Таби?атты? тамаша жазы ?андай,
Айналама к?к кілем жазыл?андай.
Сымбаты?нан айналдым, ту?ан жерім,
Сылдырла?ан б?ла?ы, суы балдай.
Таби?ат тіршілік атаулыны? ??тты ?оныс мекені, тіршілікті? т?леп ?суіне ?ажетті н?р, жер бетіне к?рік берген с?ні. Таби?ат, жер-ана, атамекен, ту?ан жер ауылым деген ??ымдар бір-бірімен тамырлас, ?рі та?дырлас .Т??ан жер деген с?зде тере? ??ым бар, ?рі ол ?рбір адамны? жары? д?ниеге шыр етіп келген киелі мекені. Ту?ан жерді? барлы? таби?и ?адір-?асиеті ананы? а? с?тімен т?ла бойына тарайды. Адамны? барлы? ?міріндегі та?дыры да ту?ан жермен тамырласып, ?зектесіп жатады.
Мені? туып ?скен жерім –егеменді ?аза?стан. ?аза?станны? байлы?ы ?те к?п ж?не ?азына?а бай ел. Бізді? елімізді? таби?аты ?те с?лу. Биік-биік ас?ар тау, м?п-м?лдір к?лдер, неше т?рлі ?сімдіктер мен д?рілік ?асиеті бар ш?птер ?седі. ?аза?стан жерінде а?дар мен ??стар,неше т?рлі жануарлар ?мір с?реді. Сол жерде бізді? ата-бабаларымыз, батырларымыз, а?ындарымыз, ?алымдарымыз туып ?скен.
?аза?стан-?те бай республика ?аза?стандай жері шырайлы, ш?бі ш?йгін ?лені мен ар?ашан да ма?тан т?тамын. ?аза?станны? ке? даласындай байта? дала еш жерде жо?. «Отаны? –алтын бесігі?», «Отаны жо?ты?-на?ыс жо?ты?»-деп дана хал?ымыз бекер айтпа?ан. ?з отанын с?ю, ?з ана тілін арда?тау-?рбір азаматты? бірінші міндеті.
Ал бізді? хал?ымызда атамекенді арда?тау сезімі ?те тере? деп ойлаймын. Хал?ымызды? басынан ?андай ?иын кезе?дер ?ткенде де ата-бабаларымыз елімізді сырт?ы жаудан ?ор?ай білген. ?з елі ?шін жанын да, барын да аяма?ан. Хал?ымызды? осы бір ?асиеті жанымыз?а ана с?тімен тарап, ана тілімен дарып, а? нанымен бекуі тиіс.
?йткені Отан біз ?шін оттан да ысты?
?ашада ?арыздармын елім, са?ан
Анамсы? ауыз ж?рсем к?п а?са?ан.
Ж?ректі? арнап ысты? махабатын,
Ту?ан ел, берерім к?п мені? са?ан.
?аза?стан-б?кіл ?аза? хал?ыны? ата мекені, кіндік ?аны там?ан киелі жер. Ол мені? елім. Ту?ан ел ма?ынасы тере?де жатыр. Оны? ж?пар ат?ан жусаны, кеуде?е ??йыл?ан м?лдір ауасы, жота?а ?рлеген жал?ыз ая? жолдары. Осыны? б?рі –ту?ан елді? бір б?лшегі.
?аза?стан жері ?р т?рлі таби?и жа?дайда орманды, далалы, таулы айма?тардан т?рады. Міне, осындай ?лан-?айыр ?лкемізде алуан т?рлі ?сімдіктер ?седі. ?ай заманда болмасын, адамзат баласы ?сімдік ?німдеріні? та?амды? жа?ын ?ана емес, емдік, шипалы? жа?ына да к?нелі бол?ан. Жер ж?зіндегі д?рілерді? 40% ы ?сімдіктен дайындалады. «Дана к?птен шы?ады,д?рі ш?птен шы?ады» демекші, ?аза?станны? ?зінде ?р т?рлі д?рілер алынатын ?сімдіктер саны бес ж?зден астам. Халы? медицинасында ке?інен пайдаланып келе жат?ан жалбыз, адыраспан, жусан, шашырат?ы сия?ты к?птеген д?рілік ?сімдіктер ?седі.
«?сімдік-?мір с?ні, к??іл н?рі »- дегендей, ту?ан жерімізді? ?сімдіктер ?лемін ?р ?ашан ?ор?ауымыз ж?не аялауымыз керек. Себебі, ?сімдіктер сар?ылмайтын ?азына емес. Оларды орынды пайдаланып, ?ор?ай білуді? ма?ызы зор. ?йткені адам баласы ?зіне ?ажет ?орек, ауа, киім, баспана, к?нделікті ?мірде пйдаланатын н?рселерді? к?бін ?сімдіктерден алады.
Сонды?тан б?гінгі та?да адамзат алдынды е? к?рделі м?селе ?зіні? ?орша?ан тіршілік ортасын ?о?ау, б?лдірмей, ластамай, к?ркейтіп, г?лдендіру т?р.
Таби?атты ?ор?ау ?шін б?ріміз к?ресейік.
Бір-бір а?аш егейік.
Текке отырмай жасымыз бен к?ріміз,
Таза ауа ?шін терімізді т?гейік.
Адам таби?ат?а т?уелді боса, таби?ат о?ан т?уелді, таби?ат адамды д?ниеге ?келген болса адам таби?атты жа??ыртады.
Таби?ат пен адам ?ашанда ?арым-?атынаста, ?немі байланыста болады. Оларды бір-бірінен б?ліп ?арау?а болмайды. Адамны? тіршілік ?рекеті таби?ат?а ?сер етеді. Таби?атта кездесіп жат?ан ?згерістерді? к?бі адам ?олымен жасалады. Соны? ішінде таби?ат?а зиян келтіретін келе?сіз ?рекеттер де баршылы?. Олар ауаны?, суды? ластануы, ?сімдіктер саныны? азаюы, топыра? ??рамыны? ?згеруі, т.б. Адамны? таби?ат?а ?олайсыз ?рекетіні? н?тіжесінде бірнеше экологиялы? м?селелері бар айма?тар пайда бол?ан. Олар?а Каспий ма?ы, Семей ядролы? полигоны, Арал те?ізі т.б жатады. Осы ?згерістерді? барлы?ы адам ?міріне, денсаулы?ына ?сер етеді. Таби?атпен ?зара ?арым-?атынасты? б?зылуы экологиялы? апаттар?а ?келеді.
?азіргі кезде барлы? адмазат алдында т?р?ан к?рделі міндеттерді? бірі – таби?атты ?ор?ау, оны? сан алуан байлы?тарын ??ыпты пайдалану, я?ни экологиялы? ?атерден са?тау.
Б?рімізді ала?датып отыр?ан отыр?ан жа?дай – таби?атымызды? тікелей адамны? іс-?рекетінен ластанып б?зылуы. Мысалы, ке?інен белгілі айма?ты? экологиялы? м?селе – Арал те?ізі. Арал те?ізіні? кеуіп ?ал?ан т?бінен сарапшыларды? м?ліметі бойынша 50-70 мы? тоннадан астам т?з к?терілуде. Ауыз суды? сапасыны? нашарлы?ы балалар арасында?ы инфекциялы? ауруларды? жо?ары болуына ?келіп со?тыруда.
Су ресурстарын тиімсіз пайдалану, ?ытай?а суды? к?птеп берілуіне байланысты Бал?аш к?ліне де Арал та?дыры тууы м?мкін. ?азіргі су ресурстарына деген ?ажеттілік 50% ?ана орындалып отыр.
Орман – то?айларды есепсіз ?иып, пайдалану жерді? ??р?а?шылы?ын арттырып, топыра?ты? су режимін б?зуда. А?дарды, ??старды аяусыз ату, аулаудан оларды? саны азайып кетті. Жасыл ?сімдіктер – а?аштар, б?талар аяусыз кесіліп, отын ретінде пайдалануда. ?ара?айдан, май ?ара?ай ж?не шыршалардан т?ратын ?ыл?ан жапыра?ты ормандар отын?а немесе ?а?аз шы?ару ?шін кесіп алынады. Жа?сы к?тімі бар ?мірше? орманда дереу жас а?аштар отыр?ызылады. ?кінішке орай, ормандарды а?аш ?шін ?ана емес, сонымен ?атар ауыл ал?аптары мен фермалар?а жерді тазарту ?шін кеседі. Сонымен бірге орман ?рттері н?тижесінде ормандар жойылада. ?рттер к?бінесе абайсызда от жа??ан немесе ?дейі ?рт жаса?ан адамдарды? кін?сінен орын алады. К?птеген а?аштар ж?не бас?а ?сімдіктер ?рттен кейін ?айтадан тез ?сіп кетеді. Алайда, тірі таби?ат ?рттен ?те ауыр зардап шегеді.
Орманды барлы? жерде жою таби?ат ?шін жой?ын салдар?а ?келуі м?мкін. Ормандарды жою н?тижесінде топыра? ??нарлылы?ын тез жо?алтады. Жа?быр топыра?ты? жо?ары ?абатын шайып ?кетеді ж?не жай?ал?ан орман орнында талшілік айма?ы немесе ш?л дала пайда болады. Сонды?тан ??рметті жастар ормандарды са?тайы? ж?не оны? аудандарын ке?етейік!
Таби?атты аялау, ?орша?ан ортаны ?ор?ау ?рбір адамны? арда?ты да т?л ісі. Ол ?шін арнайы эколог маманды?ын алуды? ?ажеті жо?. Эколог – м??алімні? де, д?рігерді? де, ??рылысшыны? да, а?ынны? да, тіптібіз жастарды? да болуы ?ажап емес. ?йткені, ол адам на?ыз таби?ат жанашыры, таби?атты жан – т?німен с?йетін, о?ан ?ам?ор бола білетін хал?ына ту?ан жеріні? таби?атын са?тауды насихаттай алатын азамат болуы тиіс.
Елбасымыз айт?андай, болаша? ?аза?станны? жастары салауатты да, т?рбиелі, ?зін-?зі таны?ан, экологиялы? сауатты, ауасы таза, суы м?лдір, экономикасы дамы?ан елде т?руы керек. Б?л ?шін ту?ан елімізді? таби?атын ?ор?айы? ж?не к?ркейтейік.
« Салауатты ?мір салтын бала кезден бастайы?,
Салауатты ?мір салтын халы? болып ?оштайы?!»
Атамекен жан?а жайлы сая бау,
Ар алдында к?н? болар таби?атты аямау.
?анымыз?а сі?ген екен а? с?тімен ананы?,
Ту?ан жерді? таби?атын аялау.
Ту?ан ?лкемізді? ма?тан етерлігі — оны? жер к?лемі. Осы жерді бізді? ата-бабаларымыз ?асы? ?аны ?ал?анша ?ор?а?ан. Ата-бабамыз к?зді? ?арашы?ындай ?ор?ап, бізге м?ра?а ?алдыр?ан ?аза? жеріні? асты-?сті т?н?ан байлы?.
Ата-бабаларымыз ?здеріні? ?негелі ?сиеттері мен тере? даналы? ой-пікірлері асыл ?асиеттері ар?ылы таби?атты аялап, ба?ып ?немі ?ам?орлы? жасап, к?ркейтіп отыр?ан.
?азіргі кезде барлы? адамзат алдында т?р?ан к?рделі міндеттерді? бірі — таби?атты ?ор?ау, оны? сан алуан байлы?тарын ??ыпты пайдалану, я?ни экологиялы? ?атерден са?тау.
Б?рімізді ?атты ала?датып отыр?ан жа?дай — таби?атымызды? тікелей адамны? іс-?рекетінен ластанып б?зылуы.
Орман-то?айларды есепсіз ?иып, пайдалану жерді? ??р?а?шылы?ын арттырып, топыра?ты? су режимін б?зуда.
А?дарды, ??старды аяусыз ату, аулаудан оларды? саны азайып кетті. Жасыл ?сімдіктер — а?аштар, б?талар аяусыз кесіліп, отын ретінде пайдалануда. ?сімдіктер сар?ылмайтын ?азына емес. Оларды орынды пайдаланып, ?ор?ай білуді? ма?ызы зор. ?йткені адам баласы ?зіне ?ажет ?орек, ауа, киім, баспана, к?нделікті ?мірде к?десіне жарайтын н?рселерді? к?бін ?сімдіктерден алады. Сонды?тан б?гінгі та?да адамзат алдында е? к?рделі м?селе ?зімізді ?орша?ан тіршілік ортасын ?ор?ау, б?лдірмей, ластамай, к?ркейтіп, г?лдендіру керек.
«Таби?аттан н?р ал?ан ?ой жанымыз
Жер бетіні? ажары ол – с?німіз.
Ту?ан ?лке таби?атын аялап,
?сынайы? ж?рек н?рын б?ріміз»,
деп бала ж?рек жырла?андай, мен ?з ?лкемді жан-ж?регіммен с?йемін. ?йткені ?аза?стан – мені? атамекенім. Атамекен деген – ту?ан тіл, ата салт- д?ст?р, елі?ні? тарихы, байлы?ы, мектебі?, ?йі?, б?рі-б?рі сонда. Ал б?ларсыз ?мір с?ру м?мкін емес. Бізді? ?аза?стан ?те бай, таби?аты ?р т?рлі болса да ?демі. Мысалы, бізде к?л, ?зен, биік таулар, орман-то?ай, а?-??с ?те к?п.
Т?уелсіз ел болды?. Біз т?уелсіз елді? балаларымыз. Алда?ы жылдарда еліміз е? мы?ты елу елді? ?атарына ?осылма?. Ол кезде біз де ержетіп, ?лкейеміз. Сонда біздер де а?алар мен аталарды? жа?сы істерін жал?астыруымыз керек. Елімізді? экологиясын сауы?тыру жолдарын табуымыз керек.
Экология проблемаларын тере? зерттеу ?ылымдар ж?йесінде е? беделді орын алатынына к?м?н келтіруге болмайды. Б?л проблемалар адамзат?а ?зін ?орша?ан ортамен ода?тасып таби?атты? сырын, ?зіндік ара ?атынасын зерттеп, оны? жан д?ниедегі бол?ан ?серін сезіп бай?ап, м?мкін болатын экологиялы? зардаптарды? м?лшерін, тарал?ан аума?ын, экономика?а келтірер зиянын, жер бетіндегі тірі тіршілікке тигізетін ?олайсыз ??былыстарын а??арып біліп, о?ан ?арсы п?рменді к?рес ж?ргізу ?лкен м?селе. Хал?ымыз таби?атты ана?а те?еген. ?йткені таби?атта тіршілік ?сіп-?неді. ?зіндегі барды адам?а, жан-жануар?а, ?сімдікке берген. Таби?атта басы арты? еште?е жо?. Таби?ат сырын тере? білмей, о?ан нем??райлы ?арау ?лкен апат?а со?тырады. Бір кездерде таби?атты ба?ындыруды ма?сат т?тып, ормандар аяусыз балталанды, а?-??стар шамадан тыс ауланды, жер ж?н-жосы?сыз жыртылып, топыра?та эрозия пайда болды. Соны? салдарынан б?гінгі та?да адам баласына ядролы? апаттан г?рі экологиялы? апат аса ?лкен ?ауіп т?ндіріп отыр.
Бізді экологиялы? апат?а душар еткен адам санасыны? эрозиясыны? н?тижесі. Б?гінде т?уелсіз ?аза?станда ?ана емес, б?кіл ?лем алдында экология м?селелері т?р. Адам а?ыл-ойыны? н?тижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар, т.б. ?ылыми прогресс жетістіктері ?мірімізді байыта, же?ілдете т?сумен ?атар ?ауіп-?атер ту?ызуда. Осыны? б?рі экологиялы? сананы? жеткіліксіздігінен, адамдарды? болаша? ?рпа? алдында?ы жауапкершілігін жете сезінбеуінен. Адам ?міріне экологиялы? зардаптарды? ?сер ете бастауы оларды? ?орша?ан орта?а жырт?ышты?пен ?арауыны? салдары.
Б?гінде санасында с?улесі бар ?рбір адамды ту?ан жерді? таби?атыны? та?дыры тол?андыруы керек. Ауылды? жерлердегі экологиялы?, санитарлы?, эпидемиялы? жа?дайды? нашарлауы салдарынан ж??палы аурулар к?бейіп отыр. Адамдар ядролы? жарылыстарды? зардабын ?лі де тартуда, рак, ?кпе, ?ан азды?ы, ?ант диабеті, ?ан ?ысымыны? жо?ары болуы, ж?рек, психикалы? аурумен ауыратындар к?п.
Мінеки енді осы экологиялы? апаттан ?алай ??тылу?а болады? Таби?атты ?алай сауы?тыру?а болады. Б?л ?те к?рделі м?селе. Б?л ?шін е? алдымен, адамдарды? таби?ат?а деген к?з?арасын ?згертіп, д?рыстау керек, т?рбиелеу керек. Ол ?шін балалар ба?шаснан бастап, мектептерде, жо?ары о?у орындарында, адамдарды? таби?ат?а, ?орша?ан орта?а деген к?з?арасын ?згертіп, ?алыптастыру керек. ?азіргі заман?а сай экологиялы? идеология ?ажет. Сонда ?ана, ?рбір адамны? миында, ?анында, к?з ?арасында ?орша?ан ортаны б?лдірмеу керектігі туралы негіз ?алыптасады. Адамдар сонда ?ана ту?ан ??ір таби?атын ?ор?ауда белсенділік к?рсете алады. Газет-журналдар?а ма?ала жазу, баяндама жасау, теледидардан м?ліметтер беру, жазушылармен, ?алымдармен кездесулер ?ткізуді? нэтижелері мол болады. Адамдарды? к?здерін, адамды таби?атты? бір б?лшегі екендігіне жеткізу ?те ма?ызды.
?аза?станны? к?птеген аудандары, б?гінгі к?нде де экологиялы? м?шкіл хал кешіп отыр. ?орша?ан ортаны ?ор?ау шараларына, республикамыз біршама м?лшерде мемлекеттік жэне орталы?тандыр?ан т?рде к?рделі ?аржы б?ліп отыр. Алайда, м?ны? б?рі, республиканы? ?лтты? табысыны? 1%-на де жетпейді.
?орша?ан ортаны?, Республикамызда?ы халы?ты? нау?астануына тигізер ?сері 60% шамасында. Ол ?сіресе, тау – кен ?нерк?сібі орналас?ан ?алаларда жо?ары. ?алаларда экологиялы? ахуал, соматикалы? ауру т?рлеріні? ?ршуіне ы?пал етуде.
Арал ?асіреті республика аума?ынан асып, б?кіл планетаны? бас ауруына айналып отыр. «Суды? да с?рауы бар», -дейді халы?.Осы?ан байланысты Арал ??ірін сауы?тыру ба?атында Орталы? Азияда?ы бес мемлекет -?аза?стан, ?ыр?ызстан, Т?жікстан, ?збекстан ж?не Т?ркменстанны? президенттері бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларыны? шешімімен, Арал бассейні? ?алпына келтіру жобаларына ?олдау білдіру туралы шаралар ай?ындалды.
Экологиялы? апат айма?ында отыр?ан ел, е? алдымен, ауыз су тапшыл?ынм к?ріп отыр. Те?ізбен ?оса, Арал т??ірегіндегі жергілікті т?р?ындарды да ??т?ару керек. ?йткені, елді мекендерді? тек 15-20 пайызы ?ана таза су ішіп отыр, ал ?ал?ан т?р?ындар мемлекеттік стандарт?а м?лдем ?айшы келетін ауыз суды пайдалануда. Соны? ?зінде, ауылды? жерде, су бір адам?а бір шелектен келеді. Ал, ?ркениетті елдерде, оны? шамасы 200-400 литрге жетіп отыр. М?ны? ?зі т?рлі ж??палы ауруларды? ?ршуіне, ??ір хал?ыны? денсаулы?ына кері ?серін тигізуде. Олар, бір жа?ынан Арал те?ізінен к?терілген т?зды тоза?ны? асты?да жатса, екінші жа?ынан Бай?о?ыр ?арыш айма?ыны? касіретін бастан ?ткізуде. Соны? салдарына?, т?р?ындар арасында ж?рек, ?кпе, ?ан ?ысымы, б?йрек, бауыр жэне бас?а ?ауіпті ауруларды? к?рсеткіші республикадан да жо?ары болып т?р. Мысалы, Арал аймагы орналас?ан ?ызылорда облысы к?лемінде бір ?ана туберкулез ауруымен нау?астан?ан адамарды? жалпы саны 19,5 мы?. Осы?ан байланысты, кейінге ысыру?а болмайтын на?ты шара – осы ??ірді? т?р?ындарыны? хал-ахуалын жа?сарту, жер асты суларын ке?інен пайдалану ар?ылы т?щы ауыз су жіберу, су ??бырлары ??рылысын ж?ргізу, “К?карал” б?геті ??рылысын ая?тап, Кіші Аралды сумен толтыру керек.
Су деген тіршілікті? ?аны емсес пе?!
Су дегені таби?атты? жаны емес пе?!
Су жерде ?мір жо?, ол – а?и?ат,
К?міс су ?ара жерді? с?ні емес пе?!
Таби?атты? к?ркін ажарландырып, жер бетін саялы ба??а айналдыратын байлы? к?зі – су. Хал?ымыз ежелден – а? суды ?астарлап, «Сулы жер – нулы жер», «Су – таби?атты? айнасы» деп, суды ерекше ба?алай білген.
Келешекте біз, ?аза?стан жастары таби?атты ?ор?ап оны? экологиясын ж?не ?леументтік жа?дайын жа?сарту?а ?зімізді? іги істеріміз бен ?з ?лесімізді ?осамыз.
Таби?атты? тамаша жазы ?андай,
Айналама к?к кілем жазыл?андай.
Сымбаты?нан айналдым, ту?ан жерім,
Сылдырла?ан б?ла?ы, суы балдай.
Таби?ат тіршілік атаулыны? ??тты ?оныс мекені, тіршілікті? т?леп ?суіне ?ажетті н?р, жер бетіне к?рік берген с?ні. Таби?ат, жер-ана, атамекен, ту?ан жер ауылым деген ??ымдар бір-бірімен тамырлас, ?рі та?дырлас .Т??ан жер деген с?зде тере? ??ым бар, ?рі ол ?рбір адамны? жары? д?ниеге шыр етіп келген киелі мекені. Ту?ан жерді? барлы? таби?и ?адір-?асиеті ананы? а? с?тімен т?ла бойына тарайды. Адамны? барлы? ?міріндегі та?дыры да ту?ан жермен тамырласып, ?зектесіп жатады.
Мені? туып ?скен жерім –егеменді ?аза?стан. ?аза?станны? байлы?ы ?те к?п ж?не ?азына?а бай ел. Бізді? елімізді? таби?аты ?те с?лу. Биік-биік ас?ар тау, м?п-м?лдір к?лдер, неше т?рлі ?сімдіктер мен д?рілік ?асиеті бар ш?птер ?седі. ?аза?стан жерінде а?дар мен ??стар,неше т?рлі жануарлар ?мір с?реді. Сол жерде бізді? ата-бабаларымыз, батырларымыз, а?ындарымыз, ?алымдарымыз туып ?скен.
?аза?стан-?те бай республика ?аза?стандай жері шырайлы, ш?бі ш?йгін ?лені мен ар?ашан да ма?тан т?тамын. ?аза?станны? ке? даласындай байта? дала еш жерде жо?. «Отаны? –алтын бесігі?», «Отаны жо?ты?-на?ыс жо?ты?»-деп дана хал?ымыз бекер айтпа?ан. ?з отанын с?ю, ?з ана тілін арда?тау-?рбір азаматты? бірінші міндеті.
Ал бізді? хал?ымызда атамекенді арда?тау сезімі ?те тере? деп ойлаймын. Хал?ымызды? басынан ?андай ?иын кезе?дер ?ткенде де ата-бабаларымыз елімізді сырт?ы жаудан ?ор?ай білген. ?з елі ?шін жанын да, барын да аяма?ан. Хал?ымызды? осы бір ?асиеті жанымыз?а ана с?тімен тарап, ана тілімен дарып, а? нанымен бекуі тиіс.
?йткені Отан біз ?шін оттан да ысты?
?ашада ?арыздармын елім, са?ан
Анамсы? ауыз ж?рсем к?п а?са?ан.
Ж?ректі? арнап ысты? махабатын,
Ту?ан ел, берерім к?п мені? са?ан.
?аза?стан-б?кіл ?аза? хал?ыны? ата мекені, кіндік ?аны там?ан киелі жер. Ол мені? елім. Ту?ан ел ма?ынасы тере?де жатыр. Оны? ж?пар ат?ан жусаны, кеуде?е ??йыл?ан м?лдір ауасы, жота?а ?рлеген жал?ыз ая? жолдары. Осыны? б?рі –ту?ан елді? бір б?лшегі.
?аза?стан жері ?р т?рлі таби?и жа?дайда орманды, далалы, таулы айма?тардан т?рады. Міне, осындай ?лан-?айыр ?лкемізде алуан т?рлі ?сімдіктер ?седі. ?ай заманда болмасын, адамзат баласы ?сімдік ?німдеріні? та?амды? жа?ын ?ана емес, емдік, шипалы? жа?ына да к?нелі бол?ан. Жер ж?зіндегі д?рілерді? 40% ы ?сімдіктен дайындалады. «Дана к?птен шы?ады,д?рі ш?птен шы?ады» демекші, ?аза?станны? ?зінде ?р т?рлі д?рілер алынатын ?сімдіктер саны бес ж?зден астам. Халы? медицинасында ке?інен пайдаланып келе жат?ан жалбыз, адыраспан, жусан, шашырат?ы сия?ты к?птеген д?рілік ?сімдіктер ?седі.
«?сімдік-?мір с?ні, к??іл н?рі »- дегендей, ту?ан жерімізді? ?сімдіктер ?лемін ?р ?ашан ?ор?ауымыз ж?не аялауымыз керек. Себебі, ?сімдіктер сар?ылмайтын ?азына емес. Оларды орынды пайдаланып, ?ор?ай білуді? ма?ызы зор. ?йткені адам баласы ?зіне ?ажет ?орек, ауа, киім, баспана, к?нделікті ?мірде пйдаланатын н?рселерді? к?бін ?сімдіктерден алады.
Сонды?тан б?гінгі та?да адамзат алдынды е? к?рделі м?селе ?зіні? ?орша?ан тіршілік ортасын ?о?ау, б?лдірмей, ластамай, к?ркейтіп, г?лдендіру т?р.
Таби?атты ?ор?ау ?шін б?ріміз к?ресейік.
Бір-бір а?аш егейік.
Текке отырмай жасымыз бен к?ріміз,
Таза ауа ?шін терімізді т?гейік.
Адам таби?ат?а т?уелді боса, таби?ат о?ан т?уелді, таби?ат адамды д?ниеге ?келген болса адам таби?атты жа??ыртады.
Таби?ат пен адам ?ашанда ?арым-?атынаста, ?немі байланыста болады. Оларды бір-бірінен б?ліп ?арау?а болмайды. Адамны? тіршілік ?рекеті таби?ат?а ?сер етеді. Таби?атта кездесіп жат?ан ?згерістерді? к?бі адам ?олымен жасалады. Соны? ішінде таби?ат?а зиян келтіретін келе?сіз ?рекеттер де баршылы?. Олар ауаны?, суды? ластануы, ?сімдіктер саныны? азаюы, топыра? ??рамыны? ?згеруі, т.б. Адамны? таби?ат?а ?олайсыз ?рекетіні? н?тіжесінде бірнеше экологиялы? м?селелері бар айма?тар пайда бол?ан. Олар?а Каспий ма?ы, Семей ядролы? полигоны, Арал те?ізі т.б жатады. Осы ?згерістерді? барлы?ы адам ?міріне, денсаулы?ына ?сер етеді. Таби?атпен ?зара ?арым-?атынасты? б?зылуы экологиялы? апаттар?а ?келеді.
?азіргі кезде барлы? адмазат алдында т?р?ан к?рделі міндеттерді? бірі – таби?атты ?ор?ау, оны? сан алуан байлы?тарын ??ыпты пайдалану, я?ни экологиялы? ?атерден са?тау.
Б?рімізді ала?датып отыр?ан отыр?ан жа?дай – таби?атымызды? тікелей адамны? іс-?рекетінен ластанып б?зылуы. Мысалы, ке?інен белгілі айма?ты? экологиялы? м?селе – Арал те?ізі. Арал те?ізіні? кеуіп ?ал?ан т?бінен сарапшыларды? м?ліметі бойынша 50-70 мы? тоннадан астам т?з к?терілуде. Ауыз суды? сапасыны? нашарлы?ы балалар арасында?ы инфекциялы? ауруларды? жо?ары болуына ?келіп со?тыруда.
Су ресурстарын тиімсіз пайдалану, ?ытай?а суды? к?птеп берілуіне байланысты Бал?аш к?ліне де Арал та?дыры тууы м?мкін. ?азіргі су ресурстарына деген ?ажеттілік 50% ?ана орындалып отыр.
Орман – то?айларды есепсіз ?иып, пайдалану жерді? ??р?а?шылы?ын арттырып, топыра?ты? су режимін б?зуда. А?дарды, ??старды аяусыз ату, аулаудан оларды? саны азайып кетті. Жасыл ?сімдіктер – а?аштар, б?талар аяусыз кесіліп, отын ретінде пайдалануда. ?ара?айдан, май ?ара?ай ж?не шыршалардан т?ратын ?ыл?ан жапыра?ты ормандар отын?а немесе ?а?аз шы?ару ?шін кесіп алынады. Жа?сы к?тімі бар ?мірше? орманда дереу жас а?аштар отыр?ызылады. ?кінішке орай, ормандарды а?аш ?шін ?ана емес, сонымен ?атар ауыл ал?аптары мен фермалар?а жерді тазарту ?шін кеседі. Сонымен бірге орман ?рттері н?тижесінде ормандар жойылада. ?рттер к?бінесе абайсызда от жа??ан немесе ?дейі ?рт жаса?ан адамдарды? кін?сінен орын алады. К?птеген а?аштар ж?не бас?а ?сімдіктер ?рттен кейін ?айтадан тез ?сіп кетеді. Алайда, тірі таби?ат ?рттен ?те ауыр зардап шегеді.
Орманды барлы? жерде жою таби?ат ?шін жой?ын салдар?а ?келуі м?мкін. Ормандарды жою н?тижесінде топыра? ??нарлылы?ын тез жо?алтады. Жа?быр топыра?ты? жо?ары ?абатын шайып ?кетеді ж?не жай?ал?ан орман орнында талшілік айма?ы немесе ш?л дала пайда болады. Сонды?тан ??рметті жастар ормандарды са?тайы? ж?не оны? аудандарын ке?етейік!
Таби?атты аялау, ?орша?ан ортаны ?ор?ау ?рбір адамны? арда?ты да т?л ісі. Ол ?шін арнайы эколог маманды?ын алуды? ?ажеті жо?. Эколог – м??алімні? де, д?рігерді? де, ??рылысшыны? да, а?ынны? да, тіптібіз жастарды? да болуы ?ажап емес. ?йткені, ол адам на?ыз таби?ат жанашыры, таби?атты жан – т?німен с?йетін, о?ан ?ам?ор бола білетін хал?ына ту?ан жеріні? таби?атын са?тауды насихаттай алатын азамат болуы тиіс.
Елбасымыз айт?андай, болаша? ?аза?станны? жастары салауатты да, т?рбиелі, ?зін-?зі таны?ан, экологиялы? сауатты, ауасы таза, суы м?лдір, экономикасы дамы?ан елде т?руы керек. Б?л ?шін ту?ан елімізді? таби?атын ?ор?айы? ж?не к?ркейтейік.
« Салауатты ?мір салтын бала кезден бастайы?,
Салауатты ?мір салтын халы? болып ?оштайы?!»
Атамекен жан?а жайлы сая бау,
Ар алдында к?н? болар таби?атты аямау.
?анымыз?а сі?ген екен а? с?тімен ананы?,
Ту?ан жерді? таби?атын аялау.
Ту?ан ?лкемізді? ма?тан етерлігі — оны? жер к?лемі. Осы жерді бізді? ата-бабаларымыз ?асы? ?аны ?ал?анша ?ор?а?ан. Ата-бабамыз к?зді? ?арашы?ындай ?ор?ап, бізге м?ра?а ?алдыр?ан ?аза? жеріні? асты-?сті т?н?ан байлы?.
Ата-бабаларымыз ?здеріні? ?негелі ?сиеттері мен тере? даналы? ой-пікірлері асыл ?асиеттері ар?ылы таби?атты аялап, ба?ып ?немі ?ам?орлы? жасап, к?ркейтіп отыр?ан.
?азіргі кезде барлы? адамзат алдында т?р?ан к?рделі міндеттерді? бірі — таби?атты ?ор?ау, оны? сан алуан байлы?тарын ??ыпты пайдалану, я?ни экологиялы? ?атерден са?тау.
Б?рімізді ?атты ала?датып отыр?ан жа?дай — таби?атымызды? тікелей адамны? іс-?рекетінен ластанып б?зылуы.
Орман-то?айларды есепсіз ?иып, пайдалану жерді? ??р?а?шылы?ын арттырып, топыра?ты? су режимін б?зуда.
А?дарды, ??старды аяусыз ату, аулаудан оларды? саны азайып кетті. Жасыл ?сімдіктер — а?аштар, б?талар аяусыз кесіліп, отын ретінде пайдалануда. ?сімдіктер сар?ылмайтын ?азына емес. Оларды орынды пайдаланып, ?ор?ай білуді? ма?ызы зор. ?йткені адам баласы ?зіне ?ажет ?орек, ауа, киім, баспана, к?нделікті ?мірде к?десіне жарайтын н?рселерді? к?бін ?сімдіктерден алады. Сонды?тан б?гінгі та?да адамзат алдында е? к?рделі м?селе ?зімізді ?орша?ан тіршілік ортасын ?ор?ау, б?лдірмей, ластамай, к?ркейтіп, г?лдендіру керек.
«Таби?аттан н?р ал?ан ?ой жанымыз
Жер бетіні? ажары ол – с?німіз.
Ту?ан ?лке таби?атын аялап,
?сынайы? ж?рек н?рын б?ріміз»,
деп бала ж?рек жырла?андай, мен ?з ?лкемді жан-ж?регіммен с?йемін. ?йткені ?аза?стан – мені? атамекенім. Атамекен деген – ту?ан тіл, ата салт- д?ст?р, елі?ні? тарихы, байлы?ы, мектебі?, ?йі?, б?рі-б?рі сонда. Ал б?ларсыз ?мір с?ру м?мкін емес. Бізді? ?аза?стан ?те бай, таби?аты ?р т?рлі болса да ?демі. Мысалы, бізде к?л, ?зен, биік таулар, орман-то?ай, а?-??с ?те к?п.
Т?уелсіз ел болды?. Біз т?уелсіз елді? балаларымыз. Алда?ы жылдарда еліміз е? мы?ты елу елді? ?атарына ?осылма?. Ол кезде біз де ержетіп, ?лкейеміз. Сонда біздер де а?алар мен аталарды? жа?сы істерін жал?астыруымыз керек. Елімізді? экологиясын сауы?тыру жолдарын табуымыз керек.
Экология проблемаларын тере? зерттеу ?ылымдар ж?йесінде е? беделді орын алатынына к?м?н келтіруге болмайды. Б?л проблемалар адамзат?а ?зін ?орша?ан ортамен ода?тасып таби?атты? сырын, ?зіндік ара ?атынасын зерттеп, оны? жан д?ниедегі бол?ан ?серін сезіп бай?ап, м?мкін болатын экологиялы? зардаптарды? м?лшерін, тарал?ан аума?ын, экономика?а келтірер зиянын, жер бетіндегі тірі тіршілікке тигізетін ?олайсыз ??былыстарын а??арып біліп, о?ан ?арсы п?рменді к?рес ж?ргізу ?лкен м?селе. Хал?ымыз таби?атты ана?а те?еген. ?йткені таби?атта тіршілік ?сіп-?неді. ?зіндегі барды адам?а, жан-жануар?а, ?сімдікке берген. Таби?атта басы арты? еште?е жо?. Таби?ат сырын тере? білмей, о?ан нем??райлы ?арау ?лкен апат?а со?тырады. Бір кездерде таби?атты ба?ындыруды ма?сат т?тып, ормандар аяусыз балталанды, а?-??стар шамадан тыс ауланды, жер ж?н-жосы?сыз жыртылып, топыра?та эрозия пайда болды. Соны? салдарынан б?гінгі та?да адам баласына ядролы? апаттан г?рі экологиялы? апат аса ?лкен ?ауіп т?ндіріп отыр.
Бізді экологиялы? апат?а душар еткен адам санасыны? эрозиясыны? н?тижесі. Б?гінде т?уелсіз ?аза?станда ?ана емес, б?кіл ?лем алдында экология м?селелері т?р. Адам а?ыл-ойыны? н?тижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар, т.б. ?ылыми прогресс жетістіктері ?мірімізді байыта, же?ілдете т?сумен ?атар ?ауіп-?атер ту?ызуда. Осыны? б?рі экологиялы? сананы? жеткіліксіздігінен, адамдарды? болаша? ?рпа? алдында?ы жауапкершілігін жете сезінбеуінен. Адам ?міріне экологиялы? зардаптарды? ?сер ете бастауы оларды? ?орша?ан орта?а жырт?ышты?пен ?арауыны? салдары.
Б?гінде санасында с?улесі бар ?рбір адамды ту?ан жерді? таби?атыны? та?дыры тол?андыруы керек. Ауылды? жерлердегі экологиялы?, санитарлы?, эпидемиялы? жа?дайды? нашарлауы салдарынан ж??палы аурулар к?бейіп отыр. Адамдар ядролы? жарылыстарды? зардабын ?лі де тартуда, рак, ?кпе, ?ан азды?ы, ?ант диабеті, ?ан ?ысымыны? жо?ары болуы, ж?рек, психикалы? аурумен ауыратындар к?п.
Мінеки енді осы экологиялы? апаттан ?алай ??тылу?а болады? Таби?атты ?алай сауы?тыру?а болады. Б?л ?те к?рделі м?селе. Б?л ?шін е? алдымен, адамдарды? таби?ат?а деген к?з?арасын ?згертіп, д?рыстау керек, т?рбиелеу керек. Ол ?шін балалар ба?шаснан бастап, мектептерде, жо?ары о?у орындарында, адамдарды? таби?ат?а, ?орша?ан орта?а деген к?з?арасын ?згертіп, ?алыптастыру керек. ?азіргі заман?а сай экологиялы? идеология ?ажет. Сонда ?ана, ?рбір адамны? миында, ?анында, к?з ?арасында ?орша?ан ортаны б?лдірмеу керектігі туралы негіз ?алыптасады. Адамдар сонда ?ана ту?ан ??ір таби?атын ?ор?ауда белсенділік к?рсете алады. Газет-журналдар?а ма?ала жазу, баяндама жасау, теледидардан м?ліметтер беру, жазушылармен, ?алымдармен кездесулер ?ткізуді? нэтижелері мол болады. Адамдарды? к?здерін, адамды таби?атты? бір б?лшегі екендігіне жеткізу ?те ма?ызды.
?аза?станны? к?птеген аудандары, б?гінгі к?нде де экологиялы? м?шкіл хал кешіп отыр. ?орша?ан ортаны ?ор?ау шараларына, республикамыз біршама м?лшерде мемлекеттік жэне орталы?тандыр?ан т?рде к?рделі ?аржы б?ліп отыр. Алайда, м?ны? б?рі, республиканы? ?лтты? табысыны? 1%-на де жетпейді.
?орша?ан ортаны?, Республикамызда?ы халы?ты? нау?астануына тигізер ?сері 60% шамасында. Ол ?сіресе, тау – кен ?нерк?сібі орналас?ан ?алаларда жо?ары. ?алаларда экологиялы? ахуал, соматикалы? ауру т?рлеріні? ?ршуіне ы?пал етуде.
Арал ?асіреті республика аума?ынан асып, б?кіл планетаны? бас ауруына айналып отыр. «Суды? да с?рауы бар», -дейді халы?.Осы?ан байланысты Арал ??ірін сауы?тыру ба?атында Орталы? Азияда?ы бес мемлекет -?аза?стан, ?ыр?ызстан, Т?жікстан, ?збекстан ж?не Т?ркменстанны? президенттері бірнеше рет кездесті. Мемлекет басшыларыны? шешімімен, Арал бассейні? ?алпына келтіру жобаларына ?олдау білдіру туралы шаралар ай?ындалды.
Экологиялы? апат айма?ында отыр?ан ел, е? алдымен, ауыз су тапшыл?ынм к?ріп отыр. Те?ізбен ?оса, Арал т??ірегіндегі жергілікті т?р?ындарды да ??т?ару керек. ?йткені, елді мекендерді? тек 15-20 пайызы ?ана таза су ішіп отыр, ал ?ал?ан т?р?ындар мемлекеттік стандарт?а м?лдем ?айшы келетін ауыз суды пайдалануда. Соны? ?зінде, ауылды? жерде, су бір адам?а бір шелектен келеді. Ал, ?ркениетті елдерде, оны? шамасы 200-400 литрге жетіп отыр. М?ны? ?зі т?рлі ж??палы ауруларды? ?ршуіне, ??ір хал?ыны? денсаулы?ына кері ?серін тигізуде. Олар, бір жа?ынан Арал те?ізінен к?терілген т?зды тоза?ны? асты?да жатса, екінші жа?ынан Бай?о?ыр ?арыш айма?ыны? касіретін бастан ?ткізуде. Соны? салдарына?, т?р?ындар арасында ж?рек, ?кпе, ?ан ?ысымы, б?йрек, бауыр жэне бас?а ?ауіпті ауруларды? к?рсеткіші республикадан да жо?ары болып т?р. Мысалы, Арал аймагы орналас?ан ?ызылорда облысы к?лемінде бір ?ана туберкулез ауруымен нау?астан?ан адамарды? жалпы саны 19,5 мы?. Осы?ан байланысты, кейінге ысыру?а болмайтын на?ты шара – осы ??ірді? т?р?ындарыны? хал-ахуалын жа?сарту, жер асты суларын ке?інен пайдалану ар?ылы т?щы ауыз су жіберу, су ??бырлары ??рылысын ж?ргізу, “К?карал” б?геті ??рылысын ая?тап, Кіші Аралды сумен толтыру керек.
Су деген тіршілікті? ?аны емсес пе?!
Су дегені таби?атты? жаны емес пе?!
Су жерде ?мір жо?, ол – а?и?ат,
К?міс су ?ара жерді? с?ні емес пе?!
Таби?атты? к?ркін ажарландырып, жер бетін саялы ба??а айналдыратын байлы? к?зі – су. Хал?ымыз ежелден – а? суды ?астарлап, «Сулы жер – нулы жер», «Су – таби?атты? айнасы» деп, суды ерекше ба?алай білген.
Келешекте біз, ?аза?стан жастары таби?атты ?ор?ап оны? экологиясын ж?не ?леументтік жа?дайын жа?сарту?а ?зімізді? іги істеріміз бен ?з ?лесімізді ?осамыз.