?тен корбан итте дип ?йт? д?рес булмас, ми?а калса. Вахид ??рвакыт “?зен бер хатынлы итеп хис итте; бер хатынлы иттереп уйлады; бер хатынлы иттереп торды”. Аларны? м?х?бб?те к?ч?йде ген?. С?гыйд?не? шушы р?вешле ?з хыялына иреш?е шактый катлаулы т?с алуын сур?тл??, ?с?рне? стиль табигатен? д? эз сала. Геройларны? к??ел д?ньясын, каршылыклы уй-кичерешл?рен ачуга игърын арттыру Исхакыйны? ?с?рл?рене? кайберл?рен? хас публицистик рухлы хик?ял??д?н бераз читл?ш?г?, психологик анализны к?ч?йт?г? китерг?н. ?леге уй-кичерешл?рне укучыга т?эсирлек итеп г??д?л?ндер? ?чен, автор ??рт?рле чагыштырулардан, контраст буяулардан актив файдалана. Кеше б?хетен гаил? б?хете бел?н б?йл?п карап, Исхакый бу ?лк?д? уйлану-эзл?н?л?рен алга таба да д?вам ит?. Йомгаклау Мен?, кыскача, Г. Исхакыйны? 4 ?с?ренд?ге хатын-кыз образларына к?з?т? ясалды. Аны? хатын-кызлары т?рле яктан тасвирланды. Аларны? у?ай яклары да, тиск?ре яклары да ассызыклап ?телде. “К?л?п?шче кыз” – чынлыкта, реаль ?с?р. Андагы фа?ига бернинди ?д?би метод ярд?менд? “биз?лми”. Бала й?р?кле Кам?р тормыш т?бен? т?г?р?де. Чыгу юлын таба алмыйча, ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Бу ?с?рд? идеал хатын-кызыны? сыйфатлары да юктыр, м?гаен. Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?челекне фаш ит? ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан ??м пычраклыклардан нык сакланырга чакыра. Кам?р кебек тормыш т?бен? т?г?р?г?н С?гад?т т? (“Тел?нче кызы”) авыр язмышлы була. Ул, беренчед?н, ятим кала, икенчед?н, ?зене? к?нен ?зе к?рерг? м??б?р була ??м, и? аянычы, кыз алдана. ?мма “Кам?р кеби булмады” шул С?гад?т, бала й?р?кле кыз м?гъриф?тк? тартыла башлый ??м шуны? бел?н бу тормыш т?бенн?н к?т?релеп халыкка хезм?т ит?. С?з инде фахиш? ?анлы хатын-кыз турында т?гел. ? а? белеп алып, тормыш баткаклыгыннын чыгарга ?зенд? к?ч тапкан, татар хатыны идеалы турында бара. Еллар ?т?, Г. Исхакыйны? тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милл?т язмышы бел?н берг? язучыны? и?атында алдынгы тема булып кала. ?лб?тт?, хатын-кыз образы да бераз ?зг?решл?р кичер?. А?а инде милл?т анасы – З?л?йханы? сыйфатлары к?ч?. Бу гади ген? хатын егерме биш ел буена х?л?л иренн?н, балаларыннан, сукыр анасыннан, аерылып тора, газаплы сынаулар аша ?теп, ?з заманына тугрылыклы булып кала алуын прозаик дини-мифологик образлар ярд?менд? бик югары б?яли. Кыскасы, З?л?йханы халык язмышын кичерг?н милл?т анасы итеп карарга алынып, Исхакый аны? мондый вазифасын беренче чиратта милли рух ??м халыкны? нигезен т?шкил итк?н дини иманны саклаучы ??м гаил?не? таянычы булуында к?р?. “Остазбик?” ?с?ренд? хатын-кыз образына м?р???гать итик. ?с?рне уку барышында ук, бу образ сине ?сир ит?, син, ирексезд?н, аны? колына ?йл?н?се?. Аны? кылган гам?лл?рен? сокланасы?. “Б?ек т? син, матур да син, татар кызы!” – диг?н юлларны? чын м?гън?сенд? Остазбик?г? туры кил?ен? инанасы?. ?лб?тт?, монда с?з С?гыйд?не? тышкы матурлыгы турында т?гел, ? эчке д?ньсыны? матурлыгы, рухи байлагы турында барадыр дип уйлыйм. Мине С?гыйд?не? бала “к?р?”, аны т?рбиял?? ?чен ?зене? саф, чиста м?х?бб?тен д? кызганмавы сокландырды. ?лб?тт?, Остазбик? “ана булу б?хетен? иреш?”. Л?кин бу б?хетк? иреш? ?чен бик к?п икел?н?л?р аша ?т?рг? туры кил? а?а. К?пме яшь т?гел?. “Минеке ген? ул!” – диг?н уй аны? тнычлыгын ала. Шулай да, ул ?зенд? ихтыяр к?че табып, бу фикер бел?н ризалаша. К?пме т?землелек, сабырлык бу хатын-кызда! ?лб?тт?, барысы да туачак бала хакына, ч?нки бала – С?гыйд?не? кил?ч?кк? ?мете д?, тормышыны? м?гън?се д?! Хезм?тем? н?ти?? ясап, мин, гади укучы, Гаяз Исхакый ?с?рл?рен? нигезл?неп, татар хатын-кызыны? идеал образын мен? шулай к?з алдыма китер?м: “К?л?п?шче кыз”ыннан Кам?р кебек саф, чиста к??елле + “Тел?нче кыз”ыннан С?гад?т кебек м?гъриф?тче, азатлыкка омтылышлы + “З?л?йха” героинясы кебек сабыр, рухи яктан к?чле, динг? тугрылыклы + “Остазбик?” кебек, б?ек, с?гад?т, ?. Такташны? чын “анасы” = Г. Исхакыйны? идеал хатын-кыз образы. Кулланылган ?д?бият Гайнанова Лена. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998 Гайнанова Лена. Гаяз Исхакый. Зиндан. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1991 Мусин Фл?н. Гаяз исхакый. Тормышы ??м эшч?нлеге. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998 Мусин Фл?н. // Гаяз Исхакый. Монография. Мирас. – №2 – 1998 С?хапов ?хм?т // Милл?тне инкыйраздан коткару программсы. Мирас. – №10 -1997 С?хапов ?хм?т // Милли ка?арман. Мирас. – № 3 – 1998 Яруллина Рамил?. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: -ТаРИХ – 2002
Гаяз Исхакый и?атында яратып укыган ?с?рл?рем. Татар ?д?биятына ?зенн?н зур ?леш кертк?н драматургларны? берсе – ?лб?тт?, Гаяз Исхакый. Ч?нки ул кечкен? чагыннан алып гомерене? со?гы минутына кад?р ?зене? берсенн?н-берсе матур булган ?с?рл?рен и?ат ит? ??м, шул р?вешле, татар ?д?биятын ?стер?. Х?тта тормышны? авыр сынаулары да аны с?ндерми, ? д?рл?теп яндыра гына. Ул ?зене? ?с?рл?ре бел?н яши ??м, халыкка ?иткереп, аларны уйландырырга м??б?р ит?. Гаяз Исхакый, ?зене? бастырылып чыккан язмалары ?чен, патша тарафыннан бернич? тапкыр т?рм?г? утыртыла, с?ргенг? ?иб?рел?. Л?кин ул, берниг? д? карамастан, к?чле рухлы, т?земле, чыдам кеше була ??м аны? бу к?рк?м сыйфатлары мактауга лаеклы. Аны? и?аты ки? кырлы, бай фикерле, я?алыклар бел?н я?артылган. ?з ?с?рл?ренд? ул ??р чор ?чен актуаль булган темаларны яктырта, ?зен? ген? хас булган уй-фикерл?рен яза. Гаяз Исхакый “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, милл?т, т?рле динн?р проблемасын к?т?р?. ?с?рд? ул т?п геройлар итеп Ш?мсетдинне ??м Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н, Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?т? бел?н, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын була. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Алар ?зл?рене? ялларын да берг? ?тк?р?л?р, чит илл?рне д? Ш?мсетдин Анна бел?н к?р?. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шушы вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Ул анда бик к?п татар кызлары бел?н таныша. Аннаны онытырга тел?ге булса да, ул ??рбер кызда да анда булган сыйфатларны к?рерг? тели. ? шул вакытта Анна Ш?мсетдинг? хатлар яза, фотосур?тл?рен ?иб?р?. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул ?з дине бет?ен тоя. Берниг? д? карамастан, Ш?мсетдин Анна бел?н яш?вен д?вам ит?. К??еленн?н ?зен кайчан да булса балаларымны татар дине бел?н таныштырырмын дип юата. Л?кин ул Ш?мсетдинне? хыялы гына булып калыр, минемч?, ч?нки ул б?ген эшли аласы эшен гел икенче к?нг? калдыра. Гаяз Исхакый бу ?с?рд? катнаш никахлар проблемасын к?т?р? ??м милл?тне? бет?ен д? шуларда к?р?. ?с?рда язучы Аннаны г?епл?ми, ч?нки аны? ?чен д? ?з милл?те кадерле. Минем уйлавымча, бу ?с?рд? к?чле м?х?бб?т хисл?ре юк, ч?нки алар бер-берсен яратмыйлар, аларга берг? яш?? у?айлы гына. Яратып укыган ?с?рл?ремне? берсе – “?ч хатын бел?н тормыш”. ?леге ?с?ренд? Гаяз Исхакый гаил? проблемаларын, хаксызлыкны ??м начар кешел?рне? башкаларга йогынтысын к?рс?т?. Бу ?с?рне? т?п герое – Казан бае К?рим. Гаяз Исхакый аны надан, кыланчык, бер кайгысыз бай малае итеп к?рс?т?. Л?кин а?а да карамастан, аны? хатыны ?сма акыллы, сабыр, эшк? у?ган хатын була. Вакытлар ?т? бел?н, К?рим икенче хатын алырга була ??м М?рьямг? ?йл?н?. М?рьям ?з гомер юлында бик к?п бозыклыклар кылган хатын була. К?рим ике хатын бел?н ген? чикл?нми, б?лгенлекк? т?шк?н гаил?д?н,м??б?р итеп, Сорур исемле кызны хатынлыкка ала. Л?кин ?йд? тынычлык булсын ?чен акыл кир?к, монда инде акчалар бел?н ген? х?л итеп булмый. ? К?рим ,белг?небезч?,надан була, ул ?з ?енд? т?ртип урнаштыра алмый. Бу ?йд? барысына да баш булып М?рьям тора. М?рьям барысын да кимсет?, ??берли, х?тта кул к?т?рерг? д? читенсенми. К?рим моны к?рс? д? берн?рс? д? эшли алмый. Бу ?йд? тынычлыкны? ни ик?нен д? оныталар ??м бер – берсе бел?н талашып яшил?р. К?римне яратып кия?г? чыккан ?сма гына аны яратуын д?вам ит?. Озак та ?тми, К?рим б?лгенлекк? т?ш?. Моны белеп алган М?рьям качу ягын карый ??м калган байлыкларны алып кача. ? Сорурны кире ?ти-?нисе янына кайтаралар. ?сма гына барысын да кичереп К?рим бел?н кала. К?рим бик нык авырып китк?ч т?, ?сма аны терелтер ?чен б?тен к?чен куя. К?рим вафат була, л?кин вафат булыр алдыннан ул ?зене? барлык хаталарын да таный ??м ?сма алдында гафу ?тен?. ?сма аны, ?лб?тт?, кичер?. Гаяз Исхакый бу ?с?рд? якыннарны? кадерен белерг? ?нди. Акыл бел?н эш ит?рг? куша. Ул ??н?алларны? к?бесен М?рьям аркасында ик?нен к?рс?т?. Моны? бел?н автор начар кешел?рне? башкаларга т?эсирен к?рс?т?. ?с?рд? К?рим д? ?з хаталарын таный ??м гафу ?тенеп тормыштан кит?. Гаяз Исхакый – зур талант иясе. Аны? ??рбер ?с?ренд? бик зур м?гън? ята. Бу ?с?рл?р – барлык укучыларга да рухи азык. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта торган . Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, б?генге к?нд? д? язучыларны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. ? инде аны? с?хн?д? уйналган ?с?рл?рен карап, кешел?р беркайчан да тир?н уй-кичерешл?рсез таралмыйлар. Аны? ?с?рл?ре буенча куелган спектакльне караган ??р кеше к??еленд? ирексезд?н ?з телен?, ?з милл?тен?, ?з динен? соклану тел?ге уяна. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип.Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдыра.
Кереш с?з Бар уем кичен – к?ндезен сезне? хакта, милл?тем; Саулыгы? – минем саулык, авыруы? – минем авыруым. Г.Тукай Октябрь революциясен, большевиклар идеологиясен кабул ит? алмаган бик к?п атаклы ш?хесл?рнен кайберл?ре, Ватаннарын калдырып, чит илг? кит?рг? м??б?р була. Туган илл?ренд? калучыларны? к?бесе т?рм?л?рд?, с?ргенн?рд? юкка чыгарыла. Тоталитар режим тарафыннан алар 70 ел буена хаксыз р?вешт? «халык дошманы» булып кала, ?д?бият, с?нгать м?йданыннан, рухи тормыштан алып ташлана. Тик сикс?ненче еллардан башланган с?яси-рухи ?зг?решл?р н?ти??сенд? ген? ?д?биятны? ?тк?н юлына я?ача караш формалаша. Со?гы елларда исемн?ре ??м и?атлары туган илен? ?йл?неп кайткан зыялылар арасында Гаяз Исхакый исеме аеруча м??им урын алып тора. Т?рек-татар халыклар азатлыгы, матур тормышы ??м социаль тигезлеге ?чен гомерене? алтмыш елын багышлаган бу олуг ш?хес татар тарихында тир?н эз калдырган. Г.Исхакыйнын милл?т язмышы ?чен к?р?ше язучы, м?х?ррир ??м с?яс?тче буларак эшч?нлегенд? т?п максат булып тора. Гаяз Исхакый ?дип буларак — кырык биш хик?я, роман ??м с?хн? ?с?ре бел?н Казан татарлары ?д?бияты тарихыны? алтын чорын барлыкка китер?чел?рне? беренчел?ренн?н. XX й?з башында ?дипне? и?аты Г.Тукай, Г.Ибра?имов, Ф.?мирханнар йолдызлыгында и? югары биеклект? тора. Аны? и?атын ?з заманында тир?н тикшерг?н ?д?бият белгече Фл?н Мусин «Г.Исхакыйны? и?аты, к?р?ше ??м хыяллары безне? ?чен рухи к?ч чыганагы булып тора»1, – дип язган. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип. Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдырган. 1 Фл?н Мусин. Гаяз Исхакый, 180 бит Т?п ?леш 1 б?лек Тормыш юлы Гаяз Исхакыйны? д?ньяга ??м ?д?биятка кил?е ХIХ й?зне? икенче яртысыннан татар х?ятында башланган я?арыш бел?н б?йл?нг?н кебек. “Мин 1878 нче елда иске стиль бел?н февральне? 10 сында (я?а стиль бел?н 23 февраль ) ?омга к?н кояш чыкканда Яуширм? авылында д?ньяга килг?нмен”,1 – дип иск? ала ?зене? туган вакытын Г.Исхакый. ?тисе Гыйла?етдин – заманы ?чен абруйлы дин ??еле – мулла була. Зир?к ??м белемг? омтылышлы булган М?х?мм?тгаяз бик яшьли (5 яшьт? ) укырга ?йр?н?. Башлангыч белемне Яуширм? м?кт?бенд? алганнан со? ул Чистайда, Казанны? К?л буе, ?мирхановлар м?др?с?сенд? укый. 1898 нче елда Оребургны? “Х?с?ения” м?др?с?сенд? м?галлим, 1903 нче елда туган авылы м?четенд? мулла, “Та? йолдызы”, “Тавыш” газеталары редакциясенд? хезм?тк?р булып эшли. Г.Исхакый, д?ньяны тир?н а?лап бел?че ?дип, с?яси фикерл?ре ?чен, 1906 ??м 1907 нче елларда патша тарафыннан кулга алына, ?ч елга х?кем ителеп, с?ргенг? ?иб?рел?. ?мма ул 1908 нче елны? ??енд? с?ргенн?н качып, Петербургка кил?, бераздан Т?ркияг? качып кит?. Шуннан со?гы тормышы кабат Р?с?й, чит илл?р – Харбин, Париж, Берлин, Варшава, Анкара, Истанбул ш???рл?ре бел?н б?йле. Ул Ерак К?нчыгышта яш??че татарларны “Идел-Урал” б?йсезлек х?р?к?тен? тупларга омтыла. Берлинда “Я?а милли юл”, Кытайда “Милли байрак” газета-журналларына нигез сала. Гаяз Исхакый 1954 нче елны? 22 июленд? Анкарада вафат була. ?зене? васыяте буенча Истанбулда ?дерн?капы зиратында к?мелг?н. 1 Фл?н Мусин. Гаяз Исхакый, 10 бит 2 б?лек М?кт?пт? Г.Исхакый и?аты бел?н танышу 2.1.Г.Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се, аны? ?д?би мирасы – чын м?гън?сенд?, рухи байлык. Кайсы гына ?с?рен алсак та, аларда тормыш ф?лс?ф?се ярылып ята, кешене? и? матур рухи сыйфатлары мактала. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта. Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, ч?нки язучыны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. Шу?а к?р? д? алга таба санап кител?ч?к ?с?рл?рне? м?кт?п программасына кертел?ен бик урынлы дип саныйм. 2.2.Татарстан Республикасы М?гариф ??м ф?н министрлыгы тарафыннан т?къдим ителг?н “Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен) буенча Гаяз Исхакыйны? т?б?нд?ге ?с?рл?ре ?йр?нел?: 5 нче сыйныф: “К???л читек” хик?ясе;1 8 нче сыйныф: “С?нн?тче бабай” повесте (?зек);2 9 нчы сыйныф: “?ан Баевич” комедиясе. Д?рест?н тыш уку ?чен “З?л?йха” ?с?ре.3 10 нчы сыйныф: “Ул ?ле ?йл?нм?г?н” ?с?ре (?зекл?р). Д?рест?н тыш уку ?чен “К?л?п?шче кыз” ?с?ре.4 Мин, башлангыч сыйныф укытучысы буларак, Г. Исхакый ?с?рл?рен балаларга башлангыч сыйныфлардан ук т?къдим ит? зарур ик?нен ?йтеп ?т?р идем. М?с?л?н, “К???л читек”, “Калуш” хик?ял?рен уку файдалы ??м кызыклы булыр иде дип уйлыйм. 1“Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен), 85 бит 2 Шунда ук, 95 бит 3 Шунда ук, 98,100 бит 4 Шунда ук, 102, 103 бит 3 б?лек Балалар ?д?биятындагы эшч?нлеге. ?д?биятка шактый ирт? килг?н Г. Исхакый балалар ?д?бияты ?чен матур ?рн?кл?р бирерг?, чын с?нгать ?с?рл?ре тудырырга ?лгерг?н. Аны? “К???л читек”, “Калуш” хик?ял?рен, “С?нн?тче бабай” повестын балалар бик яратып, кызысынып укыйлар. “К???л читек ” хик?ясене? сюжеты бик гади. Биред? кечкен? бала – ?хмадулла м?хд?мне? гает б?йр?ме ?чен тегелг?н милли читек бел?н б?йл?нешле хис-кичерешл?ре тасвирлана. ?тисе малаена читек алып кайтырга в?гъд? ит?. Н?ти??д?, бала бик т?земсезл?неп б?йр?мне ??м к???л читекне к?т? башлый. ?мма бу хыяллар тормышка ашмый, читек б?йр?мг? тегелеп бетми – корымга буялып я?артылган иске читек а?а кимсен?, к??ел газабы ??м ипт?шл?ре алдында у?айсызлану хисл?ре ген? китер?. Сюжет ?стерелешенд? Г.Исхакый бала булып фикер й?рт?: баштарак читекне к?т? бел?н б?йле хисл?р, Ми?легали ??м башка дусларына читекне к?рс?теп балаларча мактану, малайларны? “?бисене? башмагын киг?н” с?зл?ренн?н со?гы кичерешл?р ?зг?реше, финал – болар барысы да н?къ мен? балалар психологиясен а?лап-белеп язылганнар. Минем уйлавымча, “К???л читек ” хик?ясе, т?рбияви яктан, зурлар ?чен д? ???миятле: биред? бала ??м ?лк?нн?р арасындагы ?зара м?н?с?б?т тир?н яктыртылган. ?лк?нн?рне? бала к??елен а?лап бетерм?ве аерым очракларда бала ?чен зур фа?ига да тудырырга м?мкин бит. Бала к??елен, аны? нечк?лекл?рен тоемлый бел? – безд?н, ?лк?нн?рд?н, зур осталык, игътибар тал?п ит?. 4 б?лек Программа буенча ?лк?н сыйныфларда ?йр?нел? торган ?с?рл?р 4.1. “С?нн?тче бабай” повесты 1911 елда Истанбулда язылган. Беренче м?рт?б? 8 томлык ?срл?р ?ыелмасыны? икенче томында “Ш?керт бабай” хик?ясе бел?н берлект? 1912 елда басылган. Бу повесть балалар ?чен татар авылына хас милли биз?кл?рне, гореф-гад?тл?рне белеп, тормышчан итеп тасвирлавы ??м халыкчанлыгы бел?н кадерле. Исеме д? инде к?пт?н онытылган, (? аны? исеме Корбанколый була), яше д? билгесез С?нн?тче бабай – балалар ??м авыл халкы ?чен д? ?зенч?лекле ш?хес. ?зе ген? т?гел, аны? х?тта йорты да аерылып тора. Бу аерымлылыкны? сере – аны? ??н?ре, малайларны с?нн?тк? утырту ??н?ре бел?н б?йл?нг?н. Н?селе Аксак Тимерг?, М?х?мм?т гал?й?есс?ламне? ?зен? барып тоташучы С?нн?тче бабай буыннан-буынга килг?н гореф-гад?тне кадерл?п, изге итеп саклый. Хатыны Г?лй?зем ?би д? озак вакытлар аны? яртысы булып, ире изге итк?н к?п н?рс?л?рг? табынып гомер с?р?. ?мма Г?лй?зем ?би ?леменн?н со? С?нн?тче бабай йортына килг?н у?маган карчыкны? шушы кыймм?тл?рне а?ламавы т?п геройны? фа?игасен тудыра. С?лман Ф?рси п?кесе – изге с?нн?т п?кесе бел?н б?р??ге ?рчеп утырган хатынын к?р? – С?нн?тче бабайны ?лем т?ш?ген? ега. Шушы вакыйгалар, т?п персонажны? ?зе ?чен и? кадерле ?йбер – п?кене М?хд?м кулына тапшырып, “Алла ” дип гомер куюы, авторны? каберлект? ?сеп китк?н ике яшь каен турындагы с?зл?ре ??м азактан “Бер тормыш бетте, бер тормыш башланды…” фикере тир?н уйга сала. К??елд? милл?т язмышы, гореф-гад?тл?р,кыймм?тл?р турында борчу тудыра. Хик?яд? автор “кечкен?” кешене? драмасын фа?ига д?р???сен? к?т?р?, тормышны? “вак-т?як”л?ренн?н тир?н м?гън? чыгара ??м Гоголь кебек к?з яше аша к?л?. ?с?рд?н изге йолаларга сак м?н?с?б?т, п?хт?лек ??м х?рм?т кир?клеге, шул вакытта ?йне? тоткасы хатын-кыз ик?нлеге д? ачык а?лашыла. Г.Исхакыйны? хатын-кызны шулкад?р югарылыкка к?т?р?ен а?лаудан к?зл?рг? яшьл?р кил?. 4.2. М??а?ирлект?1, гыйльми-с?яси хезм?тл?р бел?н берг?, Г.Исхакый ?д?би ?с?рл?р язуын да д?вам итк?н. Аны? бу ?с?рл?ренд? татар халкы тарихындагы т?рле проблемалар яктыртыла. 1923 нче елда язылган “?ан Баевич” комедиясенд? автор б?ген д? актуаль булган проблеманы к?т?р?: ?с?ренд? т?р?къкыйп?рв?р2 булам дип, ?зене? милли яш?ешенн?н баш тартучылардан к?л?. 4.3. Г.Исхакыйны? заманында к?п шау-шулар, б?х?сл?р тудырган, ? егерменче еллар башында хаксызга гаепл??л?рг? с?б?п булган м?ш??р ?с?ре – “З?л?йха” пьесасы 1907 нче елда Чистай т?рм?сенд? языла башлый, 1911 нче елда Истанбулда д?вам иттерел?, 1912 нче елда Петербургта т?мамлана. Автор ?зе аны драма дип атаган, л?кин к?т?релг?н проблемалар, кискен и?тимагый конфликт, геройларны? язмышы буенча ?с?р трагедия жанрына карый. Ул 1917 нче елда М?ск??д? басыла. Казанда “С?йяр” труппасы тарафыннан с?хн?г? куела. Ф.?мирхан аны “Рухани фа?ига” дип атый. Бу ?с?рг? Солтан Габ?ши музыка яза. Октябрь революциясенн?н со? “З?л?йха”ны “С?йяр” труппасы тагын к?рс?т?. Тизд?н м?ш??р ?дипк? караш ?зг?р?, “З?л?йха”, русларга каршы юн?лдерелг?н ??м ислам динен пропагандалаган пьеса дип, репертуардан т?шерел?, татар ?д?биятында и? реакцион ?с?р итеп карала башлый. Чит илл?рд? ?зешч?н драма коллективлары аны бернич? м?рт?б? куялар. ? Ватанында Г.Исхакый со?гы елларда гына (1992) я?адан с?хн?г? мен?. “З?л?йха” – нич? й?з еллар изелеп яш?п т?, телен, динен, гореф-гад?тл?рен, милли й?зен саклап кала алган татар халкыны? аяныч х?лен ??м бер ?к вакытта рухи батырлыгын к?з алдына китереп бастырган ?с?р. “З?л?йха” драмасында, автор ?йт?енч?, Россияд? колониаль шартларда яш?г?н татарларны? тарихында булган х?л – аларны к?чл?п чукындыру вакыйгасы ята. Ире, балалары бел?н ?йб?т кен? яш?п яткан гади бер татар хатыны З?л?йханы? иренн?н, ?ч баласыннан аерып, башта монастырьга ябылуы, со?ыннан к?чл?п урыска хатын ител?е, ят дин ??м к??елен? ятмаган гореф-гад?тл?рг? тоткын ител?е ?анны тетр?т? ??м й?р?кк? тир?н яра сала. Исерек ирен агулап ?терг?не ?чен З?л?йха унсигез ел т?рм?д? була. Л?кин ул физик кыерсытуларны т?гел, б?лки рухи ??берне, рухи богауларны авыр кичер?. “Кыйналдым, мыскыл ителдем, суктырылдым. Б?тен т?н ??заларын к?рдем. Л?кин анда (т?рм?д?) мондагы кебек, ирект?ге кебек, к??елем? каравыл куймадылар. Тел?г?нч? намазны укыдым. Тел?г?нч? рузамны тоттым”3– ди ул. Авыр газаплардан со? ?л?р алдыннан ул балалары бел?н к?реш?, урыстан туган улыны? да исламга кайтуын к?реп, тыныч к??ел бел?н м??гелекк? к?ч?. Бу ?с?ренд? Г.Исхакый З?л?йха кебек к?чле рухлы Милл?т Анасы булганда милл?тне? бетм?яч?ген?, яш?ешен? ышанычын белдер? ??м шуны укучыларга ?иткерерг? тырыша. 4.4. Г.Исхакый милл?тне бет?г? алып баручы тагын бер м?сь?л?не – катнаш никах проблемасын да ?з вакытында к?реп алган ??м аны “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” (1916) ?с?ренд? ачык сур?тл?г?н. ?с?рд? автор т?п геройлар итеп укымышлы татар егете Ш?мсетдинне ??м рус кызы Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н , Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?тк?ч, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын итеп с?р?тл?н?. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шул вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Авылда бик к?п татар кызлары бел?н таныша, х?тта ?йл?нерг? д? ?ыена, л?кин ??рбер кызда да Аннада булган сыйфатларны к?рерг? тели. Шул вакытта Анна а?а хатлар яза. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып аны? бел?н яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул дине бет?ен тоя. Ш?мсетдин – психологик тир?нлек бел?н эшл?нг?н образ. Аны? Аннаны с?ю хисл?ре дини-милли традициял?р бел?н каршылыкка кер?. Балаларын Т?ркияг? алып барып, м?селман ит?м диг?н уйлары буш хыял гына булып кала. Анна образы идеаллаштырып, Тукайны? кем ик?нен д? белм?г?н татар кызларына каршы куелып сур?тл?нг?н. ?с?ренд? Г.Исхакый, бер яктан, катнаш никахны? татар милл?тен? зыян китер?ен к?рс?тс?, икенче яктан, Ш?мси кебек зыялы егетл?рг? ти? Анна кебек укымышлы, м?д?ниятле татар кызлары булуын тели. ??м ул хаклы да. 4.5. Г.Исхакыйга ?диплелек та?ын кидертк?н ??м аны таныткан ?с?р – “К?л?п?шче кыз” повестенда татар ??мгыятенд?ге ?хлакый бозыклыклар фаш ител?.. ?с?рд?ге т?п герой Кам?рне? ?тисе ирт? ?л? ??м гаил? караучысыз кала. ?нисе к?л?п?ш чиг?, кибетк? куеп сата. 15 яшьлек т??риб?сез, чиб?р, саф к??елле Кам?р, энесе м?др?с?д? кунып укый башлагач, кибетк? к?л?п?шл?р илт? башлый. Бераздан ул ?лк?н кибетче Вафа тозагына каршылыксыз диярлек эл?г? ??м фахиш?лекк? м??б?р ител?, гомере фа?ига бел?н т?мамлана. “Б?хет бел?н т??фыйк бер юлда й?ри “4, – ди халык. Кам?рне? язмышы – кыз балалар ?чен гыйбр?тле язмыш. Шу?а к?р? д? яшьл?рг? бозыклыклардан сакланырга , шул ук вакытта ?ти-?ни с?зенн?н чыкмаска ??м д?рес т?рбия алырга, акылны югары д?р???г? ?иткерерг? кир?к. “К?л?п?шче кыз” повесте идеясы ягыннан б?генге к?нд? д? актуальлеген югалтмый. Бу ?с?рне укыганнан со?, ки??ш итеп: “Кызлар, ишетегез, т??фыйкъле булыгыз!” – дип ?йт?сем кил?. 1 М??а?ирлект? – эмиграцияд? 2Т?р?къкыйп?рв?р –алдынгы карашлы кеше 3 Гаяз Исхакый.Сайланма ?с?рл?р, 450 бит 4”М?гариф” журналы, 1993. № 9, 23бит Йомгаклау Гаяз Исхакый – халык язучысы. Ул ??рбер ?д?би ?с?ренд? ?хлакый ??м и?тимагый бер идеядан чыгып эш ит?. Гомере буе ?з халкыны? язмышы ?чен янып-к?еп яш?г?н, саекмас чишм?д?й саф, чиста мирасын халыкка б?л?к итеп калдырган кал?м ??елл?рене? берсе ул. Тел?с? кайсы милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р. Гаяз Исхакый – М?х?мм?тгаяз Гыйла?етдин улы Исхакый – шуларны? берсе. Бу олуг ?дипне? безг? васыять итеп калдырган с?зл?ре б?ген бигр?к т? кадерле. “?г?р т?р?ккый итик дис?к, ??мм?без милл?тне? и? кир?кле эшен? тотыныйк ??м шундый кешел?рг? ярд?м итешик. Барымыз… берг? бер юл берл?н х?р?к?т итик. Тырышыйк, авырлыклар к?т?рик, бер н?рс?мезне д? кызганмыйк !”1, – дип язган Гаяз Исхакый. Бу с?зл?рне онытмыйк! Язучыны? ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйбыз, ??м кил?ч?к буыннар да укырлар. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы проблемалары к?т?рел?, кеше хокулары м?сь?л?се алгы планга куела. Г.Исхакый – татарны? сир?к очрый торган б?ек таланты, милли ?д?биятны? классигы ??м горурлыгы. М?кт?пт? еш кына Г.Тукай, М.??лил к?нн?ре ?тк?рел?. ?леге исемн?р янына Г.Исхакыйны да ?ст?? яхшы булыр иде дип саныйм. Г.Исхакый кебек ш?хес бел?н мин д? горурланам! Тумышым бел?н мин Менделеев районыннан. Г.Исхакыйны? туганнан туган абыйсы Риза Газизов2 (Гаяз Исхакыйны? ?нисе Кам?рия абыстайны? бертуган апасы Бибис?гыйд?бануны? улы) Менделеев районыны? Турай авылыннан. “Сабый чагында ?ти-?нисе бел?н Гаяз Исхакый да бу авылга килг?ндер, минем туган якларымда аны? да эзе сакланадыр”, – диг?н хисл?р кичер?м. 1 Г. Исхакый. ?с?рл?р. 1т., 16 бит 2 Риза Газизов – б?ек татар галиме Чыгышымны яшь шагыйрь Рифат С?лах с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?1: “Милл?тебез!” – диеп, янып – к?еп, Без яш?рг? тиеш, без – бакый! Д?рес юлны к?рс?тк?не? ?чен Р?хм?т си?а, р?хм?т, Исхакый! Без атларга тиеш ялгышмыйча, Туры юлда сине? эз балкый! Син яш?с??, яш?р милл?тебез, Ышан безг?, ышан Исхакый! 1 Р.С?лах.Яшел ай,13 бит ?д?бият исемлеге Исхакый Г. ?с?рл?р. Унбиш томда. 1. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 1998. Гаяз Исхакый. Сайланма ?с?рл?р. – ТаРИХ, 2002. Исламов Ф.Ф., Закир?анов ?.М. Татар ?д?бияты. 5 нче сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: “М?гариф” н?шрияты, 2009. “М?гариф” журналы, 1993, № 9 Ми?негулов Х.Й., Гыймадиева Н.С. 10 нчы сыйныф ?чен д?реслек- хрестоматия. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2012. Мин?а?ева Л.И., Мияссарова И.Х. Татар балалар ?д?бияты. – Казан – ТаРИХ, 2003. 7. Мусин Фл?н. Гаяз Исхакый. – Казан: Татарстан китап н?шрияты. 1998. “Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен). –Казан: “М?гариф” н?шрияты, 2010. С?лах Р. ”Яшел ай”. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2009. Х?бибуллина З.Н., Ф?рдиева Х.Г., Ху?и?хм?тов ?.Н. Татар ?д?бияты. 8 нче сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2011. Х?бибуллина З.Н., Ф?рдиева Х.Г., Ху?и?хм?тов ?.Н. Татар ?д?бияты. 9 нчы сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2011. Эчт?лек Кереш. 1 Т?п ?леш. 1б?лек. Тормыш юлы 2 2б?лек. М?кт?пт? Г.Исхакый и?аты бел?н танышу Г. Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се 3 М?кт?п программасына кертелг?н ?с?рл?р 3 3 б?лек. Балалар ?д?биятындагы эшч?нлеге 4 4 б?лек.Программа буенча ?лк?н сыйныфларда ?йр?нел? торган ?с?рл?р 4.1. “С?нн?тче бабай” повесты 5 4.2. “?ан Баевич” комедиясе 6 4.3. “З?л?йха” пьесасы 6 4.4. “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ре 7 4.5. “К?л?п?шче кыз” повесте 8 3. Йомгаклау. 9 -10 4. ?д?бият исемлеге 11 Яр Чаллы ш???рене? Муниципиаль бюджет гомуми белем бир? учреждениясе ”9 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе” М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары Ф?нни-эзл?н? эшен башкаручы : Яр Чаллы ш???рене? ”9 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”не? югары категорияле башлангыч сыйныф укытучысы Сырышева Надежда Семён кызы Яр Чаллы 2013
I Б?ЛЕК. М?ГЪРИФ?ТЧЕ Г.ИСХАКЫЙ ПОВЕСТЬЛАРЫНДА ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫН ЧАГЫЛДЫРУ ?ЗЕНЧ?ЛЕКЛ?РЕ И?атында м?гъриф?тчелек идеял?рен? м?дхия укыган «Т?галлемд? с?гад?т, яки Гыйлем ?гр?н?д? р?х?т гомер» диг?н хик?я язу бел?н башлаган Гаяз Исхакый, башка татар м?гъриф?тчел?ре кебек ?к, хатын-кыз язмышы проблемасын да читл?теп ?тми. М?гъриф?тчелек реализмыны? ?з?генд? торган бу ?итди м?сь?л? м?селман д?ньясы ?чен аеруча зур ???миятк? ия була. Ч?нки хатын-кыз азатлыгы ??м аны? ир-ат бел?н тигез хокуклы булу м?сь?л?се м?гъриф?тчелек идеологиясене? м??им ?лешен алып тора. Шул с?б?пле м?гъриф?тчел?р бу проблеманы т?рле аспектта яктыртырга омтылалар. ?йтик, хатын-кызга ир-атны?, ??мгыятьне?, динне?, йолаларны?, хакимиятне? м?н?с?б?тен ачу аша шул чорны? рухи-?хлакый й?зен билгел?рг? омтылу хасияте м?гъриф?тче ?дипл?рне? ?с?рл?ренд? ?з?к урыннарны? берсен алып тора. Аерым кешел?рне?, гаил?не?, тир?лекне? хатын-кызга м?н?с?б?те м?сь?л?се Г.Исхакыйны да кызыксындыра. Татар хатын-кызларыны? язмышын ул милл?т язмышына б?йл?п карый, аларны? ирл?р бел?н бертигез хокуклы булмавын милл?тне инкыйразга алып баручы с?б?пл?рне? и? ?итдие итеп таный. Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны? ш?хес ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт?. Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы ?ирлек тудырырга булыша. Г.Исхакый «К?л?п?шче кыз» (1900), «Остазбик?» (1910), «С?нн?тче бабай» (1911) повестьларында да «хатын-кыз – милл?тне? рухын саклаучы» диг?н принципка тугры кала. ?леге ?с?рл?рд? алар «барысы да милл?т сагында торучы, аны? б?генгесен кайгыртучы ??м кил?ч?ген т?эмин ит?че ила?и затлар, нык рухлы к?рк?м ш?хесл?р итеп тасвирланалар». «Ул икел? иде», «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» (1916) ?с?рл?ренд? Г.Исхакый татар милл?тен инкыйразга дучар итк?н с?б?пл?рне? берсе – катнаш никах м?сь?л?сен калку к?рс?т?. Катнаш никахлар аша ?дип руслашуны? нечк?ртелг?н бер юлын к?рс?теп кен? калмый, б?лки мондый к?ренешл?рне? ике милл?тне? д? генофондын х?лсезл?ндер?г? с?б?п булуын, табигать кануннарына каршы кил?ен иск?рт?. ?д?би ?с?рл?рене? уртасына м?д?ни геройны куеп Исхакый бу чорда да игътибар ?з?ген? ?хлак, гуманлылык проблемаларын урнаштыра. «Остазбик?» (1910), «М?галлим?» (1913), «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» (1916) ?с?рл?ренд? хатын-кызны? гаил?д?ге урынын, ана м?х?бб?те, бала хакы кебек гомумкешелек кыймм?тл?рен югары б?ял?п, ?зенч?лекле чишелеш т?къдим ит?. 1.1. «К?л?п?шче кыз» повестенда Кам?р язмышыны? бирелеше Г.Исхакый, алда иск?ртелг?нч?, татар халкыны? милли язмышын хатын-кыз язмышы бел?н аерылгысыз б?йл?нешт? карый. Татар кызларыны? язмышына ??м, гомум?н, милл?тк? зур зыян китер? торган яман гад?тл?рне? барлыкка кил?е сур?тл?нг?н «К?л?п?шче кыз» повесте Г.Исхакыйны? и? беренче и?ади казанышларыннан ис?пл?н?. ?с?р беренче тапкыр 1900 елда Казанда басыла. Аны? жанрын автор хик?я дип билгел?г?н була. ?дипне? бу гыйбр?тле кыйссасы укучылар игътибарын ??леп ит? ??м ул бик тиз таралып бет?. 1902 елда ?с?р кабат чыгарыла, Г.Исхакый укучыларыннан килг?н бер хатны икенче басмага кушымта р?вешенд? т?къдим ит?. Повесть ?ченче тапкыр, Лена Гайнанова тарафыннан х?зерге татар шрифтына к?черелеп, «Мирас» журналында д?нья к?рде. «К?л?п?шче кыз» повесте шул чор татар ?д?биятына хас м?гъриф?тчелек реализмы кысаларында язылган. Г.Исхакый и?атыны? башлангыч чорында кешене к?бр?к тормыштагы гыйбр?тле х?лл?р ?рн?генд? т?рбиял?рг? омтыла. «К?л?п?шче кыз»да шундый башкаларга сабак булырлык гыйбр?тле мисал итеп Кам?р язмышы алына. Ул, балачакта д?рес т?рбия ала алмавы с?б?пле, алга таба юньсез кешел?р кулына эл?г? ??м н?ти??д? гомере фа?ига бел?н т?мамлана. Автор бу фа?игане язуыны? максатын «. Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?тне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булуда нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?н-би?дер (кис?т?)»[18; 72] дип к?рс?т?. Повестьны? милли рухлы максат бел?н ??м укучыларга т?эсир ит?рлек итеп язылуын матбугат у?ай яктан билгел?п ?т?. ?лб?тт?, беренче чиратта ?с?рг? авторны? кал?мд?шл?ре б?я бир?л?р. М?с?л?н, Йосыф Акчура болай дип яза: «Гаяз ил? и? ??в?л Парижда таныштым: м?кт?п аркадашы Садрида (С.Максудида) аны? портреты ??м «К?л?п?шче кыз»ы бар иде. Татар ?д?биятыны? и? к?п т?эсир бел?н укыган китабым «К?л?п?шче кыз» булды. М?мл?к?тт?н ерак идем. «К?л?п?шче кыз»ны укыган к?нне шул Казанда гомер иттем ??м милл?тем? чыккан и? т??лик?ле (куркынычлы), и? агулы бер чуанны? сызлавын ?з рухымда хис кыларак гомер иттем. Хик?яне? икенче басылуында гыйлав? (кушымта) ителг?н хатны укыганда чыдый алмадым. мескен татар кызыны? с?к?те (т?б?нлекк? т?ш?е), ф?ляк?те (аф?те) . ?чен озын-озын егладым. .«К?л?п?шче кыз» шагыйран?-шагыйран? дим, ч?нки ?д?биятны? ул кад?р хис в? т?эсир ит? язылып, укучыларына да ул хис в? т?эсирне бир? алган н??гына (т?рен?), м?нзум (шигъри) булсын-булмасын, шигырь (дип) ?йтел?»[53; 65]. Г.Исхакыйны? якын дусларыннан булган С?гыйть Р?миев бел?н Габдрахман Х?с?енов, ?с?рне б?ял?п, «К?л?п?шче кыз» китап базарында бик зур роль уйнап, «м?х?ррир» та?ын киг?з?н» [53; 78], – дип язалар. Югары б?я алган бу ?с?рд?, чыннан да, укучыны уйландырырлык, а?а сабак булырлык х?лл?р тасвирлана. Ире ?леп, унбиш яшьлек кызы Кам?р ??м ун?ч яшьлек улы Габдел?х?т бел?н калган, к?л?п?шл?р тегеп тамак туйдыра башлаган К?рим? кия?г? чыгу фикерен? кил?. Габдел?х?тне м?др?с? интернатына урнаштырганлыктан, к?л?п?шл?рне кибетк? илтеп тапшыру Кам?рг? й?кл?н?. ??м шушы кибетк? й?ри башлау яшь кызны? булачак фа?игасен? нигез сала. Ч?нки ул анда кызлар алдауны ?зен? к?сеп итк?н ?лк?н кибетче Вафа бел?н очраша. Ул яшь, чиб?р кызны тизр?к кулга т?шер? ягын карый. ?ги ата йортында газиз анасыны? с?рел? т?шк?н м?х?бб?тен, кими барган игътибарын тоеп яш?г?н беркатлы, эчкерсез ?смер кыз ?зе тел?п диярлек Вафа кармагына килеп каба. М?х?бб?тт? алдануын со?лап а?лаган Кам?р асламчы З??р? карчык ярд?менд? кулдан кулга к?чеп й?ри башлый, аннан со? ф?хешхан?г? эл?г?, начар авыру эл?ктереп больницага кер?. ?с?р Кам?рне? фа?игале ?леме бел?н т?мамлана. Кызны? шундый т?б?нлекк? т?ш?ене? с?б?пл?рен автор к?бр?к аерым начар кешел?рг? кайтарып калдыра ??м болай яза: «Кам?р вакыйгасында к?релдеке шикелле кызларымызны? с?фал?т гал?мен? кер?л?рен? с?б?п булучылар Вафа ил? З??р? кеби кешел?рдер» [20; 98]. Вафа Г.Исхакый тарафыннан бер-ике ел р?тсез-чиратсыз гына укыган, шулай да ?зен бик укымышлы, гыйлемле санап, ??рт?рле м?сь?л?г? катышып, ?з фикерен ген? д?рес к?р? торган кеше итеп сур?тл?н?. Хатын-кыз м?сь?л?сен? килг?нд?, Вафа д?ньядагы барлык матур хатын-кыз а?а р?х?тлек бирер ?чен яратылган дип ис?пли. К?рг?н бер чиб?рне ?зен? каратып, тел?ген? иреш? ?чен Вафаны? берн?рс?д?н д? тартынмый торган кеше булуын к?р?без. Ул т?мле телен д? кызганмый, т?рле ялганга, х?йл? коруга да бара. ? со?ыннан б?хетсез кызларны? нинди хурлыкка, т?б?нлекк? т?ш?л?ре аны кызыксындырмый. Г.Исхакый Вафаны г?на?сыз яшь кызларны? б?тен гомерен харап итеп, аларны ф?хеш юлына эт?р?че дип кен? т?гел, б?лки мондый имансыз гам?лл?ре бел?н м?селман гал?мен?, милл?тебезг? тап т?шер?че итеп к?рс?т?. Тыштан ш?фкатьле булып к?ренг?н З??р? карчык Кам?р кебек кызларны кулдан-кулга тапшырып акча эшли, ?з файдасын кайгырта торган кеше итеп бирел?. Чарасызлыктан кая барырга белми й?рг?н Кам?рне алдап-йолдап ф?хешхан?г? китереп керт?че д? З??р? була. Г.Исхакый З??р? карчык кебекл?рне? к?п кен? яшь кызларны «кешелек саныннан этлекк? чыгып, ф?хеш почмакларыннан ?еназалары к?т?рел? кебек б?тен гал?ме исламны р?н?ет? торган эшл?рг? башчы булуларын» [20; 113] к?рс?терг? тели. ?мма ?с?рд? к?пмедер д?р???д? Кам?рне? ?зен гаепл?? д? бар. Моны? ?чен автор намусын саклап калучы яхшы кешег? кия?г? чыгып р?х?т яши башлаган Васфикамалны Кам?рг? каршы куеп карый. М?х?бб?тне китаплардан гына укып белг?н Кам?р яратуда алдашуны уйламый, ялган м?х?бб?тне белми. Вафаны? матур с?зл?рен, м?гън?ле к?з карашларын ?зен? гашыйк булуы дип уйлаган ??м ?зен? гашыйк булган кешене с?йм?? ш?фкатьсезлек дип ис?пл?г?н, с?йг?не ?чен яшьлеген, сафлыгын да кызганмаган Кам?рне?, беркатлы ышанучанлыгы, самимилеге аркасында, ?зен-?зе ??лак?тк? илт?ен автор ачынып яза. «Ай, мескин?не тотып калучы булсачы, бу б?лал?рд?н ?лл? котылыр иде» [20; 115], – ди ул. Л?кин Кам?рне «р?х?т гал?менн?н михн?т гал?мен?» кер?д?н беркем д? туктатып калмый. Дус кызлары, т??риб?сез булганга к?р?, Кам?рне? бу эшт?н к??елен биздер?се урынга анын д?ртен ген? арттыралар. ?зл?ре д? шундый б?лаг? тарыган дусларыны?: «Мин харап булдым, исемем-чабым китте, минн?н ген? к?лм?сенн?р ?ле, бу да шулай безне? т?сле булсын!» [20; 123] – дип, Кам?рне котыртуларын к?р?без. ? инде Кам?рне? и? якын кешесе булырга, б?тен серл?рен уртаклашып, ки??ш бирерг?, ялгыш адымнар ясаудан тыеп, д?рес юл к?рс?терг? тиеш булган ана кешене? кызга игътибары кими. Автор тарафыннан «бала ?анлы, йомшак к??елле» итеп бирелг?н К?рим?не тормыш шартлары икенче кешег? кия?г? барырга м??б?р ит?. ?тисе ?зерл?г?н бар ?и?азны таратып, ?з фатирларыннан к?чеп кит?л?рен?, ?нисене? башка кеше бел?н тора башлавына бик х?ср?тл?нг?н Кам?рне? кичерешл?рен автор т?фсилл?п сур?тли. Я?а гаил?д? Кам?рг? игътибарны? шактый ким?е, кызда барган ?зг?решл?рне? ана к?зенн?н читт? калуы сизел?. ??м, м?гаен, мен? шушы х?лл?р, яш?смер кыз башына т?шк?н х?ср?тл?р элегр?к «мин ?ни с?зенн?н бер д? чыкмыйм» дип торган Кам?рне? ?нисенн?н читл?ш?ен? китерг?ндер. Гомум?н, ?леге повестьта кешене? ?з-?зен тотышын, аны? нинди т?рбия алуына ??м, гомум?н гаил?ви-?хлакый м?н?с?б?тл?рг? ген? кайтарып калдыру кебек м?гъриф?тчелек реализмы «кагыйд?се» тулысынча ?т?лг?н кебек. Г.Исхакый хатын-кыз м?сь?л?сен яктыртуга багышланган икенче бер ?с?ренд? – «Тел?нче кызы» романында ис? ?с?р идеясе башкарак яссылыкта ачыла. Ачыграк ?йтс?к, анда, ата-анасы бик ирт? ?леп, б?тенл?й ятим калган, ?мма тормышны? т?бен? т?шс? д?, ?зене? к??ел сафлыгын ??м иманын югалтмаган С?гад?тне?, тормыш баткаклыгыннан котылып ??м а?-белем алып, к?рк?м зыялы затка ?верел?е сур?тл?н?. Кам?рне? ??лак?тк? кил?е к?бр?к гаил? м?н?с?б?тл?рен?, д?рес т?рбия алмауга б?йл?п каралса, С?гад?тне? б?хетсезлеге инде шул чор ??мгыяте т?ртипл?ре н?ти??се р?вешенд? алга баса. Бу х?л «Тел?нче кызы»ны? «К?л?п?шче кыз»дан аермалы буларак т?нкыйди реализм кысаларында язылганлыгын раслый. «К?л?п?шче кыз» повесте Г.Исхакый и?атыны? башлангыч чорында язылган ??м шулай ук гыйбр?тле мисал р?вешенд? т?рбия м?сь?л?л?рен яктырткан «Бай углы» повесте бел?н охшаш. Г.Исхакыйны? бай угылларыны? нинди т?рбия алулары ??м бу т?рбияне? ни д?р???д? зарарлы булуын к?рс?т? максатын куйган ?леге повесте да м?гъриф?тчелек реализмы рухында язылган. ?дипне? беренче чор и?атына б?я биреп, ?амал В?лиди ?леге ?с?рл?р хакында болай ди: «. Болар никад?р саф диялна (саф к??елле) в? никад?р ?хлакчы! Боларда ?ле с?нгать бик аз эш к?рг?н. Типлар юк, сур?тл?р д? гаять юка булып, алар артында яшеренг?н в?газь и? гади к?зг? к?ренеп тора. . Шулай булса да, ул шул вакытта ук ?зене? и? истигъдадын (зир?клеген), табигатен, х?ласа (и? чын) Гаязлыгын к?рс?т?. Аны? язганнарында башкаларда к?релм?г?н бер х?л?с (эчкерсезлек) в? ??дит (я?алык) к?рел?. Ул чагында ук милл?тне? чын авыруларын карый, зур яраларын к?рс?т?, к?п сырланмый, ф?лс?ф? сатмый» [8; 70].
Дин ??м милл?т язмышы б?ген и? актуаль проблема булып тора. Динне, милл?тне ?стер? ?чен, к?п кен? чаралар ?тк?рел?. Милл?тебез язмышы ?чен ?ан атып й?р?чел?р б?ген д? бар ик?н, дим?к, татар халкыны? рухи тормышы бервакытта да с?нм?с. Милл?т югалмагач, аны? дине д?, теле д? югалмаячак! Ислам динене? у?ай традициял?рен, йолаларын балаларга ?иткер?д?, ?лб?тт?, язучыларга р?хм?тебез зур. Ф?нни-тикшерен? эшемне мин “Гаяз Исхакый и?атында милли традициял?рне? чагылышы” дип атадым. ?леге хезм?темне? максаты – халкымны? онытылмас гореф-гад?тл?ре ??м аларны? Гаяз Исхакый и?атында яктыртылуын ачыклау. Максатка иреш? ?чен мин ?з алдыма т?б?нд?ге бурычларны куйдым: – ?з халкы?ны? лаеклы кешесе булу ?чен, аны? гореф-гад?тл?рен, йолаларын тел байлыгы?, рухи байлыгы? итеп алырга кир?клеген? инандыру; – язучыны? ?с?рл?рен? кызыксыну уяту; – милл?т ?зене? асыл сыйфатларын сакларга тиешлеген? ышандыру; – татарны? милли тарихы ??м язмышы турында уйлану. Теманы яктырту ?чен мин Гаяз Исхакый и?атына кагылышлы ?ст?м? материаллар бел?н таныштым, урта сыйныфларда ?йр?нг?н “К???л читек”, “С?нн?тче бабай” ??м башка ?с?рл?рг? м?р???гать иттем, башка язучы ??м т?нкыйтьчел?рне? Гаяз Исхакый турында ?йтк?н фикерл?рен тупладым, анализладым, н?ти?? ясадым. Эшемне? ???мияте: Гаяз Исхакый кебек б?ек ш?хесл?ребезне? и?атын ?йр?н? – милл?тне? саклануына, ?сешен? китеруен а?лату. Язучыны? ?леге ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйлар ??м кил?ч?к буыннар да укыячак. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы к?т?рел?, кеше хокуклары м?сь?л?се алгы планга куела. Минем гипотезам тулысынча расланды. Гаяз Исхакый – татар халкыны? горурлыгы, ? аны? ?д?би мирасы – халыкны? милли х?зин?се, рухи байлыгы. Ул шул ук вакытта безне? милл?тне? ?ич т?з?лм?с ?рн?ле ярасы да, милли гореф-гад?тл?ребезне халыкка ?иткер? ?чен ?з к?чен аямыйча к?р?шк?н, кил?ч?к буынга ?рн?к булырдай, халык х?теренд? калырдай ш?хесебез д?. Мин Гаяз Исхакый и?атын зур кызыксыну бел?н ?йр?н?м. Аны? ?с?рл?ренд?ге геройлар халкымны? ?тк?н тарихы, гореф-гад?тл?ре бел?н таныштыра. Ул геройлар бел?н мин берг? яшим, алар ?чен борчылам. Бигр?к т?, безг?, рус м?кт?пл?ренд? укыган татар балаларына, милли т?рбия су кебек кир?к. Ана теле д?ресл?ре – ул татар телене? лексик бер?млекл?ренн?н файдаланып с?йл?ш? ген? т?гел, ул тудырган ?ние? бел?н бер авызда булу, бер дулкында тирб?л?. Н?сел агачын ?йр?т? кебек изге традициял?рне д? ??р гаил? кайтарса, тарих казаны т?бенн?н кызыклы ??м гыйбр?тле ш?хесл?р – Гаяз Исхакый, Риза Ф?хретдиннар мирасы т?п нигезг? ?йл?нер иде. Йомгаклап шуны ?йт?сем кил?, б?генге к?нд? д? милл?тебез язмышы, аны? ирекле яш?ве ?чен янып-к?юче ш?хесл?ребез байтак. Р.Ми?нуллин, Р.Ф?йзуллин, Р.Харис кебек ?дипл?ребез ?з и?атларында, халкыбызны? б?генге проблемаларын яктырту бел?н берг?, аны? ышанычлы кил?ч?ге ?чен д? борчыла. Ч?нки ?ле телебез сафлыгы, милл?т азатлыгы ?чен к?р?ш ?аман д?вам ит? ??м без аны? д?вамчылары.
Эчт?лек Кереш…………………………………………………………………………………. ………1 Т?п ?леш………………………………………………………………………………………4 Йомгаклау……………………………………………………………………… …………..8 Кулланылган ?д?бият…………………………………………………….. …………..11 Кереш ?леш Психологизм – кешене? эчке д?ньясын, а?-фикерен, к??ел ?ал?тен, шэхси-рухи ?зенч?лекл?рен, аны? алышынуын ?д?би сур?тл?? ул. Психологизм к?п алымнар ярд?менд? барлыкка кил?: психологик анализ, ?занализ, эчке монолог, а? агышы, ?ан х?р?к?те ??м д?шми калу. Психологизм- ?с?рне? тематика, проблематика ??м пафос ?зенч?лекл?рен, авторны? ш?хес концепциясен, язучыны? теге яки бу психологик ?ал?т хакындагы к?заллауларын ??м башканы чагылдыручы эстетик б?тенлек. Кешене? эчке д?ньясын барлык каршылыкларында, капма-каршы башлангычлар н?ти??сенд? туучы ?зг?решл?рд? а?ларга омтылу Ф.?мирхан ??м Г.Ибра?имов, Г.Исхакый ??м Ш.Камалларны берл?штер?. Шу?а к?р? бу язучылар тудырган геройларны? психологиясе сыгылмалылыгы, к?пкырлы тир?нлеге, ?зг?решт? бирел?е, катлаулылыгы бел?н аерылып тора. Шул ук вакытта психологик анализ ысулы ??р язучы тарафыннан ?зенч?лекле кулланыла. ??р язучыны? психологик анализ ысулы аны? идея-эстетик ??м ?хлакый-ф?лс?фи позициясе, ?д?би ?с?рне? сур?тл?? объекты буларак, кешег? якын кил? ?зенч?леге, рухи д?ньясы бел?н билгел?н?. Кешене? эчке д?ньясы ?д?би т?р ??м жанрларда ?зенч?лекле яктыртыла. Бу яктан эпосны? м?мкинлекл?ре аеруча зур. Психологик анализ чаралары, формалары ??м алымнары системасы ??р язучыда ?зенч?лекле була. М?с?л?н, Г.Исхакый ?с?рл?ренд? и?тимагый ??м ?хлакый фа?игал?р к?п булса да, язучы геройларны? рухи ?сешен сур?тл??не игътибар ?з?ген? куя. Геройларны? эчке кичерешл?рен автор тышкы х?р?к?тл?р аша бир?. Авырлыклар аша ?теп, геройлар рухи ?сеш м?мкинлеге ала. Г.Исхакый “?ан диалектикасы” принципларын ??м алымнарын ки? куллана: уйлар, омтылышлар формалаша барышын, аларны? ?зара б?йл?нешл?рен, кеше а?ыны? даими ?зг?решт? булуын ача. Рухи д?ньяны сур?тл?г?нд?, язучы ?чен эмоциял?р ??м к?еф т?, уй агышы, хыял тудырган образлар да ???миятле. ?з?к персонажларны? эчке х?р?к?тен к?з?тк?нд?, Г.Исхакый кыек с?йл?мг? м?р???гать ит?, шуны? ярд?менд? геройлар а?ын турыдан-туры сур?тли. Вакыт-вакыт репликаларга ??м эчке монологларга к?чеп кит?че мондый с?йл?м авторны геройларына якынайта. Г.Исхакый психологик стилене? т?п сыйфатлары – кешене? эчке д?ньясындагы эмоциональ сферага ?стенлек бир?, аны? яшерен катламнарына ?теп кер?, укучы игътибарын рухи киеренкелекл?р, психологик яктан гына т?гел, физиологик аспектта да ачылуы эчке дулкынланулар бел?н ??леп ит? алу. Язучыны хисл?рне? физик белдерелеше кызыксындыра, ул к?зг? ташланмаган эчке х?р?к?тне? ?итди тормыш н?ти??л?рен? китер?ен, рухи-?хлакый эзл?н?л?р формасына ?верел?ен, ш?хесне? эчке д?ньясын ?зг?рт?ен к?рс?терг? омтыла. ?леге хезм?тебезд? персонажларны? эчке д?ньясын, ягъни хисл?рен, фикерл?рен, кичерешл?рен, тел?к омтылышларын ??м башка матур ?д?биятны? ?зенч?лекле чаралары-алымнары ярд?менд? м?мкин кад?р тулы, ?ентекле ??м тир?н сур?тл??не ?йр?н?не максат итеп, Г.Исхакыйны? “К?з” повестена туктарга ниятлибез. T?п ?леш XX гасыр татар классик ?д?биятыны? к?ренекле в?киле Г.Исхакыйны? и?атына к?з салыйк, ?зен аеруча борчыган м?сь?л?л?рне к?т?р? ?чен повесть жанрын кулайрак тапкан дип уйларга нигез бар. Заман ?илл?рен? й?з бел?н торып, шул чорны? сулышын и? башлап тойган, тормыштагы я?алыкларны и? элек к?реп алган жанрларны? берсе ул – повесть. Шушы ?зенч?лекл?ре бел?н повесть жанры Г.Исхакыйны эммигра?ия вакытында да ??леп ит?. Психологик тир?нлеге бел?н аерылып торган “К?з” повестен Г.Исхакый 1923 нче елда Берлинда яза. ?с?ренд? милли таркаулыкны? да ??лак?тк? илт?ен расларга омтыла. Гомум?н, элек татар д??л?тл?ренд? зур с?яси к?чк? ия булган сыйнфый катлам – татар мирзалары (урыстагы дворяннар катламына туры кил?) 1552 нче елда, Казан д??л?те м?д?иш Иван гаск?рл?ре тарафыннан яулап алынганнан со?, абруйларын югалталар. М?ск?? кен?зен? баш иг?нн?ре урыс м?рк?зен? к?чеп кит? ??м анда динен, телен, исемен алыштыра. ? баш иярг? тел?м?г?нн?рен ис? М?ск?? х?к?м?те й? физик яктан юк ит?, яки аларны? мал м?лк?тл?рен тартып алып, морзаларны ф?кыйрь калдыра. Милли-патриотик рухларын саклап калган андый морзаларны со?рак, м?сх?р?л?п, “чабаталы морзалар” дип й?рт?л?р. Халыкны? зыялы катламын т?шкил итк?н морзаларны патша х?к?м?те б?тенл?й юк ит?рг? омтыла. Д??л?т бел?н идар? ит? ??м халыкны ?ит?кл?? т??риб?ле булган морзалардан урыс х?к?м?те уттан курыккандай курка, аларны? кайчандыр ку?тле булган татар д??л?тен кабат тергез?л?ренн?н шикл?н?. Шул с?б?пле, М?ск?? с?яс?тчел?ре, гади халык бел?н морзалар арасын гел бутап, аны кискенл?штереп, ?зара дошманлык хисл?рен ?стереп торалар. Н?ти??д?, гади халык бел?н аларны? милли юлбашчылары булырга тиешле морзалар катламы арасында зур упкын хасил була. Милл?тне ?йд?п барырга, алган белемн?ре бел?н татар д?ньясына борылыш ясарга тиешле морзаларны? бер в?киле “К?з” повестенд? сур?тл?н?. Бу ?с?рд? Г.Исхакый ике таатр гаил?сен ?з?кк? ала ??м аларны? язмышы аша ?леге проблеманы? т?шен? ?теп керерг? омтыла. Татарны? интеллектуаль потенциаллыгын т?шкил ит?че катлауларны? берсе булган мирзаларны? ?з милл?тенн?н читл?ш? проблемасын Г.Исхакый с?нгать чаралары аша “К?з” повестенда тасвирлый. Пароходта ике хатын очраша. Берсе бик матур, ?з тормышыннан бик кан?гать, икенчесене? й?зе ?к тормышыны? газаптан торганын к?рс?т?. “Н?фис? киемн?ре юешл?неп т?нн?рен? сыланган, ябык куллары ч?гендер кебек кызарган, нечк? ирене к?г?рг?н, бите ак киндер булган шул хатынны, артында дер-дер кил? торган боек балаларны к?реп кызганды” яки “Я?а хатын Н?фис?не? ачылган г?л кебек нурланып китк?н й?зен? карап, моны? б?хете минеке кебек т?гелдер шул, дип ике колагын ты?ларга х?зерл?де”. Б?хетле Н?фис? бел?н б?хетсез Г?лсемне? тормыш юллары ?с?рне? буенан- буена табигать к?ренешл?ре бел?н берг? ян?ш? куеп сур?тл?н?. Н?фис? тормышы кояш бел?н чыгыштырыла, Г?лсемнеке ис? б?хетсезлек билгесе булган к?з образы ярд?менд? тасвирлана. К?з символик образы, бер яктан, Г?лсем тормышындагы сагышны, шыксызлыкны г??д?л?ндерс?, икенче яктан, тормышыны? к?зе ?итк?нен а?лата. “Икесе д? Г?лсемн?рне? арбалары китеп барган юлга к?зл?рен тектел?р. Анда к?зге ?ил ?ерм? куптарган иде. Шайтан туе, сары яфраклар, сары саламнар, иске тузаннарны ?ыеп Г?лсемн?рне куа иде, аларны ?ит?м – ?ит?м, дип ашыга иде. Мен? тагы ?ил, тагы бер ?ерм?, ?н? аларны? ?стенд? сары яфраклар, к?зге сары яфраклар оча…”. Инде килеп Н?фис? тормышына к?з салсак, “Атлар алдырып киттел?р. Кы?гыраулар берсен? – берсе ?ит? алмаенча, ?йг? таба, ?ылы в? ягмурсыз, ?илсез, кояшлы ?йг? таба ашыга башладылар.” Героиняларны? б?генге язмышын автор алар т?рбиял?нг?н социаль катлау, гореф – гадатл?р т?эсирен? б?йл?п а?лата. Урта х?лле с??д?г?р кызы Н?фис? милли традициял?рне ?зл?штереп ?с?, динг? еш таяна, русча да ?йр?н?. ?з б?хете ?чен к?р?шерлек к?чле рухлы, милли ?анлы кыз булып ?итеш?. Мирза кызы Г?лсем ис? бик ирт? ?нисез кала, ?тисене? се?лесе т?рбиясенд?, рус мохитенд? ?с? “Тир? – юнебезд? – ??мм?се урыс иде, ?йд? д? урысча с?йл?ш?л?р иде. Килг?нн?ре урыс була, барганнарымыз урыс була иде, б?йр?мн?р булганда гына мин ?земне ?лл? нинди икенче т?рле урыс ик?немне хис ит? идем”, ди ул. Г?рч? Петербургта мирза кызы татар студенты бел?н танышса да, кызны? ярым урыслашкан туган – тумачасы яшьл?рне? б?хетен? каршы т?ш?, аны мирзалар н?селенн?н булган х?рби кешег? кия?г? бир? турында хыяллана. Ч?нки тутасы урысмы ул – татармы – бары тик х?рби кешел?р алдында гына баш ия. Шу?а к?р? Г?лсем бел?н Пашаны? м?х?бб?тен ?имер? ?чен барысын да эшли. ? кыз ис? ?з б?хете ?чен к?р?шерг? к?ч тапмый. Ахырда бер эчкече офицерга кия?г? чыга ??м б?хетсез язмышка дучар була. Повестьта автор мирзалар катлавыны? аянычлы х?лен чагылдыру бел?н берг?, аларны? тоткан юлы, гореф – гад?тл?ре, хатын – кыз б?хетен? каршы булуын да к?рс?т?. Кыюлыгы ??м ?ткенлеге аркасында ?леге ?с?р герое Н?фис? язмышын ?з кулына ала ??м тир?лекне? к?чле тарту к?чен ?инеп, с?йг?нен? кия?г? чыгу б?хетен? иреш?. Ире бел?н алар тату гайл? коралар ??м милл?т файдасына игелекле гам?лл?р кылу бел?н ш?гыльл?н?л?р. Н?фис? ?зене? ирен ихтирам итеп, яратып кына калмый, б?лки ул аны? бел?н чиксез горурлана да: “Минем ирем М?ск??д? ?пк? авыруы докторы. ?тк?н елны бик к?п эшл?п, приват доцентлыкка имтихан тотты. Л?кин м?селман булганга, министр т?сдыйк итм?де шу?арга шактый борчылды. Ипт?шл?ре арасында да татар дип кимсет?г? д? хурланды. Бу урыс хезм?тене? кадерен барыбер белми, бала-чага да ?с?, урыс арасында яш??д? м?гън? чыкмас, дип й? Казан, й? ?стерханга урынлашыр ?чен ?зерл?нерг? дип чыгып китте. Й?ри торгач, р?тле урын очрамагач, М?ск??д? ?к калырга карар итк?н. Безнекене? М?ск??д? кадере бик зур. Ул “??мгыяте х?йрия” р?исе, м?кт?п комитетыны? башы. Анан башка М?ск??д? бер эш т? эшл?нми”, – дип с?йли Н?фис? ?зене? б?хетле тормышы хакында морза кызы Г?лсемг?. Урыс м?кт?бенд? укып белем алган, урыс мохитенд? т?рбиял?нг?н Г?лсем ген? б?хетк? иреш? алмый. С?йг?н егете Паша атлы студентны, морзалар катламыннан т?гел дип, Г?лсемне? туганнары кабул итми. ? ?тисе Гали морза ис? аны 40 ме? вексельга кул кую б?раб?рен? тол полковникка “сатарга” омтыла. Ахыр чикт? бу х?лг? т?з? алмыйча ул ?ен ташлап кит? ??м ?зе ?йтк?нч? ” бер т?мугтан икенче т?мугка кер?” – исерек кешег? кия?г? чыга. ?н? шулай Г?лсем ?зен т?рбиял?г?н сыйныфны? корбанына ?йл?н? ??м бу катлаулы тормыш ситуациясенн?н чыгу юлын таба алмыйча, авыр к??ел газапларына ?сирлеген? эл?г?. Татар мирзалары проблемасын Г.Исхакый 1914 нче елда ук к?т?реп чыга, бу катламны? милли х?р?к?тт?н б?тенл?й аерылган булуын ачып бир? ??м аларны рус м?кт?пл?ренд? алган белемн?ре бел?н татар д?ньясына борылыш ясарга чакыра. ?г?р шулай итм?с?л?р, халык аларны узып, ташлап кит?ч?к, аларны? х?ле м?шкел булачак дип кис?т?. 1914 нче елны “Ил” газетасында чыккан “Мирзаларымыз” диг?н м?кал?сенд? Г.Исхакый болай ди: ” Л?кин мирзалар – укыганнарымыз арасында шул эшл?рг? ярарлык, шул авыр вазифаларга кушылырлык кешел?р бармы? Аларда шул зур хезм?тл?рне? й?ген к?т?рерлек м?ън?ви к?чл?р, ку?тл?р бармы? Бу с?аль ген? т?гел, бу – имтихан! Шул имтиханны тоту-тотмау аларны кил?ч?кт? татар тормышындагы рольл?рен билгел?яч?к, аларны? урыннары т?рд?ме, ишек т?бенд?ме, ишек алдындамы ик?нне т?гаен ит?ч?к. К?пер ачык, юл иркен, боерсыннар!” Шушы проблемага “К?з” повестенда я?адан кире кайтып, ?з теле?, культура?, халкы?нан аерылганлык нинди драматик финалларга эт?рг?нлеген гыйбр?тле итеп к?з алдына бастыра. Монда ?з б?хете ?чен к?р?ш? белг?н, д?рес юлдан барган Н?фис?не? язмышы бер г?з?л поэма т?сен алса, мирза кызы Г?лсем ис?, ?зен чорнап алган тир?лек ?имеше буларак, упкын читенд? кала. ?с?рд? к?пме драматизм! Биред? Г.Исхакыйны? сюжет кору осталыгы, тел- сур?тл?? чаралары т?мам камилл?шк?н, психологизм т?мам ?ирен? ?иткерелг?н! Бу г?з?л повестьне татар эммиграция ?д?биятыны? классик ?рн?ге дип ?йтерг? тулы нигез бар. Йомгаклау Д?рес ?йтк?нн?р, алга барырга тел?г?н халык ?тк?нне ?йр?н?, ?зен борчыган сорауларга тарих с?хиф?л?ренн?н ?аваплар эзли, булып узган вакыйга-х?лл?рд?н ?зен? гыйбр?т ала. Ш?кер, без д? ?кренл?п тарихыбызга борыла башладык, анда ?зебез ?чен сабак булырдай н?рс?л?рне к?реп х?йран калдык. Бакса?, халкыбызны? ка?арман уллары тел?с? нинди шартларда к?р?шт?н туктап калмаганнар ик?н: х?р?к?т итк?нн?р, тарих, заман ??м кил?ч?к хакында уйлаганнар, фараз да кылганнар… ?н? шундый фидакарь затларны? берсе – Гаяз Исхакый. Без инде аны? олуг ?дип, атаклы публицист, м?ш??р идеолог ??м ??м?гать эшлеклесе ик?нлеген бел?без, ?ич шикл?н?сез ?йтерг? кир?к, Г.Исхакый – ул татар тормышыны? феномены, ягъни гад?тт?н тыш сир?к очрый торган к?ренеше. Аны бел? ул – м?д?ниятебезне, тарихыбызны? бел?не?, милли уза?ны ?стер?не? м??им чараларыннан, факторларыннан берсе. Шу?а к?р? безг? бу фидакарь затны? ??р язганын, ??р эш-гам?лен ?йр?н? ??м бел?, алардан сабак алу – тарихи зарурият ??м рухи ихтыя?. Югарыда ?йтеп китк?небезч?, Г. Исхакый “К?з” повестен 1923 нче елда Берлинда яза ??м 1938 нче елда шунда УК бастыра. Бу елларда, ягъни 1920-1923 нче ул ?иде ?с?р язган. Д?рт ?с?ре басылып чыккан, калганнары кулъязма х?ленд?. “К?з” басылганнарны? берсе. ?с?рд? тел-сур?тл?? чараларыны? байлыгына, аларны? урынлы кулланылуына, диалекталь с?зл?рне? иркен кертел?ен? мисаллар к?п. Бу югары с?нгатьле т?г?л эшл?нелг?н проза ?рн?ге. Мохит ??м дини т?рбияне? м??имлеге ?з?к урынны алып тора. Милли таркаулыкны? ??лак?тк? илт?ен расларга омтылу, ?с?рд? и? югары д?р???д? бирелг?н. ?йтерг? кир?к, ?д?биятыбызда бу темага беренче булып Фатих К?рими к?з ташлый. Ул 1901 нче елда “Морза кызы Фатыйма” диг?н повестен и?ат ит?. Бу повесть башка татар ?дипл?рен? я?а ?с?рл?р и?ат ит? ?чен к?чле стимул була. Тагын шуны иск?рт?се кил?: кеше ата-анасын сайлап ала алмаган кебек, милл?тен д?, динен д? ?з ихтыяры бел?н ген? билгели алмый, болар тумыштан кил? торган н?рс?л?р. Шулай да мохит ?крен-?крен т?эсир итеп, ахыр чикт? кешене? д?ньяга карашына, яш?? р?вешен? зур йогынты ясый. М?селман хатын-кызларына хас кысынкылыкта ?ск?н Н?фис?не? б?хетле, ? чагыштырмача иркен рус мохитен? якын булган Г?лсемне? б?хетсез булуы мо?а ачык мисал. Г.Исхакый ?зенн?н со?гы буыннарга кайта-кайта ?йр?нерлек ??м файдаланырлык искиткеч бай ?д?би мирас калдырган. “Гаяз ?ф?нде д?ньяга чыгу бел?н, татар ?д?биятыны? агышы икенчег? борылды. Ул татар ?д?биятына я?а т?с, я?а т?м, я?а м?нзар? бирде”, – дип яза Ш.?хм?диев “Татар ?д?биятына даир (1913) исемле м?кал?сенд?. Тел?с? кемг? а?лаешлы гади халык теленд? язуы да язучыны? бер сере. Ш?кертл?р, муллалар, остазбик?л?р, бай угыллары, с?нн?тче бабайлары, мирза ??м чын татар кызлары к?нк?реше эчен? кереп, д?рес сур?тл??д? Г.Исхакый, суда й?зг?н балык кебек, ?зен иркен сиз?. Гаяз Исхакыйны? гасыр башында б?тен татар д?ньясын шаулаткан м?ш??р исеме ??м к?пкырлы ?д?би байлыгы тоталитар режим тарафыннан ?итмеш елга якын халыктан яшереп яткырылды. А?а карата булган нахак б?ял?м?л?р бар тик 80 нче еллар ахырында гына алып ташланды ??м ?д?би мирасы туган халкына ?йл?неп кайтты. Хезм?тебезне Г. Исхакыйны? авылдашы шагыйр? Флера Тарханованы? “?йл?нде д? кайтты илен?” исемле шигыренн?н ?зек бел?н т?мамлыйсыбыз кил?. Кал?м п?хлеваны, бер ?илкенеп, Ян? и?де халык телен?, Юлын киск?нн?рг? тел тешл?теп, ?йл?нде д? кайтты илен?. Нич? елла к?з карасы иттек Олуг затны? кайтыр юлларын – Халык бит ул шундый сизгер дары: Й?р?генд? саклап тора бары Милл?т ?анлы яугир улларын. Кулланылган ?д?бият исемлеге: С?х?пов ?. Исхакый и?аты. – Казан: Татар Мирас китап н?шрияте. 1997 М?кт?п китапхан?се. Г.Исхакый. Сайланма ?с?рл?р. V том. – Казан: Тарих 2002 Г.Исхакый. Зиндан. – Казан: Татарстан китап н?шрияте. 1991. Х?мидуллина Р. Гаяз Исхакый – х?лф?. Казан: “Казан утлары” Журналы. Ф.?.Ганиева. ?д?бият теориясе. – Казан: Татарстан китап н?шрияте. 1979. Х?с?нов М. Татар ренессансыны? б?ек ка?арманы. – Казан: “М?гариф” журналы. 4 сан. 1998 С?х?пов ?. Милли яш?ешк? м?дхия. – Казан: “Мирас” журналы. 5 сан. 1998 Мусин Ф. Гаяз Исхакый. – Казан: Татарстан китап н?шрияты. 1998 Г.Исхакый. М??а?ирл?р. – Казан: “Казан утлары” журналы. Татар ?д?бияты тарихы. Алты томда. IV том. Татар совет ?д?бияты (1917- 1941).-Казан: Тат.кит.н?шр., 1989.-Б. 85. Д.Ф. За?идуллина. – М?кт?пт? татар ?д?биятын укыту методикасы. – Казан, “М?гариА” н?шрияты, 2004. Татар ?д?бияты. Теория. Тарих. Казан “М?гариф” н?шрияты, 2006
Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул. ? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган. Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?. Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана. ?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый. Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар. «Ике й?з елдан со? инкыйраз» н?къ мен? шундый очракны тасвирлап башлана. ?с?р башында бер байны? туйга бик к?п акча тотуы сур?тл?н?. ? бит шушы акчаны татар халкыны? м?д?ниятен ?стер?г? бирс?, туган телд? никад?рле китап басылыр, уку йортлары ачылыр иде. ??м Г. Исхакый, к?р?з?че кебек, алдагы тормышны тасвирлый. Мен? татар милл?тенн?н чыккан со?гы гаил?. Аларны? ?ле татар халкын саклап калырга ?метл?ре бар, ч?нки бу татар хатыны й?кле, бала табарга ?зерл?н?. Л?кин со? шул. Бер гаил? ген? халыкны саклап кала алмый. Бала да, ана да бу д?ньядан кит?л?р. ??м ?ир й?зенд? бер ген? татар кала. Шулай ук аны? да тормышы кызганыч т?мамлана. Мен? шулай итеп, бу ?с?рд? татар милл?те юкка чыга. ? бит чынлыкта да шулай була язды. ?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк. ??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде. Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны. Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта. ⇐ Предыдущая32333435363738394041Следующая ⇒ Date: 2015-09-18; view: 1375; Нарушение авторских прав
КФУны? Алабуга институты ?тк?рг?н “Татар теле, ?д?бияты ??м тарихы: ?тк?не, б?генгесе ??м кил?ч?ге” IV Б?тенр?с?й ф?нни-гам?ли конференциясен? ?иб?релг?н доклад. Гаяз Исхакый и?атында милл?т проблемасы. Габдракипова А, татар ??м чагыштырма факультеты 2 курс студенты Ф?нни ?ит?кчесе: Шайхулова Г.Ф, ?лм?т районы Я?а К?шер санатор м?кт?бене? 1 кв. категорияле татар теле ??м ?д?бияты укытучысы. Татар ?д?биятында к?пт?н чагылыш тапкан тема – милл?т проблемасы. 19 нчы гасырны? со?гы чирегенд? м?гъриф?тче ?дипл?р и?атында к?т?релеп китк?н бу тема, 20 нче гасыр башында г??д?л?нг?н башка темаларны берл?штер?че ?з?к рольне ?ти башлый. Чорны? м??им, актуаль м?сь?л?л?ре милл?т язмышы бел?н б?йл?п карала. 20 нче й?з кал?м осталары тулысынча милл?т язмышын алгы планга куя, милли азатлык идеясы ?д?биятны? нигезен? салына. Татар ?д?биятында милли проблемалар бел?н сугарылган ?с?рл?р к?п. ?исемн?ре туган илд?н еракта калып, исемн?ре ??м и?атлары я?адан ?з халкына ?йл?неп кайткан к?ренекле ?дипл?р арасында татар язучысы Гаяз Исхакый да бар. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларыны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты итеп санаган. М?с?л?н, Гаяз Исхакый ?зене? ?с?рл?ренд? милл?тебезд? булган и? актуаль проблемаларны к?т?р?. Монда, нигезд?, ?дипне? “ Ике й?з елдан со? инкыйраз” ?с?рен карап була. ?с?рд? Гаяз Исхакый татар милл?тене? ?сешен, т?р?ккыятен тоткарлаучы, кил?ч?кт? аны? инкыйразына китер?ч?к т?п с?б?пл?р итеп кадим м?др?с?л?рне, иске карашлы руханиларны, милл?тне? матди ку?тен т?эмин ит?рг? тиешле сыйныфны? з?гыйф ??м таркау, оешмаган булуы, яшьл?рне? рус м?кт?пл?ренд? укырга, к?нбатыш м?д?ниятен? таянырга, алга китк?н д??л?тл?рне? казанышлары бел?н азыкланырга тел?м??л?рен ??м, ни?аять, татарларны? башланган эшл?рен ахырынача ?иткерм?вен, н?ти??сен? ирешм?вен к?рс?т?. ?мма алар арасында и? м??им с?б?п: татар халкыны? хокуксыз булуы, Р?с?й империясенд? колониаль х?лд? яш?ве хакында ?йтелми. Г. Исхакый ?зене? ?с?ренд? татар милл?тене? бет?, башка, к?члер?к милл?тл?р тарафыннан йотылу, юкка чыгу куркынычын к?рс?т? бел?н ген? чикл?неп калмый, аны булдырмау чараларын да т?къдим ит?. Язучыны? “ З?л?йха” драмасы б?генге к?нд? д? ???миятен югалтмый. Автор, империяне? аз санлы милл?тл?рг? каршы юн?лдерелг?н астыртын с?яс?тен фаш итеп кен? калмый, б?лки ?итдилеге ??м тир?нлеге бел?н глобаль масштабтагы проблемаларга – милл?тара дуслыкны ??м татулыкны т?эмин ит? бел?н берг?, милл?тл?рне? ?збилгел?н? хокукын раслауга якынлаша. Драма ка?арманы З?л?йха да милли генофондны саклау юлында зур ??бер – золым к?р?г?, ?з иленн?н, гаил?сенн?н, газиз балаларыннан к?чл?п аерып алып эчкече урыска хатынлыкка бирел?г? карамастан, диненн?н, иманыннан ваз кичми. Халыкны? милли я?арыш ?чен к?р?ше ныгып барган чорда “З?л?йха” драмасыны? башта матб?гатта басылып чыгып, аннан со? театр с?хн?сенд? уйналуы милл?т ирешк?н казанышны? зурысы ??м н?ти??лесе итеп к?рс?тел?. Шул ук вакытта, “З?л?йха” драмасы хакында фикер ?йт?че авторлар бу ?с?рне? милли рухын к?ч?йт? ??м милли патриотизм хисл?рен ныгыту юн?лешенд? эш алып баручы к?р?шчел?р ??м зыялылар ?чен гаять кыймм?тле зур рухи азык булуын да иск?ртеп узалар. К?п кен? язучылар тарафыннан, “З?л?йха” драмасыны? зур и?тимагый – с?яси ??м рухи – милли ???мияте таныла, аны? татар халкыны? милли а?ын ?стер?д? зур т?рбияви к?чк? ия булуы басым ясап ?йтел?. Гаяз Исхакыйны? тагын бер и?ат ?имешен? тукталасым кил?: м??а?ирлект? яш?г?нд? язган “ К?з” повесте турында. Бу ?с?р безг? ике хатын – кызны? язмышы турында с?йл?с? д?, ?дипне? ?йт?се килг?н фикере тир?нд?р?к ята. Кеше ?з милл?тен яратырга, х?рм?т ит?рг? тиеш. Язучы татар гаил?сенд? ??м м?селман тир?легенд? ?ск?н Н?фис?не? б?хетле язмышын сур?тли. Дим?к, ??рбер кеше ?з милл?те традициял?ренд?, гореф – гад?тл?ренд? т?рбиял?нерг?, алар буенча яш?рг? тиеш. ? Г?лсемд?ге рухи иркенлек а?арда ?авапсызлык ??м ихтыярсызлык сыйфатлары т?рбияли, х?тта ул ?з – ?зен д? яклый алмый. Аны? язмышы кызганыч, тормышы авыр, бер милл?т в?киле юкка чыга. Кыйбла югалтучылар х?зер к?б?йде, т?рле дини секталар барлыкка килде. Гаяз Исхакыйны? бу ?с?рен укыгач, мин дини ышанулар, Коръ?н с?р?л?рен уку, догаларны ятлау, кешег? к??ел тынычлыгы бир? ик?н, д?рес юлдан атларга ярд?м ит? ик?н диг?н фикерг? килдем. “С?нн?тче бабай” хик?ясе ис? – чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р.Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф – гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ. С?нн?тче бабайны? ?аныннан артык к?рг?н п?кесе – аны? ш???р?се. Автор шу?а зур м?гън? бирг?н. П?ке бел?н б?р??ге ?рч? буыннан – буынга к?чеп килг?н изге эшне? т?бе – тамыры бел?н юкка чыгуы булып тора. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?не? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта, милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне?, динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора. Гаяз Исхакый гомер буена халыкка хезм?т итк?н. Ул ?з б?хете ?чен т?гел, ? халкыны?, милл?тне? б?хете ?чен к?р?шк?н. ?дип татарларны и? алга китк?н милл?тл?р сафына чыгару ?чен булдыра алган кад?р ?зенн?н к?ч куйган. ??м инде милл?тебезне? ?с?ен?, аны? алга китешен? кирт? булып торган барлык проблемаларны да ?зене? шушы ?с?рл?ренд? чагылдырган. 20 нче й?з башы татар ?д?биятында к?т?релг?н проблемаларны? ?з?генд? милл?т язмышы т?п урынны алып тора. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф – гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Д?верл?р алмашынып торса да, ??р д?верне? ?з милл?тп?рв?рл?ре булыр дип ышанам ??м татар милл?те кил?ч?кт? алга китк?н, ирекле, бай м?д?ниятле халык булыр дип ?метл?н?м. ?д?бият. “ Гаяз Исхакый и?атын барлаганда” // Мирас – 92/// – 2 с., 37 б. Ф. Б?широв . 20 нче й?з башы татар прозасы. – Казан: Фикер, 2002 ?. С?хапов. Исхакый ??м 20 нче гасыр татар ?д?бияты.- Казан: Татар “ Мирас” , 1997. 4.М. Гайнетдинов. Гасырлар мирасы. – Казан, 2004.
Г.Исхакый Г.Исхакый яш?г?н еллар: а) 1878 – 1954;* ?) 1868 – 1945; б) 1898 – 1956; в) 1887 – 1945; г) 1879 – 1952. Г.Исхакыйны? д?ньяга карашлары формалашуда, ?д?бият, и?тимагый тормыш ??м с?яс?т ?лк?сенд? м?ш??р ш?хес булып ?итеш?енд? роль уйнаган ?ч факторны билгел?рг?: а) табигый талант бел?н милли т?рбияне? органик кушылуы; ?) ХIХ гасырны? со?гы чирегенд? татар д?ньясын каплап алган ??дитчелек х?р?к?тене? т?эсире, аны? ?ит?кчесе ??м идеологы, Р?с?й м?селманнарыны?, т?рки д?ньяны? к?ренекле м?гъриф?тчесе ??м с?яс?тчесе, педагог И.Гаспринский идеял?рене? йогынтысы; б) м?др?с?д? т?пле белем алуы; в) Т?ркияд? укуы; г) Казан рус–татар укытучылар м?кт?бенд? укуы. 1902 елда Оренбургта Г.Исхакый м?галлимлек итк?н м?др?с?: а) «М?х?мм?дия»; ?) «Гыйльмия»; б) «Госмания» в) «Мотыйгия»; г) «Х?с?ения». * Г.Исхакый кызыксынып укыган т?рки телд?ге газета: а) «Та?»; в) «Тавыш»; ?) «Та? йолдызы»; г) «Ил» б) «Т?р?еман»; * «Тормышмы бу?» хик?ясенд? ш?керт н?рс? кыры янында умарта иле таба? а) солы; * в) борчак; ?) арыш; г) карабодай. б) бодай; Г.Исхакыйны? «З?л?йха» драмасындагы т?п героиняны к?чл?п чукындырганнан со?, урыс побы а?а нинди исем бир?? а) Марина; в) Марфа;* ?) Оксана; г) Зоя. б) Татьяна; Патша х?к?м?те тарафыннан беренче тапкыр кулга алынганда, Гаяз Исхакыйга нич? яшь була? а) 30; в) 23; ?) 17; г) 28.* б) 40; Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? Х?ят диг?н героиняны, ирсез бала тапканы ?чен, битен? кара корым буяп, урам буйлап й?рт?л?р? а) «З?л?йха»; в) «Мулла бабай»; ?) «Тартышу»; г) «Ш?керт абый».* б) «К?л?п?шче кыз»; Г.Исхакыйны? 1911 ел ахырында Петербургта яш?г?нд?ге ялган фамилиясе: а) Садыйков; в) Сатлыков;* ?) Тарасов; г) Алтынбаев. б) Ширб?тов; 10. Г.Исхакый ?ирл?нг?н ш???р: а) Казан; в) Париж; ?) Истанбул;* г) Харбин. б) Анкара; 11. Г.Исхакыйны? Г.Камал «г?з?л ?с?р» дип б?ял?г?н драмасы: а) «М?галлим»; ?) «М?галлим?»; б) «З?л?йха»; в) «?ч хатын бел?н тормыш»; г) «Тел?нче кыз». Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? Садыйк абзый бел?н М?рфуга абыстай мулла кия?не т?рбияли–т?рбияли б?леп бет?л?р? а) «Бай угълы»; в) «Мулла бабай»; ?) «Тел?нче кыз»; г) «Кия?». * б) «С?нн?тче бабай»; 13. Г.Исхакыйны? Казандагы К?л буе м?др?с?сенд?ге остазы, ягъни укытучысы: а) Йосыф Акчура; ?) Гани Х?с?енов; б) Каюм Насыйри; в) Ризаэтдин бине Ф?хретдин; г) ?ади Максуди.* «С?яр» театр труппасы 1917 елны? 17 (30) мартында Казанны? Зур драма театры бинасында ( х?зерге В.Качалов исеменд?ге рус театры) Г.Кариев бенефисында Г.Исхакыйны? нинди ?с?ре буенча куелган спектакль к?рс?т?? а) «М?галлим»; ?) «З?л?йха»;* Г.Исхакыйны? «К?л?п?шче кыз» ?с?ренд?ге Кам?р кем тарафыннан алдана? а) С?лимов тарафыннан; ?) Вафа тарафыннан;* б) Габдел?х?т тарафыннан; в) Мифтах тарафыннан; г) Б?дри тарафыннан. Г.Исхакыйны? м??а?ирлек чорында и?ат ителг?н ?с?рл?ре: а) «К?з»;* ?) «Бай углы»; б) «Ике й?з елдан со? инкыйраз»; в) «Дулкын эченд?»;* г) «?йг? таба».* Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ре м?гъриф?тчелек рухында язылган? а) «З?л?йха»; ?) «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде»; б) «Остазбик?»; в) «?ан Баевич»; г) «С?нн?тче бабай»; д) «К?л?п?шче кыз». 18. Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? малай читек турында хыяллана? а) «К???л читек»*; в) «Зиндан»; ?) «К?з» г) «Алдым–бирдем»; б) «?ан Баевич»; д) «Остазбик?». Г.Исхакый и?атын ?йр?н?че галимн?р: а) Лена Гайнанова;* ?) Ибра?им Нуруллин;* б) Т?лгат Галиуллин; в) Дания За?идуллина; г) Фл?н Мусин;* д) Резеда Ганиева*. Г.Исхакый милл?тне бетер?г? китер?че с?б?пл?рне кайсы ?с?ренд? к?рс?т?? а) «З?л?йха»; ?) «С?нн?тче бабай»; б) «Ике й?з елдан со? инкыйраз»;* в) «Тел?нче кыз»; г) «Ш?керт абый». 21. Г.Исхакыйга «с?н? белми торган ялкын» диг?н б?яне кайсы язучы бирг?н? а) Г.Тукай; в) Ф.?мирхан;* ?) Г.Камал; г) Н.Думави; б) Г.Ибра?имов; 22. Г.Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ренд?ге с?нн?тче картны? исеме: а) Габделм?талиб; в) Корбанколый;* ?) С?едбаттал; г) М?х?мм?д. б) Уразколый; 23. Т?б?нд?ге ?зек Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренн?н алынган? «?зе казыган каберг? ирт?г?сен б?тен авыл ?ыелып к?мде. К?рше карты аны? ?стен? д? каен илтеп утыртты. Ике каен бер–берсе берл?н б?рел?–б?рел?, с?йл?ш?–с?йл?ш? ?с? башладылар. Анлар зурайды, биекл?нде, т?г?р?кл?нде; тавышлы–тынлы, кешел?р а?ламый торган тормыш берл?н яши башладылар. а) «Остазбик?»; в) «К?з»; ?) «Зиндан»; г) «К?л?п?шче кыз». б) «С?нн?тче бабай»*; 24. Т?б?нд?ге с?зл?р Г.Исхакыйны? «К?з» повестендагы кайсы геройга карый? «Инде к?з булды, Г?лсем туташ, к?з; ??р агачны? ?имеше пеште, мил?шнеке?мил?шч?, алманыкы? алмача!» а) Н?фис?г?; б) Х?лилг?;* 25. Гаяз Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? ?з халкыны? гореф-гад?тл?ренн?н баш тартып, ??мма эшт? урыслашуга бирелеп китк?н бер байны? т?мам к?лкег? калуы, б?л?е ??м ахырдан ?з асылына кайтуы сатирик буяуларда, шаржлаштырып сур?тл?н?: а) «?ч хатын бел?н тормыш»; ? ) «Дулкын эченд?»; б) «?ан Баевич»; в) «З?л?йха»; г) «Тартышу».
Гаяз Исхакый и?атында милл?т язмышы проблемасыны? куелышы
Бар уем кичен-к?ндезен
сезне? хакта, милл?тем;
Саулыгы? — минем саулык,
авыруы? — минем авыруым.
Г. Тукай.
Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул.
? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган.
Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?.
Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана.
?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый.
Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар. «Ике й?з елдан со? инкыйраз» н?къ мен? шундый очракны тасвирлап башлана. ?с?р башында бер байны? туйга бик к?п акча тотуы сур?тл?н?. ? бит шушы акчаны татар халкыны? м?д?ниятен ?стер?г? бирс?, туган телд? никад?рле китап басылыр, уку йортлары ачылыр иде. ??м Г. Исхакый, к?р?з?че кебек, алдагы тормышны тасвирлый.
Мен? татар милл?тенн?н чыккан со?гы гаил?. Аларны? ?ле татар халкын саклап калырга ?метл?ре бар, ч?нки бу татар хатыны й?кле, бала табарга ?зерл?н?. Л?кин со? шул. Бер гаил? ген? халыкны саклап кала алмый. Бала да, ана да бу д?ньядан кит?л?р. ??м ?ир й?зенд? бер ген? татар кала. Шулай ук аны? да тормышы кызганыч т?мамлана. Мен? шулай итеп, бу ?с?рд? татар милл?те юкка чыга.
? бит чынлыкта да шулай була язды. ?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк.
??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде.
Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны.
Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта.
Г. ИСХАКЫЙ И?АТЫНДА МИЛЛ?Т ЯЗМЫШЫ.
…И милл?тем, сине? газиз улы?-
Б?ек Тукай сине с?йг?н бит!
“Милл?темн?н, динем, телемн?н д?,
Кадерлер?к ни бар?”
(С.Гыйлметдинова)
Тел?с? нинди милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р, ч?нки аларны? ка?арманлыгы, таланты, ??мгыять ?чен кылган хезм?тл?ре бер милл?т эченд? ген? кала алмый, ? б?лки б?тенкешелек к?л?менд? ???миятле була.
20 нче й?з башында татар ??мгыятенд? милл?тне алга ?иб?р?, мо?а а?-белемне арттыру юлы бел?н иреш? ??мгыятчелекне? т?п гамн?ренн?н берсе иде. Шуны? ?чен кал?м ??елл?ре милл?т алдында торган бурычларны, к?пмедер д?р???д? булса да, ?хлакны ?стер?, яхшырту ярд?менд? х?л ит? м?мкин дип ис?пл?дел?р, м?гъриф?тчелек карашларын уздырдылар.
Татар халкы ?зене? олы ??м катлаулы тарихында б?ек ш?хесл?рне аз тудырмадылар. Аларны? берсе – талантлы прозаик, драматург, публицист, ??мгыять эшлеклесе – Гаяз Исхакый. Аны? ?с?рл?ре озак еллар буе бикл?неп тотылса ??м эшч?нлеге бозып а?латылса да, д?реслек ?и?де , Гаяз Исхакый акланды. Бай тарихлы и?аты укучыларга кире кайтты. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты дип санаган милл?т агаларыбызны? и? к?ренеклесе иде. Ул халкыбызны “?сте-башы б?тен , ашы-суы иркен, й?зе-к?зе к?рк?м, к?е- ?ыры к?чле, с?зе-сазы татлы, кыйланышы килешле, ?айлы, й?реше-барышы тугъры итеп” к?рерг? тел?де. Мондый изге эшк? гомере?не багышлау ?чен туган халкы?ны? ?тк?нд?ге фа?игал?рен яхшы белерг?,аны? б?генге х?ле ?чен й?р?ген сызланырга , шушы х?лд?н чыгуны? и? д?рес, и? туры юлларын табарга кир?к иде. Гаяз Исхакый шушы эшк? юл к?рс?т?че к?ренекле с?яси эшлекле, оста оештыручы, зур ?дип булды.
Мин Гаяз Исхакый и?атыннан “С?нн?тче бабай”,“Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” диг?н ?с?рл?ре бел?н таныштым. Б?ек фикер иясе, милли юлбашчы ?зене? к?п кен? ?с?рл?ренд? татар халкыны? ?тк?нд?ге яш?? р?вешен? к?з?т? ясый, кил?ч?ге турында уйлнып, аны? аерым милл?т сыйфатында сакланып калу чараларын эзли. Бу ?с?рл?р ?з?ген милл?т темасы т?шкил ит?. Г. Исхакый ?з татарлыгын саклап калу, милл?те? бел?н горурлану, аны ярату проблемаларын к?т?р?.
?зене? ?с?рл?ренд? Г. Исхакый безг? и? кадерле н?рс?-ул безне? милл?тебез, туган телебез, динебез дип ?йтм?кче була.
Аны? и?атында милл?тк? хезм?т ит?, халыкчанлык, катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милли гореф-гад?тл?р темалары яктыртыла.
Мен?, м?с?л?н, мин танышкан икенче “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” диг?н ?с?ренд? шактый катлаулы ??м б?х?сле м?сь?л? – катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милл?тне? югала баруына ча? сугу – темалары к?т?рел?. Бу ?с?ренд? Гаяз Исхакый урыслашып юкка чыгу куркынычы зур булуын а?лата, т?рле д?лилл?р китер?, со?га калу ихтималы бар дип кис?т?.
“С?нн?тче бабай” хик?ясе ис? – чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р. Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф-гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ.
С?нн?тче бабайны? ?аныннан артык к?рг?н п?кесе – аны? ш???р?се. Автор шу?а зур м?гън? бирг?н. П?ке бел?н б?р??ге ?рч? – буыннан – буынга к?чеп килг?н изге эшне? т?бе – тамыры бел?н юкка чыгуы булып тора. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?тне? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта , милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне?, динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора.
Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый.
Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре ??рбер кешене? й?р?генд?, уйларында эз калдырырлык. ?дибебез к?т?рг?н проблемалар к?нн?н-к?н катлаулана. Татар милл?те ?зен югалта кебек, катнаш гаил?д? балалар татар буларак тулы т?рбия ала алмыйлар, аннан да бигр?к, татар гаил?л?ренд? д? к?п бала урыслашып бара.
Б?генге к?нд? д? язучы к?т?рг?н проблемалар бик актуаль я?гырыйлар, ч?нки без – татарлар – ?з милл?тебез ?чен ни ?чендер к?р?шмибез. Урыслашуга таба борылдык т?гелме? Татарлар, уяныгыз!!!
?д?бият:
1.”М?гариф” №3 1994
2. Татар ?д?бияты 8 нче сыйныф, З. Н. Х?бибуллина, Х. Г. Ф?рдиева, ?. Н. Ху?и?хм?тов, Казан: М?гариф 2005.
3. Татар ?д?бияты 9 нчы сыйныф, З. Н.Х?бибуллина, Х. Г. Ф?рдиева, ?. Н. Ху?и?хм?тов;, Казан: М?гариф 2005.
4. Татар ?д?бияты 10 нчы сыйныф Х. Й. Миннегулов, Н. С. Гыймадиева. Казан: М?гариф 2006.
5. Татар ?д?бияты. Теория. Тарих.
Татарстан Республикасы Азнакай муниципаль районы муниципаль бюджет гомуми белем бир? учреждениесе
“Азнакай ш???ре 2нче урта белем бир? м?кт?бе”
М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не?
актуаль проблемалары.
Эшне башкаручы: беренче категорияле
татар теле ??м ?д?бияты укытучысы
Алтынбаева Светлана С?гыйдулла кызы
2012-2013нче уку елы
Эчт?лек
I.Кереш…………………………………………………………………………………………2-3бит
II.Т?п ?леш. М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль
проблемалары …………………………………………………………………………………..4-23 бит
1.Беренче б?лек. Тарихлардан килг?н хакыйкать……………………………………4-5 бит
2.Икенче б?лек. Гаяз Исхакыйны? тормыш юлы буйлап атлаганда……….. 6-9 бит
3. ?ченче б?лек. Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы……………………..10-11 бит
4. Д?ртенче б?лек. «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? — катнаш никах проблемасы…………………………………………………………………………………..12-13 бит
5. Бишенче б?лек. Уйланырга вакыт ?итте. Без кемн?р?…………………….14-15 бит
6. Алтынчы б?лек. Ерак бабаларыбыздан калган мирас………………………16-18 бит
7. ?иденче б?лек. Милл?т Анасы – З?л?йха…………………………………….19-20 бит
III.Йомгаклау…………………………………………………………………………………….21-23 бит
IV. Кулланылган ?д?бият исемлеге ……………………………………………………24 бит
Кереш.
“Халыкны? тормыш т??риб?сен, ф?лс?ф?сен, гореф-гад?тен,
ф?нен, тарихын, ни?аять, ??рбер халыкны? халык булуын
ме? еллар буенча саклап кил?че бетм?с-т?к?нм?с бер байлыгы
бар. Ул – аны? теле. Телне? шундый соклангыч сыйфатлары,
шундый га??еп хасиятл?ре ?эм ку?те бар ки, уйлыйсы? да
х?йран каласы?” .
Г.Б?широв .
Милл?т язмышы, туган телебез язмышы – ?д?биятта к?пт?н чагылыш тапкан тема. Татар ?д?биятында милли проблемалар бел?н сугарылган ?с?рл?р к?п. Милл?т м?нф?гатл?рен кайгырткан, аны? ?тк?нен, б?генгесен б?тен барлыгы бел?н чагылдырган ?дипл?рне? и?аты да онытылмый. Туган телебез — татар теле м?сь?л?се — х?зерге вакытта и? актуаль, и? ?итди с?яси-и?тимагый проблема булып тора. Милл?тне, аны? телен саклап калу ?чен безне? арадан да, ?ичшиксез, галимн?ребезне? эшен д?вам ит?чел?р чыгарга тиеш. Татар телене? т?земле ?тк?не, х?зерге катлаулы х?ле, аны саклау, торгызу, камилл?штер?, д??л?т теле буларак куллануын активлаштыру, и? м??име, а?а х?рм?т т?рбиял?? м?сь?л?л?ре х?зерге к?нд? татар ?анлы ??р кешене борчый ??м кызыксындыра. Без бел?без, тел булмаса — х?тер юк, х?тер булмаса — тарих юк, тарих булмаса — халык юк.
Язучы Миргазиян Юныс: «Безне очыртып инкыйразга илтк?н с?яс?т арбасында барганда, телк?ебез — со?гы тер?к. Мен? шушы тер?кне д? сындырмаска иде. И? зур, и? изге тел?гем мен? шушы», — диде. Бу фикер бел?н тулысынча килеш?м, ч?нки тел язмышы — милл?т язмышы. Мин д? шушы милл?тне? бер в?киле — татар баласы, туган телем — татар теле, ??н?рем – татар теле укытучысы. Шушы телд? уйлыйм, кайгырам, шатланам, эшлим. Мен? шу?а к?р? ф?нни-эзл?н? эшемне? темасын “М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары” дип атадым. Ул к?бр?к ф?лс?фи уйланулар характерында язылган. Т?п максатым – Гаяз Исхакыйны? тел, милл?т язмышы, аны? ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге хакындагы ?с?рл?ре бел?н танышып, аларга б?генге к?н к?злегенн?н б?я бир?, ул к?т?рг?н проблемаларыны? актуальлеген д?лилл??.
Бу максатны тормышка ашыру ?чен без татар теле ??м ?д?бияты д?ресл?ренд? укучылар бел?н Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре, китаплары, газета-журналда чыккан м?кал?л?ре бел?н танышабыз ??м б?генге к?н бел?н чагыштырып, билгеле бер н?ти?? ясыйбыз.
Т?п ?леш. М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары
Беренче б?лек.Тарихлардан килг?н хакыйкать.
Тел?с? нинди милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р. Ч?нки аларны? ка?арманлыгы, таланты, ??мгыять ?чен кылган хезм?тл?ре бер милл?т эченд? ген? кала алмый, ? б?лки б?тенкешелек к?л?менд? ???миятле була.
Гомере буе ?з халкыны? язмышы ?чен янып-к?еп яш?г?н, саекмас чишм?д?й саф, чиста мирасын халыкка б?л?к итеп калдырган кал?м ??елл?рене? саны бихисап.
??р кешене? тормышы – ?зен? бер тарих. Бер??л?рне? ул, ?з к?ен? ген? аккан елга кебек, тыныч кына, сиздермич? уза. ? икенчел?рнеке ярсу тау елгасына охшаган: юлында очраган вак-т?як н?рс?г? игътибар итмич?, каядыр ашкына, гел алга омтыла. Г. Исхакый – татар тарихында ?н? шул тау елгасы т?сле к?чле, кырыс, ?и?елм?с к?р?шче, олы ?дип ??м б?ек ш?хес буларак урын алган кеше.
Талантлы прозаик, драматург, публицист, ??мгыять эшлеклесе —– М?х?мм?тгаяз Гыйла?етдин улы Исхакый – Гаяз Исхакый, ?итмеш алты еллык гомерене? алтмыш елын татар халкыны? милли азатлык х?р?к?тен? багышлаган, илле ?иде елын и?атка бирг?н, илле биш елын татар милли матбугатын ?стер?г? тоткан, ?зенн?н со? гаять зур ??м бай мирас калдырган, ?исемн?ре туган илд?н еракта калып, исемн?ре ??м и?атлары я?адан ?з халкына ?йл?неп кайткан к?ренекле ?дип ул. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларыны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты итеп санаган милл?т агаларыбызны? к?ренеклесе иде. ??рчак халкыны? милли ?за?ын ?стер?не к?зд? тоткан. Гаяз Исхакый- татарны? сир?к очрый торган б?ек таланты, милли ?д?бият классигы ??м горурлыгы, аны? ?д?би мирасы-халыкны? милли х?зин?се, рухи байлыгы.
Татар милл?тен ирекле итеп к?р? Г. Исхакыйны? т?п хыялы булган. Ул гомер буе ?з халкын к?р?шерг?, мескен булмаска ?нд?г?н, рухи яктан к?чле итеп т?рбиял?рг? тел?г?н. Мондый кешел?рне милл?тне? ка?арманы дип атыйлар. Татар милл?те к?пме изел?л?рг? дучар ителеп т?, б?ген ис?н-сау ик?н, ул Г. Исхакый кебек б?ек ш?хесл?рен? бурычлы.
Гаяз Исхакый ?зене? и?атында татар милл?тене? язмышы ?чен борчылып кына калмыйча, ничек милл?т буларак сакланып калырга ик?нлеген д? к?рс?т?. Ч?нки милли ?за?ы югары булган кеше ген? ш?хес булып формалаша ала. Шушы фикерл?рен халыкка тизр?к ?иткер?не? и? кулай юлы итеп автор с?хн? ?с?рл?ре и?ат ит?не сайлый.
Икенче б?лек. Гаяз Исхакыйны? тормыш юлы буйлап атлаганда…
2011нче елда “Казан” Татарстан Китап Н?шриятында басылган , Татарстан Республикасы М?гариф ??м Ф?н Министрлыгы тарафыннан расланган “Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?пл?ре ?чен татар теле ??м ?д?биятыннан ?рн?к программалар” нигезенд? укучыларга Гаяз Исхакый и?атыннан 5нче сыйныфта – “К???л читек”, 10нчы сыйныфта – «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде», “К?л?п?шче кыз” ?с?рл?рен ?йр?н? каралган. «С?нн?тче бабай», «?ан Баевич»,“З?л?йха” ?с?рл?ре программадан т?шеп калган.
Б?ек фикер иясе, милли юлбашчы ?зене? к?п кен? ?с?рл?ренд? татар халкыны? ?тк?нд?ге яш?? р?вешен? к?з?т? ясый, кил?ч?ге турында уйланып, аны? аерым милл?т сыйфатында сакланып калу чараларын эзли. Бу ?с?рл?р ?з?ген милл?т темасы т?шкил ит?. Г. Исхакый ?з татарлыгын саклап калу, милл?те? бел?н горурлану, аны ярату проблемаларын к?т?р?. Шул с?б?пле, ?дипне? и?аты укучыларда шулкад?рле кызыксыну уята, алар ?ст?м? р?вешт? аны? ?с?рл?рен укуны, и?аты бел?н танышуны д?вам ит?л?р.
Гаяз Исхакыйны? и?атын ?йр?н?не тормыш юлын к?з?т?д?н башлау, аны? й?рг?н юлларында тукталу – ?с?рл?рене? идея-эчт?леген а?лауда и? у?ышлы алым дип саныйм. Ч?нки ?дип бел?н берг? атлаганда гына аны? уй-кичерешл?рен сиземл?п калырга м?мкин.
1878 елны? 22 февраленд? Казан губернасы, Чистай ?язе, Яуширм? авылында мулла гаил?сенд? бер малай д?ньяга кил?. ?тисе Гыйла?етдин х?зр?т тир?-юньд? танылган дин эшлеклесе, ?нисе Кам?рия абыстай шулай ук рухани гаил?д?н чыккан, затлы н?селле ханым була. ?тисе бел?н малайга М?х?мм?тгаяз исеме бирерг? уйлап куйган булалар. Моны? бел?н алар улларыны? кил?ч?кт? нинди кеше булып ?с?сен билгел?г?нд?й ит?л?р. М?х?мм?т т? (мактаулы, данлыклы), Гаяз да (ярсулы, ялкынлы) — аларны? тел?к-?метл?рен? туры кил? торган гар?п с?зл?ре. Юраган юш кил? диг?нд?й, чыннан да, М?х?мм?тгаяз бик х?р?к?тч?н, ?зенн?н к?ч ташып тора торган, фикерл?ре бел?н башкаларны да яндыра алу с?л?тен? ия кеше була, гаять к?п ??м н?ти??ле эшл?ве бел?н мактау ??м дан ала.
Бу гаил?не? балалары тугач та озак яш?мич? бер-бер артлы ?л? торганга к?р?, М?х?мм?тгаяз ?ти-?нисе ?чен аеруча к?теп алынган газиз зат, кадерле бала була. Ул кечкен?д?н назланып-ирк?л?неп ?с?. 5 яшенн?н ?к укырга ?йр?н?, кечкен?д?н ?к ?зене? яшьт?шл?ренн?н белемле булуы бел?н аерылып тора. Ул ?зене? белеме бел?н кан?гать булмыйча ??рвакыт алга омтыла. Мен? шушы сыйфатлар да аны? алдагы тормышына йогынты ясамыйча калмый. Ул шул чорда ук чит телл?рне? кир?клеген а?лый. “Рус телен ?йр?нмич? ??м шул тел ярд?менд? д?нья ?чен кир?кле белем бел?н коралланмыйча торып, х?зер ?лл? ни зур эш чыгарып булмый ик?н”, – диг?н н?ти??г? кил? ш?хес. Гаяз Исхакыйны? д?ньяга карашлары формалашуда, ?д?бият, и?тимагый тормыш ??м с?яс?т ?лк?сенд? м?ш??р ш?хес булып ?итеш?енд? гаил?се бик т? м??им роль уйный. Табигать тарафыннан бирелг?н, н?селд?н килг?н, ?ти-?нисе б?л?к итк?н талантны? гаил?д? яхшы т?рбия алуы, ягъни табигый талант бел?н милли т?рбияне? органик кушылуы, башкача ?йтк?нд?, яхшы орлыкны? б?р?к?тле туфракка т?ш?е Г.Исхакыйга бик т? булыша. «Оясында ни к?рс?, очканында шул булыр», дип юкка гына ?йтелм?г?н татар халык м?календ?.
М?х?мм?тгаяз – бу ????тт?н бик б?хетле ш?хес. Ул татарны? м?гъриф?тле, м?д?ни гаил?сенд? туа, ?ти-?нисене? ?ылы кочагында т?рбиял?н?, сабый чагында ук авыл ?ирене? шифалы ?авасы, бай матур табигате – урман- кырлары, елга- к?лл?ре т?эсиренд?, туган халкыны? гореф-гад?тл?ре, милли традициял?ре бел?н рухи азыкланып ?с?.
Кызганыч ки, тарихи барыш башка юлдан кит?. Гаяз Исхакый – XX гасыр татар язучылары ??м с?яс?тчел?ре арасында патша самодержавиясе тарафыннан нык эз?рлекл?нг?н, к?п тапкырлар зинданнарга ябылган, с?ргенн?рг? куылган ш?хес. Большевиклар да с?зд?, Р?с?й империясенд? яш??че милл?тл?рг? «?збилгел?н?» хокукы в?гъд? итс?л?р д?, гам?лд? илд? тоталитар режим урнаштыралар. ?зене? талантын, и?атын, с?яси эшч?нлеген татар халкыны? милли азатлыгы ?чен к?р?шк? багышлаган, яш?? м?гън?сен шунда к?рг?н Г.Исхакый моны? бел?н килеш? алмый, билгеле. Ул Ватанын ташлап, Большевиклар эз?рлекл?венн?н качып, эмиграцияг? кит?рг? м??б?р була. Совет хакимияте елларында эмигрант язучы ??м «халык дошманы» дип тамгаланган Исхакыйны? ?с?рл?ре онытылуга дучар ител?.
1980 еллар ахырында гына аны? мирасы халыкка кире кайтарыла. Исхакый исемен аклау эшен? ?д?бият галиме И. Нуруллин ??м язучы ?. Еники зур ?леш керт?л?р. Аны? ?д?би и?аты, с?яси-тарихи карашлары Н. Д??л?т, С. Чыгътай, М. Та?ир, И. Нуруллин, ?. М?хм?тов, Л. Гайнанова, М. Х?с?нов, Ф. Мусин, М. С?хапов, Х. Ми?негулов, Ф. Галимуллин, Ф. Ибра?имова, Р. Ганиева, А. Ш?мсутова, Р. Харрасова, Р. Яруллина, Б.Т. Гали ?.б. авторларны? хезм?тл?ренд? яктыртыла. Аны? ?с?рл?ре озак еллар буе бикл?неп тотылса ??м эшч?нлеге бозып а?латылса да, д?реслек ?и?де, ?дип акланды. Бай тарихлы и?аты укучыларга кире кайтты. Исхакый халкыбызны «?сте-башы б?тен, ашы-суы иркен, й?зе-к?зе к?рк?м, к?е – ?ыры к?чле, с?зе – сазы татлы, кыйланышы килешле, ?айлы, й?реше-барышы тугъры итеп» к?рерг? тел?де. Мондый изге эшк? гомере?не багышлау ?чен туган халкы?ны? ?тк?нд?ге фа?игал?рен яхшы белерг?, аны? б?генге х?ле ?чен й?р?ген сызланырга, шушы х?лд?н чыгуны? и? д?рес, и? туры юлларын табарга кир?к иде. Гаяз Исхакый шушы эшк? юл к?рс?т?че к?ренекле с?яси эшлекле, оста оештыручы, зур ?дип булды. ?дип 1954нче елны? 22нче июленд? Анкарада вафат була ??м ?зене? васыяте буенча Истанбулда ?ирл?н?.
1991нче елда ТР Язучылар берлегене? Г. Исхакый исеменд?ге б?л?ге булдырыла, со?рак Яуширм? авылында язучыны? музее ачыла.
Язучы и?атын шартлы р?вешт? 4 чорга б?леп ?йр?нерг? м?мкин: 1) 1897-1904нче елларны ?з эчен? алган м?гъриф?тчелек д?вере; 2) «та?чылык» баскычы – инкыйлаби идеял?р бел?н мавыккан 1905-10нчы еллар; 3) милли берд?млек идеял?рен? ?стенлек бирг?н 1911-18нче еллар; 4) м??а?ирлек д?вере – татарларны? милли д??л?тчелеген торгызу идеологиясен актив р?вешт? алга с?рг?н 1918-54нче еллар. Исхакый и?ат юлыны? башланып кит?е 19нчы й?з ахыры – 20нче й?з башына – татар ?д?бияты ?зене? Я?арыш чорына аяк баскан д?верг? туры кил?. Исхакый ны? беренче ?д?би т??риб? ?рн?кл?ре ??м т?рек теленн?н татар телен? т?р?ем?л?ре («??ррах баба» хик?ясе) сакланмаган. И?атыны? башлангыч чорында ук прозаик, драматург, публицист буларак таныла. ?с?рл?рене? т?п мотивы – урта гасырлар м?селман ?д?биятларында ук ки? таралган «гыйлем-наданлык» антиномиясе. Аны? фикеренч?, ??мгыятьне? социаль-икътисади ??м рухи т?р?ккыятен т?эмин ит?д? ??м кешене т?рбиял??д? т?п чара булып Акыл, Гыйлем ??м С?з с?нгате тора.
Татар классик ?дибе, с?яс?тчесе, ??м?гать эшлеклесе, ялкынлы публицисты, милл?т хадиме Г.Исхакыйны? уй-фикерл?ре б?ген д? кызыклы, актуальлеген югалтмаган.
?ченче б?лек. Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы…
Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны ш?хес итеп ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт? Гаяз Исакый.
Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы з?мин тудырырга булыша. Татар милл?тен шундый хата адым-гам?лд?н аралау максатында и?ат ителг?н “К?л?п?шче кыз” повесте мотивы, кызганычка каршы, б?генге к?нг? кад?р ???миятен югалтмаган.
Кам?р т?сле кулдан-кулга й?рг?н яшь кызларны? фа?игасен й?р?ге аша ?тк?рг?н Исхакый, ?ан ?рн?ен? т?з? алмыйча, ?с?р алдыннан татар милл?тен? м?р???гать ит?рг? м??бур була: “Укучым! Мине бу хик?яне язудан максудым – Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?темне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булудан нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?нби?дер”.
“К?л?п?шче кыз” повесте шул чор татар ?д?биятына хас м?гъриф?тчелек реализмы методы бел?н язылган. Г. Исхакый, югарыда иск?ртк?нч?, бу фа?игале язуыны? максатын яшь кызларга “?зл?рен саклар ?чен бер кис?т?” дип к?рс?тс? д?, ул к?зд? тоткан м?гън? тагын да зуррак ??м ки?р?к. ?дип йомшак к??елле Габдерр?шит бел?н бала ?анлы К?рим?не? с?екле кызлары, бала к??елле Кам?рне? тормыш т?бен? т?г?р?ве ?чен ?аваплылыкны шулай ук татар ??м?гатьчелеген? д? й?кли. Ч?нки, ?г?р к?л?п?ш-калфак бел?н сату ит?че бай с??д?г?р С?лимовны? ш?ригать кануннарына т?кереп караучы баш сатучысы Вафа яшь Кам?рне бозмаган булса, аны? яман атын халыкка таратмаса, ул, б?лки, тормышын да ипле ген? к?йл?п ?иб?рер иде. Шулай ук ире вафат булгач, тизр?к я?а кия?г? чыгу турында баш ваткан К?рим? д? кызы Кам?р бел?н улы Габдел?хатне т?рбиял??не т?п вазифасы итеп санаса, Кам?р д? мондый авыр ??м хурлыклы юлга аяк басмас иде. Асламчы карчык З??р? абыстай кебек яшь кызларны ф?хешхан?л?рг? сатып акча эшл??че затсыз кешел?р кулына эл?км?с?, Кам?р ?ле тормышын т?ртипк? китер? алыр иде.
Мондый аяныч х?лд?н чыгу, тормыш баткаклыгыннан котылу ?аен эзл?? ?чен борынгы ??н?ре бел?н ш?гыльл?нерг? м??б?р була ул. Клиентларыны? берсенн?н яман чир эл?ктерг?ч, ф?хешхан?д?н д? куыла ??м озак кына хастахан?д? д?валана. ?н? шулай, “урам – ?ем, урыс – ирем” дип й?ри-й?ри, бер к?нне Кам?р й?кк? уза: “Кем очрады, шуны? берл? й?р?енн?н корсаклы булып, ян? бер авыру эл?кте.
Шулай итеп, корсаклы булып, хастахан?г? керде. Кам?рне? бу сырхавы элг?реге сырхавыннан башка булса да, монысыннан терел?ен уйларлык т?гел иде. Ч?нки Кам?р караган саен артка кит? бара иде. Бара-тора Кам?рне? баласы туар вакыт ?итте. ?зе авыру булганга, баласын китер? алмады, нич? к?нн?р м?ш?катьлщнеп ятса да, бабкалар с?зен? караганда, баланы ярмаенча китер? ала алмавы беленеп, Кам?рне? баласы алынса да, бала ?ле туды. ??м Кам?р ?зе д? ?ан бирде. Аны хастахан?д?н алып к?мдел?р”.
Милл?тл?рне? гамьсезлеге, битарафлыгы н?ти??сенд? Кам?р ?н? шулай ??лак?т сукмагына чыга ??м ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?лекне фаш ит?, ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан , пычраклыклардан нык сакланырга чакыра.
Д?ртенче б?лек. «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? — катнаш никах проблемасы.
?зене? ?с?рл?ренд? Г. Исхакый безг? и? кадерле н?рс? – ул безне? милл?тебез, туган телебез, динебез дип а?лата.
Аны? и?атында милл?тк? хезм?т ит?, халыкчанлык, катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милли гореф-гад?тл?р темалары яктыртыла.
Мен?, м?с?л?н, без 10нчы сыйныфта ?йр?нел? торган «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» диг?н ?с?ренд? шактый катлаулы ??м б?х?сле м?сь?л? — катнаш никах, гаил?, м?х?бб?т, милл?тне? югала баруына ча? сугу — темалары; гаил?, милл?т, т?рле динн?р проблемалары к?т?рел?. Бу ?с?ренд? Гаяз Исхакый урыслашып юкка чыгу куркынычы зур булуын а?лата, т?рле д?лилл?р китер?, со?га калу ихтималы бар дип кис?т?. ?с?рд? ул т?п геройлар итеп Ш?мсетдинне ??м Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н, Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?т? бел?н, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын була. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Алар ?зл?рене? ялларын да берг? ?тк?р?л?р, чит илл?рне д? Ш?мсетдин Анна бел?н к?р?. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шушы вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Ул анда бик к?п татар кызлары бел?н таныша. Аннаны онытырга тел?ге булса да, ул ??рбер кызда да анда булган сыйфатларны к?рерг? тели. ? шул вакытта Анна Ш?мсетдинг? хатлар яза, фотосур?тл?рен ?иб?р?. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул ?з дине бет?ен тоя.
Гаяз Исхакый бу ?с?рд? катнаш никах проблемасын к?т?р? ??м милл?тне? бет?ен д? шуларда к?р?. ?с?рда язучы Аннаны гаепл?ми, ч?нки аны? ?чен д? ?з милл?те кадерле.Укучылар фикеренч? , бу ?с?рд? к?чле м?х?бб?т хисл?ре юк, ч?нки алар бер-берсен яратмыйлар, аларга берг? яш?? у?айлы гына.Язучыны хатын-кыз язмышы да нык борчый, “??р милл?тне? яртысы хатыннар, ??р милл?тне? рухын саклаучы ? хатыннар, ??мм? милл?тне? телен саклаучылар идеге (ик?нлеге) ??ркемг? м?гъл?м”, ? ди ул Аны? геройлары милли менталитет ??м дини традициял?р кысаларыннан чыгу талпынышы да ясап карыйлар. ?с?рл?рд? м?х?бб?т ??м гаил? турында т?рле карашлар очрый. Автор аларны гомумкешелек позициял?ренн?н д?, христиан ??м ислам динн?ре к?злегенн?н д? чыгып а?латырга тырыша. Рус хатын-кызлары образлары ?с?рд?, гад?тт?, романтик рухта идеаллаштырып бирел?; аларга рухи торгынлык кичерг?н мохитт? яш?рг? м??б?р булган, шул с?б?пле интеллектуаль ?сеш ягыннан да т?б?нр?к торган татар хатын-кыз образлары капма-каршы куеп сур?тл?н?. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре ??рбер кешене? й?р?генд?, уйларында эз калдырырлык. ?дибебез к?т?рг?н проблемалар к?нн?н-к?н катлаулана, актуальл?н? ген? бара. Татар милл?те ?зен югалта кебек, катнаш гаил?д? балалар татар буларак тулы т?рбия ала алмыйлар, аннан да бигр?к, татар гаил?л?ренд? д? к?п бала урыслашып бара.
Бишенче б?лек. Уйланырга вакыт ?итте. Без кемн?р?..
?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, ш???р урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… ? бит чынлыкта милл?тебез юкка чыга язды. Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк.
??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде.
“Мен? без д? бар, без д? эшлибез, безне? д? милли тормышка, халык булып яш?рг? хакыбыз бар” , – дип яза Г. Исхакый
Г. Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се, аны? ?д?би мирасы – чын м?гън?сенд?, рухи байлыгы. Кайсы гына ?с?рен алсак та, аларда тормыш ф?лс?ф?се ярылып ята, кешене? и? матур рухи сыйфатлары мактала.
?йе, Г.Исхакый кебек б?ек ш?хесл?р бел?н татар милл?тене? ??р в?киле горурланадыр!
«?ан Баевич » комедиясенд? Гаяз Исхакый ?з милл?те?не х?рм?т итм??не, сакламауны сур?тли.
?с?рне? т?п герое – Шакир?ан, авылдан килг?н с??д?г?р. Комедияд? Шакир?ан культуралы кеше булырга тели. Уйлый торгач, ул урыс милл?тен? к?чм?кче була, ч?нки урысларны и? акыллы, интеллигентлы, культуралы халык дип уйлый ??м ?зен? ?ан Баевич дип исем бир?.
?ан Баевич, урыс милл?тен? к?ч?се кил? гам?ле бел?н, ?зен ген? т?гел, татар милл?тен, туган телен р?н?ет?, мыскыл ит?.
Укучылар фикеренч?, син татар булып тугансы? ик?н, татар булып ?ск?нсе? ик?н, урыска беркайчан да ?йл?нмисе?. Урыс булырга тырышу-ахмаклык. Бу фикерне Г. Исхакый ?ан Баевич бел?н булган вакыйгалар ярд?менд? к?рс?т?.
“ ?ан Баевич урыс була алмады, тик акчаларын гына бетерде. Аны? акылсызлыгы бел?н башкалар гына файдаланды”,- дип фикер й?рт?л?р укучылар.
Алтынчы б?лек. Ерак бабаларыбыздан калган мирас.
Г.Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта. Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора.
«С?нн?тче бабай» хик?ясе ис? — чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р. Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф-гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ. Аны? т?п геройлары – Корбангали карт бел?н аны? карчыгы Г?лй?зем – татар халкыны? и? к?рк?м ?хлакый сыйфатларын ?зл?рен? туплаган образлар. Аларны? озакка сузылган б?хетле гаил? тормышы бик к?п буыннарны? тарихи т??риб?сен?, гасырлардан килг?н м?селман традициял?рен? нигезл?н?. ?с?рд? пейзаж, этнографик детальл?р, татар халкыны? милли характер ?зенч?лекл?ре (хезм?т с?юч?нлек, кунакчыллык, чисталык) с?нгати яктан д?рес ??м ?темле итеп тасвирланган. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?тне? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта , милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне? , динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора.
Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга , ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф-гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Т?рле милл?т в?килл?ре берг? гаил? корганда, я?а гаил? алдында каршылыклар аеруча к?п булачак. Бу очракта халыкны? дини ышануларын да, гореф-гад?тл?рен д? ист?н чыгарырга ярамый. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны.
Рус язучысы М. Горький бел?н Исхакый к?п хатлар алыша. Исхакыйга язган хатларыны? берсенд? ул : «Кайчагында минем башыма шундый бер уй кил?: ?г?р д? бер?р татар кешесе русларны? татарлар бел?н берг? к?рше булып гомер кичер?е рус халкыны? яш?еше турындагы к?заллауларына нинди йогынты ясаганлыгын т?шендер? алса, татарларга да, русларга да зур булышлык к?рс?тер иде» – ди. Гаяз исхакый б?тен тынгысыз тормышын, д?ртен, талантын татар халкыны? азатлыгы, башка милл?тл?р бел?н тигезлеге, рухи ?сеше ?чен к?р?шк? багышлады. Гаяз Исхакыйны? безг? васыять итеп калдырган с?зл?ре б?ген бигр?к т? кадерле. «?г?р т?р?ккый итик дис?к, ??мм?без милл?тне? и? кир?кле эшен? тотыныйк ??м шундый кешел?рг? ярд?м итешик. Барымыз а?лаганнарымыз берг? бер юл берл?н х?р?к?т итик. Тырышыйк, авырлыклар к?т?рик, бер н?рс?мезне д? кызганмыйк,» – ди Гаяз Исхакый. Бу с?зл?рне онытмаска иде!
Язучыны? ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйбыз, ??м кил?ч?к буыннаар да укырлар. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы проблемалары к?т?рел?, кеше хокуклары м?сь?л?се алгы планга куела. Дим?к, татар халкыны? рухи тормышы с?нми, милл?т югалмый ик?н, аны? дине д?, теле д? югалмаячак!
Г.Исхакый – татарны? сир?к очый торган б?ек таланты, милли ?д?биятны? классигы ??м горурлыгы. Аны? ?д?би мирасында озак вакытлар колониаль х?лд? яш?г?н халыкны? уянуы, ки? м?йданга чыгуы, азатлык ?чен к?р?ш юлында ?и??-югалтулары, максат-омтылышлары чагылган. Татар халкы – д??л?тсез, икел?т? из?г? – милли-колониаль из?г? дучар ителг?н халык. Татар ?д?бияты да т?рле кимсет?л?рг?, югалтуларга, кысрыклауларга дучар ителг?н ?д?бият. Д??л?те булмаган халыкны? ?д?бияты милл?тк? хезм?т ит?, халык м?нф?гатен яклау ??м саклау, фикерен яктырту, з?выген ?стер? кебек д??л?ти вазифаларны ?з ?стен? ала.
Тормышны? авыр сынаулары да аны с?ндерми, ? д?рл?теп яндыра гына. Ул ?зене? ?с?рл?ре бел?н яши ??м, халыкка ?иткереп, аларны уйландырырга м??б?р ит?, ?з ?с?рл?ренд? ул ??р чор ?чен актуаль булган темаларны яктырта, ?зен? ген? хас булган уй-фикерл?рен яза.
?иденче б?лек. Милл?т Анасы – З?л?йха.
«З?л?йха» романтик трагедиясенд? м?селман татарларны к?чл?п чукындыру ??м урыслаштыру с?яс?те к?рс?тел?. Аны? геройлары – рухи яктан нык, ила?и гаделлек, азатлык, изгелек, кешелеклелек идеалларыны? тормышка ашачагына ышанган кешел?р. З?л?йха ахырга кад?р кешелек д?р???сен, милли-дини хасиятл?рне саклап калырга тырыша. Язучы патша Россиясене? рус булмаган халыкларны из? с?яс?тен кискен т?нкыйтьли , т?рки халыкларны берл?шерг?, югалткан д??л?тчелекл?рен торгызырга, милли азатлык ?чен к?р?шерг? чакыра. Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул.? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган.
Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?.
Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана.
?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый. Барыбызга да таныш булган милл?т анасы ? З?л?йха язмышы бел?н Гаяз Исхакый ча? суга: миллилек – ул дин, ?хлак, иман. Болар сакланганда гына, милл?т яш?яч?к. Татар халкы – д??л?тсез, икел?т? из?г? – милли-колониаль из?г? дучар ителг?н халык. Татар ?д?бияты да т?рле кимсет?л?рг?, югалтуларга, кысрыклауларга дучар ителг?н ?д?бият. Д??л?те булмаган халыкны? ?д?бияты милл?тк? хезм?т ит?, халык м?нф?гатен яклау ??м саклау, фикерен яктырту, з?выген ?стер? кебек д??л?ти вазифаларны ?з ?стен? ала.
Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар.
Йомгаклау.
Гаяз Исхакый – зур талант иясе. Аны? ??рбер ?с?ренд? бик зур м?гън? ята. Бу ?с?рл?р – барлык укучыларга да рухи азык. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта торган. Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, б?генге к?нд? д? язучыларны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. ? инде аны? с?хн?д? уйналган ?с?рл?рен карап, кешел?р беркайчан да тир?н уй-кичерешл?рсез таралмыйлар. Аны? ?с?рл?ре буенча куелган спектакльне караган ??р кеше к??еленд? ирексезд?н ?з телен?, ?з милл?тен?, ?з динен? соклану тел?ге уяна. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип.Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдыра.
Гаяз Исхакый, берниг? д? карамастан, к?чле рухлы, т?земле, чыдам кеше була ??м аны? бу к?рк?м сыйфатлары мактауга лаеклы. Аны? и?аты ки? кырлы, бай фикерле, я?алыклар бел?н я?артылган.
Гаяз Исхакый эшч?нлеге к?птармаклы: ?д?би, с?яси, и?тимагый, публицистик, гыйльми, т?р?ем?челек, педагогик ?.б. Боларны? ??рберсе махсус ??м ?ентекле тикшер?г? мохта?. Шунысы м??им: т?рле тармаклардагы бу т?р эшч?нлек ?дипне? к?чле ??м талантлы ш?хесе, милли ?аны бел?н, ничектер берг? оешып, табигый б?тенлекне т?шкил ит?. Аны? ??р язмасында я?алык, фикер байлыгы, тир?нлек, м?ст?кыйль караш к?зг? ташлана. Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта. “Аны? ?с?рл?ре Г.Исхакыйны? энциклопедик характердагы акыл иясе булуын тагын бер кат д?лилли”, – ди укучылар. Татар телен ??м ?д?биятын укыту ?зг?реш кичерг?н чорда аны? хезм?тене? ???мияте тагын да арта, ч?нки ул к?т?рг?н м?сь?л?л?р б?генге к?небезг? д? аваздаш, актуаль я?гырыйлар, язучы и?атын м?кт?пт? ?йр?н? ?лк?сенд? ?йтелг?н фикерл?ре, ки??шл?ре х?зер д? ???миятен югалтмаган. Ул гына да т?гел, со?гы вакытта м?кт?п, м?гариф учаклары тоткан юлны?, кыйбланы?, алар алдына куелган бурыч, максатларны? д?реслеген раслый. Шулай итеп, м?ш??р язучы Г.Исхакыйны? ?с?рл?ренд?, ист?лек-хатир?л?ренд? ?дип и?аты милл?т тормышы, тир?лек, чор ?д?биятыны? х?ле, традициял?ре, с?з с?нгатене? сыйфади ?зг?решл?ре, ?сеш закончалыклары бел?н с?б?пле б?йл?нешт? карала ??м д?лилле итеп зыялы, н?зак?тле формада бирел?. Ул тир?н фикерле, ?д?би к?ренешл?рне, с?з с?нгатене?, милли ?д?биятны? эволюцион ?сеш теориясен а?лап, к?п алга карап х?кем й?рт?че, гыйльми-н?зари к?заллаулары XXI гасыр башында да актуаль я?гыраган фикер иясе, галим булып укучы к?з алдына килеп баса. Ирексезд?н к??елг? ?х?т Гаффар шигыре кил?:
“Инкыйразлы тарих сазлыгыннан
Йолып калыр ?чен ил халкын,
Калкып чыкты милл?тп?рв?р кеше
Халык ка?арманы Исхакый.
Хакыйкатьне? нахак ч?пл?ренн?н
?ан сулышы бел?н ?илг?рде
??м мен? к?н ?итте: Исхакыйлы
Милл?т б?ген асыл, ег?рле.”
Йомгаклап шуны ?йт?сем кил?: Г. Исхакый ? милл?тебезне? олы сакчысы. Аны? ?зене? ш?хси тормышы ук шуны к?рс?теп тора. Эмиграцияг? кад?р ?к 8 томлык ?с?рл?ре булган ?дип Ватаныннан еракта да телен?, илен?, халкына, динен? ?з ген? д? хыян?т итм?г?н. Милл?т язмышы ? Г. Исхакыйны? яш?? принцибы. Ф. ?мирханны? д?рес б?ял?венч?, ул ?аман да “с?н? белми торган ялкын” булып калды. Татарда Исхакыйдай фидакарьл?р, белемле, замана бел?н берг? атлаучы зыялы яшьл?р, акыл-н?сих?т бир? алырдай аксакаллар аз т?гел. Аларны? ?с?рл?ре безг?, яшь буынга эш с?юч?н, кунакчыл, белемг? омтылучы, туган т?б?гебезне, халкыбызны, Ватаныбызны яратучы, ?з халкыбыз бел?н горурланучы бала булып т?рбиял?нерг? м?мкинлек бир?, и?ади эшк? д? д?ртл?ндер?, тел?к уята. Милл?тп?рв?р аксакалларыбыз, аларны? д?вамчылары – милли рухлы яшьл?ребез булганда, аларда гаил?д? ?к нигез салынган милли т?рбия, милли ?за? булса, д??л?тебез яш?яч?к ?ле. Д??л?тебез-м?ст?кыйль, телебез-татар, кил?ч?гебез матур ??м якты булыр. Бары тик берг? булыйк, и?не-и?г? куеп яшик!
Кулланылган ?д?бият
1. Гайнанова Лена. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998
2. Гайнанова Лена. Гаяз Исхакый. Зиндан. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1991
3. Мусин Фл?н. Гаяз исхакый. Тормышы ??м эшч?нлеге. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998
4. Мусин Фл?н. // Гаяз Исхакый. Монография. Мирас. – №2 – 1998
5. С?хапов ?хм?т // Милл?тне инкыйраздан коткару программсы. Мирас. – №10 -1997
6. С?хапов ?хм?т // Милли ка?арман. Мирас. – № 3 – 1998
7. Яруллина Рамил?. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: -ТаРИХ – 2002
ГАЯЗ ИСХАКЫЙ И?АТЫНДА
ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫ
Эчт?лек
Кереш…………………………………………………………………………..3 бит
Т?п ?леш. Г. Исхакый и?атында хатын-кыз образлары.
Беренче б?лек. “Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы…” ……….4 бит
Икенче б?лек. М?гъриф?тчел?рне? идеал хатын – кыз образы…..7 бит
?ченче б?лек. “З?л?йха –Милл?тАнасы”…………………………10 бит
Д?ртенче б?лек. “Ана – б?ек исем…”………………………………….12 бит
Йомгаклау…………………………………………………………….. 16 бит
Кереш
Б?ек т? син, матур да син,
татар кызы!
Нинди матур, тир?н уйлар кубаручы с?зл?р! Алар татар хатыныны? б?еклеген, с?гад?тлеген, эчкерсезлеген к?рс?т?л?р. Кыска гына бер ??мл?д? к?пме м?гън??! Бу д?ньяда б?ек, ила?и затка багышланган к?пме и?ат ?имешл?ре бар?
Татар ?д?биятыны? ??р чорында (Борынгы ?д?бияттан алып б?генге к?н ?д?биятына кад?р) хатын-кыз язмышы ?з?кт? булган. Кайсыбер язучы хатын-кызны бик идеаллаштырып бир?, ? кемдер тормышны? язылмаган кануннарына буйсынып, изелеп яш?г?н хатын-кыз образына туктала. Саный китс?к, ??р язучыны? идеал образы аерым бер ?зенч?лек бел?н тасвирлана.
?йтик, якташ язучыбыз Гаяз Исхакый и?атында хатын-кыз образы. Аны? хатын-кызлары милл?т ?чен к?р?ш?че д?, м?гъриф?тче д?, шулай ук ?з кил?ч?ген? ?и?ел караучы , фахешхан?л?рд? ?ан асраучы да. Со?гыларына аерым тукталасым кил?, ч?нки хатын-кызны? шундый язмышка дучар булуы бугенге к?нд? д? бик актуаль проблема булып санала.
И язмыш, язмыш, дибез. Язмыш кына гаепле мик?н бу очракта?!
? б?лки Гаяз Исхакый XIX гасырда ук XXI гасырны? “чуанын”, милл?тне? авыруын к?рг?ндер?! Юкка гына якташыбыз:“??в?л хатын- – кызны? ?хлагы бозыла, аннан дин бет? ??м шунда халык ?зе д? бет?р!” – дип, борчылып ?йтм?г?ндер.
Гаяз Исхакый и?атында Хатын-кыз образлары
Милл?тне яш?т?д? ??м ?стер?д?, аны а?-белемле ??м ?хлаклы таза ит?не беренче планга куеп, Г. Исхакый ?д?би и?атын да шундый м?съ?л?л?рне яктыртудан башлый.
Беренче ?с?рл?ренд? шул вакыттагы татар д?ньясын к?рс?т?г? ул а?-белемле ??м ?хлаклы кеше т?рбиял?? м?съ?л?сенн?н чыгып кил?. Ике гасыр аралыгында татарны? милл?т буларак нинди аянычлы х?лд? калуы, ничектер, ачыграк к?рен? ??м милли ?анлы кешел?рне уятып, айнытып ?иб?р?.
Г. Исхакый ??рдаим аерым кешел?рне?, гаил?не? хатын-кызга булган м?н?с?б?те бел?н кызыксына. Татар хатыныны? язмышын ул милл?т язмышына б?йл?п карый, аларны? ирл?р бел?н бертигез хокуклы булмавын милл?тне инкыйразга алып баручы с?б?пл?рне? и? ?итдие итеп саный. (1, 15)
Милл?тне? гамьсезлеге, битарафлыгы…
Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны ш?хес итеп ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт? Гаяз Исакый.
Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы з?мин тудырырга булыша.(2, 17)
Татар милл?тен шундый хата адым-гам?лд?н аралау максатында и?ат ителг?н “К?л?п?шче кыз” повесте (1902) мотивы, кызганычка каршы, б?генге к?нг? кад?р ???миятен югалтмаган.
Кам?р т?сле кулдан-кулга й?рг?н яшь кызларны? фа?игасен й?р?ге аша ?тк?рг?н Исхакый, ?ан ?рн?ен? т?з? алмыйча, ?с?р алдыннан татар милл?тен? м?р???гать ит?рг? м??бур була: “Укучым! Мине бу хик?яне язудан максудым – Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?темне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булудан нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?нби?дер”. (5, 19)
“К?л?п?шче кыз” повесте шул чор татар ?д?бтятына хас м?гъриф?тчелек реализмы методы бел?н язылган. Г. Исхакый, югарыда иск?ртк?нч?, бу фа?игале язуыны? максатын яшь кызларга “?зл?рен саклар ?чен бер кис?т?” дип к?рс?тс? д?, ул к?зд? тоткан м?гън? тагын да зуррак ??м ки?р?к. ?дип йомшак к??елле Габдерр?шит бел?н бала ?анлы К?рим?не? с?екле кызлары, бала к??елле Кам?рне? тормыш т?бен? т?г?р?ве ?чен ?аваплылыкны шулай ук татар ??м?гатьчелеген? д? й?кли. Ч?нки, ?г?р к?л?п?ш-калфак бел?н сату ит?че бай с??д?г?р С?лимовны? ш?ригать кануннарына т?кереп караучы баш сатучысы Вафа яшь Кам?рне бозмаган булса, аны? яман атын халыкка таратмаса, ул, б?лки, тормышын да ипле ген? к?йл?п ?иб?рер иде. Шулай ук ире вафат булгач, тизр?к я?а кия?г? чыгу турында баш ваткан К?рим? д? кызы Кам?р бел?н улы Габдел?хатне т?рбиял??не т?п вазифасы итеп санаса, Кам?р д? мондый авыр ??м хурлыклы юлга аяк басмас иде. Асламчы карчык З??р? абыстай кебек яшь кызларны ф?хешхан?л?рг? сатып акча эшл??че затсыз кешел?р кулына эл?км?с?, Кам?р ?ле тормышын т?ртипк? китер? алыр иде.
Мондый аяныч х?лд?н чыгу, тормыш баткаклыгыннан котылу ?аен эзл?? ?чен борынгы ??н?ре бел?н ш?гыльл?нерг? м??б?р була ул. Клиентларыны? берсенн?н яман чир эл?ктерг?ч, ф?хешхан?д?н д? куыла ??м озак кына хастахан?д? д?валана. ?н? шулай, “урам – ?ем, урыс – ирем” дип й?ри-й?ри, бер к?нне Кам?р й?кк? уза: “Кем очрады, шуны? берл? й?р?енн?н корсаклы булып, ян? бер авыру эл?кте.
Шулай итеп, корсаклы булып, хастахан?г? керде. Кам?рне? бу сырхавы элг?реге сырхавыннан башка булса да, монысыннан терел?ен уйларлык т?гел иде. Ч?нки Кам?р караган саен артка кит? бара иде. Бара-тора Кам?рне? баласы туар вакыт ?итте. ?зе авыру булганга, баласын китер? алмады, нич? к?нн?р м?ш?катьлщнеп ятса да, бабкалар с?зен? караганда, баланы ярмаенча китер? ала алмавы беленеп, Кам?рне? баласы алынса да, бала ?ле туды. ??м Кам?р ?зе д? ?ан бирде. Аны хастахан?д?н алып к?мдел?р”. (5, 51)
Милл?тл?рне? гамьсезлеге, битарафлыгы н?ти??сенд? Кам?р ?н? шулай ??лак?т сукмагына чыга ??м ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?лекне фаш ит?, ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан , пычраклыклардан нык сакланырга чакыра. ?йтерг? кир?к, татар хатын-кызларыны? авыр язмышы м?сь?л?се Гаяз Исхакыйга кад?р и?ат итк?н м?гъриф?тче ?дипл?рне? ?с?рл?ренд? д? куела. Аерым алганда гаил? бел?н тир?лекне? хатын-кыз язмышын х?л ит?д?ге роле З. Бигиевны? “?л?ф, яки г?з?л кыз Х?дич?” романында шактый ?зенч?лекле р?вешт? тасвирлана.
Й. Акчура ?йтк?нч?, милл?тене? “и? агулы бер чуанын” ачып салган “К?л?п?шче кыз” повестены? д?ньяга чыгуы татар ?д?биятында милли вакыйгага ?верелде.
Бу ?с?рне? ???миятен билгел?п, Н. Гасрый, м?с?л?н, 1910 елда болай дип яза: “Бу хик?я, чыгар-чыкмас буларак кабул ител?. Яшь ?д?бият ку?тл?н?… “К?л?п?шче кыз” м?х?ррире бел?н я?а ?д?биятка я?а бер к?ч килеп кер?е беленде”. (4, 31)
Бер ?к вакытта “К?л?п?шче кыз” повесте Г. Исхакыйны? кил?ч?к и?ат й?зен билгел?г?н ?с?рг? ?верелде. Ч?нки алга таба аны? и?атында татар д?нясында милл?т яш?ешен? ??м язмышына куркыныч янаучы “чуанлы”, авыру к?ренешл?рне ачу т?п максатка ?верел?. Моны “К?л?п?шче кыз”дан со? язылган “Тел?нче кыз” повестенда (1908) да ачык тоярга м?мкин.
М?гъриф?тчел?рне? идеал хатын – кыз образы.
?йтерг? кир?к, “Тел?нче кыз”да тиешле т?рбия алу м?съ?л?сен яктыртуда шактый аермалык сизел?. ?г?р Кам?р акыл ?итм?? аркасында ф?хешлек юлына басса, икенче ?с?р героинясы С?гад?тне ?леге адымга тормыш ?зе м??б?р ит?.
Ачлыктан качып, С?гад?т ?тисе Ш?рип абзый ??м ?нисе Х?сни?амал апа бел?н барлы-юклы м?лк?тл?рен очсызга гына сатып ш???рг? к?чеп кил? ??м бераздан ?тисе-?нисе ?леп китк?ч, ул чит ?ирд? беръялгызы торып кала. Ачлык ятим калган кызны байларга барып тел?неп й?рерг? м??б?р ит?. Шулай тел?неп й?рг?н к?нн?рне? берсенд? С?гад?т Габдулла бай кулына эл?г? ??м ?зене? с?гад?тлегенн?н м?хр?м кала. Героены? ?хлак й?зен? аеруча игътибар биреп, автор аны болай характерлый: “Потомственный почетный гражданин Габдулла ?мирханович с?лам?т иде, ягъни ?исм?н ?ич авырмый, ?ичбер ?иренд? х?ст?лек гал?м?те сизми иде, ?мма рухани Габдулла яис? Габдулла ?ф?нде, ягъни в??дан иясе, оятлы Габдулла ?нисене? имие бел?н т?рбия кыла, х?зер м?др?с?д?н чыгып, дустиш кушылгач, б?тенл?й ?и?елеп куелган иде”.(2, 76)
Рухи яктан “киселг?н, корыган агач”ка ?верелг?н Габдулла С?гад?тне д? ?зен? ошаган башка тел?нче кызлар кебек ?к, бары “хисмани кир?кл?рен тутырыр ?чен ген?” сайлап ала. Авылны? ерактан кил? торган ?хлакый нормалары кысаларында т?рбиял?нг?н С?гад?т, табигый, ачлыктан Габдулла байны? ?енси тел?кл?рен кан?гатьл?ндер? чарасына ?верел?ен бик авыр кабул ит?.
Героиняны? моннан со?гы уй-кичерешл?рен язучы т?эсирле детальл?р ярд?менд? чагылдыра. ?йтик, т?нл? Габдулла бай яныннан урамга чыккач, к?кт?ге Ай а?а: “Син анда вакытта мин кеше к?зен? к?ренерг? оялган идем, мен? син чыкты?, мин д? болыт астыннан чыктым!” – диг?н кебек була.(1, 68)
Кыскасы, ятим кыз булып, ач-ялангач калу С?гад?тне ?лм?с ?чен ?леге адымга барырга м??б?р итс? д?, аны? рухы, табигате андый яш?? р?вешен кабул ит? алмый. Шунлыктан ф?хешлек сазына керс? д?, героиня к??еле бел?н саф булып кала.
Героиняны? тормыш пычраклары бел?н пычранудан саклый торган сакчысы хасил була ??м ул героиняны рухи-?хлакый пычранудан саклый кебек. Аны? мен? шундый керл?н?е шифалы т?эсир ит?, ул аны рухи яктан д?валый шикелле.
Бу йогынтыны беренчел?рд?н булып Габдулла ?зенд? татый. Байны? “в??даны фали? з?хм?тенн?н бераз уяна башлады”. Ул С?гад?тне фахешханл?рд?н зли башлый, тапкач, ?зе м?сх?р? итк?н кызга ?йл?н?.
С?гад?т т? милл?т хадимн?ре бел?н аралашып, дуслашып яши башлый. Алар героиняны? к?зен ача, д?ньяга карашларын ?зг?рт?л?р, фикри ??м рухи ??х?тенн?н нык ?стер?л?р. Ул кешелекле, юмарт, милл?тп?рв?р бер ханым булып ?сеп ?ит?. С?гад?т урысча укырга тотына, гимназияне? д?ртенче сыйныфына имтихан тота.
“Тел?нче кызы”н башкача, Лев Толстой романыны? исеме бел?н “Я?адан туу” дип атарга м?мкин булыр иде. Ч?нки анда кешене? в??дан газабы, ?хлакый т??б?се аша “я?адан тууы” сур?тл?н?.
?с?р ахырында героиняны? тагын зуррак белем алырга тел?п Петербургка кит?е Гаяз Исхакый ??м аны? фикерд?ш геройлары тарафыннан югары б?ял?н?. Ч?нки алар С?гад?тк? м?гъриф?тчел?рне? к?пт?нге хыялларын тормышка ашырырга алынган татар хатыны итеп карыйлар.
С?з монда а?-белем алып, халыкка хезм?т ит? юлына баскан татар хатыны идеалы турында бара. Шушы идеалны а?лау ??м аны гам?лг? ашырырга алыну героиняны? ?зен? д? нык т?эсир ит?: С?гад?т ?зен к?пл?рг? ипт?ш булырлык кеше итеп тоя башлый.
С?гад?тт?ге модый ?зг?решл?р ?с?рд? якташыбызны? фикерд?ш геройлары к??елен? бик хуш кил?. Ч?нки героиня аларны? к?пт?нге хатын-кыз идеалын тормышка ашыра.
С?гад?тне? гаил? читлегенн?н чыгып, ??мгыятьчел затка ?верел?ен, ягъни ирг? ген? хезм?т ит?д?н халыкка, милл?тк? хезм?т ит?г? ??м шушы максатта Петербургка укырга кит?ен? символик м?гън? биреп, Мансур героиняны? бу адымын “кояшка таба” юл алуы дип б?яли.
Шулай итеп, “Тел?нче кызы”нда татар ?д?биятында XIX гасырдан м?гъриф?тчел?р к?т?р? башлаган хатын-кыз идеалы м?съ?л?се заманча я?артып яктыртылды. М?гъл?м ки, к?п кен? очракларда
(Г. Ибра?имовны? “Татар хатыны нил?р к?рми”) татар хатын-кызыны? гаил? яки иске гореф-гад?тл?р из?енн?н арынып, ш?хси азатлыкка иреш?е турында барды яис? шушы н?рс? идеал итеп к?т?релде.
Г. Исхакый ис? х?зер ?леге идеалны и?тимагый эчт?лек бел?н баета. Икенче т?рле ?йтк?нд?, ул С?гад?тне? азат, ирекле булуын да, ш?хес булуын да, XX й?з башында татар д?ньясында берм?-бер к?ч?еп китк?н гомуммилли максатлар бел?н яш?? идеясына да хезм?т ит?ен тели. Шул ук вакытта я?а гасыр башында ?леге тел?кне? инде коры хыял гына булмавы, б?лки я?а реаль тормышта к?пмедер нигез д? булуын ?йтерг? кир?к. Ч?нки бу вакытта татар д?ньясында и?тимагый а?лы, халыкка хезм?т ит? юлына баскан хатын-кызлар п?йда була башлый.
З?л?йха – Милл?т Анасы
Еллар ?т?, Г. Исхакыйны? тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милл?т язмышы бел?н берг? язучыны? и?атында алдынгы булып кала.(3, 123)
Аны? беренче ?с?рл?ренд? хатын-кыз образы м?гъриф?т бел?н б?йле булса, 1911 елда чыккан “З?л?йха” трагедиясенд? хатын-кыз образына б?т?н т?с кер?. Язучыны? хатын-кыз образы ир-атлар бел?н бер даир?г? баса ??м хокукы буенча ир-аттан калышмый. Г. Исхакыйга кад?р милл?т ка?арманы дип ир – атка гына ?йт?е м?мкин булган.
? “З?л?йха” трагедиясенд? без б?тенл?й башка к?ренешк? тап булабыз. Бу ?с?рд? З?л?йха образы –?ыелма образ – татар халкыны? анасы итеп бирел?.
?с?рд? сур?тл?нг?н вакыйга XIX гасырны? 60 нчы елларында Казан губернасында бара. З?л?йханы иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р, исемен русчага алыштыралар, ? ирен Себерг? с?р?л?р. Исерек ирен агулап ?терг?не ?чен, З?л?йха унсигез ел т?рм?д? була. Л?кин кайда гына булса да, ул ?з динен? тугрылыклы булып кала: вакытында намазын укый, уразасын тота. Авыр газаплардан со? ?л?р алдыннан ул балалары бел?н к?реш?, урыстан туган улыны? да исламга кайтуын к?реп, тыныч к??ел бел?н м??гелек д?ньяга к?ч?.
Автор З?л?йха образында татар милл?те кичерг?н трагедияне сур?тли. З?л?йха кебек к?чле рухлы Милл?т Аналары булганда милл?тне? яш?ешен? ышанычын белдер?.
Чукындыру объекты итеп татар анасыны? алынуы да очраклы т?гел, б?лки авторны? идея максаты бел?н б?йл?нг?н. Эш шунда: пьесада З?л?йха образына ки? идея-ф?лс?фи м?гън? й?кл?н?, ягъни ул милл?т анасы итеп карала. Н?ти??д?, бу татар анасын чукындыру б?тен милл?тне чукындыру м?гън?сен ала.
Автор бу имансыз гам?лне героиняны? рухи-?хлакый асылын сынау чарасы итеп т? карый. Д?рест?н д?, чукындыру З?л?йха ?чен бик авыр сынауга ?верел?. Иренн?н, балаларыннан, карт анасыннан к?чл?п аерып алып китк?ч, аны монастырьга ябалар, чукындырып, рус мужигына хатынлыкка бир?л?р. ?мма бу хатын заманына тугрылыклы булып кала. Гаять авыр шартларда да динен, иманын саклаудагы батырлыгы ?чен Ходай тарафыннан шулай югары б?ял?нг?н м?селман хадиме булуы бел?н берг?, Исхакый З?л?йханы изге к??елле ир хатыны итеп ??м балалар анасы итеп т? к?рс?т?.
Кыскасы, З?л?йханы халык язмышын кичерг?н милл?т анасы итеп карарга алынып, Исхакый аны? мондый вазифасын беренче чиратта милли рух ??м халыкны? нигезен т?шкил итк?н дини иманны саклаучы ??м гаил?не? таянычы булуында к?р?.
Алга таба ?дип шулай да кешене? ш?хси яш?ешен? игътибарын арттыра ??м биред? мо?а кад?р ничектер ?д?биятта к?ренм?г?н моментларны яки м?съ?л?л?рне к?заллый. Ул аеруча ш?хси б?хет м?съ?л?сен дикъкать ит?.
Ана – б?ек исем…
Кеше яш?ешене? бу м??гелек м?съ?л?сен яктыртуда да автор ?зенч?лекле моментларны таба ??м шуларны? берсен “Остазбик?” повестенд? (1915) чагылдыра.
“Остазбик?” повесте – татар ?д?биятыны? ?зенч?лекле казанышы.
?с?рд? татар авылы хатын-кызы б?хете м?съ?л?се ?з?кк? куела. М?съ?л?не м?мкин кад?р конкрет ??м ышандырырлык итеп чагылдыру ?чен, язучы ?з героинясы С?гыйд?не шул вакыттагы татар авылыны? шактый б?ртекл?п с?р?тл?нг?н мохитенд? к?рс?т?.
К?пл?рнеке кебек, инде ?итлекк?н кыз С?гыйд?не? д? и? зур хыялы р?тлер?к кешег? кия?г? чыгу булгач, ?с?рд? шушы гам?л к?негелг?н рухта, б?тен йолаларын саклап, ?итдиен – юморын берг? кушып к?рс?тел?. Кия?г? чыгу вакыты ?итк?ч, мулла кызы С?гыйд?не д? хатынлыкка сорап кил?л?р. ??м гаил? С?гыйд?не? ?тисен? бик хуш килг?н ерактагы бер авылны? я?а яшь мулласында туктала. Шуннан т?земсезлек бел?н в?гъд? ителг?н кия?не к?т? кит?. С?гыйд? ?зене? кия? мулласын к??еленн?н яратканнан – ярата бара ??м аннан башка тора алмас д?р???г? ?ит?.
Шушы б?хетенн?н ул ?зене?, тир?-юньд? м?рт?б?ле х?зр?т кызыны?, каената йортында “хезм?тчед?р ашата торган, сарыклар карый торган, сыерлар сава торган, карт бел?н карчык комганнарыннан ?ылы суны бушатмый торган асрау”га ?верел?ен д? сизми кала. Бу аяныч х?лд?н аны атасы коткара, авылдашлар бел?н берг? яшь муллага йорт салып бир?л?р. Моннан со? Гаяз Исхакый С?гыйд? бел?н Вахид мулланы? тату гына яш?п кит?л?рен т?фсилли.
Аларны? бер-берсен яратып, муллалык ??м остазбик?лек хезм?тенн?н ямь в? т?м табып яш??л?рен к?рс?т?г? дикъкать игътибар бирел?. ?мма бераздан С?гыйд? чын б?хетле булу ?чен болар гына ?итм?г?нлеген а?лый. Гаил?д? бала булмау аны бик газаплый. Героиня к??еле бел?н бала кир?клеген сиз?.
Бер к?нне мулла ш???рг? кит?, ?мма билгел?г?н вакытка кайтып ?ит? алмый . Аны к?тк?нд? С?гыйд?: “Ул ?лс??.. Минем кемем кала?! Ул б?тенл?й минн?н югаламы?.. ?й бер угылым булса иде!..” – дип уйлый башлый. “Шул с?з б?тен й?р?ген? кереп утырып, а?арда мо?ача ?ичбер булмаган бер ку?т бел?н баласы буласы кил? – ?зене? угылын к?р?се кил? д?ртен тудырды”.(5, 125)
Героиняны? кин?т кен? хасил булган, бала с?ю хисен автор алга таба С?гыйд?не? ?з баласын булдыру тел?ген тормышка ашырырга омтылуын да табигый т?ст? ??м шактый иркенл?п тасвирлый. ?с?рг? к?з салыйк. С?гыйд? бел?н Вахид мулла т?рбияг? бала алалар, ?мма бу адым у?ышсыз була. Бала урлый башлый ??м алар аны кире бирерг? м??б?р булалар. Бу да Героиняны? ?анын телг?ли.
Бер заман остазбик?л?р бел?н бер очрашуда берсе а?а: “Ирне? ?гие юк,” – дип ?йт?. С?гыйд? с?йг?н ирен? хыян?т ит? турында б?тенл?й д? уйлый алмый. Бу адым аны? ?чен ?лем бел?н бер. Озак газапланудан со?, эчке каршылыкларны ?и?еп, ирене? н?сел ?ебен ?зм?с ?чен (дим?к милл?тне д?вам ит?р ?чен) С?гыйд? барысын да уйлап, ?лч?п, “Хатыннарны? д? ?гие юк!” – дип, с?йг?нен тагын бер хатын алырга м??б?р ит?. Шул адымы бел?н Г. Исхакый хатын-кыз образын идеаллаштыра: тормышта бит с?йг?не?не, ятагы?ны чит кеше бел?н б?леш?се? килми.
С?гыйд?не? кичерешл?рен автор шулай тасвирлый: “… Галим?не? тетм?сен тетк?л?м?кче, из?ен ?зм?кче булды. Ул бит барысы ?чен хурланды, мыскыл ител?енн?н, х?зр?тенн?н мыскыл ител?енн?н янды, к?енде. Аны? к?зенн?н елгалап яшь, кайнар яшь агарга, хурланган, мыскыл ителг?н й?р?кт?н кайнап чыккан яшь агарга тотынды”.
Л?кин, шул ачы уйлардан ул бик тиз котыла. Аны булачак балага м?хабб?т “коткара”. Мине С?гыйд?не? бала т?рбиял?? ?чен саф, чиста м?х?бб?тен кызганмавы сокландыра. К?пме т?землелек, сабырлык бу хатын-кызда!
Бу ?с?р хатын кызны? б?еклеген? ышандыра. Ирексезд?н, ?ади Такташны? шигьри юллары иск? теш?:
Ана –
Б?ек исем! Н?рс? ?ит? ана булуга!
Хатыннарны? б?тен матурлыгы,
Б?тен к?рке ана булуда!
Чыннан да, хатын-кыз бу д?ньяга “ана” буларак кил?. ??м бу Аллахы Т?гал? тарафыннан а?а й?кл?нелг?н вазифа, хатын-кызны? яш?? м?гън?сен? ?верел?. С?гыйд? д? бу с?зл?рне тиешенч? а?лый ??м шуны? бел?н д? укучыны ?сир ит?.
Вахид бу б?ек ?анлы хатынны? “падиша? кебек б?еклеген? сыгыныр ?чен, тиз-тиз каршы барып, к??еленн?н аны? алдында тезл?н?”.
?с?р ахырында алар тату гаил?д? балалар т?рбиялил?р. “Тапкан ана т?гел, баккан ана”, – дип ?йтк?нн?р борынгылар. С?гыйд? очрагында да шулай ук. Вахид бел?н Галим? балалары аны Ана буларак кабул ит?л?р ??м, д?рест?н д?, бу б?хет м?х?бб?т бел?н бер. ?мма героиня м?х?бб?тен корбан итте дип ?йт? д?рес булмас, ми?а калса. Вахид ??рвакыт “?зен бер хатынлы итеп хис итте; бер хатынлы иттереп уйлады; бер хатынлы иттереп торды”. Аларны? м?х?бб?те к?ч?йде ген?.
С?гыйд?не? шушы р?вешле ?з хыялына иреш?е шактый катлаулы т?с алуын сур?тл??, ?с?рне? стиль табигатен? д? эз сала. Геройларны? к??ел д?ньясын, каршылыклы уй-кичерешл?рен ачуга игърын арттыру Исхакыйны? ?с?рл?рене? кайберл?рен? хас публицистик рухлы хик?ял??д?н бераз читл?ш?г?, психологик анализны к?ч?йт?г? китерг?н. ?леге уй-кичерешл?рне укучыга т?эсирлек итеп г??д?л?ндер? ?чен, автор ??рт?рле чагыштырулардан, контраст буяулардан актив файдалана.
Кеше б?хетен гаил? б?хете бел?н б?йл?п карап, Исхакый бу ?лк?д? уйлану-эзл?н?л?рен алга таба да д?вам ит?.
Йомгаклау
Мен?, кыскача, Г. Исхакыйны? 4 ?с?ренд?ге хатын-кыз образларына к?з?т? ясалды. Аны? хатын-кызлары т?рле яктан тасвирланды. Аларны? у?ай яклары да, тиск?ре яклары да ассызыклап ?телде.
“К?л?п?шче кыз” – чынлыкта, реаль ?с?р. Андагы фа?ига бернинди ?д?би метод ярд?менд? “биз?лми”. Бала й?р?кле Кам?р тормыш т?бен? т?г?р?де. Чыгу юлын таба алмыйча, ахыр чикт? зур фа?ига бел?н м??гелек йортка китеп т? бара. Бу ?с?рд? идеал хатын-кызыны? сыйфатлары да юктыр, м?гаен.
Г. Исхакый татар ?хлагына ?теп кер? башлаган инкыйраз к?ренешл?рен – ?енси азгынлыкны, гамьсезлекне, битарафлыкны, фахиш?челекне фаш ит? ??м ?сеп кил?че яшь буынны мондый яманлыклардан ??м пычраклыклардан нык сакланырга чакыра.
Кам?р кебек тормыш т?бен? т?г?р?г?н С?гад?т т? (“Тел?нче кызы”) авыр язмышлы була. Ул, беренчед?н, ятим кала, икенчед?н, ?зене? к?нен ?зе к?рерг? м??б?р була ??м, и? аянычы, кыз алдана.
?мма “Кам?р кеби булмады” шул С?гад?т, бала й?р?кле кыз м?гъриф?тк? тартыла башлый ??м шуны? бел?н бу тормыш т?бенн?н к?т?релеп халыкка хезм?т ит?. С?з инде фахиш? ?анлы хатын-кыз турында т?гел. ? а? белеп алып, тормыш баткаклыгыннын чыгарга ?зенд? к?ч тапкан, татар хатыны идеалы турында бара.
Еллар ?т?, Г. Исхакыйны? тормышка карашлары ныгый. Хатын-кыз темасы милл?т язмышы бел?н берг? язучыны? и?атында алдынгы тема булып кала.
?лб?тт?, хатын-кыз образы да бераз ?зг?решл?р кичер?. А?а инде милл?т анасы – З?л?йханы? сыйфатлары к?ч?. Бу гади ген? хатын егерме биш ел буена х?л?л иренн?н, балаларыннан, сукыр анасыннан, аерылып тора, газаплы сынаулар аша ?теп, ?з заманына тугрылыклы булып кала алуын прозаик дини-мифологик образлар ярд?менд? бик югары б?яли.
Кыскасы, З?л?йханы халык язмышын кичерг?н милл?т анасы итеп карарга алынып, Исхакый аны? мондый вазифасын беренче чиратта милли рух ??м халыкны? нигезен т?шкил итк?н дини иманны саклаучы ??м гаил?не? таянычы булуында к?р?.
“Остазбик?” ?с?ренд? хатын-кыз образына м?р???гать итик. ?с?рне уку барышында ук, бу образ сине ?сир ит?, син, ирексезд?н, аны? колына ?йл?н?се?. Аны? кылган гам?лл?рен? сокланасы?.
“Б?ек т? син, матур да син, татар кызы!” – диг?н юлларны? чын м?гън?сенд? Остазбик?г? туры кил?ен? инанасы?. ?лб?тт?, монда с?з С?гыйд?не? тышкы матурлыгы турында т?гел, ? эчке д?ньсыны? матурлыгы, рухи байлагы турында барадыр дип уйлыйм.
Мине С?гыйд?не? бала “к?р?”, аны т?рбиял?? ?чен ?зене? саф, чиста м?х?бб?тен д? кызганмавы сокландырды. ?лб?тт?, Остазбик? “ана булу б?хетен? иреш?”. Л?кин бу б?хетк? иреш? ?чен бик к?п икел?н?л?р аша ?т?рг? туры кил? а?а. К?пме яшь т?гел?.
“Минеке ген? ул!” – диг?н уй аны? тнычлыгын ала. Шулай да, ул ?зенд? ихтыяр к?че табып, бу фикер бел?н ризалаша. К?пме т?землелек, сабырлык бу хатын-кызда! ?лб?тт?, барысы да туачак бала хакына, ч?нки бала – С?гыйд?не? кил?ч?кк? ?мете д?, тормышыны? м?гън?се д?!
Хезм?тем? н?ти?? ясап, мин, гади укучы, Гаяз Исхакый ?с?рл?рен? нигезл?неп, татар хатын-кызыны? идеал образын мен? шулай к?з алдыма китер?м:
“К?л?п?шче кыз”ыннан Кам?р кебек саф, чиста к??елле
+
“Тел?нче кыз”ыннан С?гад?т кебек м?гъриф?тче, азатлыкка омтылышлы
+
“З?л?йха” героинясы кебек сабыр, рухи яктан к?чле, динг? тугрылыклы
+
“Остазбик?” кебек, б?ек, с?гад?т, ?. Такташны? чын “анасы”
=
Г. Исхакыйны? идеал хатын-кыз образы.
Кулланылган ?д?бият
Гайнанова Лена. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998
Гайнанова Лена. Гаяз Исхакый. Зиндан. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1991
Мусин Фл?н. Гаяз исхакый. Тормышы ??м эшч?нлеге. К.: – Татарстан Китап Н?шрияты – 1998
Мусин Фл?н. // Гаяз Исхакый. Монография. Мирас. – №2 – 1998
С?хапов ?хм?т // Милл?тне инкыйраздан коткару программсы. Мирас. – №10 -1997
С?хапов ?хм?т // Милли ка?арман. Мирас. – № 3 – 1998
Яруллина Рамил?. Гаяз исхакый. ?с?рл?р. К.: -ТаРИХ – 2002
Гаяз Исхакый и?атында яратып укыган ?с?рл?рем.
Татар ?д?биятына ?зенн?н зур ?леш кертк?н драматургларны? берсе – ?лб?тт?, Гаяз Исхакый. Ч?нки ул кечкен? чагыннан алып гомерене? со?гы минутына кад?р ?зене? берсенн?н-берсе матур булган ?с?рл?рен и?ат ит? ??м, шул р?вешле, татар ?д?биятын ?стер?. Х?тта тормышны? авыр сынаулары да аны с?ндерми, ? д?рл?теп яндыра гына. Ул ?зене? ?с?рл?ре бел?н яши ??м, халыкка ?иткереп, аларны уйландырырга м??б?р ит?. Гаяз Исхакый, ?зене? бастырылып чыккан язмалары ?чен, патша тарафыннан бернич? тапкыр т?рм?г? утыртыла, с?ргенг? ?иб?рел?. Л?кин ул, берниг? д? карамастан, к?чле рухлы, т?земле, чыдам кеше була ??м аны? бу к?рк?м сыйфатлары мактауга лаеклы. Аны? и?аты ки? кырлы, бай фикерле, я?алыклар бел?н я?артылган.
?з ?с?рл?ренд? ул ??р чор ?чен актуаль булган темаларны яктырта, ?зен? ген? хас булган уй-фикерл?рен яза.
Гаяз Исхакый “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, милл?т, т?рле динн?р проблемасын к?т?р?. ?с?рд? ул т?п геройлар итеп Ш?мсетдинне ??м Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н, Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?т? бел?н, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын була. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Алар ?зл?рене? ялларын да берг? ?тк?р?л?р, чит илл?рне д? Ш?мсетдин Анна бел?н к?р?. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шушы вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Ул анда бик к?п татар кызлары бел?н таныша. Аннаны онытырга тел?ге булса да, ул ??рбер кызда да анда булган сыйфатларны к?рерг? тели. ? шул вакытта Анна Ш?мсетдинг? хатлар яза, фотосур?тл?рен ?иб?р?. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул ?з дине бет?ен тоя.
Берниг? д? карамастан, Ш?мсетдин Анна бел?н яш?вен д?вам ит?. К??еленн?н ?зен кайчан да булса балаларымны татар дине бел?н таныштырырмын дип юата. Л?кин ул Ш?мсетдинне? хыялы гына булып калыр, минемч?, ч?нки ул б?ген эшли аласы эшен гел икенче к?нг? калдыра.
Гаяз Исхакый бу ?с?рд? катнаш никахлар проблемасын к?т?р? ??м милл?тне? бет?ен д? шуларда к?р?. ?с?рда язучы Аннаны г?епл?ми, ч?нки аны? ?чен д? ?з милл?те кадерле. Минем уйлавымча, бу ?с?рд? к?чле м?х?бб?т хисл?ре юк, ч?нки алар бер-берсен яратмыйлар, аларга берг? яш?? у?айлы гына.
Яратып укыган ?с?рл?ремне? берсе – “?ч хатын бел?н тормыш”. ?леге ?с?ренд? Гаяз Исхакый гаил? проблемаларын, хаксызлыкны ??м начар кешел?рне? башкаларга йогынтысын к?рс?т?.
Бу ?с?рне? т?п герое – Казан бае К?рим. Гаяз Исхакый аны надан, кыланчык, бер кайгысыз бай малае итеп к?рс?т?. Л?кин а?а да карамастан, аны? хатыны ?сма акыллы, сабыр, эшк? у?ган хатын була. Вакытлар ?т? бел?н, К?рим икенче хатын алырга була ??м М?рьямг? ?йл?н?. М?рьям ?з гомер юлында бик к?п бозыклыклар кылган хатын була. К?рим ике хатын бел?н ген? чикл?нми, б?лгенлекк? т?шк?н гаил?д?н,м??б?р итеп, Сорур исемле кызны хатынлыкка ала. Л?кин ?йд? тынычлык булсын ?чен акыл кир?к, монда инде акчалар бел?н ген? х?л итеп булмый. ? К?рим ,белг?небезч?,надан була, ул ?з ?енд? т?ртип урнаштыра алмый. Бу ?йд? барысына да баш булып М?рьям тора. М?рьям барысын да кимсет?, ??берли, х?тта кул к?т?рерг? д? читенсенми.
К?рим моны к?рс? д? берн?рс? д? эшли алмый. Бу ?йд? тынычлыкны? ни ик?нен д? оныталар ??м бер – берсе бел?н талашып яшил?р. К?римне яратып кия?г? чыккан ?сма гына аны яратуын д?вам ит?. Озак та ?тми, К?рим б?лгенлекк? т?ш?. Моны белеп алган М?рьям качу ягын карый ??м калган байлыкларны алып кача. ? Сорурны кире ?ти-?нисе янына кайтаралар. ?сма гына барысын да кичереп К?рим бел?н кала. К?рим бик нык авырып китк?ч т?, ?сма аны терелтер ?чен б?тен к?чен куя. К?рим вафат була, л?кин вафат булыр алдыннан ул ?зене? барлык хаталарын да таный ??м ?сма алдында гафу ?тен?. ?сма аны, ?лб?тт?, кичер?.
Гаяз Исхакый бу ?с?рд? якыннарны? кадерен белерг? ?нди. Акыл бел?н эш ит?рг? куша. Ул ??н?алларны? к?бесен М?рьям аркасында ик?нен к?рс?т?. Моны? бел?н автор начар кешел?рне? башкаларга т?эсирен к?рс?т?. ?с?рд? К?рим д? ?з хаталарын таный ??м гафу ?тенеп тормыштан кит?.
Гаяз Исхакый – зур талант иясе. Аны? ??рбер ?с?ренд? бик зур м?гън? ята. Бу ?с?рл?р – барлык укучыларга да рухи азык. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта торган . Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, б?генге к?нд? д? язучыларны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. ? инде аны? с?хн?д? уйналган ?с?рл?рен карап, кешел?р беркайчан да тир?н уй-кичерешл?рсез таралмыйлар. Аны? ?с?рл?ре буенча куелган спектакльне караган ??р кеше к??еленд? ирексезд?н ?з телен?, ?з милл?тен?, ?з динен? соклану тел?ге уяна. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип.Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдыра.
Кереш с?з
Бар уем кичен – к?ндезен
сезне? хакта, милл?тем;
Саулыгы? – минем саулык,
авыруы? – минем авыруым.
Г.Тукай
Октябрь революциясен, большевиклар идеологиясен кабул ит? алмаган бик к?п атаклы ш?хесл?рнен кайберл?ре, Ватаннарын калдырып, чит илг? кит?рг? м??б?р була. Туган илл?ренд? калучыларны? к?бесе т?рм?л?рд?, с?ргенн?рд? юкка чыгарыла. Тоталитар режим тарафыннан алар 70 ел буена хаксыз р?вешт? «халык дошманы» булып кала, ?д?бият, с?нгать м?йданыннан, рухи тормыштан алып ташлана. Тик сикс?ненче еллардан башланган с?яси-рухи ?зг?решл?р н?ти??сенд? ген? ?д?биятны? ?тк?н юлына я?ача караш формалаша.
Со?гы елларда исемн?ре ??м и?атлары туган илен? ?йл?неп кайткан зыялылар арасында Гаяз Исхакый исеме аеруча м??им урын алып тора. Т?рек-татар халыклар азатлыгы, матур тормышы ??м социаль тигезлеге ?чен гомерене? алтмыш елын багышлаган бу олуг ш?хес татар тарихында тир?н эз калдырган. Г.Исхакыйнын милл?т язмышы ?чен к?р?ше язучы, м?х?ррир ??м с?яс?тче буларак эшч?нлегенд? т?п максат булып тора.
Гаяз Исхакый ?дип буларак — кырык биш хик?я, роман ??м с?хн? ?с?ре бел?н Казан татарлары ?д?бияты тарихыны? алтын чорын барлыкка китер?чел?рне? беренчел?ренн?н. XX й?з башында ?дипне? и?аты Г.Тукай, Г.Ибра?имов, Ф.?мирханнар йолдызлыгында и? югары биеклект? тора. Аны? и?атын ?з заманында тир?н тикшерг?н ?д?бият белгече Фл?н Мусин «Г.Исхакыйны? и?аты, к?р?ше ??м хыяллары безне? ?чен рухи к?ч чыганагы булып тора»1, – дип язган. Гаяз Исхакый – б?ек ?дип. Ул ?з кал?ме бел?н к?чле! Гаяз Исхакый безг? еллар ?теп т? югалмас, алтыннарга ти? зур мирас калдырган.
1 Фл?н Мусин. Гаяз Исхакый, 180 бит
Т?п ?леш
1 б?лек
Тормыш юлы
Гаяз Исхакыйны? д?ньяга ??м ?д?биятка кил?е ХIХ й?зне? икенче яртысыннан татар х?ятында башланган я?арыш бел?н б?йл?нг?н кебек. “Мин 1878 нче елда иске стиль бел?н февральне? 10 сында (я?а стиль бел?н 23 февраль ) ?омга к?н кояш чыкканда Яуширм? авылында д?ньяга килг?нмен”,1 – дип иск? ала ?зене? туган вакытын Г.Исхакый. ?тисе Гыйла?етдин – заманы ?чен абруйлы дин ??еле – мулла була. Зир?к ??м белемг? омтылышлы булган М?х?мм?тгаяз бик яшьли (5 яшьт? ) укырга ?йр?н?. Башлангыч белемне Яуширм? м?кт?бенд? алганнан со? ул Чистайда, Казанны? К?л буе, ?мирхановлар м?др?с?сенд? укый. 1898 нче елда Оребургны? “Х?с?ения” м?др?с?сенд? м?галлим, 1903 нче елда туган авылы м?четенд? мулла, “Та? йолдызы”, “Тавыш” газеталары редакциясенд? хезм?тк?р булып эшли.
Г.Исхакый, д?ньяны тир?н а?лап бел?че ?дип, с?яси фикерл?ре ?чен, 1906 ??м 1907 нче елларда патша тарафыннан кулга алына, ?ч елга х?кем ителеп, с?ргенг? ?иб?рел?. ?мма ул 1908 нче елны? ??енд? с?ргенн?н качып, Петербургка кил?, бераздан Т?ркияг? качып кит?. Шуннан со?гы тормышы кабат Р?с?й, чит илл?р – Харбин, Париж, Берлин, Варшава, Анкара, Истанбул ш???рл?ре бел?н б?йле. Ул Ерак К?нчыгышта яш??че татарларны “Идел-Урал” б?йсезлек х?р?к?тен? тупларга омтыла. Берлинда “Я?а милли юл”, Кытайда “Милли байрак” газета-журналларына нигез сала.
Гаяз Исхакый 1954 нче елны? 22 июленд? Анкарада вафат була. ?зене? васыяте буенча Истанбулда ?дерн?капы зиратында к?мелг?н.
1 Фл?н Мусин. Гаяз Исхакый, 10 бит
2 б?лек
М?кт?пт? Г.Исхакый и?аты бел?н танышу
2.1.Г.Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се, аны? ?д?би мирасы – чын м?гън?сенд?, рухи байлык. Кайсы гына ?с?рен алсак та, аларда тормыш ф?лс?ф?се ярылып ята, кешене? и? матур рухи сыйфатлары мактала. Аны? ?с?рл?ре кешене т?рбияли, ?хлакый яктан ныгыта. Х?зерге заман кешел?ре ?чен д? Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре актуаль, ч?нки язучыны? т?п темалары булып катнаш никахлар, дорфалык, т?ртипсезлек, милл?тне? бет?е, искелек бел?н я?алык к?р?ше тора. ? Гаяз Исхакый бу проблемаларны инде к?пт?н к?рг?н ??м мо?а битараф кала алмаган. Шу?а к?р? д? алга таба санап кител?ч?к ?с?рл?рне? м?кт?п программасына кертел?ен бик урынлы дип саныйм.
2.2.Татарстан Республикасы М?гариф ??м ф?н министрлыгы тарафыннан т?къдим ителг?н “Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен) буенча Гаяз Исхакыйны? т?б?нд?ге ?с?рл?ре ?йр?нел?:
5 нче сыйныф: “К???л читек” хик?ясе;1
8 нче сыйныф: “С?нн?тче бабай” повесте (?зек);2
9 нчы сыйныф: “?ан Баевич” комедиясе. Д?рест?н тыш уку ?чен “З?л?йха” ?с?ре.3
10 нчы сыйныф: “Ул ?ле ?йл?нм?г?н” ?с?ре (?зекл?р). Д?рест?н тыш уку ?чен “К?л?п?шче кыз” ?с?ре.4
Мин, башлангыч сыйныф укытучысы буларак, Г. Исхакый ?с?рл?рен балаларга башлангыч сыйныфлардан ук т?къдим ит? зарур ик?нен ?йтеп ?т?р идем. М?с?л?н, “К???л читек”, “Калуш” хик?ял?рен уку файдалы ??м кызыклы булыр иде дип уйлыйм.
1“Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен), 85 бит
2 Шунда ук, 95 бит
3 Шунда ук, 98,100 бит
4 Шунда ук, 102, 103 бит
3 б?лек
Балалар ?д?биятындагы эшч?нлеге.
?д?биятка шактый ирт? килг?н Г. Исхакый балалар ?д?бияты ?чен матур ?рн?кл?р бирерг?, чын с?нгать ?с?рл?ре тудырырга ?лгерг?н. Аны? “К???л читек”, “Калуш” хик?ял?рен, “С?нн?тче бабай” повестын балалар бик яратып, кызысынып укыйлар.
“К???л читек ” хик?ясене? сюжеты бик гади. Биред? кечкен? бала – ?хмадулла м?хд?мне? гает б?йр?ме ?чен тегелг?н милли читек бел?н б?йл?нешле хис-кичерешл?ре тасвирлана. ?тисе малаена читек алып кайтырга в?гъд? ит?. Н?ти??д?, бала бик т?земсезл?неп б?йр?мне ??м к???л читекне к?т? башлый. ?мма бу хыяллар тормышка ашмый, читек б?йр?мг? тегелеп бетми – корымга буялып я?артылган иске читек а?а кимсен?, к??ел газабы ??м ипт?шл?ре алдында у?айсызлану хисл?ре ген? китер?.
Сюжет ?стерелешенд? Г.Исхакый бала булып фикер й?рт?: баштарак читекне к?т? бел?н б?йле хисл?р, Ми?легали ??м башка дусларына читекне к?рс?теп балаларча мактану, малайларны? “?бисене? башмагын киг?н” с?зл?ренн?н со?гы кичерешл?р ?зг?реше, финал – болар барысы да н?къ мен? балалар психологиясен а?лап-белеп язылганнар.
Минем уйлавымча, “К???л читек ” хик?ясе, т?рбияви яктан, зурлар ?чен д? ???миятле: биред? бала ??м ?лк?нн?р арасындагы ?зара м?н?с?б?т тир?н яктыртылган. ?лк?нн?рне? бала к??елен а?лап бетерм?ве аерым очракларда бала ?чен зур фа?ига да тудырырга м?мкин бит. Бала к??елен, аны? нечк?лекл?рен тоемлый бел? – безд?н, ?лк?нн?рд?н, зур осталык, игътибар тал?п ит?.
4 б?лек
Программа буенча ?лк?н сыйныфларда ?йр?нел? торган ?с?рл?р
4.1. “С?нн?тче бабай” повесты 1911 елда Истанбулда язылган. Беренче м?рт?б? 8 томлык ?срл?р ?ыелмасыны? икенче томында “Ш?керт бабай” хик?ясе бел?н берлект? 1912 елда басылган. Бу повесть балалар ?чен татар авылына хас милли биз?кл?рне, гореф-гад?тл?рне белеп, тормышчан итеп тасвирлавы ??м халыкчанлыгы бел?н кадерле.
Исеме д? инде к?пт?н онытылган, (? аны? исеме Корбанколый була), яше д? билгесез С?нн?тче бабай – балалар ??м авыл халкы ?чен д? ?зенч?лекле ш?хес. ?зе ген? т?гел, аны? х?тта йорты да аерылып тора. Бу аерымлылыкны? сере – аны? ??н?ре, малайларны с?нн?тк? утырту ??н?ре бел?н б?йл?нг?н. Н?селе Аксак Тимерг?, М?х?мм?т гал?й?есс?ламне? ?зен? барып тоташучы С?нн?тче бабай буыннан-буынга килг?н гореф-гад?тне кадерл?п, изге итеп саклый. Хатыны Г?лй?зем ?би д? озак вакытлар аны? яртысы булып, ире изге итк?н к?п н?рс?л?рг? табынып гомер с?р?. ?мма Г?лй?зем ?би ?леменн?н со? С?нн?тче бабай йортына килг?н у?маган карчыкны? шушы кыймм?тл?рне а?ламавы т?п геройны? фа?игасен тудыра. С?лман Ф?рси п?кесе – изге с?нн?т п?кесе бел?н б?р??ге ?рчеп утырган хатынын к?р? – С?нн?тче бабайны ?лем т?ш?ген? ега. Шушы вакыйгалар, т?п персонажны? ?зе ?чен и? кадерле ?йбер – п?кене М?хд?м кулына тапшырып, “Алла ” дип гомер куюы, авторны? каберлект? ?сеп китк?н ике яшь каен турындагы с?зл?ре ??м азактан “Бер тормыш бетте, бер тормыш башланды…” фикере тир?н уйга сала. К??елд? милл?т язмышы, гореф-гад?тл?р,кыймм?тл?р турында борчу тудыра.
Хик?яд? автор “кечкен?” кешене? драмасын фа?ига д?р???сен? к?т?р?, тормышны? “вак-т?як”л?ренн?н тир?н м?гън? чыгара ??м Гоголь кебек к?з яше аша к?л?. ?с?рд?н изге йолаларга сак м?н?с?б?т, п?хт?лек ??м х?рм?т кир?клеге, шул вакытта ?йне? тоткасы хатын-кыз ик?нлеге д? ачык а?лашыла. Г.Исхакыйны? хатын-кызны шулкад?р югарылыкка к?т?р?ен а?лаудан к?зл?рг? яшьл?р кил?.
4.2. М??а?ирлект?1, гыйльми-с?яси хезм?тл?р бел?н берг?, Г.Исхакый ?д?би ?с?рл?р язуын да д?вам итк?н. Аны? бу ?с?рл?ренд? татар халкы тарихындагы т?рле проблемалар яктыртыла. 1923 нче елда язылган “?ан Баевич” комедиясенд? автор б?ген д? актуаль булган проблеманы к?т?р?: ?с?ренд? т?р?къкыйп?рв?р2 булам дип, ?зене? милли яш?ешенн?н баш тартучылардан к?л?.
4.3. Г.Исхакыйны? заманында к?п шау-шулар, б?х?сл?р тудырган, ? егерменче еллар башында хаксызга гаепл??л?рг? с?б?п булган м?ш??р ?с?ре – “З?л?йха” пьесасы 1907 нче елда Чистай т?рм?сенд? языла башлый, 1911 нче елда Истанбулда д?вам иттерел?, 1912 нче елда Петербургта т?мамлана. Автор ?зе аны драма дип атаган, л?кин к?т?релг?н проблемалар, кискен и?тимагый конфликт, геройларны? язмышы буенча ?с?р трагедия жанрына карый. Ул 1917 нче елда М?ск??д? басыла. Казанда “С?йяр” труппасы тарафыннан с?хн?г? куела. Ф.?мирхан аны “Рухани фа?ига” дип атый. Бу ?с?рг? Солтан Габ?ши музыка яза. Октябрь революциясенн?н со? “З?л?йха”ны “С?йяр” труппасы тагын к?рс?т?. Тизд?н м?ш??р ?дипк? караш ?зг?р?, “З?л?йха”, русларга каршы юн?лдерелг?н ??м ислам динен пропагандалаган пьеса дип, репертуардан т?шерел?, татар ?д?биятында и? реакцион ?с?р итеп карала башлый. Чит илл?рд? ?зешч?н драма коллективлары аны бернич? м?рт?б? куялар. ? Ватанында Г.Исхакый со?гы елларда гына (1992) я?адан с?хн?г? мен?.
“З?л?йха” – нич? й?з еллар изелеп яш?п т?, телен, динен, гореф-гад?тл?рен, милли й?зен саклап кала алган татар халкыны? аяныч х?лен ??м бер ?к вакытта рухи батырлыгын к?з алдына китереп бастырган ?с?р.
“З?л?йха” драмасында, автор ?йт?енч?, Россияд? колониаль шартларда яш?г?н татарларны? тарихында булган х?л – аларны к?чл?п чукындыру вакыйгасы ята. Ире, балалары бел?н ?йб?т кен? яш?п яткан гади бер татар хатыны З?л?йханы? иренн?н, ?ч баласыннан аерып, башта монастырьга ябылуы, со?ыннан к?чл?п урыска хатын ител?е, ят дин ??м к??елен? ятмаган гореф-гад?тл?рг? тоткын ител?е ?анны тетр?т? ??м й?р?кк? тир?н яра сала. Исерек ирен агулап ?терг?не ?чен З?л?йха унсигез ел т?рм?д? була. Л?кин ул физик кыерсытуларны т?гел, б?лки рухи ??берне, рухи богауларны авыр кичер?. “Кыйналдым, мыскыл ителдем, суктырылдым. Б?тен т?н ??заларын к?рдем. Л?кин анда (т?рм?д?) мондагы кебек, ирект?ге кебек, к??елем? каравыл куймадылар. Тел?г?нч? намазны укыдым. Тел?г?нч? рузамны тоттым”3– ди ул. Авыр газаплардан со? ?л?р алдыннан ул балалары бел?н к?реш?, урыстан туган улыны? да исламга кайтуын к?реп, тыныч к??ел бел?н м??гелекк? к?ч?. Бу ?с?ренд? Г.Исхакый З?л?йха кебек к?чле рухлы Милл?т Анасы булганда милл?тне? бетм?яч?ген?, яш?ешен? ышанычын белдер? ??м шуны укучыларга ?иткерерг? тырыша.
4.4. Г.Исхакый милл?тне бет?г? алып баручы тагын бер м?сь?л?не – катнаш никах проблемасын да ?з вакытында к?реп алган ??м аны “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” (1916) ?с?ренд? ачык сур?тл?г?н. ?с?рд? автор т?п геройлар итеп укымышлы татар егете Ш?мсетдинне ??м рус кызы Аннаны ала, бу ике герой бел?н ул бик к?п темаларны яктырта. Ш?мсетдин – авыл егете, татар авылында туып ?ск?н. ? инде еллар ?т? бел?н , Ш?мсетдин ш???рг? кит? ??м ш???р йогынтысына бирел?. Вакытлар ?тк?ч, ул ?зен? тормыш юлдашы эзли башлый. Аны? татар диненн?н булган кыз бел?н гаил? корасы кил?. Л?кин Ш?мсетдин рус милл?тенн?н булган Анна бел?н таныша. Анна хатын-кызларга хас барлык яхшы сыйфатларны туплаган була. Ул бик у?ган, акыллы, кичер? бел?че хатын итеп с?р?тл?н?. Алар очраша башлыйлар, Ш?мсетдинг? Анна бел?н у?айлы була. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны яратмый, ул к??еле бел?н ?аман да татар кызын эзл?п яши. Анна да бик акыллы була, шу?а к?р? ул Ш?мсетдинне ашыктырмый. Алар берг? яши башлыйлар, ??м мен? шул вакытта Ш?мсетдин Аннага иял?ш? д? инде. Ул Аннада ?зене? хыялындагы татар кызын к?р? башлый. ? инде Анна Ш?мсетдинг? бала к?тк?нен ?йтк?ч, Ш?мсетдин ике ут арасында кала. Ул авылга кайтып кит?, Аннаны онытырга тели. Авылда бик к?п татар кызлары бел?н таныша, х?тта ?йл?нерг? д? ?ыена, л?кин ??рбер кызда да Аннада булган сыйфатларны к?рерг? тели. Шул вакытта Анна а?а хатлар яза. Ш?мсетдин Аннаны сагына ??м кире ш???рг? кайтып аны? бел?н яши башлый. Л?кин Ш?мсетдин Аннаны? балаларны чирк??г? алып керг?нен к?рг?ч, аны? ?чен ул аяз к?нне яшен суккандай була. Бу вакытта ул дине бет?ен тоя.
Ш?мсетдин – психологик тир?нлек бел?н эшл?нг?н образ. Аны? Аннаны с?ю хисл?ре дини-милли традициял?р бел?н каршылыкка кер?. Балаларын Т?ркияг? алып барып, м?селман ит?м диг?н уйлары буш хыял гына булып кала. Анна образы идеаллаштырып, Тукайны? кем ик?нен д? белм?г?н татар кызларына каршы куелып сур?тл?нг?н. ?с?ренд? Г.Исхакый, бер яктан, катнаш никахны? татар милл?тен? зыян китер?ен к?рс?тс?, икенче яктан, Ш?мси кебек зыялы егетл?рг? ти? Анна кебек укымышлы, м?д?ниятле татар кызлары булуын тели. ??м ул хаклы да.
4.5. Г.Исхакыйга ?диплелек та?ын кидертк?н ??м аны таныткан ?с?р – “К?л?п?шче кыз” повестенда татар ??мгыятенд?ге ?хлакый бозыклыклар фаш ител?.. ?с?рд?ге т?п герой Кам?рне? ?тисе ирт? ?л? ??м гаил? караучысыз кала. ?нисе к?л?п?ш чиг?, кибетк? куеп сата. 15 яшьлек т??риб?сез, чиб?р, саф к??елле Кам?р, энесе м?др?с?д? кунып укый башлагач, кибетк? к?л?п?шл?р илт? башлый. Бераздан ул ?лк?н кибетче Вафа тозагына каршылыксыз диярлек эл?г? ??м фахиш?лекк? м??б?р ител?, гомере фа?ига бел?н т?мамлана.
“Б?хет бел?н т??фыйк бер юлда й?ри “4, – ди халык. Кам?рне? язмышы – кыз балалар ?чен гыйбр?тле язмыш. Шу?а к?р? д? яшьл?рг? бозыклыклардан сакланырга , шул ук вакытта ?ти-?ни с?зенн?н чыкмаска ??м д?рес т?рбия алырга, акылны югары д?р???г? ?иткерерг? кир?к. “К?л?п?шче кыз” повесте идеясы ягыннан б?генге к?нд? д? актуальлеген югалтмый. Бу ?с?рне укыганнан со?, ки??ш итеп: “Кызлар, ишетегез, т??фыйкъле булыгыз!” – дип ?йт?сем кил?.
1 М??а?ирлект? – эмиграцияд?
2Т?р?къкыйп?рв?р –алдынгы карашлы кеше
3 Гаяз Исхакый.Сайланма ?с?рл?р, 450 бит
4”М?гариф” журналы, 1993. № 9, 23бит
Йомгаклау
Гаяз Исхакый – халык язучысы. Ул ??рбер ?д?би ?с?ренд? ?хлакый ??м и?тимагый бер идеядан чыгып эш ит?. Гомере буе ?з халкыны? язмышы ?чен янып-к?еп яш?г?н, саекмас чишм?д?й саф, чиста мирасын халыкка б?л?к итеп калдырган кал?м ??елл?рене? берсе ул. Тел?с? кайсы милл?тне барыннан да элек аны? к?ренекле кешел?ре аша бел?л?р. Гаяз Исхакый – М?х?мм?тгаяз Гыйла?етдин улы Исхакый – шуларны? берсе. Бу олуг ?дипне? безг? васыять итеп калдырган с?зл?ре б?ген бигр?к т? кадерле. “?г?р т?р?ккый итик дис?к, ??мм?без милл?тне? и? кир?кле эшен? тотыныйк ??м шундый кешел?рг? ярд?м итешик. Барымыз… берг? бер юл берл?н х?р?к?т итик. Тырышыйк, авырлыклар к?т?рик, бер н?рс?мезне д? кызганмыйк !”1, – дип язган Гаяз Исхакый. Бу с?зл?рне онытмыйк!
Язучыны? ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйбыз, ??м кил?ч?к буыннар да укырлар. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы проблемалары к?т?рел?, кеше хокулары м?сь?л?се алгы планга куела.
Г.Исхакый – татарны? сир?к очрый торган б?ек таланты, милли ?д?биятны? классигы ??м горурлыгы. М?кт?пт? еш кына Г.Тукай, М.??лил к?нн?ре ?тк?рел?. ?леге исемн?р янына Г.Исхакыйны да ?ст?? яхшы булыр иде дип саныйм.
Г.Исхакый кебек ш?хес бел?н мин д? горурланам! Тумышым бел?н мин Менделеев районыннан. Г.Исхакыйны? туганнан туган абыйсы Риза Газизов2 (Гаяз Исхакыйны? ?нисе Кам?рия абыстайны? бертуган апасы Бибис?гыйд?бануны? улы) Менделеев районыны? Турай авылыннан. “Сабый чагында ?ти-?нисе бел?н Гаяз Исхакый да бу авылга килг?ндер, минем туган якларымда аны? да эзе сакланадыр”, – диг?н хисл?р кичер?м.
1 Г. Исхакый. ?с?рл?р. 1т., 16 бит
2 Риза Газизов – б?ек татар галиме
Чыгышымны яшь шагыйрь Рифат С?лах с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?1:
“Милл?тебез!” – диеп, янып – к?еп,
Без яш?рг? тиеш, без – бакый!
Д?рес юлны к?рс?тк?не? ?чен
Р?хм?т си?а, р?хм?т, Исхакый!
Без атларга тиеш ялгышмыйча,
Туры юлда сине? эз балкый!
Син яш?с??, яш?р милл?тебез,
Ышан безг?, ышан Исхакый!
1 Р.С?лах.Яшел ай,13 бит
?д?бият исемлеге
Исхакый Г. ?с?рл?р. Унбиш томда. 1. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 1998.
Гаяз Исхакый. Сайланма ?с?рл?р. – ТаРИХ, 2002.
Исламов Ф.Ф., Закир?анов ?.М. Татар ?д?бияты. 5 нче сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: “М?гариф” н?шрияты, 2009.
“М?гариф” журналы, 1993, № 9
Ми?негулов Х.Й., Гыймадиева Н.С. 10 нчы сыйныф ?чен д?реслек- хрестоматия. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2012.
Мин?а?ева Л.И., Мияссарова И.Х. Татар балалар ?д?бияты. – Казан – ТаРИХ, 2003.
7. Мусин Фл?н. Гаяз Исхакый. – Казан: Татарстан китап н?шрияты. 1998.
“Рус теленд? урта (тулы) гомуми белем бир? м?кт?бенд? татар телен ??м ?д?биятын укыту программасы” (татар балалары ?чен). –Казан: “М?гариф” н?шрияты, 2010.
С?лах Р. ”Яшел ай”. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2009.
Х?бибуллина З.Н., Ф?рдиева Х.Г., Ху?и?хм?тов ?.Н. Татар ?д?бияты. 8 нче сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2011.
Х?бибуллина З.Н., Ф?рдиева Х.Г., Ху?и?хм?тов ?.Н. Татар ?д?бияты. 9 нчы сыйныф ?чен д?реслек. – Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2011.
Эчт?лек
Кереш. 1
Т?п ?леш.
1б?лек. Тормыш юлы 2
2б?лек. М?кт?пт? Г.Исхакый и?аты бел?н танышу
Г. Исхакыйны? ?с?рл?ре – татар халкыны? милли х?зин?се 3
М?кт?п программасына кертелг?н ?с?рл?р 3
3 б?лек. Балалар ?д?биятындагы эшч?нлеге 4
4 б?лек.Программа буенча ?лк?н сыйныфларда ?йр?нел? торган ?с?рл?р
4.1. “С?нн?тче бабай” повесты 5
4.2. “?ан Баевич” комедиясе 6
4.3. “З?л?йха” пьесасы 6
4.4. “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ре 7
4.5. “К?л?п?шче кыз” повесте 8
3. Йомгаклау. 9 -10
4. ?д?бият исемлеге 11
Яр Чаллы ш???рене? Муниципиаль бюджет
гомуми белем бир? учреждениясе
”9 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”
М?кт?пт? Гаяз Исхакый и?атын ?йр?н?не? актуаль проблемалары
Ф?нни-эзл?н? эшен башкаручы :
Яр Чаллы ш???рене? ”9 нчы урта гомуми белем бир? м?кт?бе”не? югары категорияле башлангыч сыйныф укытучысы
Сырышева Надежда Семён кызы
Яр Чаллы
2013
I Б?ЛЕК. М?ГЪРИФ?ТЧЕ Г.ИСХАКЫЙ ПОВЕСТЬЛАРЫНДА ХАТЫН-КЫЗ ЯЗМЫШЫН ЧАГЫЛДЫРУ ?ЗЕНЧ?ЛЕКЛ?РЕ
И?атында м?гъриф?тчелек идеял?рен? м?дхия укыган «Т?галлемд? с?гад?т, яки Гыйлем ?гр?н?д? р?х?т гомер» диг?н хик?я язу бел?н башлаган Гаяз Исхакый, башка татар м?гъриф?тчел?ре кебек ?к, хатын-кыз язмышы проблемасын да читл?теп ?тми. М?гъриф?тчелек реализмыны? ?з?генд? торган бу ?итди м?сь?л? м?селман д?ньясы ?чен аеруча зур ???миятк? ия була. Ч?нки хатын-кыз азатлыгы ??м аны? ир-ат бел?н тигез хокуклы булу м?сь?л?се м?гъриф?тчелек идеологиясене? м??им ?лешен алып тора. Шул с?б?пле м?гъриф?тчел?р бу проблеманы т?рле аспектта яктыртырга омтылалар. ?йтик, хатын-кызга ир-атны?, ??мгыятьне?, динне?, йолаларны?, хакимиятне? м?н?с?б?тен ачу аша шул чорны? рухи-?хлакый й?зен билгел?рг? омтылу хасияте м?гъриф?тче ?дипл?рне? ?с?рл?ренд? ?з?к урыннарны? берсен алып тора.
Аерым кешел?рне?, гаил?не?, тир?лекне? хатын-кызга м?н?с?б?те м?сь?л?се Г.Исхакыйны да кызыксындыра. Татар хатын-кызларыны? язмышын ул милл?т язмышына б?йл?п карый, аларны? ирл?р бел?н бертигез хокуклы булмавын милл?тне инкыйразга алып баручы с?б?пл?рне? и? ?итдие итеп таный. Хатын-кызны х?рм?т итм?г?н, аны? ш?хес ??м балалар т?рбиячесе булуын танымаган ??м бу н?фис затларны? рухи ?сеше ??м камилл?ш?е ?чен у?ай шартлар тудыра алмаган милл?тне? кил?ч?ге бик кара?гы, ?метсез булуын иск?рт?. Шулай ук хатын-кызны санга сукмаган, аны бары тик физиологик тел?кл?р кан?гатьл?ндер? объекты итеп кен? санаган ??мгыять т?, Гаяз Исхакый раслаганча, инкыйраз ?чен яхшы ?ирлек тудырырга булыша.
Г.Исхакый «К?л?п?шче кыз» (1900), «Остазбик?» (1910), «С?нн?тче бабай» (1911) повестьларында да «хатын-кыз – милл?тне? рухын саклаучы» диг?н принципка тугры кала. ?леге ?с?рл?рд? алар «барысы да милл?т сагында торучы, аны? б?генгесен кайгыртучы ??м кил?ч?ген т?эмин ит?че ила?и затлар, нык рухлы к?рк?м ш?хесл?р итеп тасвирланалар». «Ул икел? иде», «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» (1916) ?с?рл?ренд? Г.Исхакый татар милл?тен инкыйразга дучар итк?н с?б?пл?рне? берсе – катнаш никах м?сь?л?сен калку к?рс?т?. Катнаш никахлар аша ?дип руслашуны? нечк?ртелг?н бер юлын к?рс?теп кен? калмый, б?лки мондый к?ренешл?рне? ике милл?тне? д? генофондын х?лсезл?ндер?г? с?б?п булуын, табигать кануннарына каршы кил?ен иск?рт?.
?д?би ?с?рл?рене? уртасына м?д?ни геройны куеп Исхакый бу чорда да игътибар ?з?ген? ?хлак, гуманлылык проблемаларын урнаштыра. «Остазбик?» (1910), «М?галлим?» (1913), «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде» (1916) ?с?рл?ренд? хатын-кызны? гаил?д?ге урынын, ана м?х?бб?те, бала хакы кебек гомумкешелек кыймм?тл?рен югары б?ял?п, ?зенч?лекле чишелеш т?къдим ит?.
1.1. «К?л?п?шче кыз» повестенда Кам?р язмышыны? бирелеше
Г.Исхакый, алда иск?ртелг?нч?, татар халкыны? милли язмышын хатын-кыз язмышы бел?н аерылгысыз б?йл?нешт? карый. Татар кызларыны? язмышына ??м, гомум?н, милл?тк? зур зыян китер? торган яман гад?тл?рне? барлыкка кил?е сур?тл?нг?н «К?л?п?шче кыз» повесте Г.Исхакыйны? и? беренче и?ади казанышларыннан ис?пл?н?.
?с?р беренче тапкыр 1900 елда Казанда басыла. Аны? жанрын автор хик?я дип билгел?г?н була. ?дипне? бу гыйбр?тле кыйссасы укучылар игътибарын ??леп ит? ??м ул бик тиз таралып бет?. 1902 елда ?с?р кабат чыгарыла, Г.Исхакый укучыларыннан килг?н бер хатны икенче басмага кушымта р?вешенд? т?къдим ит?. Повесть ?ченче тапкыр, Лена Гайнанова тарафыннан х?зерге татар шрифтына к?черелеп, «Мирас» журналында д?нья к?рде.
«К?л?п?шче кыз» повесте шул чор татар ?д?биятына хас м?гъриф?тчелек реализмы кысаларында язылган. Г.Исхакый и?атыны? башлангыч чорында кешене к?бр?к тормыштагы гыйбр?тле х?лл?р ?рн?генд? т?рбиял?рг? омтыла. «К?л?п?шче кыз»да шундый башкаларга сабак булырлык гыйбр?тле мисал итеп Кам?р язмышы алына. Ул, балачакта д?рес т?рбия ала алмавы с?б?пле, алга таба юньсез кешел?р кулына эл?г? ??м н?ти??д? гомере фа?ига бел?н т?мамлана. Автор бу фа?игане язуыны? максатын «. Кам?р кеби булуны? ахыры ни булачагын к?рс?теп, милл?тне? туташларын шул кара б?хетл?рд?н коткарыр ?чен, аларга Кам?р булуда нинди авырлыклар барлыгын белдереп, ?зл?рен саклар ?чен бер т?н-би?дер (кис?т?)»[18; 72] дип к?рс?т?.
Повестьны? милли рухлы максат бел?н ??м укучыларга т?эсир ит?рлек итеп язылуын матбугат у?ай яктан билгел?п ?т?. ?лб?тт?, беренче чиратта ?с?рг? авторны? кал?мд?шл?ре б?я бир?л?р. М?с?л?н, Йосыф Акчура болай дип яза: «Гаяз ил? и? ??в?л Парижда таныштым: м?кт?п аркадашы Садрида (С.Максудида) аны? портреты ??м «К?л?п?шче кыз»ы бар иде. Татар ?д?биятыны? и? к?п т?эсир бел?н укыган китабым «К?л?п?шче кыз» булды. М?мл?к?тт?н ерак идем. «К?л?п?шче кыз»ны укыган к?нне шул Казанда гомер иттем ??м милл?тем? чыккан и? т??лик?ле (куркынычлы), и? агулы бер чуанны? сызлавын ?з рухымда хис кыларак гомер иттем. Хик?яне? икенче басылуында гыйлав? (кушымта) ителг?н хатны укыганда чыдый алмадым. мескен татар кызыны? с?к?те (т?б?нлекк? т?ш?е), ф?ляк?те (аф?те) . ?чен озын-озын егладым. .«К?л?п?шче кыз» шагыйран?-шагыйран? дим, ч?нки ?д?биятны? ул кад?р хис в? т?эсир ит? язылып, укучыларына да ул хис в? т?эсирне бир? алган н??гына (т?рен?), м?нзум (шигъри) булсын-булмасын, шигырь (дип) ?йтел?»[53; 65].
Г.Исхакыйны? якын дусларыннан булган С?гыйть Р?миев бел?н Габдрахман Х?с?енов, ?с?рне б?ял?п, «К?л?п?шче кыз» китап базарында бик зур роль уйнап, «м?х?ррир» та?ын киг?з?н» [53; 78], – дип язалар.
Югары б?я алган бу ?с?рд?, чыннан да, укучыны уйландырырлык, а?а сабак булырлык х?лл?р тасвирлана. Ире ?леп, унбиш яшьлек кызы Кам?р ??м ун?ч яшьлек улы Габдел?х?т бел?н калган, к?л?п?шл?р тегеп тамак туйдыра башлаган К?рим? кия?г? чыгу фикерен? кил?. Габдел?х?тне м?др?с? интернатына урнаштырганлыктан, к?л?п?шл?рне кибетк? илтеп тапшыру Кам?рг? й?кл?н?. ??м шушы кибетк? й?ри башлау яшь кызны? булачак фа?игасен? нигез сала. Ч?нки ул анда кызлар алдауны ?зен? к?сеп итк?н ?лк?н кибетче Вафа бел?н очраша. Ул яшь, чиб?р кызны тизр?к кулга т?шер? ягын карый. ?ги ата йортында газиз анасыны? с?рел? т?шк?н м?х?бб?тен, кими барган игътибарын тоеп яш?г?н беркатлы, эчкерсез ?смер кыз ?зе тел?п диярлек Вафа кармагына килеп каба. М?х?бб?тт? алдануын со?лап а?лаган Кам?р асламчы З??р? карчык ярд?менд? кулдан кулга к?чеп й?ри башлый, аннан со? ф?хешхан?г? эл?г?, начар авыру эл?ктереп больницага кер?. ?с?р Кам?рне? фа?игале ?леме бел?н т?мамлана.
Кызны? шундый т?б?нлекк? т?ш?ене? с?б?пл?рен автор к?бр?к аерым начар кешел?рг? кайтарып калдыра ??м болай яза: «Кам?р вакыйгасында к?релдеке шикелле кызларымызны? с?фал?т гал?мен? кер?л?рен? с?б?п булучылар Вафа ил? З??р? кеби кешел?рдер» [20; 98].
Вафа Г.Исхакый тарафыннан бер-ике ел р?тсез-чиратсыз гына укыган, шулай да ?зен бик укымышлы, гыйлемле санап, ??рт?рле м?сь?л?г? катышып, ?з фикерен ген? д?рес к?р? торган кеше итеп сур?тл?н?. Хатын-кыз м?сь?л?сен? килг?нд?, Вафа д?ньядагы барлык матур хатын-кыз а?а р?х?тлек бирер ?чен яратылган дип ис?пли. К?рг?н бер чиб?рне ?зен? каратып, тел?ген? иреш? ?чен Вафаны? берн?рс?д?н д? тартынмый торган кеше булуын к?р?без. Ул т?мле телен д? кызганмый, т?рле ялганга, х?йл? коруга да бара. ? со?ыннан б?хетсез кызларны? нинди хурлыкка, т?б?нлекк? т?ш?л?ре аны кызыксындырмый. Г.Исхакый Вафаны г?на?сыз яшь кызларны? б?тен гомерен харап итеп, аларны ф?хеш юлына эт?р?че дип кен? т?гел, б?лки мондый имансыз гам?лл?ре бел?н м?селман гал?мен?, милл?тебезг? тап т?шер?че итеп к?рс?т?.
Тыштан ш?фкатьле булып к?ренг?н З??р? карчык Кам?р кебек кызларны кулдан-кулга тапшырып акча эшли, ?з файдасын кайгырта торган кеше итеп бирел?. Чарасызлыктан кая барырга белми й?рг?н Кам?рне алдап-йолдап ф?хешхан?г? китереп керт?че д? З??р? була. Г.Исхакый З??р? карчык кебекл?рне? к?п кен? яшь кызларны «кешелек саныннан этлекк? чыгып, ф?хеш почмакларыннан ?еназалары к?т?рел? кебек б?тен гал?ме исламны р?н?ет? торган эшл?рг? башчы булуларын» [20; 113] к?рс?терг? тели.
?мма ?с?рд? к?пмедер д?р???д? Кам?рне? ?зен гаепл?? д? бар. Моны? ?чен автор намусын саклап калучы яхшы кешег? кия?г? чыгып р?х?т яши башлаган Васфикамалны Кам?рг? каршы куеп карый.
М?х?бб?тне китаплардан гына укып белг?н Кам?р яратуда алдашуны уйламый, ялган м?х?бб?тне белми. Вафаны? матур с?зл?рен, м?гън?ле к?з карашларын ?зен? гашыйк булуы дип уйлаган ??м ?зен? гашыйк булган кешене с?йм?? ш?фкатьсезлек дип ис?пл?г?н, с?йг?не ?чен яшьлеген, сафлыгын да кызганмаган Кам?рне?, беркатлы ышанучанлыгы, самимилеге аркасында, ?зен-?зе ??лак?тк? илт?ен автор ачынып яза. «Ай, мескин?не тотып калучы булсачы, бу б?лал?рд?н ?лл? котылыр иде» [20; 115], – ди ул. Л?кин Кам?рне «р?х?т гал?менн?н михн?т гал?мен?» кер?д?н беркем д? туктатып калмый. Дус кызлары, т??риб?сез булганга к?р?, Кам?рне? бу эшт?н к??елен биздер?се урынга анын д?ртен ген? арттыралар. ?зл?ре д? шундый б?лаг? тарыган дусларыны?: «Мин харап булдым, исемем-чабым китте, минн?н ген? к?лм?сенн?р ?ле, бу да шулай безне? т?сле булсын!» [20; 123] – дип, Кам?рне котыртуларын к?р?без.
? инде Кам?рне? и? якын кешесе булырга, б?тен серл?рен уртаклашып, ки??ш бирерг?, ялгыш адымнар ясаудан тыеп, д?рес юл к?рс?терг? тиеш булган ана кешене? кызга игътибары кими. Автор тарафыннан «бала ?анлы, йомшак к??елле» итеп бирелг?н К?рим?не тормыш шартлары икенче кешег? кия?г? барырга м??б?р ит?. ?тисе ?зерл?г?н бар ?и?азны таратып, ?з фатирларыннан к?чеп кит?л?рен?, ?нисене? башка кеше бел?н тора башлавына бик х?ср?тл?нг?н Кам?рне? кичерешл?рен автор т?фсилл?п сур?тли. Я?а гаил?д? Кам?рг? игътибарны? шактый ким?е, кызда барган ?зг?решл?рне? ана к?зенн?н читт? калуы сизел?. ??м, м?гаен, мен? шушы х?лл?р, яш?смер кыз башына т?шк?н х?ср?тл?р элегр?к «мин ?ни с?зенн?н бер д? чыкмыйм» дип торган Кам?рне? ?нисенн?н читл?ш?ен? китерг?ндер.
Гомум?н, ?леге повестьта кешене? ?з-?зен тотышын, аны? нинди т?рбия алуына ??м, гомум?н гаил?ви-?хлакый м?н?с?б?тл?рг? ген? кайтарып калдыру кебек м?гъриф?тчелек реализмы «кагыйд?се» тулысынча ?т?лг?н кебек.
Г.Исхакый хатын-кыз м?сь?л?сен яктыртуга багышланган икенче бер ?с?ренд? – «Тел?нче кызы» романында ис? ?с?р идеясе башкарак яссылыкта ачыла. Ачыграк ?йтс?к, анда, ата-анасы бик ирт? ?леп, б?тенл?й ятим калган, ?мма тормышны? т?бен? т?шс? д?, ?зене? к??ел сафлыгын ??м иманын югалтмаган С?гад?тне?, тормыш баткаклыгыннан котылып ??м а?-белем алып, к?рк?м зыялы затка ?верел?е сур?тл?н?. Кам?рне? ??лак?тк? кил?е к?бр?к гаил? м?н?с?б?тл?рен?, д?рес т?рбия алмауга б?йл?п каралса, С?гад?тне? б?хетсезлеге инде шул чор ??мгыяте т?ртипл?ре н?ти??се р?вешенд? алга баса. Бу х?л «Тел?нче кызы»ны? «К?л?п?шче кыз»дан аермалы буларак т?нкыйди реализм кысаларында язылганлыгын раслый.
«К?л?п?шче кыз» повесте Г.Исхакый и?атыны? башлангыч чорында язылган ??м шулай ук гыйбр?тле мисал р?вешенд? т?рбия м?сь?л?л?рен яктырткан «Бай углы» повесте бел?н охшаш. Г.Исхакыйны? бай угылларыны? нинди т?рбия алулары ??м бу т?рбияне? ни д?р???д? зарарлы булуын к?рс?т? максатын куйган ?леге повесте да м?гъриф?тчелек реализмы рухында язылган.
?дипне? беренче чор и?атына б?я биреп, ?амал В?лиди ?леге ?с?рл?р хакында болай ди: «. Болар никад?р саф диялна (саф к??елле) в? никад?р ?хлакчы! Боларда ?ле с?нгать бик аз эш к?рг?н. Типлар юк, сур?тл?р д? гаять юка булып, алар артында яшеренг?н в?газь и? гади к?зг? к?ренеп тора. . Шулай булса да, ул шул вакытта ук ?зене? и? истигъдадын (зир?клеген), табигатен, х?ласа (и? чын) Гаязлыгын к?рс?т?. Аны? язганнарында башкаларда к?релм?г?н бер х?л?с (эчкерсезлек) в? ??дит (я?алык) к?рел?. Ул чагында ук милл?тне? чын авыруларын карый, зур яраларын к?рс?т?, к?п сырланмый, ф?лс?ф? сатмый» [8; 70].
Дин ??м милл?т язмышы б?ген и? актуаль проблема булып тора. Динне, милл?тне ?стер? ?чен, к?п кен? чаралар ?тк?рел?. Милл?тебез язмышы ?чен ?ан атып й?р?чел?р б?ген д? бар ик?н, дим?к, татар халкыны? рухи тормышы бервакытта да с?нм?с. Милл?т югалмагач, аны? дине д?, теле д? югалмаячак! Ислам динене? у?ай традициял?рен, йолаларын балаларга ?иткер?д?, ?лб?тт?, язучыларга р?хм?тебез зур.
Ф?нни-тикшерен? эшемне мин “Гаяз Исхакый и?атында милли традициял?рне? чагылышы” дип атадым. ?леге хезм?темне? максаты – халкымны? онытылмас гореф-гад?тл?ре ??м аларны? Гаяз Исхакый и?атында яктыртылуын ачыклау. Максатка иреш? ?чен мин ?з алдыма т?б?нд?ге бурычларны куйдым:
– ?з халкы?ны? лаеклы кешесе булу ?чен, аны? гореф-гад?тл?рен, йолаларын тел байлыгы?, рухи байлыгы? итеп алырга кир?клеген? инандыру;
– язучыны? ?с?рл?рен? кызыксыну уяту;
– милл?т ?зене? асыл сыйфатларын сакларга тиешлеген? ышандыру;
– татарны? милли тарихы ??м язмышы турында уйлану.
Теманы яктырту ?чен мин Гаяз Исхакый и?атына кагылышлы ?ст?м? материаллар бел?н таныштым, урта сыйныфларда ?йр?нг?н “К???л читек”, “С?нн?тче бабай” ??м башка ?с?рл?рг? м?р???гать иттем, башка язучы ??м т?нкыйтьчел?рне? Гаяз Исхакый турында ?йтк?н фикерл?рен тупладым, анализладым, н?ти?? ясадым.
Эшемне? ???мияте: Гаяз Исхакый кебек б?ек ш?хесл?ребезне? и?атын ?йр?н? – милл?тне? саклануына, ?сешен? китеруен а?лату.
Язучыны? ?леге ?с?рл?рен х?зерге к?нд? д? яратып укыйлар ??м кил?ч?к буыннар да укыячак. Ч?нки аларда милл?т, дин язмышы к?т?рел?, кеше хокуклары м?сь?л?се алгы планга куела.
Минем гипотезам тулысынча расланды. Гаяз Исхакый – татар халкыны? горурлыгы, ? аны? ?д?би мирасы – халыкны? милли х?зин?се, рухи байлыгы. Ул шул ук вакытта безне? милл?тне? ?ич т?з?лм?с ?рн?ле ярасы да, милли гореф-гад?тл?ребезне халыкка ?иткер? ?чен ?з к?чен аямыйча к?р?шк?н, кил?ч?к буынга ?рн?к булырдай, халык х?теренд? калырдай ш?хесебез д?.
Мин Гаяз Исхакый и?атын зур кызыксыну бел?н ?йр?н?м. Аны? ?с?рл?ренд?ге геройлар халкымны? ?тк?н тарихы, гореф-гад?тл?ре бел?н таныштыра. Ул геройлар бел?н мин берг? яшим, алар ?чен борчылам.
Бигр?к т?, безг?, рус м?кт?пл?ренд? укыган татар балаларына, милли т?рбия су кебек кир?к. Ана теле д?ресл?ре – ул татар телене? лексик бер?млекл?ренн?н файдаланып с?йл?ш? ген? т?гел, ул тудырган ?ние? бел?н бер авызда булу, бер дулкында тирб?л?. Н?сел агачын ?йр?т? кебек изге традициял?рне д? ??р гаил? кайтарса, тарих казаны т?бенн?н кызыклы ??м гыйбр?тле ш?хесл?р – Гаяз Исхакый, Риза Ф?хретдиннар мирасы т?п нигезг? ?йл?нер иде.
Йомгаклап шуны ?йт?сем кил?, б?генге к?нд? д? милл?тебез язмышы, аны? ирекле яш?ве ?чен янып-к?юче ш?хесл?ребез байтак. Р.Ми?нуллин, Р.Ф?йзуллин, Р.Харис кебек ?дипл?ребез ?з и?атларында, халкыбызны? б?генге проблемаларын яктырту бел?н берг?, аны? ышанычлы кил?ч?ге ?чен д? борчыла. Ч?нки ?ле телебез сафлыгы, милл?т азатлыгы ?чен к?р?ш ?аман д?вам ит? ??м без аны? д?вамчылары.
Эчт?лек
Кереш…………………………………………………………………………………. ………1
Т?п ?леш………………………………………………………………………………………4
Йомгаклау……………………………………………………………………… …………..8
Кулланылган ?д?бият…………………………………………………….. …………..11
Кереш ?леш
Психологизм – кешене? эчке д?ньясын, а?-фикерен, к??ел ?ал?тен, шэхси-рухи ?зенч?лекл?рен, аны? алышынуын ?д?би сур?тл?? ул. Психологизм к?п алымнар ярд?менд? барлыкка кил?: психологик анализ, ?занализ, эчке монолог, а? агышы, ?ан х?р?к?те ??м д?шми калу.
Психологизм- ?с?рне? тематика, проблематика ??м пафос ?зенч?лекл?рен, авторны? ш?хес концепциясен, язучыны? теге яки бу психологик ?ал?т хакындагы к?заллауларын ??м башканы чагылдыручы эстетик б?тенлек. Кешене? эчке д?ньясын барлык каршылыкларында, капма-каршы башлангычлар н?ти??сенд? туучы ?зг?решл?рд? а?ларга омтылу Ф.?мирхан ??м Г.Ибра?имов, Г.Исхакый ??м Ш.Камалларны берл?штер?. Шу?а к?р? бу язучылар тудырган геройларны? психологиясе сыгылмалылыгы, к?пкырлы тир?нлеге, ?зг?решт? бирел?е, катлаулылыгы бел?н аерылып тора. Шул ук вакытта психологик анализ ысулы ??р язучы тарафыннан ?зенч?лекле кулланыла.
??р язучыны? психологик анализ ысулы аны? идея-эстетик ??м ?хлакый-ф?лс?фи позициясе, ?д?би ?с?рне? сур?тл?? объекты буларак, кешег? якын кил? ?зенч?леге, рухи д?ньясы бел?н билгел?н?.
Кешене? эчке д?ньясы ?д?би т?р ??м жанрларда ?зенч?лекле яктыртыла. Бу яктан эпосны? м?мкинлекл?ре аеруча зур.
Психологик анализ чаралары, формалары ??м алымнары системасы ??р язучыда ?зенч?лекле була. М?с?л?н, Г.Исхакый ?с?рл?ренд? и?тимагый ??м ?хлакый фа?игал?р к?п булса да, язучы геройларны? рухи ?сешен сур?тл??не игътибар ?з?ген? куя. Геройларны? эчке кичерешл?рен автор тышкы х?р?к?тл?р аша бир?. Авырлыклар аша ?теп, геройлар рухи ?сеш м?мкинлеге ала. Г.Исхакый “?ан диалектикасы” принципларын ??м алымнарын ки? куллана: уйлар, омтылышлар формалаша барышын, аларны? ?зара б?йл?нешл?рен, кеше а?ыны? даими ?зг?решт? булуын ача.
Рухи д?ньяны сур?тл?г?нд?, язучы ?чен эмоциял?р ??м к?еф т?, уй агышы, хыял тудырган образлар да ???миятле.
?з?к персонажларны? эчке х?р?к?тен к?з?тк?нд?, Г.Исхакый кыек с?йл?мг? м?р???гать ит?, шуны? ярд?менд? геройлар а?ын турыдан-туры сур?тли. Вакыт-вакыт репликаларга ??м эчке монологларга к?чеп кит?че мондый с?йл?м авторны геройларына якынайта.
Г.Исхакый психологик стилене? т?п сыйфатлары – кешене? эчке д?ньясындагы эмоциональ сферага ?стенлек бир?, аны? яшерен катламнарына ?теп кер?, укучы игътибарын рухи киеренкелекл?р, психологик яктан гына т?гел, физиологик аспектта да ачылуы эчке дулкынланулар бел?н ??леп ит? алу. Язучыны хисл?рне? физик белдерелеше кызыксындыра, ул к?зг? ташланмаган эчке х?р?к?тне? ?итди тормыш н?ти??л?рен? китер?ен, рухи-?хлакый эзл?н?л?р формасына ?верел?ен, ш?хесне? эчке д?ньясын ?зг?рт?ен к?рс?терг? омтыла.
?леге хезм?тебезд? персонажларны? эчке д?ньясын, ягъни хисл?рен, фикерл?рен, кичерешл?рен, тел?к омтылышларын ??м башка матур ?д?биятны? ?зенч?лекле чаралары-алымнары ярд?менд? м?мкин кад?р тулы, ?ентекле ??м тир?н сур?тл??не ?йр?н?не максат итеп, Г.Исхакыйны? “К?з” повестена туктарга ниятлибез.
T?п ?леш
XX гасыр татар классик ?д?биятыны? к?ренекле в?киле Г.Исхакыйны? и?атына к?з салыйк, ?зен аеруча борчыган м?сь?л?л?рне к?т?р? ?чен повесть жанрын кулайрак тапкан дип уйларга нигез бар. Заман ?илл?рен? й?з бел?н торып, шул чорны? сулышын и? башлап тойган, тормыштагы я?алыкларны и? элек к?реп алган жанрларны? берсе ул – повесть. Шушы ?зенч?лекл?ре бел?н повесть жанры Г.Исхакыйны эммигра?ия вакытында да ??леп ит?.
Психологик тир?нлеге бел?н аерылып торган “К?з” повестен Г.Исхакый 1923 нче елда Берлинда яза. ?с?ренд? милли таркаулыкны? да ??лак?тк? илт?ен расларга омтыла. Гомум?н, элек татар д??л?тл?ренд? зур с?яси к?чк? ия булган сыйнфый катлам – татар мирзалары (урыстагы дворяннар катламына туры кил?) 1552 нче елда, Казан д??л?те м?д?иш Иван гаск?рл?ре тарафыннан яулап алынганнан со?, абруйларын югалталар. М?ск?? кен?зен? баш иг?нн?ре урыс м?рк?зен? к?чеп кит? ??м анда динен, телен, исемен алыштыра. ? баш иярг? тел?м?г?нн?рен ис? М?ск?? х?к?м?те й? физик яктан юк ит?, яки аларны? мал м?лк?тл?рен тартып алып, морзаларны ф?кыйрь калдыра. Милли-патриотик рухларын саклап калган андый морзаларны со?рак, м?сх?р?л?п, “чабаталы морзалар” дип й?рт?л?р.
Халыкны? зыялы катламын т?шкил итк?н морзаларны патша х?к?м?те б?тенл?й юк ит?рг? омтыла. Д??л?т бел?н идар? ит? ??м халыкны ?ит?кл?? т??риб?ле булган морзалардан урыс х?к?м?те уттан курыккандай курка, аларны? кайчандыр ку?тле булган татар д??л?тен кабат тергез?л?ренн?н шикл?н?. Шул с?б?пле, М?ск?? с?яс?тчел?ре, гади халык бел?н морзалар арасын гел бутап, аны кискенл?штереп, ?зара дошманлык хисл?рен ?стереп торалар. Н?ти??д?, гади халык бел?н аларны? милли юлбашчылары булырга тиешле морзалар катламы арасында зур упкын хасил була.
Милл?тне ?йд?п барырга, алган белемн?ре бел?н татар д?ньясына борылыш ясарга тиешле морзаларны? бер в?киле “К?з” повестенд? сур?тл?н?. Бу ?с?рд? Г.Исхакый ике таатр гаил?сен ?з?кк? ала ??м аларны? язмышы аша ?леге проблеманы? т?шен? ?теп керерг? омтыла. Татарны? интеллектуаль потенциаллыгын т?шкил ит?че катлауларны? берсе булган мирзаларны? ?з милл?тенн?н читл?ш? проблемасын Г.Исхакый с?нгать чаралары аша “К?з” повестенда тасвирлый.
Пароходта ике хатын очраша. Берсе бик матур, ?з тормышыннан бик кан?гать, икенчесене? й?зе ?к тормышыны? газаптан торганын к?рс?т?. “Н?фис? киемн?ре юешл?неп т?нн?рен? сыланган, ябык куллары ч?гендер кебек кызарган, нечк? ирене к?г?рг?н, бите ак киндер булган шул хатынны, артында дер-дер кил? торган боек балаларны к?реп кызганды” яки “Я?а хатын Н?фис?не? ачылган г?л кебек нурланып китк?н й?зен? карап, моны? б?хете минеке кебек т?гелдер шул, дип ике колагын ты?ларга х?зерл?де”. Б?хетле Н?фис? бел?н б?хетсез Г?лсемне? тормыш юллары ?с?рне? буенан- буена табигать к?ренешл?ре бел?н берг? ян?ш? куеп сур?тл?н?. Н?фис? тормышы кояш бел?н чыгыштырыла, Г?лсемнеке ис? б?хетсезлек билгесе булган к?з образы ярд?менд? тасвирлана. К?з символик образы, бер яктан, Г?лсем тормышындагы сагышны, шыксызлыкны г??д?л?ндерс?, икенче яктан, тормышыны? к?зе ?итк?нен а?лата. “Икесе д? Г?лсемн?рне? арбалары китеп барган юлга к?зл?рен тектел?р. Анда к?зге ?ил ?ерм? куптарган иде. Шайтан туе, сары яфраклар, сары саламнар, иске тузаннарны ?ыеп Г?лсемн?рне куа иде, аларны ?ит?м – ?ит?м, дип ашыга иде. Мен? тагы ?ил, тагы бер ?ерм?, ?н? аларны? ?стенд? сары яфраклар, к?зге сары яфраклар оча…”. Инде килеп Н?фис? тормышына к?з салсак, “Атлар алдырып киттел?р. Кы?гыраулар берсен? – берсе ?ит? алмаенча, ?йг? таба, ?ылы в? ягмурсыз, ?илсез, кояшлы ?йг? таба ашыга башладылар.”
Героиняларны? б?генге язмышын автор алар т?рбиял?нг?н социаль катлау, гореф – гадатл?р т?эсирен? б?йл?п а?лата. Урта х?лле с??д?г?р кызы Н?фис? милли традициял?рне ?зл?штереп ?с?, динг? еш таяна, русча да ?йр?н?. ?з б?хете ?чен к?р?шерлек к?чле рухлы, милли ?анлы кыз булып
?итеш?.
Мирза кызы Г?лсем ис? бик ирт? ?нисез кала, ?тисене? се?лесе т?рбиясенд?, рус мохитенд? ?с? “Тир? – юнебезд? – ??мм?се урыс иде, ?йд? д? урысча с?йл?ш?л?р иде. Килг?нн?ре урыс була, барганнарымыз урыс була иде, б?йр?мн?р булганда гына мин ?земне ?лл? нинди икенче т?рле урыс ик?немне хис ит? идем”, ди ул. Г?рч? Петербургта мирза кызы татар студенты бел?н танышса да, кызны? ярым урыслашкан туган – тумачасы яшьл?рне? б?хетен? каршы т?ш?, аны мирзалар н?селенн?н булган х?рби кешег? кия?г? бир? турында хыяллана. Ч?нки тутасы урысмы ул – татармы – бары тик х?рби кешел?р алдында гына баш ия. Шу?а к?р? Г?лсем бел?н Пашаны? м?х?бб?тен ?имер? ?чен барысын да эшли. ? кыз ис? ?з б?хете ?чен к?р?шерг? к?ч тапмый. Ахырда бер эчкече офицерга кия?г? чыга ??м б?хетсез язмышка дучар була.
Повестьта автор мирзалар катлавыны? аянычлы х?лен чагылдыру бел?н берг?, аларны? тоткан юлы, гореф – гад?тл?ре, хатын – кыз б?хетен? каршы булуын да к?рс?т?.
Кыюлыгы ??м ?ткенлеге аркасында ?леге ?с?р герое Н?фис? язмышын ?з кулына ала ??м тир?лекне? к?чле тарту к?чен ?инеп, с?йг?нен? кия?г? чыгу б?хетен? иреш?. Ире бел?н алар тату гайл? коралар ??м милл?т файдасына игелекле гам?лл?р кылу бел?н ш?гыльл?н?л?р. Н?фис? ?зене? ирен ихтирам итеп, яратып кына калмый, б?лки ул аны? бел?н чиксез горурлана да: “Минем ирем М?ск??д? ?пк? авыруы докторы. ?тк?н елны бик к?п эшл?п, приват доцентлыкка имтихан тотты. Л?кин м?селман булганга, министр т?сдыйк итм?де шу?арга шактый борчылды. Ипт?шл?ре арасында да татар дип кимсет?г? д? хурланды. Бу урыс хезм?тене? кадерен барыбер белми, бала-чага да ?с?, урыс арасында яш??д? м?гън? чыкмас, дип й? Казан, й? ?стерханга урынлашыр ?чен ?зерл?нерг? дип чыгып китте. Й?ри торгач, р?тле урын очрамагач, М?ск??д? ?к калырга карар итк?н. Безнекене? М?ск??д? кадере бик зур. Ул “??мгыяте х?йрия” р?исе, м?кт?п комитетыны? башы. Анан башка М?ск??д? бер эш т? эшл?нми”, – дип с?йли
Н?фис? ?зене? б?хетле тормышы хакында морза кызы Г?лсемг?. Урыс м?кт?бенд? укып белем алган, урыс мохитенд? т?рбиял?нг?н Г?лсем ген? б?хетк? иреш? алмый. С?йг?н егете Паша атлы студентны, морзалар катламыннан т?гел дип, Г?лсемне? туганнары кабул итми. ? ?тисе Гали морза ис? аны 40 ме? вексельга кул кую б?раб?рен? тол полковникка “сатарга” омтыла. Ахыр чикт? бу х?лг? т?з? алмыйча ул ?ен ташлап кит? ??м ?зе ?йтк?нч? ” бер т?мугтан икенче т?мугка кер?” – исерек кешег? кия?г? чыга. ?н? шулай Г?лсем ?зен т?рбиял?г?н сыйныфны? корбанына ?йл?н? ??м бу катлаулы тормыш ситуациясенн?н чыгу юлын таба алмыйча, авыр к??ел газапларына ?сирлеген? эл?г?.
Татар мирзалары проблемасын Г.Исхакый 1914 нче елда ук к?т?реп чыга, бу катламны? милли х?р?к?тт?н б?тенл?й аерылган булуын ачып бир? ??м аларны рус м?кт?пл?ренд? алган белемн?ре бел?н татар д?ньясына борылыш ясарга чакыра. ?г?р шулай итм?с?л?р, халык аларны узып, ташлап кит?ч?к, аларны? х?ле м?шкел булачак дип кис?т?. 1914 нче елны “Ил” газетасында чыккан “Мирзаларымыз” диг?н м?кал?сенд? Г.Исхакый болай ди: ” Л?кин мирзалар – укыганнарымыз арасында шул эшл?рг? ярарлык, шул авыр вазифаларга кушылырлык кешел?р бармы? Аларда шул зур хезм?тл?рне? й?ген к?т?рерлек м?ън?ви к?чл?р, ку?тл?р бармы?
Бу с?аль ген? т?гел, бу – имтихан! Шул имтиханны тоту-тотмау аларны кил?ч?кт? татар тормышындагы рольл?рен билгел?яч?к, аларны? урыннары т?рд?ме, ишек т?бенд?ме, ишек алдындамы ик?нне т?гаен ит?ч?к.
К?пер ачык, юл иркен, боерсыннар!” Шушы проблемага “К?з” повестенда я?адан кире кайтып, ?з теле?, культура?, халкы?нан аерылганлык нинди драматик финалларга эт?рг?нлеген гыйбр?тле итеп к?з алдына бастыра. Монда ?з б?хете ?чен к?р?ш? белг?н, д?рес юлдан барган Н?фис?не? язмышы бер г?з?л поэма т?сен алса, мирза кызы Г?лсем ис?, ?зен чорнап алган тир?лек ?имеше буларак, упкын читенд? кала. ?с?рд? к?пме драматизм! Биред? Г.Исхакыйны? сюжет кору осталыгы, тел- сур?тл?? чаралары т?мам камилл?шк?н, психологизм т?мам ?ирен?
?иткерелг?н! Бу г?з?л повестьне татар эммиграция ?д?биятыны? классик ?рн?ге дип ?йтерг? тулы нигез бар.
Йомгаклау
Д?рес ?йтк?нн?р, алга барырга тел?г?н халык ?тк?нне ?йр?н?, ?зен борчыган сорауларга тарих с?хиф?л?ренн?н ?аваплар эзли, булып узган вакыйга-х?лл?рд?н ?зен? гыйбр?т ала. Ш?кер, без д? ?кренл?п тарихыбызга борыла башладык, анда ?зебез ?чен сабак булырдай н?рс?л?рне к?реп х?йран калдык. Бакса?, халкыбызны? ка?арман уллары тел?с? нинди шартларда к?р?шт?н туктап калмаганнар ик?н: х?р?к?т итк?нн?р, тарих, заман ??м кил?ч?к хакында уйлаганнар, фараз да кылганнар… ?н? шундый фидакарь затларны? берсе – Гаяз Исхакый. Без инде аны? олуг ?дип, атаклы публицист, м?ш??р идеолог ??м ??м?гать эшлеклесе ик?нлеген бел?без, ?ич шикл?н?сез ?йтерг? кир?к, Г.Исхакый – ул татар тормышыны? феномены, ягъни гад?тт?н тыш сир?к очрый торган к?ренеше. Аны бел? ул – м?д?ниятебезне, тарихыбызны? бел?не?, милли уза?ны ?стер?не? м??им чараларыннан, факторларыннан берсе. Шу?а к?р? безг? бу фидакарь затны? ??р язганын, ??р эш-гам?лен ?йр?н? ??м бел?, алардан сабак алу – тарихи зарурият ??м рухи ихтыя?.
Югарыда ?йтеп китк?небезч?, Г. Исхакый “К?з” повестен 1923 нче елда Берлинда яза ??м 1938 нче елда шунда УК бастыра. Бу елларда, ягъни 1920-1923 нче ул ?иде ?с?р язган. Д?рт ?с?ре басылып чыккан, калганнары кулъязма х?ленд?. “К?з” басылганнарны? берсе. ?с?рд? тел-сур?тл?? чараларыны? байлыгына, аларны? урынлы кулланылуына, диалекталь с?зл?рне? иркен кертел?ен? мисаллар к?п. Бу югары с?нгатьле т?г?л эшл?нелг?н проза ?рн?ге. Мохит ??м дини т?рбияне? м??имлеге ?з?к урынны алып тора. Милли таркаулыкны? ??лак?тк? илт?ен расларга омтылу, ?с?рд? и? югары д?р???д? бирелг?н. ?йтерг? кир?к, ?д?биятыбызда бу темага беренче булып Фатих К?рими к?з ташлый. Ул 1901 нче елда “Морза кызы Фатыйма” диг?н повестен и?ат ит?. Бу повесть башка татар ?дипл?рен? я?а ?с?рл?р и?ат ит? ?чен к?чле стимул була.
Тагын шуны иск?рт?се кил?: кеше ата-анасын сайлап ала алмаган кебек, милл?тен д?, динен д? ?з ихтыяры бел?н ген? билгели алмый, болар тумыштан кил? торган н?рс?л?р. Шулай да мохит ?крен-?крен т?эсир итеп, ахыр чикт? кешене? д?ньяга карашына, яш?? р?вешен? зур йогынты ясый. М?селман хатын-кызларына хас кысынкылыкта ?ск?н Н?фис?не? б?хетле, ? чагыштырмача иркен рус мохитен? якын булган Г?лсемне? б?хетсез булуы мо?а ачык мисал.
Г.Исхакый ?зенн?н со?гы буыннарга кайта-кайта ?йр?нерлек ??м файдаланырлык искиткеч бай ?д?би мирас калдырган. “Гаяз ?ф?нде д?ньяга чыгу бел?н, татар ?д?биятыны? агышы икенчег? борылды. Ул татар ?д?биятына я?а т?с, я?а т?м, я?а м?нзар? бирде”, – дип яза Ш.?хм?диев “Татар ?д?биятына даир (1913) исемле м?кал?сенд?. Тел?с? кемг? а?лаешлы гади халык теленд? язуы да язучыны? бер сере. Ш?кертл?р, муллалар, остазбик?л?р, бай угыллары, с?нн?тче бабайлары, мирза ??м чын татар кызлары к?нк?реше эчен? кереп, д?рес сур?тл??д? Г.Исхакый, суда й?зг?н балык кебек, ?зен иркен сиз?.
Гаяз Исхакыйны? гасыр башында б?тен татар д?ньясын шаулаткан м?ш??р исеме ??м к?пкырлы ?д?би байлыгы тоталитар режим тарафыннан ?итмеш елга якын халыктан яшереп яткырылды. А?а карата булган нахак б?ял?м?л?р бар тик 80 нче еллар ахырында гына алып ташланды ??м ?д?би мирасы туган халкына ?йл?неп кайтты.
Хезм?тебезне Г. Исхакыйны? авылдашы шагыйр? Флера Тарханованы? “?йл?нде д? кайтты илен?” исемле шигыренн?н ?зек бел?н т?мамлыйсыбыз кил?.
Кал?м п?хлеваны, бер ?илкенеп,
Ян? и?де халык телен?,
Юлын киск?нн?рг? тел тешл?теп, ?йл?нде д? кайтты илен?. Нич? елла
к?з карасы иттек Олуг затны? кайтыр юлларын – Халык бит ул шундый сизгер дары: Й?р?генд? саклап тора бары Милл?т ?анлы яугир улларын.
Кулланылган ?д?бият исемлеге:
С?х?пов ?. Исхакый и?аты. – Казан: Татар Мирас китап н?шрияте. 1997
М?кт?п китапхан?се. Г.Исхакый. Сайланма ?с?рл?р. V том. – Казан: Тарих
2002
Г.Исхакый. Зиндан. – Казан: Татарстан китап н?шрияте. 1991.
Х?мидуллина Р. Гаяз Исхакый – х?лф?. Казан: “Казан утлары” Журналы.
Ф.?.Ганиева. ?д?бият теориясе. – Казан: Татарстан китап н?шрияте. 1979.
Х?с?нов М. Татар ренессансыны? б?ек ка?арманы. – Казан: “М?гариф” журналы. 4 сан. 1998
С?х?пов ?. Милли яш?ешк? м?дхия. – Казан: “Мирас” журналы. 5 сан. 1998
Мусин Ф. Гаяз Исхакый. – Казан: Татарстан китап н?шрияты. 1998
Г.Исхакый. М??а?ирл?р. – Казан: “Казан утлары” журналы.
Татар ?д?бияты тарихы. Алты томда. IV том. Татар совет ?д?бияты (1917- 1941).-Казан: Тат.кит.н?шр., 1989.-Б. 85.
Д.Ф. За?идуллина. – М?кт?пт? татар ?д?биятын укыту методикасы. – Казан, “М?гариА” н?шрияты, 2004.
Татар ?д?бияты. Теория. Тарих. Казан “М?гариф” н?шрияты, 2006
Минем милл?тем — б?ек татар милл?те. Л?кин нич? еллар д?вамында изелеп яш?г?н ул.
? бит кайчандыр Казан ханлыгында нинди тормыш шаулаган: с??д? ?ск?н, ??ркем тырышып эшл?г?н, ??рберсене? ?з к?себе, ?з ??н?ре, байлыгы-муллыгы да тел?с? кем к?нл?шерлек булган.
Мен? фа?игале 1552 нче ел… Явыз Иван гаск?ре бел?н безне? илебезне яндыра, талый ??м со?гы чикт? ?зен? буйсындыра. Шушы елдан татар халкын юкка чыгару с?яс?те башлана. К?чл?п чукындыру, телне оныттыру Р?с?й х?к?м?тене? т?п бурычы булып кит?.
Г. Исхакыйны? «З?л?йха» фа?игасе шушы вакыйгаларны к?з алдына тулырак китерерг? булыша. Чын к??еленн?н динг? табынган гаил?не к?чл?п чукындыралар. Аларга, мулла кушкан м?селман исемн?рен бозып, чит урыс исемн?ре тагалар. З?л?йханы яраткан иренн?н аерып, бер урыска кия?г? бир?л?р. Бу, ?лб?тт?, З?л?йхага т?з? алмаслык х?ср?т булып т?ш?. Кешене? ш?хси тормышына тыкшынырга, а?а н?рс? эшл?рг? кир?клеген ?йр?терг? кемне? ни хакы бар?! Бу вакыйгалардан со? З?л?йха тыныч кына яши алмый, к?р?шерг?, ?з халкы ??м ?з милл?те, дине ?чен ?ч алырга с?з бир?. ?зе ?чен ?зерл?г?н агуны биреп урыс ирен ?тер?, моны? ?чен аны зинданга ябалар. Монда З?л?йха бик к?п т?н ??м ?ан ??р?х?тл?ре ала, л?кин аны? рухы ирект? була — ул р?х?тл?неп намазын укый, Алла?ы Т?гал? бел?н ик??д?н-ик?? ген? калып, бик к?п уйлана.
?мма З?л?йханы? тагын да олырак кайгысы бар ик?н бит — аны? улы христиан динен? к?чк?н. Бу х?лл?рд?н со? ана ?зене? улыннан ваз кич?. Шулай да улы со?рак а?лый: ул бит м?селман диненн?н, аны? ?нисе, ?тисе, ?би-бабалары хак динд? булган, ??м я?адан м?селман динен? кайта. З?л?йха кебек ка?арман кешел?р булганда гына татар халкы м??ге яш?р! Ч?нки дин бетс?, тел д? бет?. ? инде тел бетс?, халык халык булудан туктый.
Бу вакыйгалардан со? к?п еллар, гасырлар ?т?. Халкым арасында да тугры булмаганнары табыла. Алар к?п мал ?ыялар, д?р???л?рен к?т?р?л?р. Л?кин акрын гына булса да, алар татар булуларыннан туктыйлар. «Ике й?з елдан со? инкыйраз» н?къ мен? шундый очракны тасвирлап башлана. ?с?р башында бер байны? туйга бик к?п акча тотуы сур?тл?н?. ? бит шушы акчаны татар халкыны? м?д?ниятен ?стер?г? бирс?, туган телд? никад?рле китап басылыр, уку йортлары ачылыр иде. ??м Г. Исхакый, к?р?з?че кебек, алдагы тормышны тасвирлый.
Мен? татар милл?тенн?н чыккан со?гы гаил?. Аларны? ?ле татар халкын саклап калырга ?метл?ре бар, ч?нки бу татар хатыны й?кле, бала табарга ?зерл?н?. Л?кин со? шул. Бер гаил? ген? халыкны саклап кала алмый. Бала да, ана да бу д?ньядан кит?л?р. ??м ?ир й?зенд? бер ген? татар кала. Шулай ук аны? да тормышы кызганыч т?мамлана. Мен? шулай итеп, бу ?с?рд? татар милл?те юкка чыга.
? бит чынлыкта да шулай була язды. ?ле ун-унбиш еллар элек кен? телебезне? язмышы кыл ?стенд? иде: татар м?кт?пл?ре ябылып бетте диярлек, Казан урамнарында татарча с?йл?шерг? оялып й?р?чел?р к?б?йде, татарча газета-журналлар, китаплар укылмый башлады, русча белм?с??, югары уку йортларына укырга кер? турында хыялланасы да юк иде… Шушы т?гелме со? инде милл?тне? чынлап та юкка чыгуы? Л?кин, б?хетебезг?, Татарстан ?зен? м?ст?кыйльлек алды, ??м??риятебезд? телл?р турында закон кабул ителде, м?кт?пл?рд? ген? т?гел, югары уку йортларында да татар теле гам?лг? кер? башлады, х?зер инде урамда да авыз тутырып р?х?тл?неп татарча с?йл?шеп була, ч?нки, бу нинди чит телд? с?йл?ш? дип, си?а борылып караучы юк.
??р халыкны? ?з гореф-гад?тл?ре була. Динн?н, телд?н башка яши алмаган кебек, халык алардан башка да милл?т буларак яш?венн?н туктар иде.
Г. Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ре шу?а ачык мисал булып тора. С?нн?тче бабай ?зене? карчыгы бел?н бик б?хетле тормышта яши. Алар бер-берсен бик тиз а?лашалар, хатыны С?нн?тче бабайны кадерл?п, киемн?рен чиста тотып т?рбияли, аны олылый, ик??л?п шулай тормыш алып баралар. Ел саен кунакка мулла бел?н абыстайны д?ш?л?р. С?нн?тче бабайны? хатыны ?йл?рне чип-чиста итеп юып чыгара, ризыгын да мулдан ?зерли. Кунаклар алардан бик кан?гать булып калалар. Л?кин бу б?хетле гаил?г? д? ???л ?зене? ишеген шакый, бабай ятим кала. Ялгызы гына читен булганга, ул икенче бер хатынга ?йл?н?. Мен? шунда ул ?з гомеренд? к?рм?г?нн?рне, к?з алдына китерм?г?н х?лл?рне к?р? башлый да инде. Аны? бу хатыны шапшак, т?рбиясез булып чыга. Бигр?к т? с?нн?т пычагы бел?н б?р??ге ?рч?е С?нн?тче бабайны? й?р?ген? б?р?. Аны? к??еле бу изге эшк? — с?нн?тк? — шулкад?р нык бирелг?н булганлыктан, бу х?лл?рне к?реп, аны? й?р?ге т?з? алмый, ул ?леп кит?. Татар халкы ??рвакыт ?зене? йолаларына тугры шул. Ч?нки алар безг? бик ерак бабаларыбыздан мирас булып калганнар. Тик онытмаска, сакларга, буыннан буынга ?иткерерг? иде аларны.
Г. Исхакый ?з ?с?рл?ренд? халык тормышын, аны? кил?ч?ген д?рес тасвирлый. Гомерене? со?гы елларын читт? ?тк?рерг? туры килс? д?, ул ?з халкы ?чен кайгырып яш?г?н, ?з халкы ?чен ахыргача и?ат итк?н. Аны? ?с?рл?рен укыган кеше татар халкыны? нинди б?ек ик?нлеген к?р?, бу халыкка ихтирамы арта.
⇐ Предыдущая32333435363738394041Следующая ⇒
Date: 2015-09-18; view: 1375; Нарушение авторских прав
КФУны? Алабуга институты ?тк?рг?н “Татар теле, ?д?бияты ??м тарихы: ?тк?не, б?генгесе ??м кил?ч?ге” IV Б?тенр?с?й ф?нни-гам?ли конференциясен? ?иб?релг?н доклад.
Гаяз Исхакый и?атында милл?т проблемасы.
Габдракипова А, татар ??м чагыштырма
факультеты 2 курс студенты
Ф?нни ?ит?кчесе: Шайхулова Г.Ф,
?лм?т районы Я?а К?шер санатор
м?кт?бене? 1 кв. категорияле татар
теле ??м ?д?бияты укытучысы.
Татар ?д?биятында к?пт?н чагылыш тапкан тема – милл?т проблемасы. 19 нчы гасырны? со?гы чирегенд? м?гъриф?тче ?дипл?р и?атында к?т?релеп китк?н бу тема, 20 нче гасыр башында г??д?л?нг?н башка темаларны берл?штер?че ?з?к рольне ?ти башлый. Чорны? м??им, актуаль м?сь?л?л?ре милл?т язмышы бел?н б?йл?п карала. 20 нче й?з кал?м осталары тулысынча милл?т язмышын алгы планга куя, милли азатлык идеясы ?д?биятны? нигезен? салына.
Татар ?д?биятында милли проблемалар бел?н сугарылган ?с?рл?р к?п. ?исемн?ре туган илд?н еракта калып, исемн?ре ??м и?атлары я?адан ?з халкына ?йл?неп кайткан к?ренекле ?дипл?р арасында татар язучысы Гаяз Исхакый да бар. Егерменче гасырны? беренче яртысында ул татар, гомум?н, т?рки халыкларыны? кил?ч?ге ?чен эзлекле к?р?ш алып барган, шуны яш?вене? и? олы максаты итеп санаган. М?с?л?н, Гаяз Исхакый ?зене? ?с?рл?ренд? милл?тебезд? булган и? актуаль проблемаларны к?т?р?. Монда, нигезд?, ?дипне? “ Ике й?з елдан со? инкыйраз” ?с?рен карап була. ?с?рд? Гаяз Исхакый татар милл?тене? ?сешен, т?р?ккыятен тоткарлаучы, кил?ч?кт? аны? инкыйразына китер?ч?к т?п с?б?пл?р итеп кадим м?др?с?л?рне, иске карашлы руханиларны, милл?тне? матди ку?тен т?эмин ит?рг? тиешле сыйныфны? з?гыйф ??м таркау, оешмаган булуы, яшьл?рне? рус м?кт?пл?ренд? укырга, к?нбатыш м?д?ниятен? таянырга, алга китк?н д??л?тл?рне? казанышлары бел?н азыкланырга тел?м??л?рен ??м, ни?аять, татарларны? башланган эшл?рен ахырынача ?иткерм?вен, н?ти??сен? ирешм?вен к?рс?т?. ?мма алар арасында и? м??им с?б?п: татар халкыны? хокуксыз булуы, Р?с?й империясенд? колониаль х?лд? яш?ве хакында ?йтелми. Г. Исхакый ?зене? ?с?ренд? татар милл?тене? бет?, башка, к?члер?к милл?тл?р тарафыннан йотылу, юкка чыгу куркынычын к?рс?т? бел?н ген? чикл?неп калмый, аны булдырмау чараларын да т?къдим ит?. Язучыны? “ З?л?йха” драмасы б?генге к?нд? д? ???миятен югалтмый. Автор, империяне? аз санлы милл?тл?рг? каршы юн?лдерелг?н астыртын с?яс?тен фаш итеп кен? калмый, б?лки ?итдилеге ??м тир?нлеге бел?н глобаль масштабтагы проблемаларга – милл?тара дуслыкны ??м татулыкны т?эмин ит? бел?н берг?, милл?тл?рне? ?збилгел?н? хокукын раслауга якынлаша. Драма ка?арманы З?л?йха да милли генофондны саклау юлында зур ??бер – золым к?р?г?, ?з иленн?н, гаил?сенн?н, газиз балаларыннан к?чл?п аерып алып эчкече урыска хатынлыкка бирел?г? карамастан, диненн?н, иманыннан ваз кичми. Халыкны? милли я?арыш ?чен к?р?ше ныгып барган чорда
“З?л?йха” драмасыны? башта матб?гатта басылып чыгып, аннан со? театр с?хн?сенд? уйналуы милл?т ирешк?н казанышны? зурысы ??м н?ти??лесе итеп к?рс?тел?. Шул ук вакытта, “З?л?йха” драмасы хакында фикер ?йт?че авторлар бу ?с?рне? милли рухын к?ч?йт? ??м милли патриотизм хисл?рен ныгыту юн?лешенд? эш алып баручы к?р?шчел?р ??м зыялылар ?чен гаять кыймм?тле зур рухи азык булуын да иск?ртеп узалар. К?п кен? язучылар тарафыннан, “З?л?йха” драмасыны? зур и?тимагый – с?яси ??м рухи – милли ???мияте таныла, аны? татар халкыны? милли а?ын ?стер?д? зур т?рбияви к?чк? ия булуы басым ясап ?йтел?.
Гаяз Исхакыйны? тагын бер и?ат ?имешен? тукталасым кил?: м??а?ирлект? яш?г?нд? язган “ К?з” повесте турында. Бу ?с?р безг? ике хатын – кызны? язмышы турында с?йл?с? д?, ?дипне? ?йт?се килг?н фикере тир?нд?р?к ята. Кеше ?з милл?тен яратырга, х?рм?т ит?рг? тиеш. Язучы татар гаил?сенд? ??м м?селман тир?легенд? ?ск?н Н?фис?не? б?хетле язмышын сур?тли. Дим?к, ??рбер кеше ?з милл?те традициял?ренд?, гореф – гад?тл?ренд? т?рбиял?нерг?, алар буенча яш?рг? тиеш. ? Г?лсемд?ге рухи иркенлек а?арда ?авапсызлык ??м ихтыярсызлык сыйфатлары т?рбияли, х?тта ул ?з – ?зен д? яклый алмый. Аны? язмышы кызганыч, тормышы авыр, бер милл?т в?киле юкка чыга. Кыйбла югалтучылар х?зер к?б?йде, т?рле дини секталар барлыкка килде. Гаяз Исхакыйны? бу ?с?рен укыгач, мин дини ышанулар, Коръ?н с?р?л?рен уку, догаларны ятлау, кешег? к??ел тынычлыгы бир? ик?н, д?рес юлдан атларга ярд?м ит? ик?н диг?н фикерг? килдем.
“С?нн?тче бабай” хик?ясе ис? – чын м?гън?сенд? милли ??м халыкчан ?с?р.Ул татар авылыны? ?зен? ген? хас гореф – гад?тл?рен, хис ??м тойгыларын, яш?? р?вешен белеп язган. С?нн?тче бабай – татар авылы ?чен ген? характерлы образ. С?нн?тче бабайны? ?аныннан артык к?рг?н п?кесе – аны? ш???р?се. Автор шу?а зур м?гън? бирг?н. П?ке бел?н б?р??ге ?рч? буыннан – буынга к?чеп килг?н изге эшне? т?бе – тамыры бел?н юкка чыгуы булып тора. ?с?рне? ахырында мил?ш агачыны? авып т?ш?е – милл?не? тамырларына балта чабуга ти?. Ч?нки бабайны? карчыгы ис?н вакытта, милл?тне? биз?ге мил?ш агачы шау ч?ч?кт? утыра, ?имешл?ре сыгылып т?шк?н. Дим?к, телебезне?, милл?тебезне?, динебезне? кил?ч?ге хатын – кызлардан да тора.
Гаяз Исхакый гомер буена халыкка хезм?т итк?н. Ул ?з б?хете ?чен т?гел, ? халкыны?, милл?тне? б?хете ?чен к?р?шк?н. ?дип татарларны и? алга китк?н милл?тл?р сафына чыгару ?чен булдыра алган кад?р ?зенн?н к?ч куйган. ??м инде милл?тебезне? ?с?ен?, аны? алга китешен? кирт? булып торган барлык проблемаларны да ?зене? шушы ?с?рл?ренд? чагылдырган.
20 нче й?з башы татар ?д?биятында к?т?релг?н проблемаларны? ?з?генд? милл?т язмышы т?п урынны алып тора. Гаяз Исхакыйны? ?с?рл?ре кешел?рне уйланырга, тормыш коруга ?итди карарга, ?з телебезне х?рм?т ит?рг?, гореф – гад?тл?ребезне сакларга чакыра. Д?верл?р алмашынып торса да, ??р д?верне? ?з милл?тп?рв?рл?ре булыр дип ышанам ??м татар милл?те кил?ч?кт? алга китк?н, ирекле, бай м?д?ниятле халык булыр дип ?метл?н?м.
?д?бият.
“ Гаяз Исхакый и?атын барлаганда” // Мирас – 92/// – 2 с., 37 б.
Ф. Б?широв . 20 нче й?з башы татар прозасы. – Казан: Фикер, 2002
?. С?хапов. Исхакый ??м 20 нче гасыр татар ?д?бияты.- Казан: Татар
“ Мирас” , 1997.
4.М. Гайнетдинов. Гасырлар мирасы. – Казан, 2004.
Г.Исхакый
Г.Исхакый яш?г?н еллар:
а) 1878 – 1954;*
?) 1868 – 1945;
б) 1898 – 1956;
в) 1887 – 1945;
г) 1879 – 1952.
Г.Исхакыйны? д?ньяга карашлары формалашуда, ?д?бият,
и?тимагый тормыш ??м с?яс?т ?лк?сенд? м?ш??р ш?хес булып ?итеш?енд? роль уйнаган ?ч факторны билгел?рг?:
а) табигый талант бел?н милли т?рбияне? органик кушылуы;
?) ХIХ гасырны? со?гы чирегенд? татар д?ньясын каплап алган
??дитчелек х?р?к?тене? т?эсире, аны? ?ит?кчесе ??м идеологы, Р?с?й м?селманнарыны?, т?рки д?ньяны? к?ренекле м?гъриф?тчесе ??м с?яс?тчесе, педагог И.Гаспринский идеял?рене? йогынтысы;
б) м?др?с?д? т?пле белем алуы;
в) Т?ркияд? укуы;
г) Казан рус–татар укытучылар м?кт?бенд? укуы.
1902 елда Оренбургта Г.Исхакый м?галлимлек итк?н м?др?с?:
а) «М?х?мм?дия»;
?) «Гыйльмия»;
б) «Госмания»
в) «Мотыйгия»;
г) «Х?с?ения». *
Г.Исхакый кызыксынып укыган т?рки телд?ге газета:
а) «Та?»; в) «Тавыш»;
?) «Та? йолдызы»; г) «Ил»
б) «Т?р?еман»; *
«Тормышмы бу?» хик?ясенд? ш?керт н?рс? кыры янында умарта иле
таба?
а) солы; * в) борчак;
?) арыш; г) карабодай.
б) бодай;
Г.Исхакыйны? «З?л?йха» драмасындагы т?п героиняны к?чл?п
чукындырганнан со?, урыс побы а?а нинди исем бир??
а) Марина; в) Марфа;*
?) Оксана; г) Зоя.
б) Татьяна;
Патша х?к?м?те тарафыннан беренче тапкыр кулга алынганда, Гаяз
Исхакыйга нич? яшь була?
а) 30; в) 23;
?) 17; г) 28.*
б) 40;
Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? Х?ят диг?н героиняны, ирсез бала тапканы ?чен, битен? кара корым буяп, урам буйлап й?рт?л?р?
а) «З?л?йха»; в) «Мулла бабай»;
?) «Тартышу»; г) «Ш?керт абый».*
б) «К?л?п?шче кыз»;
Г.Исхакыйны? 1911 ел ахырында Петербургта яш?г?нд?ге ялган
фамилиясе:
а) Садыйков; в) Сатлыков;*
?) Тарасов; г) Алтынбаев.
б) Ширб?тов;
10. Г.Исхакый ?ирл?нг?н ш???р:
а) Казан; в) Париж;
?) Истанбул;* г) Харбин.
б) Анкара;
11. Г.Исхакыйны? Г.Камал «г?з?л ?с?р» дип б?ял?г?н драмасы:
а) «М?галлим»;
?) «М?галлим?»;
б) «З?л?йха»;
в) «?ч хатын бел?н тормыш»;
г) «Тел?нче кыз».
Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? Садыйк абзый бел?н М?рфуга
абыстай мулла кия?не т?рбияли–т?рбияли б?леп бет?л?р?
а) «Бай угълы»; в) «Мулла бабай»;
?) «Тел?нче кыз»; г) «Кия?». *
б) «С?нн?тче бабай»;
13. Г.Исхакыйны? Казандагы К?л буе м?др?с?сенд?ге остазы, ягъни укытучысы:
а) Йосыф Акчура;
?) Гани Х?с?енов;
б) Каюм Насыйри;
в) Ризаэтдин бине Ф?хретдин;
г) ?ади Максуди.*
«С?яр» театр труппасы 1917 елны? 17 (30) мартында Казанны? Зур
драма театры бинасында ( х?зерге В.Качалов исеменд?ге рус театры) Г.Кариев бенефисында Г.Исхакыйны? нинди ?с?ре буенча куелган спектакль к?рс?т??
а) «М?галлим»;
?) «З?л?йха»;*
Г.Исхакыйны? «К?л?п?шче кыз» ?с?ренд?ге Кам?р кем тарафыннан
алдана?
а) С?лимов тарафыннан;
?) Вафа тарафыннан;*
б) Габдел?х?т тарафыннан;
в) Мифтах тарафыннан;
г) Б?дри тарафыннан.
Г.Исхакыйны? м??а?ирлек чорында и?ат ителг?н ?с?рл?ре:
а) «К?з»;*
?) «Бай углы»;
б) «Ике й?з елдан со? инкыйраз»;
в) «Дулкын эченд?»;*
г) «?йг? таба».*
Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ре м?гъриф?тчелек рухында язылган?
а) «З?л?йха»;
?) «Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде»;
б) «Остазбик?»;
в) «?ан Баевич»;
г) «С?нн?тче бабай»;
д) «К?л?п?шче кыз».
18. Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? малай читек турында хыяллана?
а) «К???л читек»*; в) «Зиндан»;
?) «К?з» г) «Алдым–бирдем»;
б) «?ан Баевич»; д) «Остазбик?».
Г.Исхакый и?атын ?йр?н?че галимн?р:
а) Лена Гайнанова;*
?) Ибра?им Нуруллин;*
б) Т?лгат Галиуллин;
в) Дания За?идуллина;
г) Фл?н Мусин;*
д) Резеда Ганиева*.
Г.Исхакый милл?тне бетер?г? китер?че с?б?пл?рне кайсы ?с?ренд?
к?рс?т??
а) «З?л?йха»;
?) «С?нн?тче бабай»;
б) «Ике й?з елдан со? инкыйраз»;*
в) «Тел?нче кыз»;
г) «Ш?керт абый».
21. Г.Исхакыйга «с?н? белми торган ялкын» диг?н б?яне кайсы язучы бирг?н?
а) Г.Тукай; в) Ф.?мирхан;*
?) Г.Камал; г) Н.Думави;
б) Г.Ибра?имов;
22. Г.Исхакыйны? «С?нн?тче бабай» ?с?ренд?ге с?нн?тче картны? исеме:
а) Габделм?талиб; в) Корбанколый;*
?) С?едбаттал; г) М?х?мм?д.
б) Уразколый;
23. Т?б?нд?ге ?зек Г.Исхакыйны? кайсы ?с?ренн?н алынган?
«?зе казыган каберг? ирт?г?сен б?тен авыл ?ыелып
к?мде. К?рше карты аны? ?стен? д? каен илтеп утыртты. Ике каен бер–берсе берл?н б?рел?–б?рел?, с?йл?ш?–с?йл?ш? ?с? башладылар. Анлар зурайды, биекл?нде, т?г?р?кл?нде; тавышлы–тынлы, кешел?р а?ламый торган тормыш берл?н яши башладылар.
а) «Остазбик?»; в) «К?з»;
?) «Зиндан»; г) «К?л?п?шче кыз».
б) «С?нн?тче бабай»*;
24. Т?б?нд?ге с?зл?р Г.Исхакыйны? «К?з» повестендагы кайсы геройга
карый?
«Инде к?з булды, Г?лсем туташ, к?з; ??р агачны? ?имеше пеште, мил?шнеке?мил?шч?, алманыкы? алмача!»
а) Н?фис?г?;
б) Х?лилг?;*
25. Гаяз Исхакыйны? кайсы ?с?ренд? ?з халкыны? гореф-гад?тл?ренн?н баш тартып, ??мма эшт? урыслашуга бирелеп китк?н бер байны? т?мам к?лкег? калуы, б?л?е ??м ахырдан ?з асылына кайтуы сатирик буяуларда, шаржлаштырып сур?тл?н?:
а) «?ч хатын бел?н тормыш»;
? ) «Дулкын эченд?»;
б) «?ан Баевич»;
в) «З?л?йха»;
г) «Тартышу».