Сочинение на тему аккош

9 вариантов

  1. Табигать ??рвакыт ?зг?реп тора. Ел фасыллары алмашынган саен табигать т? я?а киемн?рен кия. Мен? х?зерге вакытта да, узене? алтын яфраклары бел?н, к?з килеп ?итте. Бу ел фасылы, башкаларыннан аеруча матур, урманнар, болыннар ?зл?рен? ген? хас бер т?ск? кер?л?р. Каеннар и? беренче булып яфракларын коя башлыйлар, ? инде аннан со? калган агачлар да, киемн?рен алыштыралар.
    Кырларда комбайннар г?релтесе ишетел?. Арыш,бодай ?ирл?ре бушап кала. Комбайнчылар басуларда к?нн?р буена,ялны белмич? эшлил?р.Ч?нки бер эш к?не ел буена туендырачак. Тизд?н кырларны кара каргалар яулап ала. Аларны? ерак юлга кит?р ?чен х?л ?ыясы, тукланасы бар. Алар шунда коелып калган б?ртекл?рне р?х?тл?неп ч?плил?р, аннары, канатларын ныгытыр ?чен, т?ркем-т?ркем булып очып алалар. Башка кошларда ??й аендагыча сайрамый. Алар ашыгыч ыгы-зыгыда. Тизд?н алар да ?ылы якларга китеп, кыш бетк?нен к?т?ч?кл?р. З?п-з??г?р к?кт? ?епк? тезелеп кыр ?рд?кл?ре, торналар саубуллашып, ерак юлга кузгала.
    Бакчаларда да к?пт?нн?н инде эшл?р башланды, ??мм?се д? ,салкын к?нн?р башланганчы тырышып-тырмашып у?ышларын ?ыялар. Б?р??гел?рне, суганнарны ,кишерл?рне алып бетерг?нн?н со?, бакчаларга тракторлар кереп, б?тен ?ирл?рне с?реп чыгалар.  Бу ?ле авылларда эшл?р бетк?нне а?латмый, ч?нки бер эш к?не ел буена тукландырырга с?л?тле.
    К?з, аеруча мо?су ел фасылы. К?бесенч? , ул мо?сулыкны, табигатьк?  т?сл?р ?сти. Кызыл, алтынсу – бу т?сл?р к?зне? аеруча бер ?зенч?леге булып торалар. Урманнарда агачлар, болыннарда ?л?нн?р ?зл?рен? хас булган бер т?с алалар. Тизд?н салкын к?нн?р башланып,  я?гырлар яварга тотыначак.  ? инде аннан со?, урманнарда,  каенлыкларда г?мб?л?р баш калкытачаклар, кешел?рг? тагын бер эш ?ст?л?ч?к кен?.
    К?з турында бик к?п шигырьл?р, ?ырлар язылган.  Бу ел фасылы шагыйрьл?рг? ил?ам ?ст?п тора. Минем фикеремч?, к?з к?не, барлык н?рс? д?: кешел?р д?, тереклек т?, кошлар да ?анланалар. Кешел?р бакчаларда эшл?с?л?р, тереклек-??нлекл?р кышка ?зерл?н?л?р, ?зл?рен? азыклар табып, аларны яшереп куялар. ?ле к?з килг?нн?н со? да, салкын  к?нн?р булмаячак, ч?нки тизд?н ?бил?р чуагы башлана. Мен? шул вакытта инде кешел?р ?ылы к?нн?р бел?н р?х?тл?неп кала алачаклар.
    ? болай, к?з бик матур ел фасылы, ?ле кайчан без шундый матурлык  к?р? алыр идек? Д?нья шундый т?сл?рг? к?мелг?н чакта,елмаймыйча булмый. Алтынсу т?сл?р ??рвакыт к??елл?рне ген? к?т?реп тора.

  2. Сайланма ?с?рл?р: Проза

    (Беренче том)

    АККОШ МО?Ы

    Хик?я
    Мин ул к?зне сагыш бел?н очраштым. Мо?а кад?р ваемсыз балалык чорымда р?х?тл?неп яши, кайгы-х?ср?тне а?ламый да идем бугай, ??м ?зг?рдем. Боегып, с?зсезл?неп калдым. ?с? т?ш?ем, тормышны аз гына булса да таный башлавым билгесе т?гел идеме ик?н бу сагыш бел?н очрашудан алган т?эсирем?
    ?йтк?немч?, к?з иде. ?ле я?гырлы к?нн?ре бел?н зарыктырып, ?ле йомшак в? ?ылы ?авасы бел?н к??елл?рне саташтырып — октябрь ае шаярта да шаярта иде.
    Басу-кырда б?р??ге в? ч?гендер м?ш?катьл?ре бетте. А?-белемг? т?мам сусап, д?ртл?неп укуга керештек. М?кт?пт? ?ылы ??м р?х?т. Я?а директорыбыз Н?кыйп ?мирович кил?г?, барыбыз да ?зг?рдек, х?тта м?кт?п бинасына да ниндидер бер м??аб?т рух ?ст?лде. ?лк?н сыйныф укучыларында ?итдилек артты. Т?н?фес вакытларында т?ртип, д?ресл?рд? тал?пч?нлек ?сте. Авыл м?кт?пл?ренд? ген? була торган серле, ?мма шул ук вакытта табигый самимилек «шайтан туен» алыштырды. Дим?к йорт иясе кабат ?зе яш?г?н урынына кайтты дис?к т? ялгышу т?гелдер.
    Б?ген ял к?не. К?зге пычрак эшл?рд?н со? ??р авыл ?енд? балаларга туйганчы йокларга ирек бир?л?р. Ирк?л?неп, киерелеп, бер к?р? башлаган т?ше?не кат-кат кабатлап, йомшак-?ылы т?ш?кт? сигезл?р-тугызлар тулганчы р?х?тл?неп изрисе? д? изрисе? инде мен?. А?, чукынчык, к?рше Н?симне ?йт?м инде. Кояш т?р?з?д?н к?з салырга ?лгерм?г?н, кереп т? ?итк?н бит. Сабакташ диген инде аны! Йокысын симерт?се урынга, тапкан уйнар вакыт, й?ри кешене борчып.
    — Буага аккош т?шк?н! С?лим ?аман да йоклыймыни ?ле? К?рми кала бит!..
    Аны? с?зл?рен мин ишетерг? д? тел?м?дем. Д?реср?ге, а?лап та, кабул итеп т? бетерм?де к??ел. К?рг?н т?шем ?йб?т иде. Оныттырды инде…
    — Н?сим улым, С?лимебез йоклый бит ?ле. Ял к?не, ял итсен,— дип, тыныч кына акыл бир? башлады ?нк?й. ? ?зе мич тир?сенд? кайнаша булса кир?к, таба коймагы чаж-пож кил?. Аны? т?мле исе, борыннарга кереп, авыз суларын китер?.
    Ми?а с?енеч, сер бирм?дем, борылып яттым. Нинди т?ш к?р? идем ?ле? ?-?, куяннар, б?рел?р, аюлар ?ыелышып б?йр?м ит? идел?р, урман аланында бугай. ?йе, ?йе, н?къ шулай! А?, бетте, Н?сим тынгы бирм?де.
    — Фатыйма апа, буага аккош т?шк?н бит. Бер д? булган-к?рг?н н?рс? т?гел, очар да кит?р. С?лим к?рми кала бит, дим, шу?а гына кердем.
    Йокым качты. Ничек, аккош т?шк?н? А?, р?хм?тл?р яугыры, мен? ипт?ш, мен? дус ик?н бу Н?сим, сабакташ. Йоклап ятсам, к?рми калачакмын, очар да кит?р. Чыннан да к?з к?рг?н н?рс?мени ул? Тере аккош! ?ырларда ?ырлана торган аккош. Матур, бик матур дил?р бит аны. Ничек к?рми калырга м?мкин?
    Мин сикереп тордым да, ишекк? борылган Н?симг? энд?шерг? ?лгердем:
    — Х?зер! Арты?нан т?шеп ?ит?м, к?теп тор!
    Сабакташ чыгып очты. Артыннан мин д? й?гердем. ?стем? бишм?темне эл?рг? ?лгерг?нмен, ?мма оекбашны киярг? онытканмын. Кире керерг? туры килде.
    — Ниг? ул кад?р ашыгасы?, улым? — диде ?нк?й, мине тыеп калырга тел?п.— Тамагы?а да капмыйча?
    — Мин х?зер кайтам, к?р?м д?,— дип ?йттем д?, бу юлы т?мам кир?генч? киенеп, авызга кайнар коймак элеп, су буена й?гердем. Анда ?лк?нн?р д? бар иде.
    Буалган инеш буйлап ак томан булу с?б?пле, аккош ?зе аермачык к?ренми, ?мма саташып кычкыруыннан к??елл?р тибр?неп куйды. Ялгыз ик?н. Ничек монда т?шк?н ул, ?? Безне? авыл тарихында андый х?лне? булганы юктыр?
    Тамаша кылучылар арасында да шундыйрак с?з чыкты. З?ф?р абый, егетл?рне? к?тт?се, ?йт? куйды:
    — Б?ген т?н айлы иде. Сак кына баянда уйнап кайттым. Тынып-тынып кына инде. С?гать т?нге икел?рд? бер-бер тавыш ишетелг?нд?й булды анысы, мин аны йорт казы дип уйлаган идем.
    А?а кушылып, Салих?ан абый да с?з ?ст?де:
    — Буаны к?л дип к?реп т?шк?н инде ул. Нид?ндер бик курыккан. Яр кырыена б?тенл?й д? килми бит.
    Аккош буа уртасында ук иде. К?зге ирт?не? салкын томаны вакыйганы г?яки яман к?зд?н яшерг?н т?сле су ?стенд? эленеп тора, аккош шул ак п?рд? артында сылу кыз кебек яшеренеп утыра да утыра.
    — Моны? пары кайда ик?н? — дип, борчулы сорау ташлады З?ф?р абый.— Аккошлар парсыз булмый. ? бу — ялгыз.
    Шушы с?з ?йтел?г?, мескен аккош, ?зе хакында с?йл?ш?л?рне тоепмы, катырак та ачыргаланып тавыш бирде. Шапылдатып канатларын ?илпеде. ?мма очып кит? алмады. Тагын ачы тавыш бирде.
    Ни хикм?т, тир?-юньд? хет бер оя йорт казлары к?ренсен. Кошлар ханбик?се аларны? бил?м?л?рен? кил? с?б?пле, ?зл?рене? ямьсез кыяф?тл?рен к?рс?терг? оялып, качкан ?ирл?ренд? ята торганнардыр инде.
    — Бу очып кит? алмас,— дип, ?з фикерен белдерде З?ф?р абый.— Канаты каерылган моны?. Бер?р ерткыч авызына эл?кк?ндер?
    — Атканнардыр? — дип, зурлар арасындагы с?зг? катышты Н?сим.— Атканнардыр?.. Парын ?терг?нн?рдер?
    Бу минутта минем ?чен сабакташымнан да м?рх?м?тсез кеше юктыр кебек тоелды. Ничек теле бара шулай ?йтерг?, яманга юрарга?
    Мин хаксыз идем.
    — Д?рес такылдыйсы?, кечкен? ген? булса? да! — дип ?йтеп куйды Салих?ан абый. — Башкача булмас. Минз?л? ягында обком дачасы бар. Табеевка дип, махсус аккош тоталар, аттырталар ик?н.
    Табеев кем ик?нлеген мин бел? идем. Сур?те д? г??ит-журнал саен. Юк! Андый олуг кеше аккош атып й?рм?с. Яман эшк? кулы к?т?релм?с. Пионерга керг?н чагымда сораганнар иде:
    — Обком секретаребыз кем? — дип.
    — Табеев! — дип, чатнатып ?авап бирдем.
    — Молодец! — дидел?р.
    Ниг? «молодец» булмыйм ди ?ле? Бик аф?рин мин. Аны да белм?г?ч, пионерга кер?м дип й?рм?с т? идем.
    Салих?ан абый бел?н килешм?дем. ?лк?нн?р д? а?а к?з акайтып кына карадылар. К?пне к?рг?н З?ф?р абый, аны? колагына пышылдап:
    — Мондый с?зне д?рес булса да с?йл?мил?р, ахыры бар,— дип кис?тк?ч кен? к??елем урынына утырды, читк?р?к т? китеп бастым. ?ркетте ?ле ?зен, бик яхшы эшл?де. Юкны кешег? сылтамасын. ?мма каян килг?н со? бу аккош? Канаты да ??р?х?тл?нг?ч?
    ?лк?нн?р ?зл?рен борчыган сорауларга ?авап табып бетерг?нн?рдер, Салих?ан абыйдан со? с?з алышмадылар. Аккошны кумаска-?ркетм?ск? ки??шл?шеп, ??ркем ?з ?ае бел?н китеп барды. Су ?сте ?аман да томан иде. Без, малайлар, таш атмаска кис?телг?ч, кайту юлына борылдык.
    — Атаммы со?,— диде Н?сим.— Ниг? мин аккошка таш атыйм ди. Кулым корыр…— дип, ?лл? нинди ырымнар хакында с?йл?п бирде. Каян барысын да бел? диген син? ?бисе с?йлидер инде.
    Тыкрыктан к?т?релг?нд? буа ?стен? борылып карадым. Аккош, мескенем, сагышлы гына у?га-сулга й?з?, томшыгы бел?н су ?стенн?н нидер ?ыя-эзли иде. Минем к??елемне борчулы уйлар бил?п алды: очып кит? алмас мик?нни? Ничек безне? буага т?шк?н ик?н ул? Очып килмич?, ничек килсен? ?йе, ?йе, ул бит очып килг?н, дим?к…
    Бу фикер т?енл?нешенн?н к??елем ?сеп китте. Н?сим бел?н шуны уртаклашасым, аны да с?ендер?сем килде.
    — Кара ?ле,— дидем мин, с?земне чак-чак ?ыярга ?лгереп.— Ул бит мо?да очып килг?н! Дим?к, канаты каерылмаган! Ул шулай ук очып кит? ала! Бел?се?ме, очып кит? ала!
    Н?сим аптырап калды. Аннан со? елмаеп куйды да ?йтеп салды:
    — Ничек китсен ди ул. Канаты каерылган диг?н с?з — парын югалткан диг?н с?з була, белде?ме? — диде.— Бер д? радиодан ?ыр ты?ламыйсы?мыни? Аккош бервакытта да ялгызы гына оча алмый. Парын эзл?яч?к, к?т?ч?к. Аны тапкач кына кит?ч?к!
    — Кышка кад?р булса да торачакмы?
    — Торачак!
    — Ничек?
    — Мен? шулай!
    Минем елыйсым, ?ксеп-?ксеп, Н?симне кыйный-кыйный елыйсым килде. Ниг? шундый х?кем чыгара ул? Яхшыдан ?йтс? ни була?
    — Б?лки алар ик??дер? Син бит, аккош ялгызы очмый, дисе?. Б?лки аны? пары да монда гынадыр?
    — И ахмак!— Тагын мине с?зл?ре бел?н сытып ташлады Н?сим.— Аларны куркытканнар. Бел. Берсен атканнар. Монысы белми калган. Куркып очкан. Су к?реп, монда утырган. Куркуы узгач, ярын исен? т?шерг?н.
    — Ниг? атканнар аны, ниг? атканнар? — дип кычкырдым да ?йг? таба й?гердем. Сарай почмагына качып, ?ксеп-?ксеп еладым. Ирт?н ашамыйча чыгып чабуым иск? т?ште. Тамагым ачканга ?йг? кердем.
    ?нк?йне? коймаклары суынып кил? иде инде. ?ст?л тир?сенд? ?ичкем юк. Ч?й — кайнар, аш — ?ылытылган.
    Тиз ген? тамак ялгадым да, бер телем икм?к кыстырып, тагын су буена й?гердем. Инде ак томан тарала башлаган, бары тик куерып ?ск?н, к?зд?н бераз сары й?герг?н таллык тир?сенд? ген? челт?р кебек эленеп тора, аккош та шунда, якты сары кояштан качып, ?з сагышын ?ыйган х?ленд? боегып кына утыра иде.
    Бел?м мин ул ?р?м?лекне? юлларын. ??й буе шунда уйнадык. Безне? оч малайларыны? корып куйган чатыры да бар ?ле анда. «Шалаш» дип, й?рт?без. Имеш, безне? «генеральный штаб». Сугышлы уйнаганда бик кир?кле урын. «Дошманнар»ны шунда тотып китер?без, кичл?рен, ?ыелышып, т?рле уен-к?лке с?йл?ш?без. Мин д? т?рлед?н-т?рле ?киятл?р чыгарып шаккатырам. Табигатьне? серле ??м яшертен почмагы ул. Аккош та мен? шуны? ?чен анда барып сыенган.
    Куендагы икм?к телеменн?н борынга т?мле ис кереп тора. Яратып ашар аккош, тамагы ачкандыр. А?а ?им бирерг? ?ичкемне? башына килм?де бит.
    Куркытмас ?чен читл?теп, мыштым гына шулай таллыкка якын килдем. Тапталып бетк?н сукмактан, агач ботакларын аралап, аккош янына кил?м.
    Агачлар арасыннан аккошны? озын муены, кабарып торган канатлары аермачык ш?йл?неп, затлы р?семн?рд?геч? к?зне ирк?ли. Ашарга ?им эзл?п суны чапырдата бугай?
    Икм?к телемемне кис?кл?п учыма тутырдым. Яр кырыена бик сак кына т?штем. Куркыта к?рмим. А?ламас изге ниятемне. Учымны алга суздым, ??м туктап калдым.
    Аккош г?я кеше тавышы бел?н с?йли-с?йли елый иде. Н?къ кызлар кебек. К?зл?ре сагышлы ??м кызыл. Башы к?кр?ген? яткан.
    Мин катып калдым. ?лл? аккошны? мо?ы, ?лл? инде к?зл?ре т?эсир итте. Ни алга, ни артка кузгала алмадым.
    — Йа Рабби Ходаем, б?нд?л?ре?не изгелекл?ре?н?н ташлама! Бу кад?р ??бер-??фаларны к?рс?теп ад?м м?сх?р?л?рен? калдырганчы, х?ерле ?лемн?ре?не бир, йа Ходаем!
    Аккош ?зен? ?лем тели кебек иде. Мин тетр?неп куйдым. Учымдагы икм?к кыерчыклары ?ирг? сибелде, кайсылары яр читенн?н суга т?г?р?де. Аккош сиск?нде. Ниндидер яманлык сизенеп тавыш бирде ??м буа уртасына таба й?зде. Бу вакытта ул ми?а кош т?гел, б?лки ?киятл?рд? с?йл?нел? торган сихер золымында изаланучы хан кызы кебек тоелды. Ниндидер кара ?анлы сихерче бер чиб?р кызны шушындый газапларга дучар итк?ндер!..
    Дога я?адан кабатланды. Изге тел?кл?рен б?нд?л?рг? атап, ул ?зен? ?лем тел?де.
    Мин тагын да ныграк курка калдым. Аккош инде ерак иде. Ни хикм?т, ? тавышы якында гына ишетел?.
    К?зл?рем бел?н таллыкны айкадым. Чатырыбыз да ис?н ик?н. Дога с?зл?ре шул яктан кил? т?гелме?
    Куркуымнан торып й?герерд?й булдым. ?мма нидер тотып калды ??м мин, качасы урынга сихерл?неп, чатыр авызына якынлаша бирдем.
    — Йа Ходаем, ялгыз аккош язмышларын биреп, мине ни ?чен шулай ятим кылды??! К?рк?млек в? чиб?рлек бел?н хозурлады?? Озын кара ч?ч толымнарыма егетл?рне? к?зен б?йл?де?, ?мма пар итеп, б?хетле итеп яратмагансы? ик?н, ниг? мине яш?т?се?? Ниг? минн?н «дивана» дип к?лдерт?се?? Ниг? мине Казанга ?иб?рерг? телил?р? Ниг? карт ?нк?мн?н аералар? Мин бит дивана т?гел. Ниг? минн?н к?лм?кчел?р? — дип, анда безне? авылдан ятим М?гъсум? ?бине? ятим? кызы Галиябану апа дога кыла иде. Аны нич? к?н эзлил?р. Б?кс? киереп, кызыл папка бел?н й?р?че, башын ялтыратып кырдырган, к?п ятим-ятим?л?рне? ?з?ген? ?тк?н Гыйльметдин абыйга: «Мине таларга керг?н иде, ит?гем? ?релде!»— дип, яла яккан, акылы к?ченг?н, имеш, дип, с?йл?г?нн?р иде. Х?тта ?ле: «Балаларга очрый к?рм?сен, юл?рлеге йогар, й?р?кл?ренн?н кан суыручы убыр ик?н ул!» — диг?н с?зл?рне д? Галиябану апа хакында сабакташларым ?йтм?деме ми?а? Шушы убыр тоткынлыгында калачакмын бит х?зер…
    Безне? карашлар очрашты. Курка калдым. Кара ч?чле, кара кашлы, алсу иренле ап-ак й?зенд?ге шардай т?г?р?к ике кара к?зе х?лемне алдылар. Мен? х?зер ул й?р?гемне тиш?р, канымны суырыр дип ?ркедем ??м елап ?иб?рдем:
    — Апа, тим? инде ми?а! Галиябану апа, тим? инде ми?а!
    ?илк?м? ?релде, алдына китерде. Еларлыгым-д?ш?рлегем д? калмады. Ни тере, ни ?ле идем.
    — Елама, энем,— дип, йомшак куллары башымны ирк?л?п сыйпавыннан а?ыма кайттым.— Елама, энем! Син бит Фатыйма апаны? кече улы,— диде ул, кабатлап.— Елама, ?ск?нем! Мин си?а тимим. Мин ?ичкемг? тимим. Мин ??л?р т?гел. Дивана да т?гел. Кып-кызыл Гыйльметдинне? юк-бар с?зен? ышанма. Ул мине эз?рлекл?п й?ри. Биш хатын алып, барысын да г?р иясе итте. Инде ми?а ?релм?кче. Елама, ?ск?нем! ?йб?т малай бит син, Фатыйма апаныкы!
    К?кр?гем ялкынсынып, ?кс?ем я?адан ку?тл?нде. ?мма х?зер курыкмый идем инде. Бары тик к?зл?рем с?ер х?лл?р к?р?д?н в? яман уйдан со? ?рк?емн?н к??елем ген? урынына утырып ?итм?г?н.
    — Елама, ?ск?нем!
    Ул тагын ч?чемн?н сыйпады. Куенын ачты. Ит?генд? ирк?л?неп сулыш алдым. К??елем утырды. Т?нем калтыранмый иде инде.
    — Монда нишл?п й?рисе?? — дип сорады Галиябану апа, бераздан.
    — Аккошка ?им бирерг? т?шк?н идем,— дип, куенымдагы икм?к телеменн?н калган кис?кне чыгардым.
    — И бала,— диде ул, ягымлы тавышы бел?н.— К??еле? изгелект? ик?н, к?рк?м б?нд?л?рд?н булырсы?!
    Бераз тынып торды.
    — Аккош кеше кулыннан ?им ашамый ул, р?н?ес?. Ялгыз бит, парын ?уйган. Кешед?н яхшылык к?реп ?йр?нм?г?н, яманлык кына к?т?рг?н. Нинди изгелек бел?н килс?? д? кабул итм?с. Бир ул икм?к кис?ген ми?а, ?ск?нем? — дип ?йтте.
    Мин, учымны ачып, а?а таба суздым. Аннан т?мле ис килеп, борыннарны кытыклый иде.
    — ?ле яр буенда беразы ч?челде. Х?зер ?ыеп китер?м,— дип, таллар арасына коелган ?ирд?н башка кис?кл?рен д? табып бирдем.
    Галиябану апа р?хм?т ?йтте ??м ?ст?п куйды:
    — ?ск?нем, минем монда ик?немне кешег? с?йл?м?, ярыймы!
    С?з бирдем. ?мма никл?рг? ген?:
    — Сезне моннан беркем д? таба алмас, бу урынны ипт?шл?ремн?н башка ?ичкем белми!—дип ?йттем ик?н.
    ? ул ышанды. Аркамнан с?еп куйды:
    — Изге бала ик?нсе?. Юлы? гел шулай игелект? булсын!— диде.
    Серемне ?ичкемг? сиздерм?дем. Таллар арасыннан чыгып, яр кырыена килеп утырдым. Буа уртасында мо?су гына аккош й?з?. Чиста ??м ап-ак канатларын и?ен? элг?н, сагышлы башын аска салындырып, озын муенын б?кл?г?н х?лд? ?зе. Яр кырыена килерг? уенда да юк. Ашыйсы килмидер инде. К??еле тулы уттыр. Сагыну, сагыш, мо?-х?ср?т уты.
    Мин ялгыз идем. Буа тир?сенд? ?ичкем юк. Шушы х?лемд? к?пме утырганмындыр, ?нк?йне? кычкырганын ишеттем:
    — Улым, кайт инде, улым!
    Борылып карадым. ?нк?й тыкрык башына сыенган-качкан ?иренн?н мине д?ш?. Кул болгап ашыктыра, ?мма монда таба ни ?чендер килми иде.
    — ?нк?й, к?р ?ле аккошны! Кил инде! — дип, мин д? кычкырып аны ?з яныма чакырдым.
    ?мма ?нк?й д?ш?ен д?вам итте. Ничектер куркынып та, ?рнеп т? чакыра т?сле иде ул. Кул болгый, нидер ?йт?, ишетелеп ?итми.
    Мин ?нк?й янына й?гердем. К?зл?ре борчулы, г?яки артымнан Су анасы куып килг?нен к?реп, шулай куркынган т?сле иде.
    Ит?ген? килеп сарылдым:
    — ?нк?й-й-й!
    Й?зе агарган ?нк?йне? борчулы к?з карашларыннан к??елем кузгалып китк?н иде. Бераздан тынычландым.
    — Улым, т?шм? инде б?т?н анда. Китк?не?не к?рми калганмын. Ялгыз й?рм?,— дип ?тенде ?нк?й.
    — Ярар,— дип ышандырдым.— Ярар, ?нк?й!
    ?йд? р?х?т иде. ?мма аккош сагышына килеп кушылган Галиябану апаны? язмышы ?чен ?рн? к??елне борчыган, т?нне арыткан, акылны томаландырган.
    Ч?й эчтек. Юктан с?б?п эзл?пме, к?ршебез Х?дич? апа кереп, ул да кайнап утырган самавыр янында урын алды. ?ил?к кайнатма-вареньесын кашыклап кына каба биреп, тулы ??м кызарып китк?н бит очларына б?реп чыккан эссе тир б?ртекл?рен яулык читен? ?ыя-?ыя с?йли торды:
    — Аккош зары х?вефле ул. Киленн?рне? буен ши?дер?, балаларны? к??елен сындыра. Авылыбызга бер-бер х?т?р золым т?шм?г?е дип шикл?нг?н К??с?рия абыстай. Кыз-кыркынны, бала-чагагызны аккош к?рерг? диг?н булып
    ?иб?р? к?рм?гез. ??фасы, х?вефе зур булмагае!
    ?нк?й ?здереп кен? ми?а карады. Болай да борчулы к??елем? кара?гы шом т?ште.
    — Ялгыз аккош к?рг?н кешел?р б?хетсез булалар ик?н. Гомер буе аны? сагышы к??ел т?ренн?н китми, ди!
    Х?дич? апа с?йл?де д? с?йл?де, аны? саен ?нк?й борчылды. Ни ?йтерг? с?з таба алмады бугай, каршыдан да, ??пл?п т? энд?шм?де. Тагын бер?р чынаяк ч?й ясады. Х?дич? апа с?зд?н б?лен? белм?де. ?ил?к кайнатмасын майлы коймакка ягып сыйлана бирде:
    — Урыс М?гъсум? кызы ??л?р Галиябануны калага озатмакчылар ик?н. Качып й?ри, ди. Гыйльметдинг? кул к?т?рг?н бит. С?вит кешесен?. ??л?рл?нг?н ик?н, малай, диванага калган, ди. Калага, сары йортка озатмасалар, б?тен авылыбыз бел?н харап булырбыз. Алла сакласын, ут-к?з чыгарып куюы бар. Урыстан юньле бала туамыни?..
    — Ниг? М?гъсум? абыстай урыс булсын ди, татар хатымы бит ул,— дип кабатланып ?йтте ?нк?й. Бу вакытта аны? з??г?р к?зл?ре куркынып зурайган иде, озын кара ч?чл?рен ?ыештырып торучы яшел яулыгы ачылып, толымнары таралып китте. ?ст?л яныннан кузгалып, аралык артына керде д? т?з?тенеп-б?рк?неп чыкты. Вак ч?ч?кле озын к?лм?ге ?стенн?н япкан кызыл ?ирлекле алъяпкычыны? билен бушатыбрак б?йл?де, чиста оекбаш киг?н аяклары бел?н ген? ид?н паласыны? ?ыерылган ?ирл?рен т?з?теп куйды ??м:
    — М?гъсум? абыстайны яшьли бел?м. Сез бит к?ченеп килг?н кешел?р. Гыйльметдин с?зе ген?дер ул… М?гъсум? абыстай да кызы Галиябану бел?н к?ченеп килг?н кеше инде, анысы. ?мма алар урыс т?гел. Кызын билен? к?т?реп, ч?ч?кт?й чакларында я?гыр-кар дип тормады, яланаяк х?ленд? д? колхоз ду?гызларын к?тте. Ни ир, ни егет затыннан бер?рсе бу эшк? алына алыр идеме? ??ркем баш тартты, ? алар бу й?кне хатын-кыз башлары бел?н к?т?рдел?р. Моны? ?чен ген? ?зл?рен урыс дип атау д?ресме со??..— дип, бик борчылган х?лд? с?йли-с?йли, самавыр алдына килеп утырды, тагын бер?р чынаяк ч?й ясарга тел?де. Ашыкмады.
    С?йл?ш?л?ре бозылып китк?ндер, беразга тынып калдылар. Салкын болыт кил?д?н ?ыерылып калган тавык шикелле х?лг? керг?н Х?дич? апаны? й?зен? курку т?смере й?герде, н?рс?седер исен? т?шк?н кебек т?р?з?г? калкына-калкына, урам якны к?з?тк?л?п алды. Калын ??м ки? г??д?се бер к?т?релеп, бер я?адан урынына утырды. ?ст?л янында ул артык иде.
    — Карале, к?рше, ни, картым бакча башына гына менеп, китк?н иде, к?ренми, кайда й?ри ик?н?— дип сукранды да, чынаякны т?линк?сен? ?йл?ндереп, амин тотты.— Кузгалыйм ?ле, озаклап утырдым бугай, ч?егез ?чен р?хм?т!
    Кайчан кит? инде бу дип ?йттерерлек итеп тагын ?ч-д?рт минут к?ттерде ул мине. ?лл? нил?р с?йл?п, гайб?тт? авыз чайкамакчы идеме, ?лл? капылт кына к?т?рел? алмыймы, белмим, ?мма туйдырып бетерде.
    Артыннан барып, ?нк?й ишекл?рне ябып килде. Ярты ачык калдырып чыга торган гад?те бар шул.
    Минем баш тагын да ми?гер??л?нг?н, т?нн?н к?чем т?мам китк?н иде. Х?дич? ападан со? ?йне? эче д? нурсыз калган кебек булды. ?нк?й д? ?ични с?йл?шм?де. Чаршау артына кереп, карават башына б?г?рл?ндем. К?зл?рем йомылды.
    Галиябану апаны ялгыз аккош кебек су ?стенд? й?зеп й?рг?н, нидер ?йтерг? тел?п газапланган итеп т?шемд? к?рдем ??м саташудан уянып киттем. ?йг? ут эленг?н, урамда т?н.
    Мин баштарак а?лый алмадым. Урын-?ир ?стен? чишенг?н х?лд? яткырганнар, башыма юешл?п яулык куйганнар, б?тен т?нем, битл?рем ут кебек яна иде.
    Кузгалганымны ишетеп, карават янына ?нк?й килде. «?-?, уянды?мы, улым? Авырыйсы? бит!» — дип, учын ма?гаема куйды. Я?а гына башымнан шуып т?шк?н яулыкны алып:
    — Компресс куярга кир?к, бала ут яна, атасы! — диг?н н?ти??г? килде ??м ?тк?йне ашыктырды.
    Муенны урап, калын ??м ?ылы компресс салдылар. Кайнар ч?й каптырып, ?стем? тагын да ?ст?м? бер кат юрган яптылар. Мин тирли башладым. Х?лсез к?з кабакларым ябылды, б?тен т?немд? авырлык иде.
    Икенче к?нне м?кт?пк? бара алмадым. ?ченчесенд? д? авырдым. Д?ртенче к?немд? х?лем яхшыра т?шеп, аякка бастым. Баш ?йл?неп, к?з алларым кара?гылангач, тагын яттым.
    Кичк? х?лем яхшы иде инде. Ирт?г?се к?н ?чен букчама китап-д?фт?рл?ремне тутырдым. Апам да Н?симн?н ?й эшл?рен белешеп чыкты, д?ресл?ремне х?зерл?тте.
    М?кт?пт? чиста ??м р?х?т иде. Директорыбыз Н?кыйп ?мирович ишек т?бенн?н ?к аяк киемен салып кер?не катгый р?вешт? тал?п итеп куйган, ??р ялгыш басылган эзне ид?н юучы апалар х?терл?п-с?ртеп кен? торалар. Х?тта аяк киемен д? юдыралар. Болай ук булганы юк иде ?ле.
    Ул к?нне ми?а ипт?шл?р д?, укытучылар да ?лл? ни игътибар итм?дел?р. Т?н?фесл?рд? олы залга чыгам да, т?рле уеннарны карап, шау-г?р килг?н сабакташларымнан читт?, почмактан урын табып утырам. Шушы ук р?вешт? со?гы д?реск? чакырган звонокны да к?теп алдым. ?д?бият иде.
    Укытучыбыз — ягымлы ??м йомшак тавышлы Халид? апа С?л?ймановна, ??мм?безг? д? яттан белг?н, яки ?злеге?н?н чыгарып, бер?р шигырь язарга кушты. Д?фт?рл?ребезне ачып, эшк? керештек. Мин, т?р?з?г? карап, озак кына уйланып утырдым. И?ади эш булганлыктан, т?р?з?г? к?з салу р?хс?т ител? иде. К??елемд? к?з. Сагышлы ялгыз аккош мо?ына Галиябану апаны? язмышы хакындагы уйлар килеп буталды. Хисл?р нечк?рде, б?гырем т?бенн?н кайнар к?з яшьл?ре ургылып чыгардай булды. Бераздан б?тенл?й башка н?рс?л?рне х?терд?н кичердем. Авылымны яратканым, аны? матур бер урында, табигатьне? ??нн?т почмагында урнашканлыгын уйлап, хыял ди?гезен? чумдым, к??елг? талгын гына агылып шигъри юллар кил? башлады:
    Туган авылым таулар янында,
    Минз?л?не? сулъяк ярында,
    Шунда ?тте минем бала чагым,
    Й?греп й?рг?н малай чакларым…
    Беренче с?зл?р икенчел?рен ияртте, икенчел?ре — ??мл?л?рне. Шигырь техникасыннан х?б?рдарлыгым ?лег? юк чамасы булганлыктан, к??елем? килг?нне тездем д? тездем. ?з якташларымны эшч?н, тырыш, б?хетле итеп к?з алдында тотып яздым. Барысын да х?рм?тл?п, у?ганлыкларына соклануымны белдердем.
    Шигырем матур гына килеп чыкты. К??елем к?т?релде, телем ачылды. «Малай чакларым ?теп китте» диг?нр?к шигъри «ялганны» акылым сизенмич?р?к калды. Ул арада д?рес бетте. ?йг? кайтканда Н?сим иярде. Этт?н-к?чект?н курка ул. К?ефем яхшырудан, юк-бар ?рт?н?д?н, елмаеп к?л?д?н к?н д? яктырып китк?нд?й булды. Кин?т ?ч тапкыр шартлау тавышы ишетелде, сиск?неп киттек.
    — Мылтыктан аталар,— диде Н?сим.— ?йд?, й?гердек! Барып карыйбыз. Су буенда аталар.
    Тыкрыктан болынга таба чаптык. Н?сим ялгышмаган ик?н. Кызыл фуражкалы, з??г?р кительле берсе — юантык ??м икенчесе — килб?тсез милиционер, ?ч ??пле ыргак б?йл?нг?н озын бауны буа уртасына ыргыттылар да, аккошны? ?ле г??д?сен яр кырыена с?йр?п чыгарып, муеныннан элеп кен? машина артындагы ачык ишект?н к?газь тартмага ыргыттылар. Безг? игътибар да итм?ст?н, к?леш?-к?леш?:
    — Шашлыкка ш?п!—дип с?йл?ндел?р.
    Мин баштарак аларны? н?рс? эшл?г?нен а?ышмыйча тордым, аннан со?, ачуым кабарып, к?чем ?итм?с? д? д?мб?слисем, кул-аякларын тешл?п ?з?сем килде. ?мма алар ул арада машиналарына т?ялешеп киттел?р д? бардылар.
    Таллыкка таба й?гердем. ?мма анда Галиябану апа да юк иде. Яр кырыена килдем. Таллык элеккеч? куе т?гел, ике-?ч к?н эченд? сары яфракларын коеп та бетерг?н, сир?кл?неп калган кебек.
    К?зл?рем акайды. Буа уртасында Галиябану апаны? башындагы кызыл ч?ч?кле кара яулыгы чайкалып торды, торды да суга батты. ?лде мик?нни? Суга батты мик?нни?
    ?йг? таба й?гердем. Бу ?лл? яулык, ?лл? аккошны? каны идеме, белмим! Капка т?пл?рен? кайтып ?ит? язган Н?симне д? узып киттем, ?йг? атылып кердем д? менд?рг? капландым. ?нк?й ишегалдында булган, ниндидер х?веф сизенеп, артымнан керде:
    — Н?рс? бар? Улым? Ни булды?
    — Галиябану апа суга батып ?лг?н! — дип, такмаклап елый бирдем.
    — Ничек инде? — дип, с?ерсенде ?нк?й.— ?ле кич? к?ндез калага алып китк?нн?р иде бит ?зен, больницага,— диде.— Каян болай буага кайтып батсын ди ?ле ул?
    К??елемне аптырау бил?п алды. ?нк?й ??мм? эшне я?абаштан а?латып бирг?ч кен? т?шендем. Гыйльметдин диг?н «бурсык» т?ки ?зенекен? ирешк?н ик?н.
    К?н артыннан к?н ?тте. Кыш башланды. Халык теленд? яшертен ген? с?з й?рде: «М?гъсум? карчык Гыйльметдинне каргый ик?н, т?не м??ге г?р к?рм?сен, этл?р ашасын, кызымны ятларга сатып ?иб?рде, ятим итте, дип б?ддога укый ик?н, ди». Боларын мин д? ишеттем. ?мма Галиябану апаны? х?ле начарлана барганын гына белми идем.
    Анысы да бернич? к?нн?н м?гъл?м булды. ?омга к?н кич бел?н Галиябану апаны? ?ле г??д?сен Казаннан алып кайттылар, шимб?д? к?мдел?р. Авылны? олысы-кечесе ?ыелган иде, дидел?р. Мин д?рест?н кит? алмадым. ?мма ул к?нне б?тен м?кт?п шаулады.
    Галиябану апа юл?рл?р йортында диваналардан к?п ??бер-золым к?рг?н. Табиплар аны? сау акыллы ик?нлеген белс?л?р д?, Гыйльметдин абзый кебек партия кешесе ?йтк?н с?зг? каршы кил? алмаганнар, т?рм?д?ге кебек тотканнар. Мескен Галиябану апа, газиз ?нк?сен ??м авылыбызны сагынып бик к?п елаган, ахырда саташып ук китеп, д?ртенче катны? т?р?з?сенн?н сикереп, капланып т?шк?н, ?лг?н.
    Боларны ишетк?нд? й?р?гем тотты, колагымда Галиябану апаны? с?зл?ре я?гырады: «Йа Ходаем, х?ерле ?лемн?ре?не бир, йа Ходаем!»
    ?мма язмышы фа?ига бел?н ?зелде.
    Бернич? айдан газиз ?нк?се М?гъсум? абыстай да вафат булды. Каберен кызы янына, г?рен кызы ягына куйдылар. Васыяте шулай булган.
    Иске, т?б?н?к салам т?б?ле ?е ??м б?тил?ре бел?н к???се ятим калды. Шулай да тора-бара кайсы малы кемне? кулына кереп бетте. Акрынлап алар хакында б?тенл?й онытып, авыл ?з к?ен? яш?вен д?вам итте.
    ?мма минем к??елем тулы сагыш иде. Тыштан авызым ерылса да, б?гырь т?бенд?ге авыр таш ?аман-?аман ?зен сиздереп куя ??м тир?н уйларга чумам.
    Язгы ташкыннар бел?н буа б?селеп, суы китеп барды. ? т?бенд? комга укмашкан ?лл? Галиябану апаны? яулыгы, ?лл? инде аккош каны ?аман да бардыр т?сле. Ул юылып бетк?нче авылыбыз тынычлыгын таба алмас, к?зл?рен авыр кайгы бел?н сагышланып калыр кебек. К??елл?рг? мо? тулыр. Бу — ялгыз аккош мо?ыдыр?
    (д?вамы)

  3. Татар теленд? 100 сочинение

    (сочинениял?р ?ыентыгы)
    Муса ??лилне? фронт лирикасы
    Фашизмга каршы к?р?шт? катнашу Муса ??лилг? бик к?п материал бир?. Кыска гына вакыт эченд? ул дист?л?рч? шигырьл?р язып ?лгер?.
    Галимн?р, шагыйрьне? фронт лирикасы и?атыны? я?а биеклекл?рг? к?т?рел?ен к?рс?тте, дип саный. Х?тта ул ?зе д? моны а?лый ??м хатларында шул хакта язып та уза ик?н.
    Фронттагы шагыйрьне нинди хисл?р били со?? Аны? ?чен, ут астында яш?г?нд?, нинди т?шенч?л?р кадерле?
    «Окоптан хат», «Каска», «Госпитальд?н», «Кыз ?леме», «Тел», «Европада яз», «Хуш, акыллым», «Тупчы анты»… Бу шигырьл?р сугыш елъязмасы дип аталырга да хаклы. Без алар аркылы солдатны? яш?? р?вешен к?з алдына китер?без, кичерешл?ре бел?н танышабыз.
    «Хуш, акыллым» шигыре шагыйрьне? хатыны ?мин? ханымга багышланган. Монда дошман явын ?и?еп кайтырга дип китк?н совет солдатыны? в?гъд?л?ре бер-бер артлы тезел?. К?р?ш, ?лем турында язса да, ?анны ?т?рлек мо?сулык юк. ??р юлда ?и??г? ?мет яшеренг?н шикелле. Шагыйрь-солдат ил хакына бирелг?н гомер ?чен д? ?кенм?с кебек.
    «?йд?, ?ырым!» шигыренд? илг? олы м?х?бб?т хисл?ре й?ртк?н лирик мин бел?н очрашабыз:
    ?ырым, синд? минем г??д?л?нде
    Илне с?йг?н й?р?к тибешем.
    Монда да шул ук ант:
    ?ырым иде антым:
    Яш?с?м д?,
    ?лс?м д? — тик туган ил ?чен!
    Без инде фашистны? гомуми портреты бел?н д? танышабыз. Ду?гыз борынлы, канлы балталы ул.
    Ерткычларга каршы к?т?релг?н совет солдатыны? да портреты бар: аркасында — юл сумкасы, автомат. ? й?р?генд? — к?р?ш ?ыры.
    «Окоптан хат» исемле бераз к?л?млер?к шигырен Муса ??лил якын дусты Гази Кашшафка багышлаган. Без тагын, мылтык тотып, хатлар укыган, шигырьл?р язган лирик минне к?р?без. Дим?к, лирик минг? прототип — шагыйрь бары тик ?зе ген?.
    Хат р?вешенд? башланган, язылган бу ?с?рд? Муса ??лил совет сугышчысы куелган шартларны детальл?п тасвирламый. Ул утырган тар окоп ике т?рле д?ньяны б?леп торучы бер урын булып к?рен?. Шуны? бер ягында биял?йл?р б?йлил?р, корал коялар, дуслык хисл?ре юллап, хатлар язалар. Солдат аларны? ышанычын акларга тиеш.
    ?ылы хатларны? берсен шагыйрь элекке дустыннан да алган. Бу хат андагы хисл?рне тагын да ку?тл?ндереп ?иб?рг?н. Алдагы шигырьл?рд? бирелг?н ант монда бераз гына ?зг?ртелг?н, тел?к р?вешенд?:
    ?и?еп фашизмны,
    Якты илд? тагын к?решик…
    Юкка гына Фатих К?рим ??м Муса ??лилне? сугыш чоры шигъриятен ?зара чагыштырмыйлар. Беренчесе язган «Каска» бел?н икенчесе и?ат итк?н «?лем уены» арасында да бар ик?н охшашлыклар. Фашистны каска куеп алдаган ир-ат, карачкы ясап алдаган малай образлары гына да ?н? шуны к?рс?т?. ?йтерсе? икесе д? фашизмны х?йл?к?рлек бел?н д? ?и??рг? куша. ?итди шигырьл?рд? тапкыр-шаяннар образы булу аларны кызыклы, ?зенч?лекле ит?.
    Муса ??лилне? фронт шигырьл?ренд? эчкерсез самимилек, тормышны ярату хисл?ре ярылып ята. Баштарак рухи тетр?н?л?р н?ти??сенд? и?ат ителг?н публицистиграк рухлы шигырьл?ре тора-бара тир?н фикерле, образларга бай я?а ?с?рл?р бел?н алмашына.
    Фатих К?рим, и?атында ?лем ??м яш?? м?гън?се турында уйланулар
    Исемн?ре калсын безне? бел?н,
    ?исемн?ре туфрак булса да,
    ?лм?г?нн?р болар, ?лм?г?нн?р,
    К??ел ?лг?н кебек к?рс? д?.
    С?мави
    ?ле 1920 елда «Эшче» газетасында С?мави т?х?лл?сле бер шагыйрь халык ?чен гомерл?рен бирг?нн?рне? исеме м??гелек булу турындагы «Ирек корбаннарына» шигырен яза. Шул еллардан со? чирек гасырга якын вакыт узгач, татар шигъриятенд? ?леге мотив я?адан к?чле я?гыраш ала ??м ??ркем и?атында бик еш кабатлана башлый. Шулай да сугыш чоры поэзиясенд? ?лем ??м яш?? хакында Муса ??лил ??м Фатих К?рим кад?р тир?н ф?лс?ф? й?рт?че булмады шикелле.
    Б?ек Ватан сугышына Ф. К?рим ?лгерг?н ир, шагыйрь булып кит?. Тормышка, яш??г?, к?нд?лек проблемаларга карата ?з фикере бар, ?д?биятта инде билгеле бер д?р???д? танылган. Тетр?ндергеч илк?л?м вакыйга н?къ мен? шундый, инде кал?ме чарланган ?д?бият ??елл?рен? булдыра алганны к?рс?т? м?мкинлеге бир?, ?ле мо?а кад?р ачылып бетм?г?н талантларын эшк? ?иг?. Ил елаганда, шагыйрьне? кал?ме д? сыкрабрак, хислер?к яза. Ил с?енг?нд?, ул кал?м гади с?зл?рд?н ч?ч?к б?йл?мн?ре ясый. Сугыш аф?те югалту ??м табу, кайгы ??м с?енечл?рне чиратлаштыра, шулар тудырган хисл?рне ?т? к?чле ит? торгандыр да.
    «Ант» шигырен иск? т?шерик. Шагыйрьне?, ?лем с?зе бел?н ?к куркытмыйча гына, н?селе, баласы, Туган иле ?чен, баскан ?иренн?н бер адым да артка чигенм?ск? в?гъд? бир?е ул ?лемне? бик якында сагалаганын к?рс?т?.
    «Ватаным ?чен» шигыренд?, д??ш?тле утка керер алдыннан, лирик мин кичерг?н хисл?р тасвирлана. Шагыйрьне булачак б?релеш куркытмый: аны? гомере баласыныкы булып д?вам ит?ч?к. ? бит бу фикер икенче бер фикерне д? тудыра: совет солдаты ?и?? китереп ?л?ч?к.
    ?лем — ?лем инде ул. Зур югалту диг?н с?з. Кыю сугышчы да, бар матурлык кала, ди. Шуны? ян?ш?сенд? ?к:
    Ч?ч?кл?рг? т?ренеп эзем кала,
    ?ырым кала ?тк?н юлымда,—
    диг?н юллар. Сагыш хисен с?енеч хисе бел?н алмаштырган юллар. Алардан со? Фатих К?рим шигырьне? т?п фикерен яза:
    ?л?м ик?н, ?кенечле т?гел
    Бу ?лемне? ми?а кил?е,
    Б?ек ?ыр ул — Б?ек Ватан ?чен
    Сугыш кырларында ?л?е.
    Халык, Ватан ?чен бирелг?н гомерне? кешене? рухи яш?вен озынайтуы, м??гел?штер?е турындагы фикер «С?йл?р с?зл?р бик к?п алар…» шигыренд? халык ?ырлары ?лч?менд? бик к?чле я?гырашлы итеп язылган:
    ?лем турында уйлама,
    Иле? турында уйла,
    Иле? турында уйласа?,
    Гомере? озын була.
    ?исми яш??не рухи яш??г? каршы кую, икенчесен беренчесенн?н ?стен санау ??м шу?а омтылу ш?хесне? б?еклеген билгели д? инде.
    Кеше кайчан халык к??елен? м??гег? кереп урнаша со?? Зур батырлыклар эшл?с?, аны? ?чен яш?с?, аны? м?нф?гатьл?рен ??м х?ср?тл?рен чагылдырып и?ат итс?… Сугышчы, батыр исемен алу ?чен, башка кешене ?терерг? м??б?р. Кемне?дер гомерен кыскартып, ?зе?некен озынайту булып чыга. Кеше ?анын кыюны бернинди динн?р д? хупламый. ? бит динд? д?, кешег? карата кулланылмаса да (аны? ?анын Алла бир?, Алла ала), зыян салганны юк ит? г?на? саналмый. Бу ноктадан караганда, башка халыкларга ?лем алып килг?н фашизм юк ителерг?, а?а хезм?т ит?чел?р ?терелерг? тиеш. Ерткычларны юк ит? — гуманистик акт, ди Ф. К?рим. «Мин — гуманист», «Немец ?иренд?» ??м башка шигырьл?р ?н? шул хакта.
    Шагыйрь ?ле 1942 елда, ?и?? та?ына бик ерак чакта, «Юл» шигырен яза. Аны? со?гы строфасын иск? т?шер?сем кил?:
    Кайту да юк л?кин, кавышу да,
    Дошманнарны ?г?р ?и?м?с?к,
    Данлы ?и?? байраклары бел?н
    Илне? кайгы яшен с?ртм?с?к.
    Илне? кайгы яше. Бер кешене? х?ср?т яшенн?н ?ыела ул. Бер ?и?? б?тен к?зл?рне? яшен киптер?ч?к. ?г?р совет солдаты ?н? шуны эшли алмый ик?н, аны? ис?н калуыннан м?гън? юк. Сугыш вакытында ил бер йодрык, бер ?ан булып к?р?ш?, яши, ?метл?н?. Фатих К?рим шигырьл?ре аша моны тою кыен т?гел. Аны? кайсы гына шигырен алып караса? да, Ватанны к?чле ярату сизелеп тора. Атаклы «Кы?гыраулы яшел гармун»да Фазыл:
    Ватаным ?чен —
    Гомерем, к?чем,—
    дип ?ырлый. Ул — аны? якты кил?ч?кк? ышаныч бел?н сугарылган без белг?н ?с?рл?рене? берсе ген?. Сюжетлы шигырьг?, яшьлек турындагы шигырьг?, ?ыр ?ырлату аша булса да, и?атыны? бик кыска р?вешк? китерелг?н т?п фикерен кертеп ?иб?р? Ф. К?рим.
    Шагыйрь ялгышмый. Ил ?чен бирелг?н гомере б?генге к?нд? д? халык тарафыннан иск? алына, шул хактагы шигырьл?ре укыла, с?хн?л?рд?н с?йл?н?. ? бит мондый б?хет тел?с? кайсы шагыйрьг? язмаган.
    Габдрахман ?пс?л?мовны? «Алтын йолдыз» романында батырлык т?рбиял?? проблемасы
    Характерларны? и?тимагый-тарихи вакыйгаларда формалашуын, ачылуын тасвирлаган романнарны? берсе «Алтын йолдыз» иде. Габдрахман ?пс?л?мов бу ?с?ренд? батырлык ничек т?рбиял?н? соравы куя ??м ?с?р д?вамында шул сорауга ?авап бир?.
    Роман геройлары — бер м?кт?пт?, сыйныфта укучылар. Т?рле вазифалар башкаралар, т?рле холыклылар, ?мма охшаш омтылышлы егет ??м кызлар. Араларыннан берсе — Наил исемлесе — «Алтын йолдыз» дип аталган пьеса яза, ??м мен? шуны уйнап башланган к?нн?р олылар тормышына кушылып кит?. Алтын йолдыз турында хыялланып ?ск?н малай ??м кызлар алдагы гомерл?ренд? а?а ирешерме, ди язучы. Репетицияг? й?р?д?н баш тарткан Галим Урманов нинди булыр? А?а т?нкыйть уты яудырган ипт?шл?рен ни к?т?? ??м язмыш ?ле я?а гына парта артыннан чыккан ?смерл?рне сынауларны? зурлары аша уздыра.
    ?с?р ?н? шул пьесага б?йле вакыйгаларга ияртеп алып кит? д? инде. Без геройлар арасындагы м?н?с?б?тл?рне? б?тен нечк?лекл?рен? т?шен?без. ?зара дуслык, м?х?бб?т, и?тимагый эшл?р б?йли аларны. Б?йли ??м т?рбияли. Батырлыкны? беренче нигез ташлары дуслар арасында салына. Г. ?пс?л?мов кешене? ата-анасыны? кемлеге, коллективта ?зен ничек тотканлыгы, ничек укуы, н?рс? бел?н аерылып торганлыгы да м??им дип саный. Совет патриотизмы, б?ек эшл?рг? х?зерлек гаил?д?, комсомолда, коллективта гына т?рбиял?н? ала, ди.
    Гаил? диг?нн?н, мен? Суфияны гына алыйк. ?ти-?нисе сугыш кырларыннан кайтып керм?г?н аны?, ?зе д? алар юлыннан кит?.
    Галимн?р гаил?се. Ипт?шл?ре улларыннан й?з ч?ерде дип кен?, ?ти-?нисе аны якларга ашыкмый, тиешле ки??шл?рен биреп, Галимне туры юлга бастырырга тырыша. Озату м??лесенд? Р?хим абзый, Урмановлар Р?с?й ?чен нык торган, дип с?йли. Дим?к, н?селен т?рбия максатыннан ?рн?кк? куя. Галим д? вакытлыча гына холыксызланган ик?н, ?зе хаксыз кыланган вакыйгалардан сабак ала.
    Тормышын комсомолдан башлаган Галим партияг? нык иман, тотрыклы ?хлак бел?н кер?. ?с?р башында хыялланган йолдызны алуга да иреш?: орден бел?н б?л?кл?н?.
    Алтын йолдыз ?чен к?р?ш — Ватан ?чен к?р?ш ул. И? зур кыюлык к?рс?тк?нн?рг? ген? бирел? ?леге б?л?к, ил б?л?ге. Наил, Алтын йолдыз турында хыялланып ?ск?нг?, фашистлар безне к?р? алмады, ди. Алтын йолдыз т?шенч?се Ватан, социалистик ??мгыять, совет кешесе м?гън?л?рен д? а?лата башлый.
    Геройлар ?д?бият т?рбиясенд? ?ск?н. Шигырьл?рне шигар итеп китер?л?р, Островский и?атын яхшы бел?л?р. Фашистлар тарафыннан мичк?д? кайнатылган Ильяс куен д?фт?рен?: «Кеше намуслы яш?рг? тиеш, ч?нки а?а тормыш бер ген? бирел?»,— дип, ?зе д? батырлык ?рн?ге к?рс?тк?н ?дип с?зл?рен язып куйган була. Башка ка?арманнар да «Корыч ничек чыныктымы ?ст?л китабы ит? ??м шул корыч чыныгуын узалар да.
    Сугыш башлангач, егет ??м кызлар ?з тел?кл?ре бел?н фронтка кит?л?р. Кызганыч, ил ?и?? б?хетен кичерг?нд?, аларны? к?бесе юк, булганнары да ш?хси б?хетк? ия т?гел. Ил б?хетен? корбанга китерелг?н ул.
    Батырлык т?рбиял?? ??м аны тормышка ашыру проблемасын к?т?реп чыккан «Алтын йолдыз» романы безне сугышта, гад?ти тормышта к?рс?телг?н рухи ??м физик батырлыкларга баш иярг? чакыра.
    Х?с?н Туфан и?атында ?ил образы
    ?ил, кояш, болыт, тау, елга, каен… Безне? тир?легебезд?ге предметлар бу. Табигать к?ренешл?рен алардан башка тудыра алмыйсы?. Кеше кичерешл?рен тасвирлыйм дис?? д?, шул кичерешл?рне хасил итк?н ?леге ?йберл?р сур?те килеп чыга. ??р шагыйрь и?атында аерым бер образлар ешрак кулланыла. Х?с?н Туфан шигырьл?ренд? и? еш кулланылучы образларны? берсе — ?ил. Бу а?лашыла да. Шагыйрьне еракта калган туган ?ире бел?н б?йл??че булган ул. Болытлар, ?илл?р, кошлар ?теп кер? алмаган урын, кичеп чыкмаслык кирт? юк…
    ?ил образына шагыйрь нинди функциял?р й?кли со?? Ул аны? хисл?рен с?йг?нен? ?иткер?:
    Ис? ?илл?р, ис? ?илл?р,
    Ис?л?р д? ис?л?р…
    И шул ?илл?р, барып ?итеп, —
    Сине с?я!— дис?л?р…
    («Ис? ?илл?р, ис? ?илл?р»)
    «Ирт?л?р ?итте ис?» шигыренд? ?илг? лирик герой к?нл?шеп, ?пк?л?п т? карый кебек. ?йтерсе? алар аркасында ?метл?ре киселг?н:
    ? юлдан ?илл?р ис?,
    Ирт?л?р ?итте ис?…
    ?ле еллар узгач та, ?ил, ?тк?нне? кайгылы к?нн?рен иск?ртеп торучы булып, шагыйрьне? т?р?з?сен кага:
    Сызгыра ?ил ?тк?н турында: —
    К?рван й?рг?н элек бу кырда.
    («К?рван»)
    ?ил к?пчелек шигырьл?рд? х?б?рче вазифасын башкара. Ул еш кына, б?йр?м килг?нен х?б?р итеп, байраклар ?илферд?т? («Канатлар»), туган як, й?рг?н юллар исен китер? («Ике чор фасында»). ?н? шулай эшл?п, ул т?рле ?ирл?рне, т?рле елларны ?зара б?йли.
    Х?с?н Туфанны? ?иле ч?ч?кл?р исе ташый:
    Г?лл?р исе сипк?н ?ылы ?илл?р,
    Юлларына яуган ч?ч?кл?р.
    («Ч?ч?кл?р сибел? ?ирд?»)
    Ул ?илл?р, б?генге к?нд? исс?, яш?? с?ламен? ?йл?н?:
    ?илл?ре?д? сине? — г?лл?р исе,
    Г?лл?ре?д? — с?лам яш??г?.
    («С?лам си?а, тормыш»)
    Муллык, дуслык ??м башка тойгыларны уяткан ?ил башка исл?р д? ташый, ?мма ул аларны да к?бр?к ч?ч?кл?рд?н китер?:
    Урмандагы ч?ч?кл?рд?йдерме,
    ?ил м?йданга Бал исе ташый.
    («Битараф ай»)
    ?ил, зилзил?л?р тудырса да, кешене к?р?шерг? к?т?р?е, холкын т?рбиял?ве, рухын ныгытуы бел?н мактауга лаек. ?илг? каршы барган лирик мин ??рвакыт х?рлек хисе тоя.
    ?ил — чор билгесе д?. Шу?а к?р? ул гел ?зг?реп тора:
    ?ава б?т?н х?зер, ?ил б?т?н.
    («Язлар ?итте»)
    Лирик мин заман ?илл?ренн?н бервакытта да курыкмый. «Тормышка м?х?бб?т» шигыренд? каршы иск?н ?илл?р бел?н к?р?шеп яш?? кир?клеге тагын бер кат ассызыклана.
    ?ил кешед? булырга м?мкин б?тен холык сыйфатларына ия, ул лирик минне ?гетли д?, ?чекли д?, а?а ки??шл?р д? бир?… ?зг?р?ч?н ?илл?рг? лирик мин бик ?к ышанмый. ?ил бигр?к т? с?йг?не бел?н ике арада исс?, ышанычсыз («?ил кил? д? сыйпалана»).
    Х?с?н Туфан и?атында ?илне? бик ?зенч?лекле кулланылган очраклары да юк т?гел. Ай бел?н ян?шо килеп, ул м?х?бб?т парлары тудыруда катнаша; яшь кыз м?гън?сенд? бирел?:
    Ай чыга Арча кырыннан,
    С?гатен белеп кен?,
    ?ил т?ш? Аккош к?лен?,
    С?з куйган кебек кен?.
    («Ай чыга Арча кырыннан»)
    Шагыйрьне? т?р?з?сен кагып, яратып уйнаган ?ил кайвакытта аннан баш тарта, г?лл?р бел?н ген? с?йл?ш?, аларны гына ярата. Дим?к, ул к?бр?к г?лл?рг? пар, аларны? с?еклесе булырга хаклы:
    Кичке ?илл?р сер с?йлил?р,
    Ми?а т?гел, г?лл?рг?.
    («?илл?р исе»)
    Еш кына лирик мин аны с?йг?н кешесе бел?н бутый. ?ил — кайвакыт к?телм?г?нлек билгесе. Ул — давылларга нигез. ?ил к?зг? к?ренми торган ?йбер, х?р?к?т кен? булса да, шагыйрь а?а еш ??м яратып энд?ш?. ?ил сынландырыла да, хис-кичерешл?р ассоциациясе д? тудыра. Ул шагыйрь к?рерг? тел?г?н тасвирларны к?залларга, тавышларны ишетерг? ярд?м ит?. Ул — ?тк?нне терелт?че и? т?п н?рс?.
    А. Гыйл??евне? «Язгы к?рваннар» ?с?ренд? сугыш чоры балаларын тасвирлау
    А. Гыйл??ев и?атында зур урын алып торган бер тема — сугыш чоры яш?смерл?рене? язмышы, яш?ве. Гомерл?рене? и? кадерле еллары олылар бел?н берлект? ил проблемаларын чишеп узган ул буынны ?дип бер ген? вакытта да, бер ген? яктан да начар итеп к?рс?тми. Аларны? м?х?бб?те д? эчкерсез, ис?п-хисапларга корылмаган, аларны? дуслыгы да риясыз.
    «Язгы к?рваннар» повестенда А. Гыйл??ев геройларны? язмышын к?бр?к кырыс буяулар бел?н тасвирласа да, ?с?рд?н эчке бер ?ылылык б?ркелеп тора.
    Мен? без, ?йтерсе? малайлар бел?н олауга утырып, таулар, чокырлар, авыллар аша ашлык илт?без. Ист?лекл?ре безд? ?анлана. Кайчандыр эшл?п яткан такта яру заводы, шау-г?р килеп уйнаган малайлар к??елг? кил?. ?имерек юллар кайчан гына ныгытылган вак таш бел?н т?ш?лг?н юлларны иск? т?шер?.
    К?рван барганда, т?п героебыз ?н? шулай сугышка кад?рге ??м сугыш вакытындагы яш?? р?вешл?рен чагыштыра. Якты буяулар кара?гылары бел?н алмаша. Б?генгене? т?ссезлеген ямьл?ндереп ?иб?рерлек н?рс?л?р д? юк т?гел ик?н. Шуларны? берсе — юлга таба чыгып килг?н кызны? мо?лы, сихри ?ыры. Х?тта колакка каты Дамир да ишетк?н аны!
    Олауда — ?иде ата баласы. Т?рле холыклы бу балаларны табигатьк? якынлык, яхшыны яманнан аеру, ярата бел?, к??ел ?ылылыгы ?зара якынайта, охшаш ит?. ?и?елч? ген? т?ртеш?л?р, ?рт?шеп алулар да була, ?мма тир?нг? яшеренг?н ?члек хисене? чагылышы т?гел алар.
    Без яш?смерл?рне? ??ркемне сокландырырлык ?хлакка ия булуын, рухи батырлыкка омтылуларын к?р?без. Язучы, мондый ?хлакны? нигезл?ре патриархаль гаил?д?н кил?, авыл чынбарлыгында т?рбиял?н?, ди.
    Сугыш чоры балаларыны? бернич? хыялы бар: атлы, с?йг?н ярлы, ?тиле булу. Атлар бел?н хыялланып ?сс? д?, алар тракторчылыкка укый, ч?нки бу ??н?р сугыш елларында ?ирне? ?итештер?ч?нлеген саклап калу, яу кырына китм?г?н атларны? х?лен ?и?ел?йт? ?чен кир?к.
    Яш?смерл?р олыларны?, балаларына диг?н ризыкны биреп, атларны коткарганын, т?ш?мг? асып булса да, ?лемн?н алып калганнарын к?р?, шул ук вакытта авыр елларда да байлыкны ?р?м-ш?р?м ит? очракларына да тап була. Кемдер япан кырда трактор ташлап калдырган. ?н? шул х?лл?рд?н д? гыйбр?т ала ирт? олыгайган геройлар.
    Тагын шунысы сокландыра: егетл?р б?х?сл?рне гадел х?л ит?, ?зл?рене? у?ганлыкларын, яхшырак ик?нлекл?рен, ?стенлекл?рен раслау юлы бел?н ?и??г? иреш?.
    Сугыш чоры балалары кеше х?ср?тен? с?енми. Башкалар б?хетен? куанып, безг? д? насыйп булса иде, кебегр?к уйлый. Инвалид ирне т?рбиял??че С?рв?р апаны, ятим балаларга ?ни булган ?дил?не, ?лем х?ленд? д? колхоз эшен? чыккан Сабир?тт?йне б?яли бел?.
    Ибра?им, ?дил?д? б?хет хисе юк т?гел. Ике арадагы саф м?х?бб?т аларга авырлыкларны онытып торырга ярд?м ит?.
    Ибра?им ахырда атлы да, тракторлы да, с?йг?н ярлы да була. Ниг?дер ?тисе д? ис?н-имин сугыш кырыннан кайтыр шикелле.
    Тик мен? чын к??елд?н яратып та, ?зен яраттыра алмаган, яшьт?шен? карата бераз гына астыртынрак булган Дамир бик кызгандыра. Без аны? да шундый ук б?хетк? хаклылыгын к?р?без.
    ?дипне? симпатиясе ??р егетне? й?р?ген яндырган ?дил?г? аерата к?чле. ?ырга, мо?га, ягымлылыкка, эчке хисл?рд? сафлыкка чикл?р юктыр шикелле бу кызда. Егет янында т?н кунып та, ?зен? тап т?шерм?г?н ?дил? ул! Ибра?имга кызны ?зене? хатыны ит? чынга ашмастай и? зур хыял булып тоела.
    Без ?н? шундый: тормышны, бер-берсен яраткан, ш?хси б?хетк? омтылган егет ??м кызлар бел?н очрашабыз бу ?с?рд?.
    Аяз Гыйл??евне? «Жомга к?н кич бел?н» ?с?ренд? м?х?бб?т темасыны? чишелеше
    Танылган язучы Аяз Гыйл??евне? «?омга к?н кич бел?н» ?с?рен Галим?ан Ибра?имовны? «Алмачуар»ы янында к?р?м мин. Икесенд? д? гад?тт?н тыш м?х?бб?т тарихлары сур?тл?нг?н, ?мма, кайбер??л?р уйлаганча, аны? гад?тт?н тышлыгы олы яшьт?ге хатын-кызны? ?зенн?н яшь ирг? гашыйклыгында т?гел.
    Повесть ?з?ген? к?пл?р, бигр?к т? балалары тарафыннан онытылган Бибинур карчыкны? олы ?аны куелган. Бу ?анга б?тен д?нья сыйган. Анда тол калган Габдулла?ан да, ?ги балалар да, к?нд?ше ??м туганы З??р?бану да, к?рше-к?л?нн?ре, яшьт?шл?ре д? бар. ? и? зур урын бу ?анны ?зме-к?пме булса да а?лаган колхоз р?исен? калдырылган. Кешел?рг?, авыл халкына, табигатьк?, к?зе к?рг?н ??рн?рс?г? м?рх?м?т ??м м?х?бб?т хисе яши Бибинур карчык й?р?генд?.
    Башкалардан к?члер?к ярата алгангамы, Бибинур карчык гел ?т? с?ер гам?лл?р кылып тора. Игез?генн?н кыенсынып, ?зен? с?з кушкан егетт?н баш тарта, ти? булмаган тол ирг? кия?г? чыга. Аны? ??р эшл?г?н адымы авыл халкын аптырашка калдыра, ч?нки башкалар ?чен табигый т?гел. Бибинурны? яхшылыклары серен? т?шен? алмаган авыл халкы арасында, ?итм?с?, З??р?бану гел гайб?т таратып тора. Атылган ташка аш бел?н ?авап бирс? д?, ??ерен тапмый Бибинур.
    Д?рес, карчык ??р кылган эшен б?хет китерер дип уйлый, тик б?хет ян?ш?д?н ген? ?т? д? кит?, ?т? д? кит?… ?тил?ре сугышта ?леп калгач, ?гилеген онытып кочагына ташланган балалар, ?з тормышларын коргач, а?а р?хм?т хатлары да язмый, матди ярд?м д? к?рс?тми. ?ги ??рвакыт ?ги, к?нд?ш ??рвакыт к?нд?ш булып кала ик?н. Бибинур ?н? шуны ?лл? а?ламый, ?лл? олы ?анлылыгы аркасында а?ларга тел?ми. Д?рес, ул, кешел?рд?н яшереп кен?, ш?фкатьлелегене? б?ял?нм?вен? с?ерсен?, шуны а?латырлык с?б?пл?р д? эзл?п маташа.
    Шушындый олы ?анлы Бибинур карчык к??елен? ?и?ангир гына ти? була ала. Аны? исеме д? ?и?анны бил??че дип а?лашыла. Ул шул ?и?анны бил?г?нд?, карчык к??елен д? ?з й?р?ген? сыйдырган. ?и?ангир, Бибинур кебек, кешел?рне ярата, аларны б?хетле ит?р ?чен к?ч т?г?, авылдашларыны? б?тен проблемаларын бер?зе чиш?рг? алына, алар кайгысын й?р?ге аша уздыра, ??м арган-талчыккан, кыйналган й?р?к бер к?нне туктап кала.
    Идеаль ?ит?кче итеп сур?тл?нг?н, Бибинур карчык ?чен д? н?рс?дер эшл?п, ?ылы с?з ?йтеп ?лгерг?н ?и?ангир С?ф?ргалин карчык тормышында берд?нбер матди ??м рухи тер?к була. ?зен а?лаган кешене югалту, мен? диг?н ул, ата, чып-чын ир ??м ?ит?кче булып к?ренг?н кешене югалту Бибинур ?чен бер фа?игаг? ?верел?. ??м аны? й?р?ге д? яш??д?н туктый.
    К?рг?небезч?, тормышта ?зен? ти?, якын кешел?р таба алмаган Бибинур б?тен м?х?бб?тен шул кешел?рне берг? туплаган ?и?ангирга к?чер?.
    С?ер, ?мма кабыну ?чен реаль с?б?пл?ре булган м?х?бб?т бу.
    И. Юзеевны? «?ч?? чыктык ерак юлга» поэмасы
    К?р?шк? с?л?тсез кеше
    Явызлык колы була.
    И. Юзеев
    Поэма — бик ?зенч?лекле жанр. Ул проза, лирика ??м х?тта драма сыйфатларын берг? синтезлау м?мкинлеге тудыра. Кемд?дер аны? кайсыдыр ягы к?члер?к була. Минем уйлавымча, И. Юзеев мен? шушы ?д?биятны? ?ч т?рен? караган асыл сыйфатларны ?лч?? т?линк?сен бозмаслык итеп куллана ала шикелле, ??м поэма жанрында у?ышлы эшл?вене? с?б?бе н?къ мен? шул булса кир?к.
    И. Юзеевны к?бр?к ?итмешенче елларда и?ат итк?н поэмалары буенча бел?л?р, дис?м, хата булмастыр. ? бит ул ?зен инде алтмышынчы елларда ук поэма остасы буларак танытты. 1964 т? язылган «?ч?? чыктык ерак юлга», со?ыннан язылачак поэмалары кебек ?к, шартлы алымнарга да таянган, к?чле драматизмга да ия лирик-психологик ?с?р иде.
    Шагыйрь с?зне ??рберебез ?чен гад?ти булган х?лне тасвирлаудан башлый:
    Бала чакта берг? шаулап ?ск?н,
    яшел чир?мн?рд? аунап ?ск?н
    яшьт?ше?? юллар чатында
    очрыйсы? да берчак
    с?ен?се?…
    Без ?лег? юллар чатында гыйб?р?сене? к?п м?гън? бел?н ачылачагы турында да уйламыйбыз. Бары тик, шагыйрьг? ияреп, ул язганнарны? график сур?тен ген? к?з алдына китер?без: урамнар кисешк?н бер урында олаеп кил?че ике ир-ат басып тора. Кызык, автор ир кеше булгангамы, уебызда хатын-кыз сур?те тумый. Лирик мин д? балачак дусларыны? берсе бел?н очраша ??м хатир?л?рен? бирел?. Кир?к бит, н?къ алар х?л-?хв?л белешк?нд?, урамны я?гыратып уйнаган быргы тавышлары астында пионерлар уза. Бу к?ренешк?, быргы тавышына да без кабат-кабат кайтырбыз ?ле, ?мма, ?леге юлларны т??ге кат укыганда ук, кайчандыр ?зе д? пионер булган лирик минне? б?генге яшьл?р, сабыйларга ?йтер с?зе бар ик?н, дип уйлап куясы?. Поэманы? кереш ?леше безне булачак вакыйгаларны кабул ит?рг? шуны? бел?н х?зерл?п бетер? д?.
    Б?генгед?н ?тк?нг? к?чеш кис?гр?к. Бары тик авыл тормышыннан алынган аерым детальл?р ген? с?зне? кайсы чор турында барганлыгын а?лау м?мкинлеге бир?. Бик кыска гына икенче кис?кт? Фазыл исемле малайны? быргы тавышына килг?н дуслары, чишм? койган ?ирне эзл?п, к?йм?д? китеп баралар.
    Поэманы? башка б?лекч?л?ре реаль тормышта булган ?леге к?ренешне тудырган вакыт, пространство ??м х?р?к?тне гомумил?штер?л?р. Чишм? койган ?ир — кеше б?хетен?, к?йм? эзе шул б?хетк? д?рес ярылган юлга ?верел?. К?йм? ?зе — тормыш к?йм?се, су юлы тормыш юлы булып чыга. ?мма болар безне? ?чен я?алык т?гел инде, ч?нки ?ченче кис?кне? башлам ?леше ?к шагыйрьне? кил?ч?кт?ге с?з с?решен к?залларга ярд?м ит?:
    ?ч?? чыктык ерак юлга
    ?чебез,
    Ишк?к тотып н?ни кулга,
    ?чебез.
    Ерак киттек чишм?д?н
    инде без.
    Ике егет ишк?к ишк?нд?, Фазыл гармунда уйный. Егетл?рне? ?ыры да бик м?гън?ле:
    «Их!..
    Бер д? ген?й нужа к?рм?енч?,
    ир булалмый ата баласы…»
    Халык ?ырларында ата-бабаны? тормыш т??риб?се чагыла. И. Юзеев ?н? шундый м?гън?ле ?зекне юкка гына китерми, билгеле. Дим?к, егетл?р т?рле авырлыклар узачак, инде х?зер ?к алар ишк?к артына утырган.
    Олы юлга гармун уйнап кына чыгып китк?н Фазыл ?и?елр?к яш?? юлын сайлый. Шагыйрьг? бу очракта да халык авыз и?аты ?с?ре ярд?мг? кил?. Ул ?кият алымнары бел?н ген?, абстракт р?вешт? ген? Фазылны? д?рес юлдан китм?вен сур?тл?п бир?. Ир-егет тимер р?ш?тк? артына эл?г?. Лирик мин ул дусты бел?н суд залында очраша. ?кенечле, гыйбр?тле к?ренеш. ? бит берг? уйнап ?ск?н ипт?шл?ре Фазылны ?зл?ренн?н калдырмаска тел?г?н. Гад?тт?, гомер озынлыгын санаучы к?кк?к т?, ?з язмышы турында с?йл?п, аны аерылудан саклап калмакчы булган. К?кк?кк? шагыйребез, к?р?сез, к?телм?г?н вазифа й?кл?г?н.
    ?и?ел яш??, хезм?тт?н й?з ч?ер? кебек т?шенч?л?рне И. Юзеев Т?н кешесе аша бирг?н. Карурман кебек кап-кара бу образны?, к?ренми, дип ?йтс? д?, шагыйрь график сур?тен тудыра:
    Ул кирег? китеп бара иде,
    ?зе т?н шикелле кара иде.
    ?лл? ?ырлый, ?лл? кычкыра,
    а?а кушылып, аты пошкыра…
    Мен? шушы сур?т Т?н кешесе образыны? м?гън?сен ки??йт?. Без аны Фазылны? кара?гы кил?ч?ге, авыр язмышы дип а?лый башлыйбыз. К?йм?д? ?ырлап-уйнап кына барса да арган Фазыл аннан б?тенл?й ?к т?шеп калырга уйлый. «Без ?ирд? — кунак кына»,— диг?н ?ырларны ?з ит? башлый ул. Халык м?кален? нигезл?нг?н бу ?ыр ?и?ел яш?рг? к?некк?нн?рне? яш?? ф?лс?ф?сен чагылдыра.
    Алдагы б?лекч?л?рд? геройлар узган юл кайвакыт тормыш фактлары бел?н т?гаенл?н?: ик?? ген? калган дуслар югары уку йортын т?мамлый. Берсе — капитан, икенчесе шагыйрь була. Берсе — шигырь ди?гезенд? й?зс?, икенчесе — Каспийны ?з ит?.
    Авылдан, чишм? буеннан башланган тормыш юлы аларны т?рле биеклекл?рг? к?т?р?. Шагыйрь теле бел?н бу хакта без, ??р лирик геройны? чишм?се ?зе сайлаган ди?гезг? коя, дип т? ?йт? алыр идек. ?ирг? ху?а булып килдек, диючел?р хезм?т юлын сайлый: иген ?стер?, к?кл?рд? оча… Заман шаукымына бирелеп, ?леге ди?гезл?рне? артында шагыйрь коммунизм атлы г?з?ллек к?р?.
    Поэманы? со?гы б?лекч?сенд?, лирик мин суд залында ипт?шен очраткан чакта, урамнан, быргы кычкыртып, тагын пионерлар уза. Алар алдында да, сине?, минем алдымда да — ике юл…
    ?н? шундый ?зенч?лекле метафораларга, ассоциациял?рг? нигезл?неп, чынбарлык бел?н абстрактлылыкны кушып, И. Юзеев хакыйкать эзл??че лирик минне? уй-кичерешл?ре аркылы поэманы? ?з?к идеясен? алып кил?.
    «?ч?? чыктык ерак юлга» — кайбер башка ?с?рл?ренд?ге, к?р?шк?, тормышка хезм?тк? с?л?тсез кеше явызлык колы була, диг?н фикерне тагын бер кат ассызыклый.

    Биект? калу (М. Юнысны? «Ш?мд?лл?рд? ген? утлар яна» повесте буенча)
    Зур тормыш т??риб?се туплаган, кызыклы биографияле М. Юныс и?аты татар ?д?биятына алып килг?н темаларыны? я?алыгы бел?н аерылып тора. ?дип ??ркемг? д? бик ?к яхшы таныш булмаган ди?гезчел?р, очучылар, с?ях?тчел?р тормышы турында яза. ?мма кем хакында, н?рс? хакында гына язмасын, милли хисл?рне, намусын саклаган, й?р?генд? туган ?ирен? олы м?х?бб?т хисл?ре й?ртк?н геройларны ?з?кк? куя.
    ?дипне? «Биект? калу» яис? «Ш?мд?лл?рд? ген? утлар яна» исеме бел?н басылган повесте ??м «Юлда уйланулар» кебек с?ях?тнам?л?ре минем ?чен аеруча якын. Танылган т?нкыйтьче Ф?рваз Ми?нуллин беренче ?с?р хакында т?б?нд?ге юлларны яза:
    «Биект? калу» — яш?? ??м ?лем турындагы, бер ?к вакытта м?х?бб?т ??м н?фр?т турындагы повесть. Безне? ?д?биятта бу темага караган и? к?чле ?с?рл?рне? берсе… барыннан да бигр?к ф?лс?фи тир?нлеге, эмоциональ т?эсир к?чене? зурлыгы бел?н аерылып тора».
    М. Юныс тудырган геройлар бервакытта да авыл бел?н б?йл?нешл?рен ?з? алмыйлар, ?зл?рен ?стерг?н авылны? рухи сыйфатларын саклыйлар. «Биект? калу» повестены? ?з?к герое С?йрин С?л?хов та салада туган, шунда ярлар сайлаган, патриархаль гаил? т?рбиясе алган. Ул ??р н?рс?не авыл ?лч?ме бел?н б?яли, ??р вакыйга аны? к??елен? авылдагы шу?а охшаш икенче бер вакыйганы иск? т?шер?. Д?рес, ул баштарак я?а тормышта ?зене? авыллыгыннан оялган, аннан качарга омтылган кебек т? була. Тора-бара, ир?я т?шк?ч, акылга утыргач, элект?ге кичерешл?рене? балалык сыйфатлары ик?нлеген а?лый.
    «Биект? калу» ?с?рене? сюжеты безг? Б?ек Ватан сугышы бет?рг? бик аз калганлыкны х?б?р ит?д?н башлана. Солдатларны?, ис?н-сау булып, с?йг?нн?ре, туганнары бел?н к?реш?се, ?и?? шатлыгын алар бел?н берг? кичер?се кил?. ?лл? шу?а к?р? укучы к??еленд? шулай буласына шик туа. ?зелеп сагыну хисен татар кешесе болай да гомерлек аерылуга юрый бит.
    Мен? безнекел?р Америка экипажы бел?н берлект? ????мг? бара. Ахырга куелган С?йринн?р самолетына дошман снаряды тия. Безне? ил кешел?ре, алдан бару м?мкинлеге булса да, м?рх?м?тлелек к?рс?т?л?р. ?ле бу — геройларны ис?н каласы кил? тел?генн?н биекк?р?к к?т?р? алган рухи югарылык чагылышыны? берсе ген?. С?йринне? ипт?шл?ре дошман кулына эл?г?. Ул ?зе бер сазлыкта качып кала, полкына ис?н-сау кайтып кер?. Мен? бит ис?н калды, дип уйларга гына ?лгермисе?, икенче бер к?телм?г?н х?л була.
    Вакыйгаларны? катлаулысы ??рвакыт тыныч тормыш мизгелл?рен бозып башлана бит ул. С?йринне кызыл почмакта ?нисене? хатын укып утырганда, штабка чакырып алалар. Егетне к?тк?н к?чт?н?чл?р, с?йг?не Разыяны? хат язмавы аны? кайтасы кил? тел?ген бик нык к?ч?йтк?н к?нн?р була бу. ?итм?с?, аны? х?теренд? Пензага баргандагы «каз вакыйгасы» я?ара. Ул ?зен шул чакта ?нисен р?н?етк?н саный, ис?н-сау кайтып, аннан гафу ?тенерг? тиеш таба.
    ??ркемне? гомере бер ген?. С?йринне, ипт?шл?рен югалтырга тел?м?г?н Растопчин аларга тагын сайлау м?мкинлеге тудыра. Егетл?р, планны тормышка у?ышлы ашырырбыз ?ле, дип ?метл?н?, башкаларны авыр х?лг? куярга тел?ми. Т?рле хыяллар корган булып, ул ?метл?рен тагын да арттыралар. Аларны? хыяллары да, к?р?сез, рухи биеклекл?рг? к?т?рерг?, тир?нд? яшеренеп яткан кешелеклелек, ми?ербанлылык кебек сыйфатларын ачарга с?л?тле. Гомеренд? кешел?рг? карата бер яманлык кылмаган С?йрин эшл?рен? ??рвакыт ?нисе к?злегенн?н чыгып б?я бир?, ?зен аны? алдында ?аваплы сиз?.
    Кешел?р ?чен яш??не сайлаган С?йрин к?кт? ?л? — биект? югалгандай була. Югары идеаллар бел?н, к?кт?ге хыяллар бел?н яш?г?н С?йринне? гомере башкача кисел? д? алмас иде.
    ?с?рне? б?тен геройлары да рухи биеклек ноктасыннан б?ял?н?. С?йг?не, кешел?р ?чен яш?г?н Разыя, баласы ?чен со?гы онын саклаган ана, аны? ис?нлеген? дога укыган авылдашлары, ????мг? и?г?-и? барган дуслары… Алар барысы да рухи биеклек ?рн?кл?рен чагылдыралар. ?с?рд? аерым милл?тл?р, бигр?к т? СССР да азчылык саналган халыкларны? рухи биеклеген? басым ныграк ясала. ?йтерсе? алар начар була да алмый. Аллага ышану да кешел?рне намуслы ??м гадел ит? шикелле.
    Повестьта рухи яктан т?б?нг? т?г?р?г?н геройлар да юк т?гел. Кеше ?лешен? кул сузган, ?хлаксыз Дурова аркасында Разыя сукырая, начар х?б?рл?р аны ахырдан б?тенл?й акылыннан яздыра. Фамилиясен? юл?рлек м?гън?се салынса да, бернинди рухи ??за алмаган, в??дан газабы кичерм?г?н Дурова аэропортта диспетчер булып эшл?п ята. С?йрин самолетын кабул ит?рг? тиеш кебек урында бу ике кыз гел очрашып тора. ?н? шундый тиск?ре типлар янында намуслы геройларны? й?зе тагын да яктырак к?ренг?нд?й була.
    Тормышта ??ркемне? ?з биеклеге, ди язучы. ?ирд? яш?с? д?, ул биеклек Разыя ?чен к?кт? — С?йрин янында.
    Яш?? бел?н ?лем арасында ??м м?х?бб?т бел?н н?фр?т уртасында калганда, кешел?р рухи биеклекне ?зл?ре сайлый ик?н шул.
    Туган якны сагыну хисе
    Кеше ерак юлларга чыкса, озаграк авылына, туган ш???рен? кайтмый торса, йорт-нигезен, урамын, туган-тумачасын бик нык сагына башлый. Айлар буе ди?гезл?рд? й?з?чел?р д? бар бит ?ле. Алардагы сагыну хисене? зурлыгын с?зл?р бел?н ген? д? ?йтеп бетереп булмый торгандыр. Ди?гезче-язучы М. Юныс и?атында геройларны? туган яклары бел?н б?йлелеге бигр?к т? нык. Сагыну хисен ?зе кичерм?с?, ?дип тудырган образларда ул шул д?р???д? к?чле булыр идеме ик?н?!
    М. Юнысны? «Тимер фил» исемле хик?ял?р ?ыентыгында алтмышынчы елларда и?ат ителг?н ?с?рл?ре урын алган. Алар арасында «Безне? ?й ?янке астында иде» дип исемл?нг?не д? бар. «Кайбер кыска гына очрашулар да бик озакка х?терд? уелып кала ик?н. Нибары ике ген? тапкыр к?рг?н карчыкны мин гомерд? д? оныта алмам шикелле»,— диг?н юлларны укыгач, без т?земсезлек бел?н шул очрашулар хакында с?йл??не к?т?без.
    Язучы ашыкмый. Башта пароходлары Генуя портында торганда, Италияне? халык герое, ? ?зе Рязань тимерчесе булган Федор Полетаевны? каберен? ч?ч?кл?р куярга барулары турында х?б?р ит?. Р?с?йд?н килеп, башкалар б?хете ?чен к?р?шк?н бу батырга ник тукталды ?ле, дип уйлыйсы?. Язучы ?авап биреп куя: кая гына ташламый кешене язмыш диг?н н?рс?!
    М. Юныс ?ле ?аман да безне ?лем ??м тормыш ф?лс?ф?се хакимлек итк?н каберлект? й?рт?. Мен? чалгы к?т?рг?н скелет. Ул — кызны алырга килг?н ?лем сур?те. Без Горькийны? «Кыз ??м ?лем» поэмасы шушы ??йк?л т?эсиренд? язылганны бел?без. Бер постаментка аллегорик р?вешт?: «Бары тик кил?ч?кк? ышанган кеше ген? давыллы тормыш ди?гезен кичеп чыга»,— дип уелган. ?лем, яш?? р?веше, бакыйлык турында уйлыйсы?… ? ?янке хакында язучыбыз ?аман л?м-мим. Вакытлы д?ньяда м??гелекк? исем калдыру ?чен ярым ач, ярым ялангач яш?г?н хатын ??йк?ле янында басып торганда, ди?гезчел?р янына, ни?аять, ?лк?н яшьт?ге бер ханым килеп чыга ??м уллары Петроны? югалганлыгын ?йт?. Тагын ?еп очына килеп чыкмыйбыз.
    Мен? малай табыла. И? га??бе: ?бисе Р?с?йд?н, Татарстаннан, ди?гезчене? к?рше авылыннан ик?н. Нинди ?илл?р ташлаган бу татар карчыгын ????нн?м читен?? Шул чакта рус кешесе турындагы эпизод иск? т?ш?. Дим?к, язучы ?з фикерен? эзлекле кил?.
    ?бине? язмышы башкаларныкыннан да гыйбр?тлер?к булып чыга. Ул икенче бер илд?н, ватандашларын к?р? ?чен, гел портка кил? ик?н. Аны? ничек т? Иран туфрагына ия буласы бар… Ди?гезче карчыкны ?з илене? икм?ге бел?н сыйламакчы була. Татар карчыгы аны ашарга да кызгана, исе ?чен сакларга карар кыла.
    Гомере т?рле илл?рд? узган, т?рле милл?тл?рг? балалар ?стереп бирг?н татар кешесен? туган туфрактан да изгер?к н?рс?, т?шенч? юк. ? мен? ?зене? н?сел агачын белм?г?н, ?янке астында ?см?г?н балалары ?чен татар ?ирен сагыну — б?тенл?й чит н?рс?. Карчыкны? улы башка милл?тл?р язмышын кайгыртып й?р?д? ик?н, ?йтерсе? к?р?ш рухы а?а ниндидер ?епл?р аша безне? ватандашлардан к?чк?н.
    Инкыйлабтан качып килг?н М??а?ирл?рне? чит ?ирд? б?хет таба алмавы й?р?кне ?рнет?. ?з иленд? с??д?г?рлеге бел?н дан тоткан татар кешесе башка ?ирл?рд? социаль баскычта аска т?г?ри д? т?г?ри, икенче бер??не? хезм?тчесен? ?йл?н?. Д?рес сайлаганмы ул язмышын, юкмы? Юктыр шикелле. Михн?тне туган илд? берг?л?п к?р?е? яхшырак.
    ?би ?чен туган ил образын аерым бер ?йберл?р белдер?. Болар — икм?к, туфрак, ?й т?б?сен каплаган ?янке… «Безне? ?й ?янке астында иде»,— ди ул бертуктаусыз. Йорт ?аман да шулай тора ала диярсе?.
    ?зен чит илд? кунак кына санаган татар карчыгы, качып-посып, трюмга уза ??м шторм вакытында ??лак була. Ул тел?ген? ?лешч? иреш?: туган ?ирен? бераз якынрак урында — Феодосияд? к?мел?. Й?р?кт? Караярга кайтып ?ит? алмаган татар ?бисен кызгану хисе туа.
    «Безне? ?й ?янке астында иде» хик?ясе — искиткеч т?эсирле ?с?р. Туган туфрагында к?мел? ?чен, авырлыклар кичерг?н, со?гы юлга барган татар карчыгы образы башкалар и?атында кабатланмаслык д?р???д? ?зенч?лекле.
    И?ат кешел?рен тасвирлаучы с?хн? ?с?ре
    Татар ?д?биятында ?йд?п баручы драматургларны? берсе Туфан Ми?нуллин ик?нлеге беркемд? д? шик уятмый торгандыр. ?зе и?атчы булган кал?м иясе милли зыялыларыбыз тормышын тасвирлаган ?с?рл?рне аз язмады. «Дуслар ?ыелган ?ирд?», «Хушыгыз»га кад?р туган «Мил??ш?не? туган к?не» пьесасында без шагыйрь, р?ссам, композиторлар бел?н очрашабыз. Алар р?ссамны? и?ади й?зе, ?с?рл?рене? халыкчанлыгы, тормышчанлыгы, ясалу ихласлылыгы турында б?х?ск? кер?л?р. Р?ссам с?зе ки? м?гън?д? алына ??м и?атчыны к?зд? тота.
    Драматург ?леге сорауларга ?авапны бигр?к т? Ш??ит ??м Нурислам и?атлары аркылы бир?. ?ит?кче пост бил??че Ш??ит коммунистик хезм?т ударникларын ясаган, р?семн?ре т?ссез, ?ансыз, шаблон булса да, ялагайлык бел?н ?ск? ?рм?л?г?н. Нурисламны? таланты зуррак, ?мма, кыерсытылганнарны, мескен ад?мн?рне сур?тл?г?нг?, аларны? рухи д?ньясын ачарга омтылганга, аны? и?аты югары б?ял?нм?г?н. Шулай да кешел?рг? бик якын ??м кадерле р?семн?р ясаган ул.
    Телг? оста Р?фис Ш??итне? картиналарыннан бертуктаусыз к?л?, ?мма ?з и?атына да шул ук ?итешсезлекл?р хас. Ф??им, син шигырьл?ре?не ?в?лисе? ген?, ди.
    И?ат кешед? холык сыйфатлары да т?рбияли ик?н. ?лл? холыкка б?йле р?вешт? с?л?т ачыламы? Р?фис ?н? — бертуктаусыз телен? салынуда, Ш??ит —т?нкыйтьчел к?з?тче кебек, композитор Ф??им ты?лап, анализлап утыра шикелле.
    Мил??ш?не? туган к?нен? Нурислам чакырылмаган. ?зен яклап с?з д? ?йт? алмаган бу ир, эчеп алып, шулай ук Мил??ш?л?р йортына кил?. Ул анда ?зе ясаган портреттагы картны да очрата. К?телм?г?н кешел?рне? м??леск? кил?е ?зара м?н?с?б?тл?рне тагын да катлауландырып ?иб?р?, ?мма кайбер м?сь?л?л?рг? ачыклык керт?. Фронтовиклар дуслыгы чын дуслык ?лгесе булып а?лашыла. Ул — авыр чакларда сыналган дуслык шул.
    Алар килг?ч, Ш??итне? д? чын й?зе б?тенл?й ачылып бет?. А?а хатынын, дусларын гына т?гел, олы кешел?рне р?н?ет? д? берни тормый.
    ?с?рд? и?ат кешел?рене? ??мгыятьт? тоткан урыны, эшл?рене? б?ял?н? р?веше, и?ат иреге ??м башка м?сь?л?л?рг? т?б?нд?геч? ?авап бирел?. И?ат —т?рбия чарасы, ул тормышчан булырга, реаль вакыйгаларны, хезм?т кешел?рен чагылдырырга тиеш. М?х?бб?т — и?атчыны ил?амландыручы к?ч. Безне? ??мгыятьт? зыялылар кадерсез, матди х?лл?ре авыр, гаил?л?ре б?тен т?гел. Хезм?тне? гадел б?ял?нм?ве кешене рухи сындыра.
    Язучы артык катлаулы булмаган сюжет аркылы бик тир?н фикерл?р уздыра, зур м?сь?л?л?р к?т?реп чыга. Ул геройларын идеаллаштырмый, ?мма бик яратып тасвирлый, кимчелекл?рене? с?б?бен к?рс?т?.
    (д?вамы)

  4. Татар теленд? 100 сочинение

    (сочинениял?р ?ыентыгы)
    Тел — буынсыз, уй — т?псез
    Тел турында дист?л?г?н, й?зл?г?н м?каль бар. ?ле алар да аны? б?тен сыйфатларын а?латып ?иткер? мик?н?! ?з теле?не? кадерен белер ?чен, чит илл?рд? яш?п карарга кир?к. Ана теле?не? мо?ын, а???ен а?лау ?чен, кайвакыт бер бишек ?ырын ишет? д? ?ит?. Аны? м?гън? тир?нлеген? шаккатып, эчке бер л?зз?т кичерерг? тел?с??, халыкта й?рг?н канатлы гыйбар?л?рне исе?? т?шер, ?дипне? ма?ир кал?менн?н чыккан китап с?зен укы.
    «Тел» тамырыннан бик к?п с?зл?р ясалган. Без к?нд?лек тормышыбызда ??р исем-атаманы? тарихы турында ?лл? ни еш уйланмыйбыз. ? бит с?зл?рне тамырларга таркатканда, бик кызык н?рс?л?р к?зг? ташлана. Тел?к, тел?нче, телсез, телем, телем-телем… Авыз эчебезд?ге телг? охшаган ??р н?рс?, ягъни юка, очлы ?йберл?р шул ук тел исемен ала. Телл?рне? ниндил?ре ген? юк: разведчиклар кулга т?шерг?н ?сир, кош теле дип аталган татлы ризык, зур тел, кече тел.
    Бала с?йл?ш? башласа, тел алып кайттык, дил?р. С?зсез калса?, теле?не йоткансы?, дип га??пл?н?л?р, аптырыйлар, орышалар. К?п с?йл?шс??, Тел бете диг?н кушамат та тагып куялар.
    Телне? белгечл?ре була, телне? осталары бар…
    Тел с?йдер? д?, биздер? д?.
    Тел ?че д? була, т?че д?. Усал теллел?р кайвакыт р?н?етеп т? куя. Йомшак теллене? ?анга р?х?тлек бирг?не бар, т?пк? утыртканы да юк т?гел. Теле бозыкны? к??еле бозык, ди халык. Теле катыны? к??еле каты, диг?н м?каль д? бар.
    Тел — к??елне? к?згесе д?, тылмачы да, ачкычы да, тагын ?лл? н?рс?л?р д? ик?н.
    Телне елан бел?н д?, без бел?н д?, каеш бел?н д? чагыштыралар. Ул озын да, кыска да, нечк? д?, ?ткен д?, кисап кад?р д?, т?рт? буе сыман да була дип саналгач, нинди с?з бел?н ген? сыйфатламаслар!
    Халык ?йт?енч?, чич?нн?р тар ?ирд? с?з башлый. Борынгы заманда тел осталары сугышларны туктаткан, гадел х?кем чыгарган, патшаны? олы ки??шчесе булган. Тел белг?нне олылаганнар, а?а т?рд?н урын бирг?нн?р. Аны? ?йтк?не халык с?зен? ?йл?нг?н. Исеме онытылганда да, тапкыр с?зе илл?р гизг?н, гасырдан гасырга к?чк?н.
    Бай да со? инде милли тел катламнары! Бер с?зд?н эт?релеп китеп кен? д?, ?лл? кайларга барып чыгарга була.
    Б?ген син — ми?а, мин си?а энд?шк?н с?зл?р бел?н моннан й?з ел элек т?, ме? ел элек т? безг? таныш т?гел ?лл? кемн?р ?зара аралашкан. Алар белг?нне? бик к?бен инде без онытканбыз да. Тыйб гыйлемене? терелт? м?мкинлеге булса, арабызга кайткан ерак бабаларыбыз безне? ни хакта с?йл?шк?небезне а?лап та бетерм?с иде. Тел ?с?, ?зг?р? шул. Бик матур м?гън?ле с?зл?ре д? кулланылыштан т?шеп кала, ?йтелеше ?йл?мебез а???ен? ярашмаганнар да телебезд?н т?шми. Дим?к, еш кына а?а зыян да салына.
    ?йе, тел — буынсыз. Ничек с?йл?ш?е?? карап, сине ?з д? ит?л?р, кире д? кагалар, теленд? уе чагыла, дип уйлыйлар.
    Уйны? т?псез ик?нлеген ??ркем бел?. Шулай булгач, уй ?чен телне гаеплибез булып чыга.
    Идел кичк?н ин?к?л?р теле
    И газиз ана телем! Сине? язмышы? — минем язмышым. Сине? кичерг?не? — минем кичерг?нем. Милл?темне? ?ичниг? алмаштырмаслык й?зек кашы да син.
    Шулай дис?м д?, ул бит онытылуга, юкка чыгуга дучар ителг?н иде. Яктылыгын сирпел утырган бер к?нд?, «бет?рг? тиеш» м??ере сугылган иде ул кашка!
    Телне й?зек кашы бел?н ген? чагыштыру да аздыр. Ул — милл?тне? ?аны. Ул ?лс?, милл?т т? яш?ми. Ул тел авыру булса, милл?т т? чирли. Аны сакларга, кадерл?рг? кир?к.
    Ч?б?л?нг?н телем кат-кат,
    Йолкып-тартып тетм?гез.
    ?рм?л?р ?чен ?рл?рг?,
    Телне аркан итм?гез,—
    ди шагыйрь. Хак ?йт?. Заман ихтыя?ы булуга сылтап, б?генге к?нд? д? никад?р чит с?з ?стил?р а?а! ? бит тарих катламнарында аларны алмаштырырлыклары бар. Ана телебез т?зелешен? туры китереп, я?а с?зл?р чыгарырга да м?мкин. Чит милл?тл?р шулай эшлил?р д?, ? без алар и?ат итк?н ??р я?а т?шенч?не ?зебезг? алабыз да куябыз. Телне? я?гырашына зыян кил?. Шигырьл?рг? керс?, ?леге алынмалар аларны да кытыршы ит?. Шулай булгач, шагыйрьл?р, ?дипл?р тел сагында торучылар булырга тиеш.
    Фарсы-гар?п алынмаларыны? телебезг? кире кайтуын да зур у?ай к?ренеш дип б?ял?п булмый. ?з с?зе? ?з с?зе? инде. ?мма шунысын онытмаска кир?к: алар арасында ?зе?некен? ?йл?нг?н бик якыннары бар. Х?ер, телне ?имереп ?йт? торганнары к?бр?к к?газь битл?ренд? ген? й?ри, гади халык аларны барыбер кулланмый.
    Телне? алынмаларга бай булуы алай ук начар да т?гел. Бер туктаусыз кабатланулардан качу ?чен, мен? диг?н чара да алар.
    Телне бер ген? кеше б?тенл?й ?зг?рт?, чистарта алмый. Шулай да ??р кеше аны я?а с?з бел?н баету м?мкинлегенн?н м?хр?м т?гел. Еш кына кайбер??л?рне? табышын икенче бер??л?р к?реп ала да кулланышка кертеп ?иб?р?, с?зл?рне? таралышына аеруча газеталар зур йогынты ясый.
    ?д?би мирас бел?н танышканда, ана телебезне? гасырлар д?вамында нинди ?зг?решл?р кичерг?нен к?заллау кыен т?гел, х?лбуки язучы, галим теле аралашу теленн?н берни аерылса да.
    Ана телебез тарих гыйбр?тл?рен кил?ч?к буыннарга ?ит?д? шулкад?р зур эш башкара, моны б?яли алырлык ?лч?мн?р юк. Гасыр кичк?н ин?к?л?р теле ул. Идел кичк?н ин?к?л?р теле д?. Бу юлларда зур м?гън? бар. Телне? таралышы, м?мкинлекл?ре, зур сынаулар аша ?тк?нлеге, газизлеге ??м тагын, тагын бик к?п башка н?рс?л?р турында с?йли алар. Ана телебезд? уйлыйбыз, кайгырабыз, шатланабыз без. Ана теленд? бишек ?ырлары ?ырлыйбыз, сабыйларыбызны ирк?либез, с?еклел?ребезг? хатлар язабыз. Аны? матурлыгына, тир?нлеген? ныграк т?шен? барган саен, кадерсезл?н?ен? ?ан ?рн?е к?ч?я. Радио-телевидение дикторлары тарафыннан тетел?, урам язуларында чатаклана, ?йд? ген? кулланылып кимсетел? ул.
    Ч?б?л?нг?н татар теле,
    Кем со? ?рер ?аена?
    Кем со? ?айлар Телне? ?анын
    Телне? ?з у?аена?..
    Шагыйрь ???д?т С?л?йман да ?н? шундый сораулар куя. Безне уйландырырлык сораулар куя.
    И газиз ана телем…
    Татарстаным — г?лстаным
    ?з иле?не? кадерен белер ?чен, читл?рг? китеп карау кир?к мик?н?! Бер??л?р аны? матурлыгын читт?н д? к?рм?ск? м?мкин, икенчел?р туган ?иренд? яш?тк?н ??р к?нне? кояшына иелеп с?лам бир?. Милл?тп?рв?рл?р, ватанп?рв?рл?р ?чен, ?лб?тт?, туган илд?н аерылу бик авырдыр. Юкка гына бу хакта ?ырларда ?ырланмый инде.
    Мин д? — ?зе илемне? нечк? к??елле бер баласы. Туган ягымны? урман-к?лл?ре, таулары-болыннары, шаулап утырган иген кырлары — ??мм?се изге бер ?ир.
    Татарстанны? табигый байлыклары бел?н мактанырлыгы бар. Идел, Кама, Нократ кебек т?рле ?лк?л?рне кисеп узган, зур с?н?гать ?з?кл?рен тоташтырган елгалары — шул байлыкны? кис?ге. Гомер-гомерд?н халыкны балык, ризык бел?н т?эмин итк?н алар. С?з?к ярларында кызарып ?ир ?ил?ге пешк?н, язын — су басып, ??ен чигенг?н тугайларында б?рлег?н, кара ?ил?к мул булган. Яр буйларында ук ?сеп утырган агачлар арасыннан кереп кит?се? д? баланлыкларга, шомыртлыкларга, алмалыкларга барып чыгасы?. ?ле кеше аягы таптап бетерм?г?н матур урыннар шактый.
    Ш???рд?н ерак почмакларда илемне? табигый г?з?ллеге сакланган. Аллы-г?лле болынлыклар, кылган ?ск?н калкулыклар, йомран й?герг?н коры елгалар… Мин й?рг?н сукмаклар шуларга алып чыга.
    Татарстанда кеше кулы тудырган г?з?л урыннар да юк т?гел. Башкалабыз Казан к?нн?н-к?н матурая. Иске йортлар т?зекл?ндерел?, бик к?п я?алары т?зел?. Казанны? Бауман урамы гына да со?гы елларда бик зур ?зг?решл?р кичерде. Кырлай урманыны? Су анасы, Тукай ?чилесене? зур к?зле бакалары ?кренл?п шунда ?ыелалар. Парклар саны елдан-ел арта. Метро т?зел? башлады. Театрлары бернич?, ?зене? Концерт залы бар.
    Башка ш???рл?р д? Казаннан калышмый. Т?б?н Кама каласына барып чыкса?, ш???р ?з?генд?ге м?четк? та? каласы?. Архитектурасы бел?н башка т?б?кл?рнекен? ?ич кен? д? охшамаган! Ишегалдында мул сулы чишм? тиб? аны?, т?б?н камалылар ч?йне? т?млесен ген? эч?!
    Яр Чаллы урамнарыны? ки?леге, заманча т?зелг?н м?д?ният сарайлары бел?н сокландыра. Анда спортка, ?ыр-с?нгатьк? игътибар зур.
    Алабуга да со?гы елларда шактый ?зг?рде, ш???рлеге артты. Педагогия институты ачылу аны? данын б?тен Татарстанга танытты.
    ??р т?б?к, ??р районны? ?з мактанычлары бар. Арчалылар читекл?р бел?н дан тота, Кукмарада итек осталары яши. Баулы, ??лил, Азнакай якларында нефть чыгарыла. Балык Бист?сене? исеме ?к балыкчылар ягы ик?нлеген ?йтеп тора. Буа авылларыннан Казан базарларына к?н саен олау-олау б?р??ге кил?, Биектаулылар с?т-май ташый. Питр?чт? тавык ?стер?л?р, г?мб?не ш?п тозлыйлар ик?н.
    Татарстан — матур як. Ачык й?зле кешел?р, тырыш хезм?тч?нн?р яши анда.
    Татарстан — дуслык иле д?. Т?рле телд? с?йл?ш?че авыллары, газеталары бар. ??р милли тел, ??р халык, кавем — аны? кабатланмас бер биз?ге, ч?ч?ге. Шулай булгач, Татарстанны ничек инде г?лл?р иле димисе?!
    М?кт?п, ис?нме!
    ??й узды да китте. ?ле ген? агачлар яфрак ярып, кошлар бала чыгарган иде, инде мен? игенн?р ?ыеп алынган, бакчалар ярым бушап калган.
    Сентябрь — ??й бел?н б?тенл?йг? хушлашу ае. ??йл?рне? тиз ген? ?йл?неп кайтырына ?мете? ?зелг?н ай. Моны? ?чен мо?суланырга ярамый. Сентябрьне? ?з матурлыклары бар. Ул сине м?кт?бе?, дуслары?, сыйныфташлары? бел?н очраштыра. Беренче сентябрьне к?п вакыт ?лл? нинди бер к??ел к?т?ренкелеге, шатлык хисе кичереп к?т?се?. Киемн?ре?не алдан ук х?зерл?п куясы?. Бакчага чыгып, ч?ч?к т?т?лл?ре арасында й?рисе?. Кашкарыйларны?, лилиял?рне?, суган г?лл?рене? кайсын б?йл?мг? ?ыярмын ик?н д?, ничек итеп, укытучы апама бирермен ик?н, дисе?. Шунда ук м?галлимн?р бер-бер артлы уе?нан кич?. Алдагы елны? кызык вакыйгалары х?тере?д? я?арып кит?, кы?гырауны? колак ярырдай тавышы да ишетелг?нд?й була. Мен? син т?земсезлек бел?н к?тк?н к?н кил?. Аллы-г?лле ч?ч?кл?ре?не к?т?реп, ?ле сумкасыз гына урамга чыгасы?. Т?б?н очтан ??й буе берг? уйнап й?рг?н ипт?шл?ре?не? менеп килг?нен к?р?се?. Барысыны? кулында — ч?ч?к б?йл?мн?ре. Минеке ямьсез булмадымы ик?н, дип хафаланып та аласы?. Шунда ук ?зе?не тынычландырасы? да. Мен? алар сезне? турга килеп ?ит?, елмаешалар, к?леш?л?р, ?зл?ре бел?н ?йдил?р… Сине аяклары? ук шушы бер т?ркем булып барган ипт?шл?ре? янына, ч?ч?кл?р дулкынына куша…
    Мактаныша-мактаныша, серл?р б?леш?-б?леш?, м?кт?пк? килеп ?итк?не?не сизми д? каласы?. А?а якынлашкан саен, аллы-г?лле ташкын зурая, аннан чыккан тавышлар т?рлел?н?. Ишек т?бенд? торган укытучы?ны к?рг?ч, ?лл? нишл?п кит?се?. Бераз гына ояласы? да, бераз гына куркасы? да, шул ук вакытта й?гереп барып кочып та аласы кил? ?зен. Ул б?ген бигр?к матур к?рен?. ?стенд? — ямь-яшел, ?р-я?а костюм, ч?чл?рен п?хт? итеп кистерг?н. ?зе кош тоткан шикелле с?ен?, ?ле беребезне?, ?ле икенчебезне? аркасыннан кага, матур с?зл?р д? ?йтк?н кебек ит?. Аны? битенд?ге алсулык, ч?ч?кл?рне? алсулыгы безне? ??й эссесенд? каралган й?зл?ребезг? д? к?ч?. Барыбызда да б?йр?м т?сл?ре, б?йр?м хисл?ре тагын да арта т?ш?.
    Ул да булмый, ишект? м?кт?п директоры к?рен?.
    — Ис?нмесез, укучылар! Хуш килдегез!— ди ул. Бер тавыштан:
    — Ис?нмесез, ис?нме, апа, ис?нме, м?кт?п!— дип, кычкырып д?ш?се кил?.
    Инде ?з итеп, ху?аларча м?кт?п буйлап атлыйсы?.
    ?ниемне? ?нисе
    ?ниемне? ?нисе ?бием була минем. Ак яулык япкан, к?злек киг?н, ?еп эрл??че татар карчыгы т?гел ул. Ирт?-кичен намазлык ?стенд? д? утырмый. Бик диндар да югыйс?, м?четк? й?рерг?, оекбашлар б?йл?рг? вакыты юк ?ле аны?. Яшен алтмышка тутырган булса да, та? тудымы, к?н саен эшк? ашыга. Китаплар чыгаручы ул. Д?реср?ге, ул ?дипл?р, галимн?р язган китапларны? ?итешсезлекл?рен эзли — хата тикшер?.
    К?п бел? д? со? инде ?бием! Аны? кулы аша никад?р китап узган! Ист? калдырырга тел?п укымаса да, х?терен? се?? барганнар, ахрысы, н?рс? турында сораса?, шунда ук ?авабын да таба.
    ?бием — тир?н белемле тарихчы да, математик та, рус теле укытучысы да шикелле ми?а. ?зе бик т? белемле булгач, мине д?:
    — Хаталы язма, игътибарлы бул! — дип кис?терг? ярата.
    Шимб?, якш?мбе к?нн?ренд? ?бием ?йд? тора. Аны? бел?н ик??д?н ик?? ген? калу р?х?т безг?. Мин ?нием? с?йли алмаган с?зл?ремне аны? ?нисен? с?йлим. Кызык бит ?й! ? ул б?л?к?й чагында ?з ?нисен? нил?р хакында с?йл?де ик?н? ?биемне? акылсыз с?зл?ре ?чен ?ниемне ?рл?г?не булганмы? Шул хакта сорасам, к?л? ген?.
    Мин ?ле ?бием бел?н бакчага й?рерг? д? яратам. Яшелч?, ?ил?к-?имеш ?стер? серл?рен д? безне? барыбыздан да яхшырак бел? ул.
    ?бием — бакчаны? инженеры, дим мин кайвакыт, шаяртып. Ч?ч?к клумбаларын да ?зе тел?г?нч? т?зи, кыяр-помидорны? да ?зе тел?г?н урында ?ск?нен ярата. Ике т?рле ян?ш? ?семлект?н ?ченче т?рлесе д? шыта…
    Бакча йортын да, диварларын да ?зе буйый ?бием. Ч?ч?кл?рг? т?с булсын дип, яшелле-сарылы, алсу-кызыл буяуларны? барысын да куллана. Бакча капкасына узган ел ясап куйган р?семен? ??ркем сокланып кит?. Пар аккош йортка б?тенлек, б?хет китер?, ди ?бием, юлга чыгып, ?зене? эшен? карап торганда.
    ?биемне? тавышы… Кош сайравына охшатсам, арттырырмын, ?ил сыйпавы, дис?м, ?йтеп бетерм?м шикелле, чишм? тавышы, диг?нем турырак килердер.
    ?н? шул чишм? тавышлы ?бием ?ырлап ?иб?рс?ме, аш-су тир?сенд? кайнашкан ?нием, эшенн?н туктап, б?лм?л?р арасындагы ишек я?агына с?ял?, диванда кырын яткан ?тием газета-журналларын бер читк? алып куя, энем, уенчыкларына абына-с?ртен?, безне? яныбызга й?гер?.
    Ул гади ?ырлар гына ?ырламый. Бик борынгыдан килг?н озын к?йл?рне ярата. Карт холыклы да т?гел ?зе, я?а заман ?ырларын да ты?лый, ?мма ни ?чендер башкармый. Кечкен?д?н ишетеп ?ск?нн?рен яратарак т?ш?дер инде.
    ?бием аш-суга да шактый оста. Кунак килг?нд?, табынга чыгарасы ризыкларны ул гына х?зерли. Й?зебез кызарырлык булмасын, ?зем пешерим ?ле, мондый чакта шундый зур эшне башка кешег? тапшырырга ярамый, ди. ?ни бел?н без ?ст?лг? ташып, матурлап тезеп кен? торабыз.
    Мин ?ебезне ?бисез к?з алдына да китер? алмыйм. Ярый ?ле ул ис?н, аяк ?стенд?, к?нен боегып уздырмый, кешел?р арасында й?ри, дип, с?енеп яшибез без.
    ??йге ялда
    Р?х?т т? со? ??й к?нн?ре! ?сте?д? — ?и?ел кием, аягы?да да кышын ?стер?г?н киез итек я булмаса авыр табанлы ботинкалар т?гел. Кояш бел?н берг? торып, м?кт?пк? й?гер?се? д? юк. Ятасы? ирк?л?неп йомшак юрган астында. ??ен ?ле аны? йокысы да тизр?к туя. Югыйс? кыш буе хыялланасы?: эх, ??й ген? ?итсен, туйганчы бер йоклар идем, дисе?. Инде укулар бетеп, к?пмедер вакыт узуга ук, к?не?не, с?гате?не йокыга гына ?р?м ит?се? килми башлый. К??ел гел каядыр ?илкенеп, ашкынып тора. Юрган астындагы ирк?лек т? бераздан туйдыра. Кешед?н алда су буена т?шеп, балык каптырасы? кил?, ?ил?кк? и? мул чагында, чил?к-чил?к тутырып булганда й?рерг? тырышасы?. Мен? б?ген барам да башка кир?кми, диг?н булса? да, я?адан ике, ?ч, биш т? урманга й?гер?се?.
    Капка артына гына тер?теп куйган велосипедым бар. ??я?л?рг? иренг?н чакта аны иярлим. Урман-кырларга ?тине? мотоциклында да ?илдер?без.
    ?ил?к ?ыярга, балык тотарга ?тием д? оста минем. ?итезлект? минн?н д?, ?нид?н д? калышмый. К?ефле к?ненд? безне? тел?кк? каршы килми: г?мб?сен? д? бара, дару ?л?нн?ре ?ыеша. Кай елларны елга аръягына болынлыкка шомыртка, г?л?имешк?, б?рлег?нг? д? берг?л?п чыккалыйбыз.
    Бу ??й аеруча к??елле узды. К?не д? уртача кызулыкта булып, я?гыры да вакытында яуды. Кыяр-помидорны ?ыеп кына ?лгер инде!
    ?тием, язга чыкканда, бер колын сатып алган иде, мин к?бр?к аны? тир?сенд? кайнаштым. Болынга алып т?шеп, иркенлект? й?рттем, к?н саен сусыл печ?н бел?н сыйладым.
    Ул кипк?н печ?нне? хуш исе! Бер к?т?р?мен колыным алдына салам да калганына ?зем сузылып ятам. Печ?н арасыннан табылган эре ?ир ?ил?кл?рен капкалап, ?л?н уртлаган булып, р?х?тл?неп ял ит?м.
    Безне? колын бик н?зберек булып чыкты. Бик сайланып кына ашый, ризыкны ?р?м-ш?р?м итеп бетер?. Ачуланмыйм. ?нк?се д? янында т?гел, к??елен р?н?ет?се килми. Аннан калган печ?нне сарыклар барыбер ялт иттер?л?р.
    Сарыклар диг?нн?н, к?т? чираты ?йл?нде д? килде быел, ?йл?нде д? килде. К?т? к?т?-к?т?, кояшта янып беттем, т?нем ?ир т?сенн?н аерылмый башлады. Шул каралык эченн?н з?п-з??г?р к?зл?рем ген? чит бер н?рс? шикелле елтырап карый. К?згед?ге сур?темне ?зем танымый торам.
    Каз б?бк?л?ре, чебешл?р к?зг? к?ренеп ?сте. Елы ел шул аны?. Аларга да яшеллек ?ит?рлек. Болын коеларыннан агып чыккан сулар да кипм?де. Чемченеп й?рил?р, й?рил?р д? су эчеп алалар, аннан ?еп куйган б?р?н?л?р ышыгына барып яталар. Кояш эссесен бер д? яратмыйлар инде! К?з-колак булмаса?, ?йг? элдерерг? д? к?п сорамыйлар.
    Аларны? ?зл?рен ген? калдырып буламы со?! Карга-тилг?не д? бик азды. Урамдагы тупыл башы тулы — карга оясы! Ишегалдында й?рг?н чебешл?рне д? к?т?реп алып китк?л?дел?р. Тилг?нн?н бит?р карга куркыныч х?зер.
    ??й р?х?т. К?не? ?анга тынгылык бирг?н эшл?рд? уза. Тамактан аш ?т?. Сыерларны? да с?тл?ре т?млел?нде. ?ил?к, ч?ч?к т?ме кил?. С?тне? т?ме, билл??и, сыерны? теленд?!
    ?йе, р?х?т. Кич ?итс?, ипт?шл?ре? бел?н капка т?бенд? с?йл?шеп утырасы?, клубка чыккалыйсы?, кунак кызлары, малайлары бел?н дуслашасы?, адреслар алышасы?, м??ге бозылышмаска с?зл?р биреш?се?.
    Шимб?, ял к?нн?ренд? уеннар да булгалый. ??йге эшне? кызу чагына ?итк?ч, алар онытыла. Ирт?нг? кад?р авыл урамнары буйлап й?реп булмый. Печ?н чапкан, ч?п утарга й?рг?н г??д? д? арый, ял сорый башлый.
    ??й ахырларына, кояшны? эссесе с?релг?ч, к?нн?р д? кыскара башлагач, к??елл?р мо?суланып кит?. Агачлардагы алмалар, ?лл? кайлардан ялтырап, безне? д? ?зел?се чаклар ?итте, дил?р кебек. Карала т?шк?н яфраклар коелыр к?нн?рен к?т? шикелле. Алардан инде бераз тузан исе кил?. Арт бакчаны? кайбер урыннарында, кап-кара булып, туфрак чыга. Редис, ирт? утыртылган суган, кыяр ?ыелып алынган ?ирл?р бу.
    ?ил кырдан ?лгерг?н ашлык исен китер?. Кайдадыр инде арышны ура башлаганнар, дип уйлап куясы?. Игенн?рне? мул булуына с?ен?се?. ?ти икк?н игенн?р бит, дисе?.
    ?тие? д? ?йг? шат й?з бел?н кайта. Табын артына бераз эрер?к, ?зенн?н кан?гать кыяф?тт? килеп утыра. Безне? эшл?ребез бел?н кызыксына, мактау с?зл?ре д? ?йтеп куйгалый.
    ?ти шат булгач, ?ниг? д? р?х?т. Ул ?ст?л бел?н мич арасында й?гереп кен? й?ри. Салатыннан, каймагыннан, кыстыбыеннан ?итешегез ?ле, диг?н була. ?зе?не ?з ?е?д? кунак кебек, затлы кунак кебек тоясы?.
    ??й р?х?т. ??е? авылда узса, аеруча р?х?т. Ныгып, тазарып, ?зе? д? яшелч? кебек ?лгереп, м?кт?пк? кил?се?.
    Авыл балаларыны? к?бесе каникулда беркая да китми. Китс? д?, тизр?к кайтып ?ит?. Колыныма ул-бу булмаганмы, каз-?рд?кл?рне саклаучы бармы, сыер-ф?л?н, кир?км?г?н ризык ашап, ялгыш чирл?п китм?сен, дип, гел борчылып тора бит ул.
    Мин ?зем б?тен каникулларны да авылда уздырам. Ш???р ?авасын ?ск?ч т? суларга ?лгерербез ?ле, дим.
    Кышны? ?з матурлыгы
    Ел фасылларыны? ??рберсе ?зенч? матур. Салкын, буранлы, усал кышны? да ?з ?стенлекл?ре бар. ?ылы ??йне? кадерен а?ларга ярд?м ит? ул, табигатьне? ч?ч?кле к?нн?рен сагынырга ?йр?т?.
    Кышкы каникулларда гына бу фасылны? б?тен матурлыгын к?реп ?лгереп буладыр, ч?нки син ирт?д?н кичк? кад?рге вакыты?ны ?зе? тел?г?нч? файдалана аласы?. Та? тишегенн?н торып укырга барасы? да юк, кара т?нг? кад?р д?ресл?р х?зерл?п т? утырмыйсы?.
    Кышкы ял к?нн?ренд? йокым бигр?к т? тиз туя минем. Кояшны? беренче нурлары б?лм?м? ?теп кер? бел?н, сикереп торам да т?р?з? ?иллекл?рен ачып ?иб?р?м, т?нне сих?тл?ндер? торган саф ?ава керт?м.
    Ашагач-эчк?ч, ча?гыларымны алып, ш???р кырыендагы каенлык янына кит?м. Анда ча?гычылар салган шома юллар к?п. ?илл?р бел?н ?к ярышмасам да, шактый кызу элдер?м ча?гыда! Сыйныфташларым арасында минем бел?н «бил алышырга» тел??чел?р ?лл? ни к?п т?гел.
    Арсам, ту?сам, бер?р агач т?бен? утырам да, бишт?рд?ге термосымны чыгарып, капкачына кайнар ч?й агызам. Ш???рг? моннан бик ?к якын т?гел. Кайвакыт ?ил, буран чыгып, ?ава торышы ?зг?реп кит?, к?н салкынайтып ?иб?р?. Т?рле х?лл?р булуы м?мкин, шу?а к?р? ?зем бел?н ??рвакыт ч?й-кофе й?рт?м.
    Агач т?бенд?, т?мл?п-т?мл?п кен?, с?тле ч?й йотканда, тир?-як табигатьне к?з?т?м. Бер?р адашкан куянкай килеп чыкмасмы, дип ?метл?н?м, тик — бушка. Бу яклардан алар к?пт?н качып бетк?ндер инде. Кайвакытларда каядыр ашыккан, кырыйлатып кына чабып ?тк?н этл?р к?ренг?ли. Б?лки, алар моннан ?лл? ни ерак салынмаган урман каравылчысы ?ен? ?илдер?л?рдер. Урманда этл?рсез ху?алык ит? куркыныч. Алар — сине? к?ршел?ре? д?, дуслары? да, гаил? ?гъзалары? да.
    Кайбер к?нн?рд? мине еш к?рерг? гад?тл?нг?н кабарынкы йонлы бер эт яныма да килг?ли. Мин кес?мд? аны? ?чен к?чт?н?чл?р д? й?рт?м ?ле. ?н? шул дуслаштырды да инде безне.
    Кышкы табигать бигр?к матур, дип уйлыйм мин, к?зл?ремне д? ала алмыйча, ак каеннарга, ябалдашлы наратларга, ки? ит?кле яшел чыршыларга караганда. Х?зер шуларны? берсен? ?крен ген? кагылса? да, ботакларындагы, к??с?л?ренд?ге б?тен аклык тулаемы бел?н ?сте?? ишелер шикелле. Бер?рсен? кош-мазар килеп кунса, йомарлап, кар атам. Болай гына, уйнап кына куркытам. Минем ерактан аткан йомарламым ?ле аларга кад?р барып та ?итми, ?мма кош сагая, колакларын шомарта, к?зл?рен ?ткен?йт?.
    Кайтырга чыкканда, к?кр?кл?р ки??йг?н, сулыш юллары т?мам ачылган була. Кычкырып ?ырлыйсы, урман-кырлар бел?н с?йл?ш?се килеп кит?.
    Со?гы елларда машиналар к?плект?н пычранган юлларга, аклыгыны? элекке ?етелеге кимег?н карларга гына эч т? пошып куймаса, бу хозурлык, бу матурлыктан исерг?н бер х?лд? буласы?.
    Безне? як табигате аеруча матур бит ул. Кояшы — кояш, агачы — агач, тавы — тау урынында. Чана шуыйм дис??, кышы бар. Су коеныйм дис??, ??ене? ?ылысы ?ит?рлек.
    Кышкы ялларым ?н? шундый бер р?х?тлект?, саф ?авада с?лам?тлегемне ныгытып уза минем. Укуга да тел?п тотынасы?. Шул арада дуслары?ны да сагынып ?лгер?се?.
    Яз, яз, яз ?ит?
    Яз ?ит?. Т?р?з?л?рне к?ндезл?рен кояшка ачалар. ?ленгел?р тартып куелган. Якты нурлар, кошлар сайраганы, чишм?не? я?адан терелг?н тавышы, борынын т?ртеп килг?н чир?м…
    Яз ?ит? — язгы яллар алып кил?. Ш???р м?кт?пл?ренд? алар бераз ирт?р?к була. ? без зур елга буенда яшибез. Яз к?нн?ренд? ул тагын да ки??еп кит?. К?т?релг?н юллар да су астында кала. Кайбер елларны асылмалы к?перл?р агып китк?ли. Укуыбыз к?рше авылда булганга, каникулларны бераз со?гарак калдыралар. Мен? шушы ташу вакытларына, пычрак к?нн?рг? туры китерерг? тырышалар.
    Пычрак, ташулы, шау-шулы булса да, яз яз инде ул! Табигатьне? яш?рг?н, к??елне? алгысыган вакыты. К?рше кызлары да матураеп китк?н кебек. ?ни д? йомшарып куйган шикелле. ?бек?йне? д? пешерг?н к?м?чл?ре кабарыбрак к?рен?. Яратып ашыйсы?, т?мл?п йоклыйсы?, уйнап туймыйсы?. ?ти-?ни к?зг? чалынып, бер?р эш кушканчы, урамга ычкынырга гына торасы?. Эш эшлисе килм?г?нн?н т?гел бу, язгы уеннар аеруча к??елле. Тупыл т?бенд?ге ш?р?л?нг?н ?ирд? к?н саен п?ке кадашлы уйныйбыз. Ун, егерме, илле, й?з, ме?, ?лл? нинди зур саннарга барып ?итк?нче, т?мам туйдырганчы. Аннан елга буена т?шеп кит?без. Су к?т?релг?нд?, болын ?стен? керг?н вак маймычларны с?зеп ?рибез, б?л?к?йр?к к?лд?векл?рд? й?здерг?н булабыз, аннан тагын, ?ссенн?р ?ле дип, елгага ?иб?р?без.
    Яз к?нн?ренд? елга тир?сенд? олы кешел?р д? к?п кайнаша. Алар да балык с?з?. Уылдык салырга к?т?релг?н балыкларны? юкка чыгуы к??елне ?рнет?. ??ен без кармакка тотасы кызылканатлар, чабаклар, кыртышлар, х?тта чуртанчыклар бит ул, дип уйлыйсы?. Кайвакытта т?нг? елгага салып куйган ауларга эл?кк?н балыкларны тоткынлыктан ычкындырабыз без. Й?зсенн?р, ?рчесенн?р, ?ссенн?р, аз булса да д?нья ямен к?реп калсыннар.
    Язгы ялларны бик кыска ясаганнар. Уйнап туеп та ?лгермисе?, тагын м?кт?пк? кит?се?. Т?н?фес вакытларында ?ыелып аласы? да мактанышырга тотынган буласы?. Кем н?рс? эшл?г?н, ничек ял итк?н. Арттырганнары сизелеп торса да, ипт?шл?ре?не кимсетмисе?, ?зе?не? д? язгы яллар бел?н мактанасы?, горурланасы? кил? бит, тик бер н?рс? ачык: безне? ??рберебез шул бер атна эченд? д? матурланып, олыгаеп, ныгып, яз кояшы астында каралып китк?н.
    Яз, яз, яз ?ит?. Т?р?з?л?рне кояшка ачалар. ?ленгел?р тартылган.
    Кадерле ист?лек
    К?т?ртк?н юлдан авыл башына керг?нд?, беравыкка тукталып калам. ?тием кабере ?стенд? ?ск?н пар мил?ш утлы телг?шл?ре бел?н ми?а карап торадыр шикелле. Бер-бер артлы ост?лг?н калкулыклар арасыннан, б?лки, минем к?зл?р аны? тимер читлеген тиз ген? таба алмас та ?ле.
    Мил?ш, мил?ш… Ул ?земн?н д? алдарак с?лам бир? ми?а. Тукталмыйсы?мы, х?ср?т-кайгылары?ны таратып китмисе?ме, диг?н шикелле, яфрак-кулларын болгый.
    Доньяда и? яраткан, кадерл?г?н кешем кабере янына атлау авыр ми?а, к?з яшьл?ремне эчк? йотып, авылга кер?м. Кайвакыт авыр туфрагы? ?и?ел булсын, дип, изге тел?кл?ремне ?йтеп узам.
    ?тием мил?ше. Аш б?лм?безне? т?р?з каршында да ?с? ул. Чырык-чырык… Ботагы саен — т?лг?ш, т?лг?ш саен — кош. Бу урамга ян?ш?сенд?гесенн?н ?тием бел?н к?чеп килг?н ?сенте инде ?й биеклегенд?. Аныкыннан да татлырак, эрер?к ?имешл?рне минем ?ле ?ичбер вакыт татыган юк. Аныкыннан да т?зр?к к??с? кайсы мил?шт? бар ик?н?!
    Шулай бервакыт ерактан мин аны аеруча сагынып, кадерен белеп кайттым. ?йг? кер?-керешк?:
    — Ми?а мил?ш кайнатмасыннан башка ?ични кир?кми!—дип, шуны ?ыярга кызулый башладым. Кыш буена к?нбагыш урынына мил?ш чиртеп й?рг?н ?тиг? кад?р га??пл?нде. Ул мине ?ебез т?се, исе, т?ме булып сагындырган иде шул.
    Мин ??р елны мил?шт? ч?ч?к т?лг?шл?ре ясалуын т?земсезлек бел?н к?т? торганга ?йл?ндем. Бу ел кысыр калмаса гына ярар иде, дип, к?наралаш т?р?з?г? озаклап бага торган булдым. ??ркемне ??р елны ?тием мил?ше бел?н сыйларга тырышам.
    — Нинди мин белм?г?н ?имеш бу? — дип га??пл?нде берчак инде ?зе д? к?пт?н м?рх?м бер ага. ?ст?л тир?ли кунаклар алдында ?йл?неп й?рг?н савытта, я?адан алдыма килг?нд?, кайнатмадан берни д? калмаган иде.
    — ?тием мил?ше ул,— дидем мин, горурланып, б?тен кешене тагын бер кат га??пл?ндереп.
    — Кызык, мил?шт? д? шундый т?м була алыр ик?н,— диештел?р. Айлар узгач, ул абзый бел?н без тагын очраштык.
    — Андый т?мле мил?ш башка юк ик?н бит,— диде ул ми?а.
    ?тием мил?ше, т?мле телле, затлы н?селле, нечк? к??елле ?тием мил?ше иде шул ул. У?ышсыз калган елларда да ?ич югы к??елемне к?рерлек ?имеш китер? торган агач…
    ?ле сабый чакта каралтыбызны? башка бер т?шенд? икенче агачныкыннан кабып карагач:
    — ?ти, ? ниг? безне? теге мил?ш т?млер?к ик?н?— дип сораганым бар.
    Аны? к??еле тулып китк?нд?й булды, тик сиздерм?де.
    — ?тине? мил?ше булганга, кызым,— диде, минем шикелле ?к итеп. — Бабадан — атага, атадан улга к?ч? торган ядкарь. Урамны, йортны алмаштырганда, берг? к?ч? торган нигез агачы. Я?а урынга ист?лек калдырыр, б?хет китерер ?чен тамыр ??я бит ул. Бабагызны? атасы шушы урамдагы карт ?и?г??н?р урынында яш?г?н. Анда да ?с? бу мил?ш. Я?а урамдагы баба? бакчасында да. Каберлекл?р ?стенд? д?…
    Мен? ни ?чен ?ти кадерл?п ?ыя, саклый, суыкта балланган ?имеше бел?н кышларын безне д? сыйлый ик?н! Ул к?тк?н бит бу сорауны, к?тк?н…
    ?тием япь-яшь килеш туфракка аш булып ятты. Мин д? к?ттем. Абый аны? каберен? н?рс? утыртыр ик?н, дип к?ттем. ??м ?ле кызыллыгы да ?уелмаган балчыкка т?ртелг?н мил?ш ?сентесен к?реп, эчк? ?ылы й?герде. Минем абый шул ул! ?ти улы! Зират ки??еп, элеккер?к елларда т?ш?лг?н калкулыклар эчт? калды. Эре к??с?ле агачлар мине к?тк?н, мине сагынган мил?шне д? каплады. ?мма бел?м: гомере изгелект? ген? узган ?ти и? матур, и? к?рекле кошларны з?м??рир суыкларда ачлыктан саклап яш?г?н мил?ше ?чен с?ен?, безг? р?хм?т укый.
    Абый б?т?н нигез корып ята. Мин тагын к?т?м: бакчасына ?тием мил?шен утыртырмы?
    Гаил? ядкаре
    ??рбер гаил?д? кадерл?п саклый торган н?рс?дер була. Кемдер туган-тумачаларыны? фотоларын ?й т?рен? элеп куя, ??р килг?н кешег? шулар хакында с?йл?рг? ярата. Кемдер, ?тием ?стерг?н бакча, корган нигез дип, туган ?иренн?н к?чеп кит? алмый. Бер??г? ата-бабасыннан калган балта-пычкы, икенчесен? — савыт-саба, ?ченчесен? ишек ?стенд?ге шамаил кадерле. Кемдер ?чен ?з йорты, гомум?н, ист?лекл?рд?н ген? тора.
    Минем ерак ?бием балалары, оныклары бел?н ?зе арасындагы ?епл?р ныклыгы ?чен ??рвакыт борчылып яш?де. Кайвакыт, ?елеп кунакка кайтып т?шс?к, ул ??рберебезне янына ?ыя да бер?р яулык ?л?шеп чыга:
    — Мин ?лг?ч, ист?легем итеп ябарсыз…
    Икенче бер килг?нд?, тагын бер яулык тоттыра:
    — ?лг?ч, т?сем булыр…
    ?йтерсе? без ??р елны тагын бер яулык башлаячакбыз. Ул яулык-ядкарьл?рне бир? башлаганда, ?би ?нием яшен? д? ?итм?г?н булган югыйс?.
    Шулай бер чакны, мин аларга кунакка баргач, ?лл? нинди серле бер тавыш бел?н:
    — Яшь чакларымны к?з алдына китерерсе?, бик кадерле н?рс?л?рне си?а калдырыйм ?ле, кызым,— диде ул ??м чоланнан кечкен?р?к кен? чемодан к?т?реп керде.
    ? анда!.. Чиг?ле к?кр?кч?л?р, т?шлекл?р, чуклы с?лгел?р… ?бием туларны? ??рберсенн?н, тарихларын с?йли-с?йли, ?леш чыгарды. Шунда гына ?нием яшьлегенд? япкан ак ш?л д? сакланган.
    Ми?а бирг?н чакта ?биемне? к?зл?ренд? яшь ?к елтырап китк?н шикелле тоелды:
    — Каракалпактан алып кайткан иде б?бек?ем…
    Ул кадерле б?л?кл?рне мин, ?лб?тт?, кимим, сандык т?бенд? саклыйм, туздырасым, ?р?м-ш?р?м ит?сем килми. Чуклы с?лгег? д? битемне с?ртмим. ?биемне? кулларыны? ?ылысы ?лл? нич? буыннарга барып ?ит?ен телим. Бары тик ?ниемне? затлы ак ш?льяулыгын гына япмый т?з? алмыйм. Бигр?к т? матур, бигр?к т? ?и?ел шул ул! Анда ?бием к?зл?ренн?н тамган с?ю яше д?, ?нием бармаклары ясаган сак х?р?к?тл?рне? кыштырдавы да сакланадыр шикелле. Мен?-мен? ул куллар ак ш?лне муеныма ?зе ябар, мен? ул кайнар яшь тамчысы битл?ремн?н т?г?р?р кебек…
    (д?вамы)

  5. Сочинение язу методикасы  ( 2014 елгы китаптан)
    С2 ?лешенд? бирелг?н тексттан алынган ?зекне? м?гън?сен а?латып, и?ади эш башкарыла. Монда, беренче чиратта, сочинение язу осталыгы тал?п ител?.
    Ист? тотыгыз!!! Язма эшегез текстны? эчт?леген с?йл??г? ген? кайтып калмасын! Сочинение к?л?ме 70 с?зд?н д? ким булмаска тиеш.
    Сочинение т?б?нд?ге к?рс?ткечл?р буенча б?ял?н?:
    текстны? м?гън?сен а?лау;
    тексттан алынган мисаллар булу;
    м?гън? б?тенлеге, б?йл?нешле с?йл?м ??м аны? эзлеклелеге саклану;
    эшне? композицион яктан т?зек булуы.
    Сочинение язуны? эзлеклелеге.
    Текстны игътибар бел?н укыгыз.
    Сорау-биремне? м?гън?се турында уйлагыз ??м тексттан ?йтелг?н фикерне ачыкларга ярд?м ит? торган с?зл?рне табыгыз.
    Куелган сорауга ?авап бирерг? ярд?м ит? торган м?гън?ви кис?кл?рне табыгыз.
    Сорауны? эчт?леге буенча ?зегезне? тезисыгызны формалаштырыгыз (1-2 ??мл? ?ит?).
    Тексттан фикерегезне? д?реслеген раслый торган 2 д?лил китерегез. Мисалларны ?земт? (цитата) р?вешенд? бирегез яки ??мл?не? т?ртип номерын к?рс?тегез.
    Д?лилл?рне? тезиска туры кил?-килм?вен тикшерегез.
    Н?ти??г? к?чегез (н?ти?? ?чен бер ??мл? д? ?ит?).
    Композицияне тикшерегез: сочинение текстыны? тезисы, д?лил ??м н?ти?? ?лешл?рене? булуы, абзацларга б?лен?, ?лешл?р арасында б?йл?неш булу ?.б.
    Фикерегезне? автор позициясе бел?н туры кил?-килм?вен ачыклагыз.
    10.        Сочинениегезне бернич? тапкыр укыгыз. Язмагызны? грамоталылыгына
    (с?йл?м ??м грамматик нормаларны? ?т?леше, орфография ??м пунктуация) игътибар
    итегез.
    Сочинениене у?ышлы язар ?чен, алгоритмга салынган модельне а?ларга ??м шуны? нигезенд? эшл?рг? т?къдим ител?.
    нче адым. Тезисны формалаштырабыз. Тезисны тексттан алырга яки, автор фикере бел?н аваздаш булырлык итеп, ?зе?? формалаштырырга м?мкин. М?с?л?н: Батырлык нинди була? К?рг?небезч?, тезисны сорау формасында бир? яхшырак, ч?нки мондый тезис уйландыра ??м ?леге м?сь?л?г? ??ркемне? субъектив фикере булуын тал?п ит?.
    нче адым. Тексттан тезисны ачарга м?мкинлек бир? торган д?лилл?рне сайлыйбыз.
    нче д?лил: ?нв?рне? д?? апасы автобуста х?ле авырайган абзыйга ашыгыч ярд?м к?рс?т? башлаган. Автор ?леге очракны т?къдим итеп, укучыны? ?зен? уйланырга м?мкинлек бир?. Бу текстта автор позициясе бик тир?нг? яшеренг?н, «кычкырып» тормый, шунлыктан беренче д?лилне? батырлык булу-булмавын укучы ?зе билгели.
    нче д?лил: малайлар, агып торган нефтьне к?рг?нн?н со?, эшчел?р янына «элдерт?л?р» ??м х?б?р бир?л?р. ?леге очрак батырлыкмы, ?лл? гад?ти х?лме?
    нче адым. Н?ти??не формалаштырабыз. Дим?к, батырлык ул – ?зе? турында уйламыйча, кемг? яис? н?рс?г? д? булса чын к??елд?н ярд?м ит?.
    ?леге модельд?н файдаланып, сочинение язып карагыз.
    ?рн?к ?чен укучыларны? бер сочинение вариантын т?къдим ит?без.
    «Батырлык шундый була димени?!» с?зл?ре безне тыныч тормыштагы батырлык турында уйланырга м??б?р итте. Чынлап та, нинди була со? ул батырлык?
    Тормышта т?рле катлаулы вакыйгаларга юлыгасы?. Шул вакытта югалып калмау, намус кушканча эшл?? кир?к. Л.Гыймадиева ?леге ?зект? геройлар бел?н булган ике вакыйганы батырлыкка ти?ли. Беренчесе автобуста булган х?л бел?н б?йле. Пассажирларны? берсе – т?п геройны? апасы – кис?к х?ле авырайган кешег? ашыгыч ярд?м к?рс?т?. Бу батырлыкмы? Минемч?, шундый х?лд?, югалып калмыйча, кешег? ярд?м кулы сузу, аны? тормышын, с?лам?тлеген саклап калу-зур батырлык. ?леге фикер ?нв?р тарафыннан да ассызыклана: «Син, д?? апа, чын батырлык эшл?де?.»
    Икенче вакыйга кечкен? ?нв?рне? батырлыгын к?рс?т?. Аны?, очраклы р?вешт? агып торган нефтьне к?реп алып, тиз арада эшчел?рг? х?б?р ит?ен д? батырлык буларак б?ял?рг? м?мкин. Икенче д?лил ЗОнчы ??мл?д? ачык чагылган. Кече яшьт?н ?к табигатьне саклау, аны? чисталыгы турында кайгырту б?генге к?нд? аеруча м?ним.
    Дим?к, батырлык ул – ?зе? турында уйламыйча, чын к??елд?н ярд?м ит?, дип н?ти?? ясарга була. Кешел?р битараф булмаса, тормышта ??рчак т?рле батырлыклар ?чен урын булуын онытмаска кир?ктер.

  6. План.
    1. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату.
    2. М?х?бб?т ул — ?д?биятта м??гелек тема.
    3. Йосыф-З?л?йха гыйшкы — гасырлардан гасырларга килг?н олы м?х?бб?т.
    4. М?х?бб?т ?лемн?н д? к?члер?к.
    5. М?х?бб?т «?чпочмаклар»ы.
    6. М?х?бб?т яш?? к?че бир?, кешел?рне н?рс?г? д? булса ?йр?т?.
    М?х?бб?т ул ?зе иске н?рс?,
    Л?кин ??рбер й?р?к аны я?арта.
    ?. Такташ.
    Н?рс? со? ул м?х?бб?т, ярату? Бу сорау бик к?пл?рне борчый, уйландыра ??м ??р кеше а?а ?зенч? ?авап бир?. М?х?бб?т ул — с?ю, ярату. М?х?бб?т — кешел?р к??елен? ?теп кереп, ту? й?р?кл?рне д? эретерлек б?ек к?ч ул. Ул м??гелек. Бу б?ек к?ч д?ньяга кеше бел?н берг? туган, кеше бел?н берг? ?л?ч?к. Кеше яш?с? ген?, м?х?бб?т яш?яч?к. ?йд?гез, саклыйк, яш?тик кешелек д?ньясын. Яш?сен аны? бел?н берг? м?х?бб?т. Бу олы хисне кеше ген? тудырмый, ? б?лки матурлык, г?з?ллек а?а нигез саладыр. Саклыйк, яш?тик без м?х?бб?т тудыручы г?з?л табигатебезне: челтер?п аккан чишм?л?ребезне, я?а туган к?нг? гимн ?ырлаучы кошларыбызны, ?йл?н?-тир?не яшел х?тф?г? т?р?че урманнарыбызны. М?х?бб?т бел?н матурлык, кулга-кул тотышып, бик озак яш?сенн?р.
    Мин м?кт?пт? укыган д?верд? матурлыкны к?рерг? ??м м?х?бб?т хисл?рен тоярга ?йр?ндем. М?х?бб?т темасына язылган ??рбер ?с?рд?н ?зем? ниндидер сихри к?ч алдым, я?алык ачтым.
    М?х?бб?т темасы — ?д?биятта м??гелек тема ул. Борынгы татар ?д?бияты м?х?бб?тк? м?дхия ?ырлаган. Кол Гали, С?иф Сарай, Котб — м?х?бб?тк? дан ?ырлаучы ?дипл?ребез. Аларны? м?х?бб?т темасына язган ?с?рл?ре мине бигр?к т? дулкынландырдылар, й?р?гем? се?дел?р. Борынгы ?д?биятта м?х?бб?т темасын башлап ?иб?р?чел?рг? тукталып китик.
    Кол Галине? «Кыйссаи Йосыф» ?с?ре озак гасырлар буе укылып, халыкны? рухи юлдашы, серд?ше булып килде ??м кил?ч?к дип уйлыйм мин. Бу ?с?рне? т?п герое — Йосыф. Йосыфны автор п?йгамб?р бел?н ти?ли. П?йгамб?р кем ул? И? беренче чиратта, ул — алдан к?р?че, башкаларга юл к?рс?т?че, матур сыйфатларга ия булган м?хт?р?м зат. Тугрылык, сабырлык Йосыфны? табигатен ??м эш-гам?лен бизи.
    ?с?рд? З?л?йха искиткеч г?з?л, чиб?р, олы м?х?бб?тк? ия. Аны? бетен к??елен м?х?бб?т хисл?ре бил?п алган. З?л?йханы? м?х?бб?т ялкыны шулкад?р к?чле, х?тта ул ?рг?ч, Йосыфны? камчысына ут каба.
    Л?кин аларны? м?х?бб?тл?ре ирекле т?гел, ул бик к?п каршылыкларга очрый. Шулай да ике гашыйк кавыша, ?зл?рен д?, башкаларны да б?хетле итеп, тир?-юньг? ?рн?к булып яшил?р. Гашыйк кеше бары тик яхшылык кына эшли ала, минемч?. Ч?нки к??еле?д? изге хис-тойгылар булганда явызлыкка урын юк.
    Мине ?сир итк?н борынгы ?с?рл?ребезне? тагын берсе — С?иф Сараины? «С???ил в? Гелдерсен» дастаны. Бу ?с?рд? м?х?бб?т фа?игале т?мамлана: геройларыбыз икесе д? вафат булалар. Ни ?чен ике яшь гомер ?зел? со?? Бу сорауга ?авапны табу авыр т?гел. Г?л — былбылсыз, былбыл г?лсез яши алмый. Г?лдерсен г?л итеп сур?тл?нс?, г?лне? киб?ен былбыл кичер? алмаган кебек, Г?лдерсенне? ?лемен С???йл д? к?т?р? алмый.
    Бу ?с?рд? м?х?бб?т ?лемн?н к?члер?к булып чыга. ?с?р кайгылы т?мамлана. Шулай булса да, ул безг? нинди матур м?х?бб?т ма?аралары б?л?к итте бит!
    Парын югалткан аккош кыяга б?релеп ?л?. Шу?а к?р? тормышта бер-бере?не? к??елен табып, х?рм?т итеп, авыр с?зл?р ?йтмич?, берг? булган ??р мизгелне? кадерен белеп яш?рг? кир?к.
    Борынгы ?д?биятта Котбны? «Х?ср?? в? Ширин» поэмасында м?х?бб?т кешене ?зг?ртерг? м?мкин булган т?эсирле к?ч итеп раслана. Автор, кешел?рд? м?х?бб?т хисл?рен ?стереп, ??мгыятьне сафландыра.
    Шушы б?ек ?с?рл?рг? таянып, язучыларыбыз м?х?бб?т турында я?адан-я?а ?с?рл?р тудыра. Драматургияд? Мирх?йд?р Ф?йзине? «Галиябану» пьесасы м?х?бб?т мо?ы булып тора. Пьесада Х?лил бел?н Галиябануны? романтик, ?мма фа?игале м?х?бб?тл?ре сур?тл?н?. Х?лил — авылны? и? яхшы егете. Галиябану да авылда г?з?ллеге бел?н та? калдырырлык и? матур, инсафлы ??м эшч?н кыз. Ике герой да характерлары бел?н к?чле, м?х?бб?тл?рен? тугры затлар итеп бирелг?н. Х?лил бел?н Галиябану бер-берсен с?ял?р. Алар — гашыйк ?аннар. Тик аларны? бу матур м?х?бб?тл?рен? Исм?гыйль каршы т?ш?. Исм?гыйль — бай улы, м?керле, усал егет. Ул — м?х?бб?тне а?ламаучы, усал принциптан чыгып эш ит?че ш?хес. Галиябануны да яратудан т?гел, ? авылда и? матур кызны ?зенеке ит?се килг?нг? ген?, а?а яучы ?иб?р?. Б?релешт? Галиябану бел?н Х?лилне? барлык хыяллары челп?р?м? кил?: Исм?гыйль Х?лилне ?тер?. Галиябану ?зене? ягымлы тавышы бел?н ?с?р азагында Х?лилг? со?гы м?х?бб?т ?ырларын багышлый.
    К?п кен? шагыйрьл?ребез ?с?рл?рен м?х?бб?т темасына багышлап, ?зл?рен «м?х?бб?т ?ырчысы» итеп танытты. ?ади Такташ, Х?с?н Туфан, Илдар Юзеев, Р?диф Гаташ, Клара Булатова — ?н? шундыйлардан.
    Илдар Юзеевны? «Таныш мо?нар» поэмасы мине ?зен? ??леп итте. Поэманы укыганнан со?, З?ф?р бел?н Резид?не? м?х?бб?те турында уйланмау ?ич м?мкин т?гел. Аларны ??р кеше ?зенч? а?лый. «Егет к??еле — далада, кыз к??еле — калада!» — диг?нд?й, З?ф?р тракторчы хезм?тенн?н, «тузан, май эченд?» ?тк?н к?нн?ренн?н л?зз?т ??м кан?гатьл?н? таба. Д?ньяга карашы т?мам формалашып, «акылга утырып» ?итм?г?н чуар й?р?кле Резид? б?хет муллыгын м?кт?п партасыннан югары уку йорты ?ст?лен? кереп утыруда гына к?р?:
    Резид?не к?т? институт,
    Театрлар, асфальт урамнар,
    Ш???р парклары, я?а дуслар,
    Татлы уйлар, татлы хыяллар!
    Резид?не? бу татлы хыялларын тормыш челп?р?м? китер?, ахыр чикт?, б?хетен дипломда т?гел, ? кешелекле булуында, ?зе?не? иле?? ??м кешел?рг? кир?клеге?не тоеп яш??д? ик?нне а?ларга булыша.
    И. Юзеев олы поэзияг? яшьлекне? к?рк?м сыйфатларын, матур б?генгесен ??м тагы да г?з?лр?к кил?ч?ген романтик биеклекк? к?т?реп ?ырлаган ?с?рл?ре бел?н керде.
    Гыйбр?тле язмышмы ул, матур м?х?бб?тме, яшьл?рне? кавыша алмыйча, гомер буена берсен-берсе к?теп яш??л?реме — боларны? барысын да язучыларыбыз, шагыйрьл?ребез билгеле бер югарылыкка к?т?реп, матур итеп тасвирлый белг?нн?р. Бу ?с?рл?рне укыган саен укыйсы кил?. Ч?нки м?х?бб?т ?зе д?, аны? турында язылганнар да шагыйр?н? матур бит!
    Без карап ?тк?н барлык ?с?рл?рд? д? м?х?бб?т ике кеше арасындагы олы, б?ек хис кен? т?гел ?ле. Ул — Г. Ибра?имовны? «Казакъ кызы»ндагы кебек, ил бел?н илне татулаштыручы яис? ызгыш-тавышка китер?че д?; «Кыйссаи Йосыф» ?с?ренд?ге кебек, кешел?рне сабыр, гадел булырга ?йр?т?че д?; Г. Кутуйны? «Тапшырылмаган хатлар»ындагы Иск?нд?р кебек, бер к?нлек мавыгу да; И. Юзеев шигырьл?ренд? язылганча, бер-бере?не ?зелеп ярату да. Татар ?д?биятында ??р язучы, ??р шагыйрь аны ?зе тойганча, ?зе яратканча, ?з хис-кичерешл?ре аша укучысына ?иткерерг? тырыша. Мин д? ?земне бер ген? минутка язучы итеп хис итеп, м?х?бб?т турында туган уй-фикерл?ремне язып ?тим ?ле…
    Минемч?, м?х?бб?т ул — я?а туган г?на?сыз сабый, ?ле ген? яралган ямь-яшел, чиста, саф агач яфрагы, ачылып кына килг?н умырзая ч?ч?ге, шомырт, сирень агачлары, шау ч?ч?кт? утырган, сихри хис тараткан язгы бакча. Гашыйк булган кешег? б?тен н?рс? алсу т?ст? к?рен?. Д?ньяны бары яхшы кешел?р ген?, игелекле эшл?р ген? чорнап алсын иде. Шул мизгелд? б?тен сугышлар туктатылыр иде, к?з яшьл?рен коючылар бет?р иде. Яш?сен м??гелек яшьлек ??м м?х?бб?т!

  7. Назмиев Ильяс
    ученик 6 А класса МБОУ СОШ № 3
    П.г.т. Кукмор РТ
    Тукай ?киятл?ре яхшылыкка, матурлыкка ?нди
    ?киятл?р, ?киятл?р…
    Тылсымлы ??м кызыклы,
    Хыял д?ньясына чума
    Сине с?йг?н укучы.
    З??г?р к?кт?ге кояшны?, елмаеп, белем тупларга дип килг?н н?ни, самими кыз ??м малайларга сирпег?н ?ылы нурлары, т?р?рз? аша ?теп , б?лм?д?ге сихрилекне тагын да арттыра. Сыйныф б?лм?сенд? тынлык…  Бары тик укытучы апаны? гына
    “… Кычкырадыр: «Качма! качма! Тукта! тукта, и карак!
    Ник аласы? син аны,— ул бит минем алтын тарак!»…,”
    дип, матур  м?гън?ле  итеп, ?кият с?йл?ве ген? бераз тынлыкны ачып ?иб?р?.
    Чыннан да, б?генгед?й х?тремд? остазыбызны? с?нгатьле, к??елебезг? ?т?рлек итеп Г.Тукай ?киятл?рен укыганы. Инде б?ген алтынчыга ?итс?м д?, башлангыч сыйныфта укыган Тукай абый ?киятл?рене? эчт?леге, х?тта аларны? ??р юлы диярлек к??елд?, к?з алдымда. ?йе, ??р юлы. Ч?нки ?леге ?киятл?рне мин бер ген? тапкыр т?гел, кат-кат укыдым, кечкен?д?н ?к ишетеп ?стем. Б?ген д? кече яшьт?н танышкан “Кызыклы ш?керт”, “Бала бел?н К?б?л?к”, “Гали бел?н К???” кебек шигырьл?рен ??м “Су анасы”, “Ш?р?ле”, “К??? бел?н Сарык” ?киятл?рен бик тел?п, эчт?леген? тагын да т?шенеп, яратып укыйм.  Укыйм гына т?гел, мин аларны х?терд?н с?йлим. С?йл?г?н саен, уйга калам… Бу ?киятл?р ник онытылмый? Ниг? аларны ?аман саен укыйсы килеп тора? Боларны? сере н?рс?д? со??
    Сере гади – Тукай абыйда. К?ренекле ш?хесебез, олы ?дибебез Г.Тукай – балалар язучысы. Аны? ?с?рл?ре й?зл?рч? еллар элек и?ат ителг?н булса да, б?генге к?нд? д? ?зене? ?зенч?леге, теле, язылышы, бигр?к т?, т?рбияви ???мияте ягыннан ?з кыймм?тен югалтмыйлар ??м, минемч?, кил?ч?кт? югалтмаслар да.
    ?киятл?рне? эчт?леген? укыган саен ныграк т?шен?се?, аны? мавыктыргыч, безне? к??елг? хуш кил? торган ик?нлеген? ышанасы?. ?дип  беркайчан да ?с?рен укучыга син шулай бул, болай бул дими, ? ?зен? уйланырга м?мкинлек бир?, н?ти?? ясарга ?йр?т?. М?с?л?н “Су анасы” ?киятенд? малай образы аша без тугрылык, намуслылык сыйфатларын ?зебезд? булдыра алабыз. Ч?нки ?киятне укып чыкканнан со?, ?зенн?н – ?зе кеше ?йберен? р?хс?тсез кагылырга ярамый ик?нлеген? т?шен?се?.?ичшиксез, бер ген? малай да, ?леге герой х?ленд? калырга тел?м?с. Шуннан со?, башка кешел?рне? байлыгына кул сузуны? бик к??елсез, аяныч х?лг? китер?ен ачыклау бер д? кыен т?гел. Тагын шуны а?ладым, бер ген? ялгыш адым да,кырын эш т? беленмич? калмый. Г.Тукай ?с?рл?ре ?зенн?н-?зе халык м?кальл?ре бел?н аваздаш. ?йтик, “Су анасы” ?киятен укыгач та, х?терд? “Без капчыкта ятмый”, “Кыек эш кырык елдан со? да беленер” , диг?н хикм?тле с?зл?р уелып чыга.
    Б?генге к?нд? кир?км?г?н кыек эшл?р башкаручы, начар гад?тле малай-кызлар,  Тукай абый ?киятл?рен укыган чагында ,аны? асылына т?шенм?г?нн?р. Безне? укытучы апабыз кебек, серле итеп укучы, а?латучы булмагандыр. Халыкта да бит “Нинди китап укыса?, шундый кеше булырсы?,” диг?н м?каль бар.

  8. Смотреть что такое “аккош” в других словарях:

    аккош — Й?з?че кошлар семь. казга охшашлы, озын аяклы, салмак х?р?к?тле к?чм? кош … Татар телене? а?латмалы с?злеге
    Гостиница Аккош — (Уфа,Россия) Категория отеля: Адрес: Улица Братьев Кадомцевых 12/2, Уфа, Россия … Каталог отелей
    Илишево — Деревня Илишево башк. Илеш Страна РоссияРоссия … Википедия
    Лебяжье (озеро, Татарстан) — У этого термина существуют и другие значения, см. Лебяжье. Лебяжье Аккош Координаты: Координаты … Википедия
    ?а? — аваз ияр. Аккош кычкырган тавышны белдер? аккош кит? ?а? итеп, ис?нл?шеп мо?лы итеп … Татар телене? а?латмалы с?злеге
    Булгар — У этого термина существуют и другие значения, см. Булгар (значения). Координаты: 54°58?57? с. ш. 49°03?04? в. д.? / ?54.9825° с. ш. 49.051111° в. д.  … Википедия
    Список улиц Казани — Содержание 1 0 9 2 А 3 Б 4 В 5 … Википедия
    Старотазларово — Деревня Старотазларово башк. И?ке Тазлар Страна РоссияРоссия … Википедия
    аукан — иск. Иркен ка?гылдап аккош й?з? аукан к?лд? … Татар телене? а?латмалы с?злеге
    ?рд?кч?л?р — ?рд?к, каз, аккош ?. б. ны берл?штерг?н кошлар семьялыгы атамасы … Татар телене? а?латмалы с?злеге
    ысылдавык — с. Ысылдый торган. ЫСЫЛДЫК АККОШ – Аккошны? бер т?ре … Татар телене? а?латмалы с?злеге

  9. Каз бел?н Аккош
    (Абдулла Алиш ?кияте)
    ?кият – Каз бел?н аккош
    Очы-кырые к?ренм?г?н болын уртасында зур бер к?л булган. Тир?л?ре аны? яшел кыяклар, шаулап торган камышлар бел?н капланган булган.
    Бу к?л буена кеше аягы бер д? басмаган, ул тир?л?рд? аучыларны? мылтыклары да шартламаган.
    Шул тыныч к?лд? Аккош бел?н Каз яш?г?нн?р. Балык ашаганнар, су эчк?нн?р, йомырка салганнар, бала чыгарганнар.
    ??йне? матур бер к?ненд? бу ике к?рше ?зл?рене? балалары турында с?йл?шк?нн?р.
    Киек Каз ?йтк?н:
    —  Улым ашны аз ашый, суны гына к?п эч?! — диг?н. Аккош ?йтк?н:
    —  Минем балам бик яхшы ашый, зур ?с?, — диг?н.
    Каз ?зене? б?бк?сен т?рлеч? сыйлап караган: т?мле-т?мле балыклар, яшел бакалар, татлы кыскычлар тотып китер? ик?н. Баласы, ?зе зур булса да, кулына кашык тотып ашамаган, ?нисене? ашатуын к?тк?н. Ашау а?а бик зур эш булган. Ашарга-эч?рг? тотынса, ул т?мам й?д?п бетк?н. ? дуга муен — Аккош баласы кыстатып та тормый, кашыкны ?зе тотып, азыкны кат-кат ч?йни, т?мле итеп ашый ик?н. Вакытында йоклый, вакытында ?авага чыга, уйный, шу?а к?р? алма кебек кызарып, матур булып ?с? ик?н.
    К?нн?рд?н бер к?нне Киек Каз бел?н Аккошны? балалары ?нил?рен? килг?нн?р д?:
    —  ?ни, безг? велосипед алыйкчы! — дип ?тенг?нн?р.
    —  Ярый, барсак — барыйк, алсак — алыйк, — диг?нн?р ?нил?ре. Улларын ияртк?нн?р д? велосипед сатыла торган магазинга китк?нн?р. Анда барып керг?нн?р д? ?нил?ре:
    —  Ипт?шл?р, безне? с?екле улларыбызга велосипед бирс?гезче! — диг?нн?р.
    Шунда сатучылар й?герешеп килг?нн?р д?:
    —  Р?хим итегез, р?хим итегез! — дип, к?меш т?сле ялтырап торган, ике т?г?рм?че ?йл?неп торган велосипедлар китереп бирг?нн?р.
    Шунда Аккошны? улына:
    —  Тел?г?не?не сайлап ал, акыллым! — диг?нн?р. Аккош б?бк?се велосипедка менеп атланган да й?гертк?н д? китк?н. А?а карап, сатучылар:
    — Мен? егет ик?н бу малай, тамагына ш?п ашый, ахры, — диг?нн?р.
    Аккош, ?з баласыны? булдыклылыгын к?реп, елмаеп, к?ефл?неп карап тора ик?н, ? малай велосипедны й?герт? д? й?герт? ик?н.
    Киек Каз б?бк?сен? д? чират ?итк?н. Ул Аккош б?бк?се бел?н бер яшьт? булса да, а?а караганда бик ябык ик?н, буйга да бик кечкен? ик?н.
    А?а да велосипедны? к?меш т?слесен бирг?нн?р.
    —  И? ?ле, акыллым, син д? й?гереп кара, — диг?нн?р.
    Каз б?бк?се бер атланып караган — булдыра алмаган, икенче атланырга уйлаган — егыла язган, ?ченче тапкыр атланырга тел?г?н ик?н — егылып ук китк?н. ?йл?ндерм?г?ч, велосипед та китм?г?н. Магазинда эшл??че абыйлар шунда ук й?гереп килеп ?итк?нн?р, Киек Каз б?бк?сен? мен? шушы с?зл?рне ?йтк?нн?р:
    —  Син, акыллым, ашны аз ашыйсы?, вакытында йокламыйсы?, уйнамыйсы?, ахры, шу?а к?р? син ябык, буе? да кечкен?, шу?а к?р? велосипедка аягы? да ?итми. Х?зерг? ?е?? кайтып тор, зур ?ск?ч килерсе?, — диг?нн?р ??м велосипедны да алып китк?нн?р.
    Каз б?бк?се бик к??елсезл?неп кайтып китк?н, ? Аккош б?бк?се велосипедына утырып ?илдерг?н.
    Х?зер инде, велосипедка аягым ?итсен, дип, Каз б?бк?се азыкны да к?п ашый, вакытында йоклый да, саф ?авада уйный да ик?н.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *