Сочинение на тему батырлар жыры на казахском языке
8 вариантов
?аза?ты? этнографиялы? суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен ?те ?арапайым т?рде, я?ни бет-?лпеті ??сіз, бос болып, ал кеудесі мен ?ол-ая?тары жай сызы?тармен (1–4; 18; 20;21-суреттер), кейбірде тік б?рыштармен (5–7; 2-суреттер); ?те сирек к?ріністерде: кеудесі — ?аза?ты? антропоморфты м?сініне ??сас болса (8–17; 19; 23-суреттер), ал ая?ы — ?онышы ке?, биік ?кшелі, киіз байпа?ты саптама етік т?рінде ?алыптан тыс ?л?айтылып берілген (1; 5; 6; 8; 11; 12–14; 17; 22-суреттер).
Осы жерде Сейсем-Ата ?орымында?ы бір са?ана — саргофакты? ?стіне ?ойыл?ан антропоморфты сарбаз м?сініне то?талып ?ткенді ж?н к?ріп отырмыз (24; 24а — суреттер). Бет-?лпеті ??сіз, бос болып келген оны? басында конус іспетті «?аптама» дулы?ы бар. Етегі рельефті ше?бермен д??гелене к?мкерілген дулы?ыны? ?сті?гі жа?ы бір-біріне жал?анып тігілген пластиналарды білдіретін ?шб?рыштардан т?рады.
Иы?тарды домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астында?ы т??ырымен бірге б?тін ?лутасынан ?ашалып жасал?ан. Т??ырды? ?апталдарында ?шб?рыш ??райтын сыны? сызы?тар бар. Оларды? кейбірі тік сызы?тарды? ?осылуы ар?асында «жебе» т?різді адай руыны? та?басына айнал?ан. Осындай белгі-та?балар м?сінні? иы?тарында да кездеседі. Денесіні? алды-артына ?ылыш, айбалта, шиті мылты?, жебелі сада? пен жебелері бар ?орамса? ж?не найза сия?ты ?ару-жара? т?рлері барельефті ?діспен салын?ан. М?сінні? т??ырында су толатын ойы? бар. Ислам?а деінгі бастауы бар м?сылманды?-мистикалы? т?сінік бойынша о?ан тол?ан суды ?лген адам жаныны? териоморфты образы — ??стар ішуі тиіс. Б?л жерде айта кететін бір жа?дай, антропоморфты бейнелерді? бет-?лпетіні? ??сіз, бос болуы м?сылманды? бейнелеу ?неріні? жалпы ба?ытымен байланысты (Шукуров, 1889, 246 б., Большаков, 1969, 142–156 бб.). Исламны? гнесеологиялы нормалары бойынша «шын бет-?лпетті» ?арапайым пенделерді? тануы м?мкін емес деген ??ым бар.
?олымызда бар деректерге с?йенсек, батыр — тек со?ыста ерлік к?рсеткен т?л?а емес, ол — со?ыс ?нерін к?сіпке айналдырып, б?кіл ?мірін со?ыста ?ткізетін ж?не к?сібі б?кіл ?улетіне жал?асып отыратын; ханды? билікпен ты?ыз байланыста болып, мемлекеттік істерге араласып отыратын; ?зіндік м?дениеті мен ?нері, идеологиясы мен моральды? нормалары, салт-д?ст?рі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар к?шпелі ?о?амны? ерекше жігі.
Енді біз батырлар?а берілген осы аны?тама?а ?ыс?аша то?талып ?тейік.
Батыр — к?сіп?ой ?скери адам. ?скери к?сіп — батырларды? негізгі к?сібі. Сонды?тан б?л ?о?амды? жік ?кілдері ?артай?анша ?аруын ?олынан тастамай, бар ?мірін со?ыста ?ткізетін. Со?ыста ?аза болу батырлар ?шін ?асиетті ?лім болып саналды. О?ан, А?тамберді жырауды?:
«Бар арманым, айтайын,
Батырларша жоры?та
?лмедім о?тан, ?айтейін», —
деген тол?ауы (А?тамберді жырау, 1991, 68 б.) мен кешегі жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ауырып, т?сек тартып жат?ан Олжабайды?: «?ой бо?ындай ?ор?асын ма?ан б?йры?сыз болып, жамандардай т?секте с?лап жатып, ?а?ындыдан ?лдім-ау», — деп барма?ын ж?лып-ж?лып шайнап таста?аны (Абылай хан, 1993, 342 б.) мысал бола алады.
?скери к?сіп — батырлар ?шін ата к?сіп саналып, к?п жа?дайда ?кеден бала?а м?ра бол?ан. Батырлар ?улетінде ту?ан бала жастайынан ?скери к?сіппен айналысып, ел ?шін со?ыс?а ?атысу?а міндетті.
?скери ?улеттен бол?анды?тан батырлар ал?аш?ы ерлік жолын к?біне со?ыста ?лген ?кесіні? кегін алудан бастайды. ?йткені, ?ке кегін ?умау батырлар ?шін ?ліммен бірдей. Б?л жерде айта кететін бір ж?йіт: бір-біріні? намысын ?адірлей білген батырлар: «…Мен ?лсем арманым жо?, артымда ?ш ?л, бір ?ызым бар. Сен ?лсе?, арты?да ?ал?ан д?не?е? жо?, т?я?сыз ?аласы?, елге бар да ?йел ал, бала к?р,…артында кек алатын т?я? ?алсын», — деген ?зіндіден (Жал?ыз жігіт ?рпа?тары, 1989, 183 б.) к?ріп отыр?анымыздай, ай?аста?ы ?арсыласыны? артында кегін ?уар м?рагері болуын ?атты ескеріп отыр?ан.
Ата кегін, халы? кегін алу — батырларды? басты міндеті. Сонды?тан ?мір бойы елді? кегін кектеп, аттан т?спеген батырларды? есімі халы?ты? есінде м??гі са?талып, ?мірлері жыр?а ?зек болып, есімдері ел ?ранына айналатын.
?скери к?сіпті? басты ма?саты елді сырт?ы жаудан ?ор?ау ж?не ішкі т?ртіпті са?тау бол?анды?тан ертеде ел, мемлекет билігі ?скерилерді? ?олында болды. ?йткені: хандар, ?міршілер, ел билеушілер батырлар ?улетінен шы?атын немесе осы ?о?амды? жікті? ?кілдері. М?селен, Аблай хан мен Кенесары батырлар ?улетінен шы??ан бір кездегі батырлар.
Батырлар — елші. Батырлар — ханды? билікпен ты?ыз байланысты, я?ни хан жанында?ы ?скери ке?ес м?шелері, т?рлі лауазым иелері бол?анды?тан елді? ішкі ж?не сырт?ы саясатына араласып, мемлекетаралы? ?атынастар?а ?атынасып, ?рт?рлі ?ызметтерді ат?аратын. Батырлар ат?аратын сондай ?ызметтерді? бірі — елшілік ?ызметі. Себебі, елшіні? негізгі міндеті:
«Сен темір-де мен к?мір,
Еріткелі келгенмін.
Екі елікті? баласын,
Теліткелі келгенмін.
Егесетін ел шы?са,
Иілткелі келгенмін», —
Деп ?аз дауысты ?азыбек биді? жо??ар ханына айт?ан осы с?зінен к?ріп отыр?анымыздай, екі елді? арасында?ы со?ысты то?татып, сауда-сатты?, тату к?ршілік ?арым-?атынас орнату. Егер-де осы атал?ан іс-?рекеттер шешіле ?оймайтын жа?дайда:
«Табысу?а келмесе?,
Т?рысатын жері?ді айт,
Сен ?абан да мен арыстан
Алыс?алы келгенмін», —
демекші со?ысатын жерін белгілеп ?айтатын (Т?ре??лов, 1993, 100 б.).
Елшілер ?з дегеніне кез келген ?діспен жетіп отыр?ан. Бірде олар ?арсыласын ?здеріні? к?ші туралы ?тірік, а?паратпен ?ор?ытса (Козин, 1947, 147 б.), енді бірінде о?ыс ?имылдап, ай?айлап, ?здерін ?атыгез ретінде жауларыны? беделін т?сіруге тырыс?ан (Липец, 1984, 60 б.).
Батыр — жырау. Жыраулар ?нері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. ?йткені, жыраулар — батырлар жігіні? ?кілдері, я?ни оларды? б?рі батырлар ?улетінен шы??ан ж?не кезінде батыр бол?ан адамдар. О?ан ?олбасы бол?ан ?азту?ан жырауды, Есімханны? ?скербасысы Жиенбет жырауды, Темір биді? батыры Шалкиізді, жоры??а ?атыс?ан батыр — Доспанбетті мысал?а келтіруге болады (Ай заман-ай, заман-ай, 1 т., 1991, 27, 51, 35, 30 бб.).
Батыр-жыраулар жыр айту ар?ылы ай?ас алдында жауынгерлерді? рухын к?теріп, ерлікпен аты шы??ан батыр, ?олбасылар?а мада? жыр шы?арып, да??ын к?теретін (Т?рсынов, 1976, 158 б.), я?ни батырлы? рухты? жыршысы, батырлы? идеологияны д?ріптеуші.
Батыр — а?шы. А?шылы? батырларды? негізгі к?сібі емес. Біра? та кейбір жа?дайларда олар, а?шылы?пен айналыс?ан. Атап айтса? ол жа?дайлар:
— ж?ттан малдарды ?ырыл?ан отбасы мен ауылдастарын асырау ?шін;
— мал шаруашылы?ына зиян келтірген жырт?ыш, а?дарды ??рту ?шін;
— тынышты?, бейбіт жылдары ?скери дайынды?ын жо?алтпау ж?не оны одан ?рі жетілдіру ?шін.
Зейнолла САМАШЕВ пен Ж?маш ЖЕТІБАЕВТЫ? «?аза? петроглифтері (к?не тамыры мен саба?тасты?ы)» кітабынан алынды. Алматы, 2005 ж. 9-12 беттер.
Адамны? жеке басыны? ал?аш?ы ?алыптасуы отбасынан басталады. Оны? ер жетіп ?суі, бойында?ы ал?аш?ы адамгершілік белгілері отбасында ?алыптасады, сонды?тан да ту?ан ?йді? жылуы – оны? к?кірегінде к?п жылдар бойы са?талып, м??гі есінде ж?реді. А?ын с?зімен айт?анда:«Отбасы – таби?ат сыйла?ан кереметтерді? бірі», – десек арты? емес. Жеке адамны? бойында?ы ар-?яты, а?ыл -ойы, адамгершілігі, бас?а адамдармен ?арым-?атынаста, м?дениеттілікті т?рбиелеуде отбасы ал?аш?ы ?адам. Сонды?тан, отбасы ?те ?ажетті, бас?адай ешн?рсемен ?згертуге (ауыстыру?а) болмайтын баспалда?.
Отбасы – сыйласты?, жарасты? орна?ан орта. Отбасы – бала т?рбиесіні? е? ал?аш?ы ?жымы. Отбасыны? басты ?азы?ы, алтын тіреу ді?гегі – бала.
Баланы? т?рбиелі болып ?суіне берекелі отбасыны? ?сері мол. Отбасыны? ?рбір м?шесі, ?зара с?йлесіп, не болмаса ата- ананы?, баланы? міндетін ат?ару ?ана емес, береке-бірлік, с?йіспеншілікпен араласса, боса?асы берік, ша?ыра?ы биік отбасына айналары с?зсіз. Ата мен ана – бала т?рбиесіні? ?ам?оршысы, батылды??а, батырлы??а, ерлікке, табандылы??а, отанды с?юге т?рбиелей отырып ?лкен ?міт к?теді.Сол сия?ты отанын ?ор?а?ан батыр бабамыз Б?генбай батырды барлы? ?аза? баласы біледі.
Б?генбай А?ша?лы, ?анжы?алы Б?генбай (1680-1775 кейбір деректерде 1776-1778) – ?аза? хал?ыны? жо??ар шап?ыншылы?ына ?арсы азатты? к?ресі тарихында ерекше р?л ат?ар?ан батыр, ?олбасшы. ?аратау б?ктеріндегі Б?ген ?зені бойында ту?ан. 18 ?асырда?ы ?аза? батырларыны? жасы ?лкен а?са?алы бол?анды?тан оны халы? а?ыздарында арда?тап «?анжы?алы ?арт Б?генбай» деп атап кеткен. ?арабалта т?бінде ?ыр?ыздармен бол?ан шай?аста Б?генбай батыр 77 жаста бол?ан деседі. Ар?ынны? ?анжы?алы руынан, батырлар ?улетінен шы??ан. Атасы?лдеуін батыр Есім хан ?скеріні? ?олбашысы, ?кесі А?ша батыр Т?уке ханны? 80 мы? ?олын бас?ар?ан сардар бол?ан.
Б?генбай 1708 жылы (кейбір деректерде 1709 жылы ) ?з Т?укені? б?йры?ымен 30 мы? жаса?ты бастап, ?аза? еліні? берекесін ала баста?ан казак-орыстарды т?ре ?уып, Еділден ?рі асырып таста?аны туралы деректер са?тал?ан. Осы ?рыста Б?генбай ал?аш рет ерлігімен к?зге т?скен . Батыр жо??арлар?а ?арсы 100-ден астам шай?ас?а ?атыс?ан. «?аза?ты? ?амал-?ор?аны» (Б?хар жырау) ба?ад?р Б?генбай ?аза? хал?ыны? Абылай хан баста?ан ?за? жылдар?ы ?лт бірлігі к?ресіні? ?йыт?ысы бол?ан.
1710 жылы ?ара??мда ?ткен ?ш ж?з ?аза?тарыны? ??рылтайында б?кіл?аза?ты? жаса? ??рылып, жо??ар шап?ыншылы?ына тойтарыс беру жоспары тал?ыланды. Б?л жиында к?шіп кетіп жан са?тауды ?сын?андар да бол?ан, біра? сол кезде ерлігімен ?йгілі бол?ан рубасы Б?генбай б?ндай ?рекеттерді? б?рін тый?ан . Осы ??рылтайда Б?генбай батыр ?ш ж?зді? бас сардары болып сайлан?ан. 1726 жылы Б?генбай баста?ан ?аза? ?олы Б?ланты ?зеніні? бойында ?алма?тар?а ?арсы к?йрете со??ы берген. 1727 жылы к?ктемде ?ожаберген баста?ан ?аза?-татар жаса?ымен тізе ?осып, Б?генбай баста?ан ?аза?-но?ай- ?ара?алпа?ты? біріккен ?скері Нияз, Аюлы тауларыны? етегінде жо??арлармен бол?ан шай?аста же?іске жеткен. «А?ыра?ай шай?асында» Орта ж?з ?олын бас?ар?ан Б?генбай батыр ?аракерей ?абанбай, Ша?ша? Ж?нібек, керей Ж?нібек батырлармен тізе ?оса отырып, ?аза? еліні? т?тасты?ын са?тап ?алуда ерекше ерлік к?рсеткен.
Б?генбай Жайы?, Ойыл, Жем ?зендері бойы мен Ерейментау, ?ар?аралы, Аяг?з, Т?ркістан, Шу бойы, Жетісу ??ірі, ?ыр?ыз жерлеріндегі шай?астарда ?ол баста?ан. 1756-1758 жылдары бірінші рет Шы?ыс Т?ркістан?а келген ?ытай ?скерімен бол?ан ?йгілі Тал?ы со?ысында ?ытай ?скеріне ?атты со??ы беріп, оларды ?рімшіден асыра ?у?ан. Батыр жоры?тарын , ?о?амды? істерін 1696-1697 жылдарда?ы жо??ар ?алма?тарымен шай?астары, 1710 жыл?ы ?ара??мда б?кіл ?аза? елі жаса?ыны? ?олбасы болуы, 1723-1729 жылдарда?ы ?аза? еліні? жо??арлардан жаппай же?ілісі мен онан кейінгі хал?ымызды? сырт?ы жау?а берген тойтарыстарын ?йымдастыруы, 1731-1735 жылдарда?ы орта ж?з бен Ресей ?арым-?атынасын ы??айластыру шараларын ж?зеге асыруы, 1750-1760 жылдарда?ы Алтай-Тарба?атай, Жетісу жоры?тарын ?йымдастыруы деп 5 кезе?ге б?ліп ?арастыру?а болады. XVIII ?асырды? отызыншы-?ыр?ыншы жылдары Б?генбай батыр, к?рші елдермен келісс?здер ж?ргізу м?селесіне етене аралас?ан. 1761 жылы Абылай ханны? ?лы ?діл ж?ргізген ?ытай империясы мен ?аза? ханды?ы арасында?ы келісімге ?атыс?ан.
Б?генбай жасы ?л?ай?ан ша?ында ауырып ?айтыс бол?ан. М?йітін Т?ркістанда?ы ?ожа Ахмет Яссауи мешітіне жерлеу ?шін батырды? денесін таза арулап, был?ары?а орап, ?ыс бойы с?реге ?ойып са?та?ан. 1776 жылы к?ктемде баласы Т?раналы мен ?анжы?алы Айтбай Аткелтір?лы баста?ан елді? игі жа?сылары батырды? с?йегін нар?а те?деп, Т?ркістан?а жеткізіп, ?ожа Ахмет Яссауи мешітіне жерлеген. Б?генбай батырды? денесі с?реге ?ойыл?ан жер б?гінге дейін Ереймен ??ірінде «Б?генбай с?ресі » деп аталады. Б?генбай батырды? ерлігін ?ожаберген жырау «Елім-ай» атты тарихи дастанында жырлап, «Ер Б?генбай» аталатын ?исса шы?ар?ан. Б??ар, ?мбетей, керей Жанкісі, Сегіз сері Б?генбай батыр?а дастандар арна?ан. Батырды? баласы Т?раналы, немересі Бапан би, оны? баласы С?бден (Са???ла? би) де ?з заманында ата?ты адамдар бол?ан. 1991 жылы Астана-Павлодар, Ерейментау-Павлодар то?ыс?ан жол торабында Б?генбай батыр?а арнап ескерткіш орнатылды. 2007 жылы Астана ?аласында Б?генбай батыр мен Сарыар?а да??ылдарыны? ?иылысына ескерткіш ашылды.
Мені? т?жырымым бойынша барлы? ?аза? батырлары т?уелсіздік жолында к?п ерліктер к?рсеткен.Б?генбай батыр ел рухы мен батыр рухыны? биіктігін барлы? ??ндылы?тан жо?ары ?ояды. Елді? м?ддесі Б?генбай ?шін ?ымбат, хал?ыны? та?дыры жау табанына басылмауы жолында жан аямай к?рескен Б?генбай батыр ерлікті?,отаншылды?ты? ?лгісі.
?аза? осындай батырларды? ар?асында та?дыры мен келешегін ?ор?ап кал?ан . Отан ?з батырларымен бай. Отанны? ?ор?аушыларсыз, мемлекет жо?. Батылды?, Отан с?йгіштік, досты? – на?ыз батырды? сапалары. Батырлар болып д?ниеге келмейді, олар болып ?алыптасады. Балалы? ша?тан кішкентай бала?а отаншылды??а, ??рметке т?рбиелеу керек. Атамекен ?шін ата-аналар?а на?ыз жігітті т?рбиелеу керек ?ой! Халы?та дана ма?ал-м?телдер бар: “Ер жігіт ел ?шін туады, ел ?шін ?леді”, “Ер барда – ел ?ор болмас” ж?не та?ы бас?алар.
Мені? пікірімше, е? басты, е? негізгі батырды? сапасы – б?л
отаншылды?. Отаншылды? – б?л ту?ан жерге, ?з хал?ы?а, ?лт?а деген
с?йіспеншілік. Біра? олар бізді бірт?тас халы?пен болуды о?ытты, ж?не еште?е, ешкімді жас?ану жо?. Бізді? уа?ытымызды? батырлары – д?рігерлер, м??алімдер, ??т?арушылар. Д?рігерлер ж?не ??т?арушылар к?нбе-к?н к?п ?мірлерді са?тап ?алады. М??алімдер балаларды о?ытады, т?рбиелейді. Міне, бізді? батырларымыз! Бізді? ?желеріміз, аталарымыз – ?а?армандар! Біз олар?а ашы? аспанмен міндеттіміз. Олар со?ысты, е?бектенді, олар тастамады! Бізді? ?рпа??а б?л адамдарды? ??сауы керек… Ж?не, ?рине, ?р адамны? е? басты, е? с?йікті батыры – б?л ана. Ол ?мірді сыйлады.
Е? бастысы – ?зі ?шін ?мір с?ру емес, ол ту?ан жер ?шін ?мір с?ру.
Ауыз ?дебиетіні? ба?ы заманнан ескірмей ?рпа?тан–?рпа??а ауысып отыр?ан к?рделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Б?л жырларды жыршы–жыраулар ?асырлар бойы ?обыз?а немесе домбыры?а ?осып, белгілі бір ?нмен айтып, ауыздан-ауыз?а таратып келген. ?аза? батырлар жырында?ы басты ?а?арман елін с?йген батыр, ал оны? басты ма?сат-м?раты — хал?ын, Отанын бас?ыншы жаудан ?ор?ау. Батырлар жырыны? к?пшілігінде халы?ты? т?бегейлі м??-м?десі к?кселеді. Батырды? халы??а ?ам?оршы болу арманы, сол жолда?ы іс-?рекеті жырлануы ар?ылы оны? ?з-?й ішіне, ?з руына деген с?йіспеншілігі, де ай?ындалады. Батырлар жырларынан ерте заманда?ы баласы жо? ?артты?, бастаушысы жо? елді? бас?адан ж?бір-жапа к?ретіні де танылады. Бас?ыншылардан ?ор?айтын батыр жайлы жырлар ел ?иялында осындай зары?у, торы?у т?сында туады. М?ндай батырды халы? ?артай?ан ата-ананы? аманды?ы ?шін ?ажет деп біліп, оны? к?ршілес рулармен де к?ш біріктіруін к?здейді. “Алпамыс батыр”, “?обыланды батыр”, “Ер Тар?ын”, “?амбар батыр” сы?ылды ?аза? батырлар жырларында ?алма?, мо??ол бас?ыншыларыны? шабуылы баяндалып, ?аза? батырларыны? сол к?рестегі ерлігі жырланады. Оларды? отаншылды?ы мен адалды?ы, у?деге беріктігі з?лымды? пен ?иянат?а ?арсы ?ойылады. ?рине батырлар жырында?ы о?и?аларды? тарихпен жанасымы ?зінше болады. Бір жыр бірнеше ?асырды аралап, ж?здеген жыршы-жырауларды? аузынан ?тетіндіктен, онда ?р ?асырда?ы тарихи фактілер араласа ж?реді. С?йтіп, батырлар жырында “?р д?уірден ??рал?ан кезе?нен” алын?ан батырды? жиынты? бейнесі т?л?анады. Батырлар жырыны? бай идеялы? мазм?нына сай сюжеті мен композициясы да ?згеше келеді. Бір о?и?адан екіншісі туып, кейіпкерлерді? іс-?рекеті, ?имылы ж?йелі дамып отырады. Батырлар жырыны? ?ле?дік ??рылысы к?біне жеті, кейде сегіз ж?не он буынды болып келеді. Жыр тарма?тарында?ы ?ле? ?лшеміне ?арай араласып, ауысып та келе береді.
Отан ?з батырларымен бай. Отанны? ?ор?аушыларынсыз, мемлекет жо?. Батылды?, Отан с?йгіштік, досты? – на?ыз батырды? ?асиеттері. Батырлар болып д?ниеге келмейді, батыр болып ?алыптасады. Кішкентай бала?а балалы? ша?тан отаншылды??а, ??рметке т?рбиелеу керек. Атамекен ?шін ата-аналар?а на?ыз жігітті т?рбиелеу керек! Халы?та дана ма?ал-м?телдер бар: “Ер жігіт ел ?шін туады, ел ?шін ?леді“, “Ер барда – ел ?ор болмас” ж?не та?ы бас?алар. Мені? пікірімше, е? басты, е? негізгі батырды? ?асиеті – б?л отаншылды?. Отаншылды? – б?л ту?ан жерге, ?з хал?ына, ?лт?а деген с?йіспеншілік.
Мен бір билеуші туралы а?ызды естідім. Б?л а?ызда, кейіпкерге ауыр та?дауын жасау керек еді. Оны? Отанына жау бас салады. Д?шпан ?атігез болды ж?не оны? ?кесін т?т?ын?а алады. Д?шпан талапты ?сынды: немесе ол жау?а билікті береді, немесе ол ?кесінен айырылады. Кейіпкер ?за? ойлады… Егер ол билікті берсе, жау оны? хал?ын ??лдар?а айналдыратынын, ол білді,. Ол ?з хал?ын са?тап ?алуды шешті.
И?, б?л – а?ыз. Біра? ол бізді бірт?тас халы? болуды ?йретеді, ж?не еште?е, ешкімді жас?анып ?ажеті жо?. Бізді? уа?ытымызды? батырлары – д?рігерлер, м??алімдер, ??т?арушылар. Д?рігерлер ж?не ??т?арушылар к?нбе-к?н к?п ?мірлерді са?тап ?алады. М??алімдер балаларды о?ытады, т?рбиелейді. Міне, бізді? батырларымыз! Бізді? ?желеріміз, аталарымыз – ?а?армандар! Біз олар?а ашы? аспан мен зор денсаулы? тілейміз. Олар со?ысты, е?бектенді! Бізді? ?рпа? осы адамдар?а ??сауы керек… Ж?не, ?рине, ?р адамны? е? басты, е? с?йікті батыры – б?л анасы. Ол ?мірді сыйлады.
Е? бастысы – ?зі ?шін ?мір с?ру емес, Ту?ан Жер ?шін ?мір с?ру.
№ 26 гуманитарлы – лингвистикалы? мектеп – гимназиясы
РЕФЕРАТ
?аза? ?дебиеті бойынша
Та?ырыбы; “Батырлар жыры”
Орында?ан; 9 “А”
сыныбыны?
о?ушысы
Жаппарова Айн?ра
Шымкент ?аласы, 2005
БАТЫРЛАР ЖЫРЫ
Ауыз ?дебиеті шы?армаларыны? халы??а к?п тара?андарыны? бірі — батырлар
жыры. Ол — ескі заманнан келе жат?ан м?ра. Б?л жырларды ?уелде белгілі
а?ындар шы?арса да, ол кезде жазу болма?анды?тан, ол авторларды? аты-ж?ні
?мытылып, халы?ты? игілігі боп кеткен. Батырлар жырын айтушылар да, бізге
жеткізушілер де — жыршылар.
Батырлар жырыны? к?пшілігі бірден ?лкен жыр?а айналма?ан. Жыр — ?р
батырды? ?р кездегі т?тенше ?айрат, ас?ан ерліктерін, ел ?шін еткен зор
е?бектерін д?ріптеп жырла?ан жеке ?лендерді? ?осывдысы. ?обылавды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тар?ын жырларын алса?, ?уелде оларды? ?р кездегі
ерліктерін ма?тан еткен ?лендер кейін біріктіріліп, ?за? жыр?а
айналдырыл?ан. Б?л жырды? ??рылыстарынан да бай?алады. Мысалы, Алпамыс
батыр жырында екі т?рлі о?и?аны? сарыны ж?не ?р?айсысыны? ?зінше даму
жолы, ?нше шешуі бар: бірінші — Алпамысты? Г?лбаршынды алу?а Дттануы,
екінші — аулын шауып кеткен ?алма? ханы Тайшаны? гліне баруы. Б?л ?уелде
Алпамыс туралы екі т?рлі ?за? ?ле? болып, кейін екеуі ?осылып, ?лкен бір
жыр?а айнал?анды?ын д?лелдейді. ?обыланды батыр, та?ы бас?а жырлар
ж?нінде де осыны айту?а іолады.
?ай елді? батырлар туралы жырын алса? та, оларды? негізінде тарихи
о?и?а жатады. Біра? жырда о?и?а бол?ан к?йінде суреттелмейді, тек желісі
?ана алынады. Жырды ту?ызушы а?ын ол оки?аны ?з ??ымына ж?не тапты?
к?з?арасына ?арай бейімдеп жырлайды.
Батырлар жыры к?бінесе Отанын сырт?ы жаулардан ?ор?ау, ?з елін
бас?алар?а т?уелді етпеу тілегін ?амтиды, сол идеяны берік ?стайды.
?аза?ты? батырлар жырыны? ?айсысын алса? та, ?ьшша?, но?айлы ?аза?тары
?ызылбастар?а, ?алма?тар?а ?арсы к?реседі. Б?л жырларды? к?пшілігінде,
но?айлынын, (?аза?тардын) жерін ?алма?ты? жаулап алма?шы болуына
байланысты, ел намысын ?ор?ау?а байланысты ?лкен о?и?алар суреттеліп
отырады.
Мысалы, ?обыландыны? бар ?мірі шамада тек ?алы? ?ыпша? ?амы ?шін ?анды
шай?аста ?теді. Поэмада оны? сол ел ж?рты ?шін жаса?ан ерліктері
д?ріптеледі. ?обылавдыны да, Алпамысты да, Тар?ынды да, ?амбарды да елі сол
?шін арда?та?ан. Мысалы, ?алма?тар?а ?арсы аттан?ан ?амбарды? ерлігін жыршы
былай ?рнектеген:
?араман мен ?амбарбек,
?арсыласып ?ьшыш шабысты.
А? найзалар ай?асып,
Нар бурадай алысты,
Шаныш?анына шыдамай,
Астында?ы ??лбадам
Ш?ге жата ?алысты,
?алма?тын ханы ?араман,
Сол жа?ынан ??лады…
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады…-
деп ?амбардын, ерлігін жырлайды. Ол сол ?шін ?амбар батыр атанады.
М?нан, ?рине, батырлар жыры кіле? ерлікті, ал лиро-эпосты? жырлар адамны?
тек к?йініш-с?йінішін жырлаудан т?рады екен деген ??ъш тумаса керек.
Батырлар жырларында батырды? еліне, жеріне, ата-анасына, ту?ан-туысына,
жарына деген балалы?, бауырлы?, с?йіспеншілік сезімдері, оларды? батыр?а
деген с?йіспеншіліктері лирикалы? тол?аныстар?а толы.
Батыр да — адам. Ол да ?уанады, ол да барша адамдай к?йінеді. Жыршы оны
сол асыл адамгершілік ?асиеттерімен де бейнелейді. Біра? жырды? б?л негізгі
?зегі емес. Оны? басты, негізгі нысанасы ел намысын ?ор?ау, ерлік,
батырлы?. Оларды? батырлар жырьі атануы да сонан.
??рылысы жа?ынан батырлар жырыньщ ?зіне т?н ерекшеліктері бар. Алдымен,
батыр ескі ??ым, наным бойынша, ??дайдан тілен ал?ан біреуді? жал?ыз
баласы болады. М?ны? ?зі ?ыры? шілтен ?ыдыр т?різді ?улиелермен
байланысты болып келеді. Т?рт-бес, жасында-а? ас?ан к?штін иесі екені
танылып, ?зіне серік ?йелі мер аты табылып, жасынан-а? ел ?амын, ж?рт
пайдасын ойлайды, — батырлар жырыны? ?зіне т?н ерекшеліктеріні? бірі.
Кейбір бйг тырлар?а атса, о? ?тпейді, шапса, ?ылыш кеспейді, от?а салса
к?ймейді, су?а салса, батпайды.
Б?лайша ?сірелеу (гипербола) ар?ылы суреттеу, ертегілік са;
(сказочность) тек ?аза? хал?ыньщ ?ана емес, баска елді? баты жырларында да
жиі кездесіп отырады.
Эпосты? жырларда Отанына, еліне, хал?ына деген сарын басым. Сонымен
?атар батырлар жырларында елді? ??рпына, салт-санасьша, т?рмыс-тіршілігіне
байланысты жайттара бар.
ЖЫРДЫ? ТА?ЫРЫБЫ
Алпамыс батыр жыры халы?тьщ бірлігін, т?тас-та?ыріыбы тыган,
ынтыма?ын армандаудан ту?ан. Жырда тек бірлік, ынтыма?ы бар ел ?ана жау?а
?арсы т?ра алады деген ?лкен т?йін айтылады. Ал елді?, руды? соя бірліх,
т?тасты?ын са?тап, жауына айбар, еліне ?ам?ор болар — оны? батыры Алпамыс
батыр жырында Байсарыны? а?айыв?а ?кпелеп ?оныс аударуы, ?алма?ты? ?ол
астына кетуі руды? бірлігш б?зады. ?алма? билеушілері ?о?ыраттарды келімсек
деп кемітіп, зорлы?-зомбылы? жасайды. ?алма? ханы Г?лбаршын сынды аруды
к?штеп ?зіне жар етіп алуды ойлайды. Сол хабарды естігенде Алтыншашты?
еріне:
К?шпе деп зар жыладым мен елімде,
М?нда келіп ?анша д?ние арттырды??..—
дегенде де б?л п?леге душар болуды? т?п-тамыры ?з елінен ?оныс аудару?а
деген ?ксік, ?кініш, зар жатыр. Байсарыны? жаумен бел-десер д?рмені, ар?а
с?йер елі, ?арсы т?рар батыры жо?.
Сонды?тан:
Байсарынын кетті м?деті,
?олынан тайды д?улеті,—
дейді жырда.
Байсары со?ынан ерген ?о?ырат руын ?алма? ?ыспа?ынан Алпамыс ??т?арады.
Жырды? идеясы — батырлы?ты, елін с?юді д?ріптеу.
ТУАДЫ ЕРЛЕР ЕЛ ?ШІН
Халы? ?зіні? арманын Алпамыс образы ар?ылы берген.
Ол оораз — халы?ты? алып ?уатыны?, ?ажымас ?айратыны?, сар?ылмас к?ппні?
к?рінісі.
Алпамыс тек ?з басыны? ?амын ?ана ойламайды, елді? аманды?ьш,
б?тіндігін, соны? намысын ?ор?айды. Жырда сол ?зекі ой былай
берілген:
А? с?ккар ?шар жем ?шін,
Туады ерлер ел ?шін…
То?тай алмай барамын,
А?айын-ту?ан ел ?шін…
Алпамыс алыс сапар?а тек ?з намысы ?шін емес, ?алы? ?о?ырат елі ?шін
аттанады. Міне, батыр осы жолда жаумен жа?аласады, алай ?иын-?ыстау
кезендерді басынан кешіреді.
Халы? осындай ?лкен ай?ас?а белін бекем байлар батырыньщ дуниеге келуін
де ерекше етіп к?рсетеді. Ол жасынан зор к?ш, ?жет, ?айрат иесі болып
сипатталады. Т?л?асыны? ?зі де батыр?а лайы?: б?ркіт ?аба?ты, сол сиякты
оны? бір кірпігі алтыннан, бір кірпігі к?містен,— деп, елден ерек с?лу
кейіпте бейнеленеді. Алпамысты? батырлы?ы жасынан-а? к?зге т?седі, ойнап
ж?ріп балалар?а ?олы тисе, ?ліп ?ала береді. Ал т?ртіп ?ал?анда, ?рмек
??р?ан кемпірді? баласы тіл тартпай кетеді. Алпамыс — ата-ананы?
зары?ып, тары?ып, к?лынан з?бір к?ріп, ?артай?анда к?рген жал?ыз баласы.
Оны да ?улие, ?нбиеден с?рап алады. Осы сия?ты болаша? батырды? д?ниеге
келуіне байланысты тольга жат?ан хикаялар кездеседі.
Ал ??лтай Алпамыс?а: Сені? кайратгы, ер жігіт екені?ді білейін,
?зіне арна?ан атты ?стап ал, егер енші?ді танып ?стаса?, ?олыммен
ерттеп берейін,— дейді.
Бірінші, ?зіне серік атгы тану, екінші, оны ??ры?сыз то?тату, екеуі де
?лкен сын. Алпамыс сол сынны? екеуінен де ?теді. Ол кеп жылкынын ішінен
жалы ??ла?ынан ас?ан, т?рт т?я?ын тік бас?ан, ??йры?ы бір ?олты?
сексеуілді? шырпысьпздай ш?барды та?дайды. Алпамыс ат?ы? ??йры?ына
жолбарыстай ?ол салды… жануар Байиг?бар нар сия?ты тізесін б?кті, ?ш
м?ртебе зор салды. Алпамыс жібермеді. Алпамыс зорлы?ын білдірді.
Алпамыстын батырлы?ыны? бірінші ай?ындалатын жері — ?аражанмен
кездесуі. Кдражан — ?алма?ты? ?амал б?з?ан баты-рыныц бірі. ?з елінде
ханмен ?атар т?скен, талай жауды м??ат?ан, беделді батыр. ?аражав атты?
д?бірін естіп: Тайшанын ?скері де, менін ?скерім де ?айтывдар. Жакын жерге
жау келіп ?алды, ?ыры? мын ?ол, не ?ыры? мы? … жал?асы
1. Кіріспе. Жырды? та?ырыбы.
2. Негізгі б?лім.
а. ?амбар бейнесі.
б. Назым бейнесі.
с. ?зге де кеіпкерлер.
3. ?орытында. Жырды? к?ркемдік ерекшелігі.
«?амбарбатыр» жыры ?зге эпикалы? туындылар т?різді батыр т?л?асын, оны? ел ?шін еткен е?бегі мен ерлігін д?уір рухына сай к?ркемдеп жеткізуді ма?сат еткені аны?. Жырды? 12 варианты бар. Осы?ан орай кейбір н?с?аларда біршама ауыт?ушылы?тар кездеседі. Алайда барлы?ына орта? н?рсе – ?з бойына к?не сюжеттерді са?тай отырып, ел ?ауіпсіздігі ма?ызды бол?ан тарихи кезе?ді жырлау бол?аны а?и?ат. «?амбарбатыр» жырыбатырды? есейіп, ел ?ам?оры бол?ан т?сынан басталады. К?містен та?ып ?ар?ысын, со?ына ертіп тазысын, а?шылы?пен айналысып ж?рген ?амбарды? белсенді ?имыл-?рекеті кереметтей тартымды. К?ш-?уаты кемеліне келген на?ыз жігіттік ша?ынан бастал?ан о?и?а сол рухта ая?талады. ?з ауылы, ?зімбай ауылы ж?не жау елі (?алма?) – жырда?ы ке?істік осылар. Батырды? ерекше болмысы екі жа?дайда к?рінеді. Біріншісі, к?не эпос салтына т?н жолбарыспен алыс?анда?ы ерлігі болса, екіншісі – ел шетіне жау келгенде ?ор?ан бола білген ?а?арманды? іс-?рекеті. Сондай-а? ?леуметтік жігі ай?ындала баста?ан екі т?рлі ?мір сипатталады. ?амбармен ал?аш?ы ерлігіне дейін т?тас бір руды? ?амын к?йттеп, аш-ары?ын тойдырып, жетпегенін жеткізу жолында ж?рген ?арапайым а?шы-мерген бейнесінде танысамыз.
Т?ске дейін ілгені,
Т?бедей болып ?алады.
К?теріп тастай береді,
Жарлыны? шы?ып к??ілінен,
?ызы??а мейірі ?анады, – деген жолдар оны? а?шылы? ?асиет пен осы к?сіпке ерекше м?н беретіндігіні? д?лелі болса керек. Тіптен а?-??с атаулы мергенні? атыны? сыбдырын естігеннен-а? ?ашып жасырынады екен. Жыр болмысын ерекшелендіретін елеулі о?и?а – ?амбарды? жолбарыспен жал?ыз ай?асып же?уі. ?амбар да ?айтпай ?мтылып,
Бар ?айратын ша?ырды.
??йры?ынан к?теріп,
Айналдырып басынан,
Ла?тырып кеп жіберді,
?ыры? ?адам жерден асырып,
Мы?тылы?ын ел к?рді.
Жырды? айтарлы?тай та?ы бір ерекшелігі – Назымны? к?йеу та?дап жар сал?ан сына?ына ?амбар ?атыспайды. Б?л жа?дайды жыршы ?рт?рлі себептермен т?сіндіреді. «Бір жаман келіп малы к?п, Алып кетсе айырып, ?ай?ыменен басылар, Ат басындай ж?регім», – деп с?лудан тартынуына кедейлігін сылтау етеді. Осы?ан ?оса «Кедей демесе?, одан арты? адам жо?» дейтін хабаршыны? с?зі бар. Демек, сол жерде ?амбарды? бар кемшілігі – кедейлігі екені ай?ын айтылады. ?ызды? ??р?ан ?рмегіне де м?н бермей, кідірмей ?те шы?ады. ?амбар бейнесінде жеке отбасын ??рудан г?рі руыны?, тобыны? ?амын жеу басым. Назым тарапынан ?зіне деген к??ілді сезгенімен о?ан ??лай кетпейді. ?айта бойын аула? ?стауды? т?рлі жолдарын табады. Батырды? ойы былайша беріледі:
Осы?ан к??ілім б?лініп,
?мытып кетсем ж?ртымды,
??дайды? мені ?р?аны.
Назыммен с?йлесіп т?р?анын к?ріп ?алып, дау-жанжал шы?ар?ан ?ызды? алты а?асыны? ?айбат с?здерінен ?амбарды кемсіту бай?алады.
Назым?а ?алма?ты? ханы с?з сал?анымен, ж?регін жаулай алмайды. ?алы? н?керіне сенген жат ж?ртты? билеушісі ?ызды зорлы?пен алма?шы бол?ан ?рекеттеріне байланысты ел ішінде т?рлі жа?дайлар орын алады.
Но?айлы билері ?амбар?а тарту-тарал?ыларымен келіп, сырт жауды? басымдылы?ынан ?ор?ау ж?нінде ?сыныс айтады. Сол кезде ?амбар то?ыз к?ннен кейін бару?а у?де етеді. ?йткені ?зіне ?ара?ан то?сан ?йлі тобырыны? ?амын жасап, я?ни а?-??с атып, азы?-т?лікпен ?амтамасыз етіп кетуді ойлайды. ?амбар ?зімбайды? с?леміне «?уелі, Алла, екінші ж?рт ?шін белді буайын. ?зімбайды? а?ыма? алты ?лына ?кпелеп, Жаманны? ісін ?ылмайын» деуі батырды? таби?атыны? зеректігін ай?а?тайды. ?амбар мен Назымны? алты а?асыны? арасында бол?ан реніштер елді? т?уелсіздігі ??ымыны? жанында жай кикілжі? есепті болып ?алыс ?алады.
?алма? ханыны? Назым ?ызды тартып аламын деп келген т?сынан бастап о?и?а к?рделіленеді.
?зімбайды ж?детіп,
Сансыз ?олды т?нетіп,
Жерімні? ш?йін ?ашырып,
Берекесін кетіріп,
К?йеумін деп Назым?а,
Шынта?тайсы? мамы?ты,
Ая?ы?ды к?сілтіп, – деп батыр жауына ?арсы батыл ?мтылады. Шекесіне ??рама болат дулы?а ?ой?ан, ?стіне бадана к?зді берік сауыт киген ?амбар жекпе-жекке шы??ан ша?та ?араманды ?лтіреді.
?ыз Назым?а таласып,
Екі батыр со?ысты.
Б?лт шайнап, м?з б?ркіп,
?ркер мен айдай то?ысты.
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады, – деп ?айратты ер ?амбарды? к?ші суреттеледі. Ту?ан еліне деген с?йіспеншілік сезімні? ??діреті ?асиетті жеріне ат ойнат?ысы келген озбыр топ?а тос?ауыл жасайды. К?л т?гіп, ірге бекіткен, кіндік ?аны там?ан ?асиетті топыра?ты бар жан-т?німен ?ор?айды. Сондай-а? ?ыз баланы діні, ділі, тілі б?лек жат елге жіберуді 18 жасар ?амбар намыс санайды.
?ш к?н, ?ш т?н бойы шай?асып, а?ыры ?амбар же?іске жетеді. Басына ?иын-?ыстау іс келгенде ?ана батырды керексінетін, байлы? пен мансап?а мастан?ан байларды? келе?сіз ?рекетіне т?тас елді жаудан ??т?ар?ан ?амбарды? ерлігі ?арсы ?ойылады. Барлы? ізгі ?асиеттер халы? ?кілі – батырды? бойына жина?талып суреттеледі. Батырлы?ы ас?анымен ?леуметтік жа?ынан ?ызына те? к?рмегендіктен, ?зімбай ?ызын ?амбар?а бергісі келмейді. Алайда ?зі д?режелес Аршаханны? а?ыл-ке?есі ар?ылы ?ана ?зімбай батыр?а ?ызын ?осу?а м?жб?р болады. «К?містен керегесі, уы?ы алтын, О?аша сегіз ?анат тікті ?йді». Осылайша ?атарлап ?азынаны? б?рін жиып, ?зімбай ?ыры? к?н той жасайды.
Жырда батырды? серігі, я?ни ?амбарды? ?ара?ас?а аты к?ркем кестеленеді.
Мойны? алтын таба?тай,
?амыстай екі ??ла?ы?.
Т?рт ая?ы? ?азы?тай,
Т??керген кесе т?я?ы?,
С?лулы?ы? с?мбідей.
Мінеки, ?ш?ан ??стан озатын ересен ж?йріктігі, алыс жол?а ал?ынбай жететін ?айраты мен т?зімділігі, батырды? тілегін танитын, д?шпанны? пи?ылын сезетін ?асиеті, ?ысылтая? т?старда «тіл бітіп с?йлеп, ке?ес беретіндігі» – тек ?ана батыр т?лпарына т?н айшы?тал?ан белгілер екені аны?. Сондай-а? батырды? ?з басына ?атысты «аш б?рідей жала?тап, нар бурадай алысты», «жолбарыстай ширы?ып», т.б. метафоралы те?еулер ?олданылады. «Хан с?йекті ?амбар-ау, ?ара аты?да жал бар-ау» дейтін Назымны? монологыны? ?зі-а? к?п жайды білдірсе керек-ті.
Батырды? к??іл-к?й с?ттерін, ішкі буыр?ан?ан тол?аныс иірімдерін білдіретін диалог, монологтар да, ?л?айту (гипербола) мен ?сірелеу (гротеск) де мол орын алады. Жауын же?гендегі ерлігін «?ой?а кірді бір б?рі, Б?ріктіре ?ырады, Талай ?алма? с?лады», – деп к?термелей жеткізеді. Же?ілген жауды? сипатын «?ызыл ?аны а?ып жосылды», – деп суреттейді.
Д?ст?рлі ??далы? салт р?міздік ??ымдарды? т?рлері к??іл аударарлы?. Мысалы, к?йеуді «алтын с???ар?а, ?алы?ды?ты «?аз?а» балап, с???ар?а ?азды ілдіру ар?ылы ??да т?суді т?спалдайды. ?алы?ды? – «?ызыл т?лкі», к?йеу – «ж?йрік тазы» немесе ?алы?ды? – «піскен т?йнек», к?йеу – «?ткір кездік» сия?ты к?ркемдік образдар молынан кездеседі.
?орыта айт?анда, елді жаудан ?ор?ау идеясы – жырды? алтын ар?ауы. Бір ш?йке бас?а алданып, к??іл б?лмей, ?амбар бірінші кезекте ?з тобырыны? жа?дайын ойлайды. Кедейлерге к?мектесуді парыз санайды.
Д?ниеге келіп кетті не асыл зат,
Жаманнан дат, жа?сыдан ?алады хат.
Бір д??а о?ы?ыздар аруа?ына, ?амбарды? болып жатсын к??ілі шат, – деген жолдар бар жырды? со?ында.
Олай болса, елдік, ерлік рухын ас?а?тататын ?амбар бейнесі ?асырдан-?асыр?а жетіп, ?рбір ?рпа?ты? рухани азы?ына алда?ы уа?ытта да айналу?а тиіс.
«?амбар батыр» эпосы да ?аза? хал?ына к?птен м?лім, мейлінше ке? тара?ан. ?аза?станны? ?ай т?пкірінде болсын, ел с?йсіне ты?дап, с?йіп о?итын шы?армасыны? бірі.
«?амбар батыр» туралы а?ыз ел аузынан жазылып, ал?аш?ы рет 1865 ж. басылады. Б?дан кейін 1868 ж. «?исса ?амбар», 1903 ж. «То?сан ?йлі тобыр» деген аттармен ?азанда басылып, е? толы?ыра? т?рі «?амбар батыр» деген атпен 1922 ж. Ташкентте шы?ады. «?амбар батырды?» б?л вариантын баспа?а даярла?ан А.Диваев. Бізше, Диваев варианты тек толы?ы ?ана емес, е? к?ркемі, е? жа?сы варианты. Диваевты? 1922 жылы бастыр?ан «?амбар батырын» С?кен Сейфуллин (1933 ж.), С?бит М??анов (1939 ж.) жолдастар шы?ар?ан батырлар жина?ында ?згертілмей, ?айта басылды. Е? со??ы рет басылуы – 1957 ж. М?нда «То?сан ?йлі тобыр», «?амбар батыр» екі вариант ?атар берілген. Б?л баспасында «?амбарды?» басылу тарихы, версия, варианттары жайлы а?пар, м?ліметтер бол?анды?тан, ол жа?ына біз то?талмайы?.
Бізде к?ні б?гінге дейін д?рыс к??іл аударылып, аны?талмай келген бір м?селе – «?амбарбатыр» эпосын ?аза? хал?ы тарихында?ы ?ай д?уір, ?ай кезе?ге жанастыруымыз?а болады деген м?селе. Б?л айту?а о?ай болса да, д?лелдей ?ою ?иын. ?йтсе де шы?арманы? мазм?ны суреттелетін о?и?а, тартыстар?а с?йене отырып, кейбір топшылаулар жасау?а болмайды емес.
Б?гінгі ?аза? атанып отыр?ан елдерді? к?птеген рулары но?айлы, ?збек ханды?тарыны? ?арауында бол?анды?ы, но?айлы ханды?ыны? ?зі сол руларды? ??рамасы екендігі ?аза? ССР тарихында да, бас?а тарихи е?бектерде ?лде?ашан д?лелделініп, ?орытыл?ан пікір. Б?л м?селе ж?нінде «Ер Тар?ын» эпосымен байланысты толы? айтылады. Бізше, «?амбар» эпосы да сол но?айлы д?уіріндегі ?алма? пен но?айлылы?тарды? араларында?ы ?арым- ?атынастарды? негізінде ту?ан эпос. Біра? б?л но?айлы ханды?тарыны? ?зара туыстарыны? ?ырсы?ынан ?лсіреген, сонды?тан ?алма? ханды?тарыны? но?айлыларды ?зіне ба?ындырып алу?а ??дірет-к?шіміз жетеді деген сенім туа баста?ан кезді ме?зейтін т?різді. Эпоста екі елді? аттары аталады: но?айлы ж?не ?збек. Біра? жырды? ?зын-ыр?асын алып ?араса?, ?зімбай да, ?амбар да но?айлылы?тар екендігі а??арылады. Алдымен ?амбар жайлы. «?амбар батырды?» бас жа?ында-а?:
?аза? емес, сарт емес,
?амбарды? т?бі но?айлы –
десе, Назымды ?амбар?а беру туралы Алшыоразды? с?зін ?оста?ан а?асы Дараз:
Осы екен істі? ма??лы,
Кекті болып кетпесін,
Но?айлыны? батыры.
Азулымен ?шіксе?,
Тигізер зиян а?ыры, –
дейді.
Келмембет:
Но?айды? ?амбар деген батыры бар…
Келмембет ?рып мініп жор?асына,
Ж?нелді но?айлыны? жолбарысына…
Назым:
Ту?ызып сіздей с?лтан но?айлыдан,
??дайдан айналайын батыр ?ыл?ан, –
деген с?здерден біз ?амбарды? но?айлы батыры екенін к?рсек, сонымен ?атар ?амбар мен Назымны? с?йлескен с?здерінен ол «Алпыс ?йлі ар?ын, то?сан ?йлі тобырды? батыры да» екендігі бай?алады. Кейбір баспада (арабша жазыл?ан текстіде) «Алпыс елді Ар?ын» деп те келеді.
?амбар:
?абатыма аламын,
Алпыс ?йлі ар?ын мен
То?сан ?йлі тобырды, –
десе, Назым:
Мейман бол, ?онып кет дей келіп:
Алпыс ?йлі ар?ын?а
Асы?паса? барарсы?,
?ардар емес, бізден ол, –
дейді.
Назым «ар?ын, тобыр», «но?айлы» деген с?здерді бір ма?ынада ?олданады. Б?л жерде «Асы?паса? барарсы?, алпыс ?йлі Ар?ын?а» десе, екінші жерінде:
Ту?ызып сіздей с?лтан но?айлыдан,
??дайдан айналайын батыр ?ыл?ан. –
дейді.
Назымны? б?л с?здері «ар?ын, тобырлар» сол но?айлы атан?ан елді? бір б?та?ы, б?лімі екендігін ме?зейді. «То?сан ?йлі тобырда» ?амбарды? ата-тегі кім, ?ай елге жатады, эпос осыдан басталады:
Б?рын?ы ?ткен заманда,
Ер ?амбар деген бар екен.
?зімбай деген бай екен,
Солардан ?ал?ан с?зімді
Баян ?ылып айтайын:
Он сан ?йлі Аят бар,
?ыры? сан ?йлі ?ият бар,
Алпыс ?йлі Ар?ын бар,
(Сексен ?йлі Ыбыр бар)
Он сегізде жасы бар,
Адал ?ара дегеннен
?ара т?лпар аты бар,
?амбар деген ері бар, –
деп келеді. Б?л ?зіндідегі кейбір руларды? аты ?азір белгісіз. Ондай рулар болды ма, жо? па, ол – ?з алдына м?селе. Біра? ?амбарды? тегі ар?ын, ?ият елдері болушылы? пен жо?арыда келтірілген ?зінділерді? б?рінде де оны Но?айды? батыры деушілікті? тамырын іздесек, та?ы да сол но?айлы д?уіріне тірелеміз.
Но?айлы басында?ы шынды? жайт осылай бола т?рса да, халы? – ?рдайым оптимист. Жа?сылы?ты алда?ы ?мірден к?теді. Болаша??а сенімі мол. Сонды?тан ол ?амбарды мы?ты жаулары ?алма?тар?а ?арсы шы?арып же?діреді. «Но?айлы да ел ме еді» деп менменсінген ?араман а?ыры к?лкі болып ?алады. Елдікті а?са?ан ел тілегі ?амбар сы?ылды ерді, оны? атымен байланысты эпосты? поэманы ту?ызды.
?ыс?аша мазм?ны т?мендегіше:
?амбар батыр ?зімбай дегенні? алты ?лы, бір ?ызы
болады. ?зімбай ?ызын с?йгеніне бермек
болып, Но?айлы он екі баулы ?збекті ша?ырып, ?ызыны? алдынан ?ткізеді. Іштей ?амбарды с?йетін Назым ешкімді ?натпайды. Той?а ?атынаспа?ан ?амбар то?сан ?йлі Тобырын а?мен асырап к?нелтуші батыр, бір к?ні арыстан?а жолы?ып, оны ?лтіреді. Сондай бір к?ндері ?ыз Назымны? ауылыны? ?стінен ?тіп бара жатып Назым?а к?зі т?седі. ?ыз ?анша амал-айла жасаса да, ?амбар о?ан то?талмайды. Екінші орал?анында ?ызбен тіл ?атысып, аула? ж?ргенін ма??л к?ретіндігін а??артады. Б?ларды? с?йлесіп т?р?анын ?ызды? а?алары к?ріп, ?амбарды ?лтірмек болады. Біра? Назымны? кіші а?асы Алшыораз бас?аларын то?татады. ?амбар ?з бетіне кетеді.
Назымны? с?лулы?ын естіп, к?ршілес ?алма?ты? ханы Кедей ?лы Келмембетті жіберіп, ?зімбайдан ?ызын с?ратады. ?ызды? а?асы Алшыораз Келмембетті? ??ла?, м?рнын кесіп кейін ?айтарады. Хан ?скер жиып келіп, к?шпен алма? болады. ?зімбайлар «береміз» деген амал, айла ?олданып, ?амбар?а елші жібереді, ?амбар барамын деп у?де береді. Келеді. Но?айлыны? батырын к?рмекші болып, ?амбар?а ?алма? ханы ?араман да кісі жібереді. ?амбар келісімен-а? хан екеуіні? арасында алыс-шалыс с?з болып, жекпе-жекте ?амбар ?араманды ?лтіреді. ?алма?тармен со?ыс салып, ?амбар мен Алшыораз оларды же?іп ?уады. ?амбар?а Назымды ?осады. Той жасап, жасау жабды?тап, еліне ?айтарады.
Біз жо?арыда ?амбар батырды? атымен байланысты эпосты? бірнеше версия, варианты бар дедік. Соны? бірі – «То?сан ?йлі тобыр» . Б?л вариантты? жо?ар?ы, ?ыс?аша мазм?нын келтірсек, ?ткен варианттан ?згешелігі аз. О?и?а желісі, онда?ы тартыстарды? себебі, д?лелі, байланыс іздері бір, тек кейбір кісі аттарында ?згешеліктер бар: ?араман – Махтым, Керей ?лы Келмембет – Кедей ?лы Келмембет, Назым – Лазым т.б. кейбір с?з с?йлемдері бас?аша болып келеді. Біра?, негізінен ал?анда, бірінен бірі не идея жа?ынан, не ??рылысы жа?ынан п?лендей айырмашылы?ы жо?. «?амбар батырда» ?рт?рлі ?мір ??былысы молыра?, ке?ірек ?амтылады да, «То?сан ?йлі тобырда» сол ??былыс, эпизодтар ?ыс?а к?лемде баяндалып, ?ыс?аша т?рде суреттеледі.
?олда?ы м?ліметке ?ара?анда, «То?сан ?йлі тобыр» варианты «?амбар батырдан» ?лде?айда б?рын жазылынып, б?рын басылып шы??ан. Б?л екеуіні? ?айсысы ескірек, ?айсысы жа?а, ол ж?нінде ?зілді-кесілді пікір айту ?иын. Кейбір жолдастар «То?сан ?йлі тобыр» варианты «?амбар батыр» аталатын варианттан г?рі ескірек деп ж?р. Біра? келтірген д?лелдері ?лсіз. «?амбар батыр» вариантыны? кейін жиналып, кейін басылуы ол д?лел болып жетпейді. Б?рын шы?ып, кейін басылуы, кейін шы?ып, б?рын басылуы екеуі де м?мкін н?рсе.
Жай о?ы?анда, ??гіме с???ар, ?аз, ?ара??с, ??май тазы, а??у, т?бет ит туралы. Біра? б?л – символ, айтайын дегенін, ой-пікірін бейнелеп с?йлеу. ?амбар ?зін с???ар, ??май суретінде бейнелесе, ?араманды зорлы?шыл ?ара??с, т?бет ит кескінінде бейнелейді.
С?йтіп, айтайын дегенін кейде ашып айтпай, ?дейі б?ркемелеп бейнелеу т?рінде берушілік – «?амбар» эпосыны? ?зіне т?н ерекшелігі. «?амбар» эпосында?ы поэтикалы? тілді? ерекшелігі «Тар?ында?ыдай» психологиялы? параллелизм болмай, символ болуыны? ?зі де, б?л поэманы? ана??рлым бергі заманда шы??анды?ын а??артады.
?орыта айт?анда, «?амбар» бір кезде но?айлы ханды?ына ?ара?ан ?аза? руларыны? со??ы бір кезе?дерін елестетін жаулаушылар?а ?арсы елді? бірлігі мен елдігін, ерді? ел ?шін ?ызмет етуін а?сау тілегінен ту?ан, ??рылыс, к?ркемдігі шебер, ??нды м?рамызды? бірі.
Алпамыс батыржыры – ?аза? хал?ыны? батырлар жырыны? ішіндегі е? к?несі. Батырлар жыры — ?аза? ауыз ?дебиетіні? ?те ертеден келе жат?ан к?рделі саласыны? бірі. Батырлар жыры бір ?асырды? ?ана жемісі емес.Ол халы?ты? ертедегі т?рмыс-тіршілігіне, тарихына, ?о?амды? ?міріне байланысты туып, солармен бірге жасас?ан. Сонды?тан да батырлар жыры ?зіні? ?алыптасып, даму процесінде к?птеген ?згерістерге ?шыра?ан. XIX ?асырда батырлар жыры жазылып ала бастады. Б?л кезе?де к?птеген ?алымдар ?аза? эпостарын зерттеп, ?а?аз бетіне т?сіре баста?ан. Мысалы, Ш.У?лихановты?, В.Радловты?, Н.Ильминскийді?, Г.Потаниннні?, А.Васильевті?, ?.Диваевты?,т.б. ?алымдарды? жинап бастыр?ан е?бектерін ерекше атау?а болады.
Жыр д?л ?азіргідей классикалы? б?тіндікке ?асырлар бойында жетілу, толы?у ар?асында жеткен. Жырда к?рсетілген жер, мекен, адам аттары, елді? шаруашылы? к?сіптері, салт-??рыптары эпосты? ?аза? хал?ыны? т?л туындысы екендігін д?лелдейді.Батырларды? туып-?скен, ?мір кешкен елі – Жиделі-Байсын тайпасыны? на?ты аты – ?о?ырат болып к?рсетілгені к?птеген ?алымдарды?, соны? ішінде Жирмунскийді? дастанды ?о?ыраттарды? тайпалы? эпосы деп айтуына м?мкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын о?и?алар, адамдарды? іс-?рекетіні? молды?ы, сан д?уірді? наным-сенім ерекшелігін танытатын т?стары эпосты? ше?берін б?кіл ?аза?ты? к?лемге к?тереді.
«Алпамыс батыр» жыры баспа ж?зін ал?аш рет 1899 жылы («?исса-и-Алпамыш», ?азан) к?рген.?азан т??керісіне дейін б?л жыр 7 рет ?айталанып басылып шы??ан.Жырды? ел арасында?ы т?рлі н?с?аларын іздеп тауып, хат?а т?сіріп, орысша мазм?нда бастыр?ан – ата?ты фольклоршы ?.Диваев болды.Ол б?л жырды? бір н?с?асын Ж.Берм?хамедовтен, та?ы бірер н?с?асын Е.А?ылбековты? ?олжазбасынан ал?ан. /3.297/
Бас?а да батырлар жыры сия?ты «Алпамыс батыр» жыры да Ке?ес ?кіметі т?сында бірнеше рет басыл?ан.Жырды? тарихи, к?ркемдік м?ні мен ?дебиеттегі орны туралы М.?уезов, С.Сейфуллин, ?.Ж?малиев, ?.Мар??лан, М.?абдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыды?ов сынды зерттеушілер арнаулы е?бектер жазды.Б?л ?атарда орыс ?алымы Жирмунскийді? «Т?рік батырлы? эпосы» туралы монографиясын атап ?туге болады. «Алпамыс батыр» жырыны? ?лемге ?йгілі болуына осы ?алымдарды? жаз?ан е?бектеріні? пайдасы зор болды.
«Алпамыс батыр»жырыны? халы? арасында айры?ша ?астерленуі оны? н?с?асыны? к?п болуына ы?пал еткен. Мысалы, ?аза? тілінде жырды? 10-11 н?с?асы бар.?азан т??керісіне дейін б?л жырды ?аза?станны? барлы? облыстарында айтып келген.Жырды? т?рлі н?с?аларын айт?андар С.А??ожаев, ?.Байт?рсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жа?ыпов т?різді а?ын-жыршылар болып табылады. ?сіресе, С?лтанбек А??ожаевты? жазып ал?ан н?с?асы е? толы?, ?рі к?ркем т?рі. /3.297/
«Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу, даму тарихы ж?нінде ?алымдар арасында т?рлі к?з?арастар бар. ?р ?алым ?з т?р?ысынан топшылайды. Мысалы, проф.В.М.Жирмунский мен Х.Т.Зарифов былай дейді: «?зіні? шы?у тегіне ?ара?анда «Алпамыс» ?о?ыраттарды? рулы? эпосы…?о?ыраттарды? ру есебінде тарих?а белгілі бола бастауы мон?олдарды? жаулап алуымен байланысты». Б?л пікірді проф.А.К.Боровков «Алпамыс» жырыны? ту?ан кезі – XII-XIV??. арасы болуы керек дейді. Ал акад.?. Мар??лан «Алпамыс» ?ыпша? заманында ту?ан, содан ?ал?ан жыр екендігін айтады.Жырды? ?аза?ша н?с?асын к?бірек зерттеген ?алым Т.Сыды?ов «Алпамысты» рулы?,тайпалы? кезден келе жат?ан м?ра ретінде атайды. /1.184/
Сонымен, біз жо?арыда «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу тарихы, даму кезе?і туралы ?алымдарды? пікірлерін келтірдік.Ал осы ?алымдарды? ?айсысыны? пікірі шынды??а жанасымды екендігін біз д?л айта алмаймыз.Себебі ?р ?алым ?зіні? ?ылыми д?лелдерін келтіре отырып, ?з пікірін т?жырымдаѓан.Десек те, біз б?л жырды? бас кейіпкерлері ?мірде бол?ан ба, болса олар ?ай ?асырларда ?мір с?ргендігіне байланысты жырды? шамамен ?ашан ?алыптас?анды?ын аны?тауымыз?а болады.
Тарих беттерінен ??ілетін болса?, Алпамыс деген батыр тарихта бол?ан адам екендігін бай?аймыз.Ол шамамен б.з.б. 110-50 жылдары ?мір с?рген ?олбасшы, батыр бол?ан./3.296/ Алпамыс батыр ш?ршіттермен со?ыста ерекше ерлік к?рсеткен ?олбасы. Тайчу (Тайшы? хан) ??н мемлекетін біржола жою ма?сатында к?шпелілер еліне бірнеше д?ркін ?скер аттандырады. Осы ?скерге ?арсы ба?ытталып, бірнеше апта?а созыл?ан жой?ын шай?аста Алпамыс ш?ршіт ?скерлерін ойсырата же?еді.Кейіннен та?ы бір жой?ын со?ыстарды? бірінде Алпамыс батыр жау ?олына т?суі жыр-дастан?а айналып, бізді? д?уірімізге жеткен.
Міне,б?л деректер Алпамыстыњ, Тайшы? ханныњ ?мірде бол?анын, яѓни жырдаѓы батыр образы ?мірден алын?анды?ын дєлелдейді.Міне ,сонды?тан да біз «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу кезе?ін, я?ни жырды? ?ашан пайда болып, халы? арасына ?ашан тарай баста?анды?ын аны?та?анымыз д?рыс.Осы уа?ыт?а дейін к?птеген ?алымдар жырды? тілін, к?ркемдік ерекшелігін, жырды? композициялы? ??рылысын,т.б. зерттеген.Ал жырды? шы?у кезе?і, ?алыптасу тарихы туралы ?лі де болса деректер аз. Сонды?тан да осы «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптас?анына ?анша уа?ыт бол?анын аны?тап ал?анымыз ж?н. Ал ол м?мкін шаруа ма? К?п ж?ртты? фольклорында тарал?ан к?п н?с?алы жырды? жасын білу м?мкін бе? ?рине, б?л с?ра??а жауап беру ?иын. Алайда, жырда?ы атаулар?а, топонимдерге ?арап жырды? жасын аны?тау?а болады.
«Алпамыс батыр» жырыны? мифтік ж?не эпосты? бейнесіні? бірнеше жасы бар. Е? бірінші, тек есімдерге негізделетін жас аны?тауда Алпамысты? заманы е? бері дегенде тас ?асырыны? со?ы мен ?ола д?уіріні? бастап?ы уа?ыттарына кетер еді. «Алпамыс» есімі т?ркі халы?тарында ?р т?рлі аталса да, оларды? барлы?ыны? да бастап?ы формасы біреу, ол — Манас.Б?л — мифологиялы? адам жаратылу тарихында?ы бірінші адамны? есімі. Топан судан кейінгі адамзатты? атасы бол?ан Манас туралы ?ндіарийлік миф са?тал?ан. Алпамысты? с?йген жарыны? есімі — Г?лбаршын. Оны? б?л есіміні? кейінгі ?асырларда ?алыптас?анды?ы к?рініп т?р. Ал «?ор?ыт ата» кітабында Банушешекті Г?лбаршын деп алса?, оны? бастап?ы есімі Ману (Бану) болуы м?мкін. Сонымен, Манас (Алпамыс) пен Мануды? (Г?лбаршын) есімдері бір к?не т?бірден ?рбігені к?рініп т?р, екеуіні? есімі де мифтік ал?аш?ы адамдарды? еркектік ж?не ?йелдік н?с?алары болып табылады. Манас пен Ману — топан судан кейінгі ал?аш?ы адамдар ?оса?ы.Топан су туралы мифті? ?ндіарийлік н?с?асыны? б.з.б. 2-ші мы?жылды?та ?аза? жерінде арийлік ж?не е? алдымен жергілікті протот?ркілік ж?рт т?сініктері негізінде ?алыптас?анын ескерсек, есімізге бірден Шымкент ма?ында?ы ?асиетті ?азы??рт тауы еске т?седі.Осы айма? ж?рттары арасында топан су туралы миф ?алыптас?ан, ал ?ндіарийліктер тек оны ?аза? даласына келгесін игеріп, кейіннен Ману туралы ?з т?сініктеріне негізделген жа?а миф жасап ал?ан.
?мірхан Бал?ыбекті? «?азы??рт, топан су ж?не жебірей «Інжілі» » деген ма?аласында («Жас Алаш»,2000,17 тамыз) да ?азы??рт пен ?нді мифіні? саба?тасты?ы туралы айтыл?ан.Автор киелі тауды? к?не атауларына ?атысты кейбір ??нды т?жырымдар жаса?ан,соларды? бірі — ?азы??ртты? бір кездері «Манкур» деп (Бируни жазбаларында,10-11 ??.) атал?анды?ы.»Манкур» с?зіні? т?ркіні «Ман тауы» (кур — шумер-протот?ркі тіліндегі «тау»дегенді білдіреді).?.Бал?ыбек сонымен ?атар ?азы??рт іргесіндегі Мансары тауы мен Мансары ?улиені? бар екендігін де айтады.Міне,осындай «ман»-дар ?атарында ?аза? жеріндегі «топан суды к?рген тау» Манкур деп аталатын болса,оны? Ману мен Манас?а тікелей ?атысты екендігін а??ару ?иын емес.Б?дан шы?атын т?йін:Манасты? (Алпамыс) мифтік т?л?асыны? ?алыптас?ан н?ктесі — ?азы??рт тауы, ал ?алыптасу уа?ыты — е? бері дегенде б.з.б. 3 мы?жылды? болып шы?ады.Олай болса, Алпамыс?а — 4000-5000 жыл деп айтуымызѓа болар еді, біраќ т?ркі халы?тары «Манас» туралы, топан су туралы, ал?аш?ы адамдар туралы мифті са?тай алма?ан, сонды?тан алды??ы к?рсетілген уа?ыт м?лшерін жырды? жасы ретінде к?рсете алмаймыз.
?аза? жырыны? ?зіне ??ілсек, Алпамысты? елі — Жиделі – Байсын деп аталады. Ол — б?гінгі ?збекстанны? Сурхандария — ?аш?адария айма?ы. Алпамыс батырды? екінші жоры?ы «?алма? елінде» ?теді. М?нда ол т?т?ын?а т?сіп, бірнеше жыл зынданда жатады..Алпамыс Кей?уат-ешкішіні?,?алма? ханыны? ?ызы ?арак?зайымны? ж?не мінген аты — Байш?барды? к?мегімен зынданнан шы?ып, ?алма? еліне ойран салады,содан жа?а мемлекет орнатып,оны? басшысы етіп кешегі ешкі ба??ан Кей?уатты ?ояды.
Ал Кей?уат — «Авестада?ы» Кави Кавадты? (Фердоусиді? «Шахнамасында?ы» Кай Кубадты?) бейнесі болуы м?мкін,дегенмен оны? есімінен белгілі бір тарихи астар іздер болса?,ойымыз?а бірден Сасанидтер д?уіріндегі Иран шахы Кай Кубад (488-531ж) есімі келеді.Б?л — Орта Азияда?ы т?ркі тілді к?шпелілер, я?ни «а? ??ндар» немесе «хиониттер» деп те атал?ан эфталиттерді? заманы (5-6??) Сасанидтік парсылар мен эфталиттер арасында ?а?ты?ыстар жиі болып т?р?ан, біра? басымды? со??ыларды? жа?ында еді. Кай Кубад та эфталиттермен бірнеше рет со?ысады,барлы?ында да же?іліп ?алады.496 жылы Иранда?ы сарай т??керісі кезінде та?тан тайдырылып,т?рмеге ?амал?ан Кай Кубад ?ашып шы?ып, эфталиттерге барып,пана с?райды.Ра?ымшылы?ы молыра? к?шпелілер патшасы о?ан пана болып,?ызын ?йелдікке береді,?скер ?осып, Иранда?ы билігін ?айтарып алуына к?мектеседі.
Міне, Алпамысты? ешкіші Кей?уатты ?алма? елін же?геннен кейін сол елге патша етуі сия?ты жыр о?и?асы мен тарихта бол?ан белгісіз эфталит патшасыны? Кай Кубад?а Иранда?ы билікті ?аруды? к?шімен алып бергендігі ж?ніндегі о?и?а белгілі бір де?гейде ??сас болып т?р..
Жырда кездесетін топонимдер жырдыњ жасын аны?тау?а м?мкіндік береді. М?селен, жырда?ы топонимдерді? ішінен «?арахан тауды» ерекше атау?а болады. Мысалы:
?арахан тауда бабамыз,
Сір?, ?абыл бол?ан да…
?арахан тауды? т?лкісі,
Келмейді ерді? к?лкісі….
?арахан тауда ?амалым,
Бая?ыдай бола ма ……
?арахан тауды? аршасы,
Т?сіп ?алды ?стіме…..
Осы жолдарда?ы ?арахан тауды? мифтік-поэтикалы? бейнесі ай?ын, ол — Жер?йы? сия?ты киелі ке?істікті к?рсетеді .»?арахан» с?зіні? т?ркіні «?ан?»-ке?істік, ел, территория» ж?не «?ара»-байыр?ы,т?пкі ата-баба ж?рты» дегенді білдіреді.Оны? на?ты тарихи кейіптенуі — б.з.д. 4 ?асырдан б.з.4-5 ?асырлар?а дейін, тіпті эфталиттер д?уірінде де (5-6?) ?з атын са?тап ?мір с?рген ?а??ар (Кангюй,Кангха,Кангдиз) мемлекеті.Ал ?а??ар ж?ртыны? 4-6 ??. Орта т?сы Отырар (Кангу-Тарбан), я?ни О?т?стік ?аза?стан айма?ы бол?ан. Олай болса «Алпамыс» жырыны? эпикалы? ?алыптасу ортасы мен уа?ыты 5-6??. ?азы??рт — Отырар айма?ы деп атап к?рсетуге болады./4/
6-8 ??. жырды? бастап?ы н?с?алары ?а??арлар арасында ке?ірек тарал?ан.Кейін б?л жырды о?ыздар игерген. Мысалы,»?ор?ыт ата» кітабында?ы «Б?мсі-Б?йрек туралы жыр» — Алпамыс туралы жырды? о?ызды? н?с?асы болуы м‰мкін.
?аза? арасында тарал?ан жал?ыз ?о?ыратты? н?с?асыны? тарихи та?дыры ?те к?рделі,шыр?ала? даму жолын ?ткізген.?о?ырат н?с?асы 5-6 ??.дейінгі замандарда-а? арасы ажырап кеткен,ар?ы тегін Мо??олиядан емес,Орта Азия?а ?айтып орал?аннан кейінгі Алпамыс туралы жергілікті н?с?аны ?з мифтік т?сініктеріне сай ?айта ??деуіні? н?тижесі болып табылады.Сонда ?о?ыраттар бізді? жерімізге 12 ?асырлар шамасында келген болса,б?л жырды? жасы бергі д?уір болып кетеді.Сонды?тан да жырды? ?алыптасу д?уірін 5-6 ?ысарлар арасы ретінде алып,?алыптас?ан н?ктесі — Отырар-?азы??рт айма?ыдеп алса?, жыр?а 1500 жыл тол?ан болады.Жалпы ал?анда,?азіргі кезде осы бір ?аза? жырына 1500 жыл толып отыр деп айту?а болады.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі:
?абдуллин М. ?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиеті . — Алматы:Ана тілі. — 1991
?о?ыратбаев ?. ?аза? фольклорыны? тарихы . – Алматы:Санат. — 1994
«?аза?стан» ?лтты? энциклопедия I том. — Алматы,1998
«Жас Алаш» 2002,19 а?пан, № 21
?аза? Совет энциклопедиясы 12-том
Батырлар жыры II том. — Алматы:Жазушы. — 1986
?аза?ты? этнографиялы? суреттерінде кескінделген адам (батыр) бейнесі негізінен ?те ?арапайым т?рде, я?ни бет-?лпеті ??сіз, бос болып, ал кеудесі мен ?ол-ая?тары жай сызы?тармен (1–4; 18; 20;21-суреттер), кейбірде тік б?рыштармен (5–7; 2-суреттер); ?те сирек к?ріністерде: кеудесі — ?аза?ты? антропоморфты м?сініне ??сас болса (8–17; 19; 23-суреттер), ал ая?ы — ?онышы ке?, биік ?кшелі, киіз байпа?ты саптама етік т?рінде ?алыптан тыс ?л?айтылып берілген (1; 5; 6; 8; 11; 12–14; 17; 22-суреттер).
Осы жерде Сейсем-Ата ?орымында?ы бір са?ана — саргофакты? ?стіне ?ойыл?ан антропоморфты сарбаз м?сініне то?талып ?ткенді ж?н к?ріп отырмыз (24; 24а — суреттер). Бет-?лпеті ??сіз, бос болып келген оны? басында конус іспетті «?аптама» дулы?ы бар. Етегі рельефті ше?бермен д??гелене к?мкерілген дулы?ыны? ?сті?гі жа?ы бір-біріне жал?анып тігілген пластиналарды білдіретін ?шб?рыштардан т?рады.
Иы?тарды домаланып келген трапеция пішінді кеудесі астында?ы т??ырымен бірге б?тін ?лутасынан ?ашалып жасал?ан. Т??ырды? ?апталдарында ?шб?рыш ??райтын сыны? сызы?тар бар. Оларды? кейбірі тік сызы?тарды? ?осылуы ар?асында «жебе» т?різді адай руыны? та?басына айнал?ан. Осындай белгі-та?балар м?сінні? иы?тарында да кездеседі. Денесіні? алды-артына ?ылыш, айбалта, шиті мылты?, жебелі сада? пен жебелері бар ?орамса? ж?не найза сия?ты ?ару-жара? т?рлері барельефті ?діспен салын?ан. М?сінні? т??ырында су толатын ойы? бар. Ислам?а деінгі бастауы бар м?сылманды?-мистикалы? т?сінік бойынша о?ан тол?ан суды ?лген адам жаныны? териоморфты образы — ??стар ішуі тиіс. Б?л жерде айта кететін бір жа?дай, антропоморфты бейнелерді? бет-?лпетіні? ??сіз, бос болуы м?сылманды? бейнелеу ?неріні? жалпы ба?ытымен байланысты (Шукуров, 1889, 246 б., Большаков, 1969, 142–156 бб.). Исламны? гнесеологиялы нормалары бойынша «шын бет-?лпетті» ?арапайым пенделерді? тануы м?мкін емес деген ??ым бар.
?олымызда бар деректерге с?йенсек, батыр — тек со?ыста ерлік к?рсеткен т?л?а емес, ол — со?ыс ?нерін к?сіпке айналдырып, б?кіл ?мірін со?ыста ?ткізетін ж?не к?сібі б?кіл ?улетіне жал?асып отыратын; ханды? билікпен ты?ыз байланыста болып, мемлекеттік істерге араласып отыратын; ?зіндік м?дениеті мен ?нері, идеологиясы мен моральды? нормалары, салт-д?ст?рі, наным-сенімдері мен ырым-жоралары бар к?шпелі ?о?амны? ерекше жігі.
Енді біз батырлар?а берілген осы аны?тама?а ?ыс?аша то?талып ?тейік.
Батыр — к?сіп?ой ?скери адам. ?скери к?сіп — батырларды? негізгі к?сібі. Сонды?тан б?л ?о?амды? жік ?кілдері ?артай?анша ?аруын ?олынан тастамай, бар ?мірін со?ыста ?ткізетін. Со?ыста ?аза болу батырлар ?шін ?асиетті ?лім болып саналды. О?ан, А?тамберді жырауды?:
«Бар арманым, айтайын,
Батырларша жоры?та
?лмедім о?тан, ?айтейін», —
деген тол?ауы (А?тамберді жырау, 1991, 68 б.) мен кешегі жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ауырып, т?сек тартып жат?ан Олжабайды?: «?ой бо?ындай ?ор?асын ма?ан б?йры?сыз болып, жамандардай т?секте с?лап жатып, ?а?ындыдан ?лдім-ау», — деп барма?ын ж?лып-ж?лып шайнап таста?аны (Абылай хан, 1993, 342 б.) мысал бола алады.
?скери к?сіп — батырлар ?шін ата к?сіп саналып, к?п жа?дайда ?кеден бала?а м?ра бол?ан. Батырлар ?улетінде ту?ан бала жастайынан ?скери к?сіппен айналысып, ел ?шін со?ыс?а ?атысу?а міндетті.
?скери ?улеттен бол?анды?тан батырлар ал?аш?ы ерлік жолын к?біне со?ыста ?лген ?кесіні? кегін алудан бастайды. ?йткені, ?ке кегін ?умау батырлар ?шін ?ліммен бірдей. Б?л жерде айта кететін бір ж?йіт: бір-біріні? намысын ?адірлей білген батырлар: «…Мен ?лсем арманым жо?, артымда ?ш ?л, бір ?ызым бар. Сен ?лсе?, арты?да ?ал?ан д?не?е? жо?, т?я?сыз ?аласы?, елге бар да ?йел ал, бала к?р,…артында кек алатын т?я? ?алсын», — деген ?зіндіден (Жал?ыз жігіт ?рпа?тары, 1989, 183 б.) к?ріп отыр?анымыздай, ай?аста?ы ?арсыласыны? артында кегін ?уар м?рагері болуын ?атты ескеріп отыр?ан.
Ата кегін, халы? кегін алу — батырларды? басты міндеті. Сонды?тан ?мір бойы елді? кегін кектеп, аттан т?спеген батырларды? есімі халы?ты? есінде м??гі са?талып, ?мірлері жыр?а ?зек болып, есімдері ел ?ранына айналатын.
?скери к?сіпті? басты ма?саты елді сырт?ы жаудан ?ор?ау ж?не ішкі т?ртіпті са?тау бол?анды?тан ертеде ел, мемлекет билігі ?скерилерді? ?олында болды. ?йткені: хандар, ?міршілер, ел билеушілер батырлар ?улетінен шы?атын немесе осы ?о?амды? жікті? ?кілдері. М?селен, Аблай хан мен Кенесары батырлар ?улетінен шы??ан бір кездегі батырлар.
Батырлар — елші. Батырлар — ханды? билікпен ты?ыз байланысты, я?ни хан жанында?ы ?скери ке?ес м?шелері, т?рлі лауазым иелері бол?анды?тан елді? ішкі ж?не сырт?ы саясатына араласып, мемлекетаралы? ?атынастар?а ?атынасып, ?рт?рлі ?ызметтерді ат?аратын. Батырлар ат?аратын сондай ?ызметтерді? бірі — елшілік ?ызметі. Себебі, елшіні? негізгі міндеті:
«Сен темір-де мен к?мір,
Еріткелі келгенмін.
Екі елікті? баласын,
Теліткелі келгенмін.
Егесетін ел шы?са,
Иілткелі келгенмін», —
Деп ?аз дауысты ?азыбек биді? жо??ар ханына айт?ан осы с?зінен к?ріп отыр?анымыздай, екі елді? арасында?ы со?ысты то?татып, сауда-сатты?, тату к?ршілік ?арым-?атынас орнату. Егер-де осы атал?ан іс-?рекеттер шешіле ?оймайтын жа?дайда:
«Табысу?а келмесе?,
Т?рысатын жері?ді айт,
Сен ?абан да мен арыстан
Алыс?алы келгенмін», —
демекші со?ысатын жерін белгілеп ?айтатын (Т?ре??лов, 1993, 100 б.).
Елшілер ?з дегеніне кез келген ?діспен жетіп отыр?ан. Бірде олар ?арсыласын ?здеріні? к?ші туралы ?тірік, а?паратпен ?ор?ытса (Козин, 1947, 147 б.), енді бірінде о?ыс ?имылдап, ай?айлап, ?здерін ?атыгез ретінде жауларыны? беделін т?сіруге тырыс?ан (Липец, 1984, 60 б.).
Батыр — жырау. Жыраулар ?нері батырлар идеологиясымен тікелей байланысты. ?йткені, жыраулар — батырлар жігіні? ?кілдері, я?ни оларды? б?рі батырлар ?улетінен шы??ан ж?не кезінде батыр бол?ан адамдар. О?ан ?олбасы бол?ан ?азту?ан жырауды, Есімханны? ?скербасысы Жиенбет жырауды, Темір биді? батыры Шалкиізді, жоры??а ?атыс?ан батыр — Доспанбетті мысал?а келтіруге болады (Ай заман-ай, заман-ай, 1 т., 1991, 27, 51, 35, 30 бб.).
Батыр-жыраулар жыр айту ар?ылы ай?ас алдында жауынгерлерді? рухын к?теріп, ерлікпен аты шы??ан батыр, ?олбасылар?а мада? жыр шы?арып, да??ын к?теретін (Т?рсынов, 1976, 158 б.), я?ни батырлы? рухты? жыршысы, батырлы? идеологияны д?ріптеуші.
Батыр — а?шы. А?шылы? батырларды? негізгі к?сібі емес. Біра? та кейбір жа?дайларда олар, а?шылы?пен айналыс?ан. Атап айтса? ол жа?дайлар:
— ж?ттан малдарды ?ырыл?ан отбасы мен ауылдастарын асырау ?шін;
— мал шаруашылы?ына зиян келтірген жырт?ыш, а?дарды ??рту ?шін;
— тынышты?, бейбіт жылдары ?скери дайынды?ын жо?алтпау ж?не оны одан ?рі жетілдіру ?шін.
Зейнолла САМАШЕВ пен Ж?маш ЖЕТІБАЕВТЫ? «?аза? петроглифтері (к?не тамыры мен саба?тасты?ы)» кітабынан алынды. Алматы, 2005 ж. 9-12 беттер.
Адамны? жеке басыны? ал?аш?ы ?алыптасуы отбасынан басталады. Оны? ер жетіп ?суі, бойында?ы ал?аш?ы адамгершілік белгілері отбасында ?алыптасады, сонды?тан да ту?ан ?йді? жылуы – оны? к?кірегінде к?п жылдар бойы са?талып, м??гі есінде ж?реді. А?ын с?зімен айт?анда:«Отбасы – таби?ат сыйла?ан кереметтерді? бірі», – десек арты? емес. Жеке адамны? бойында?ы ар-?яты, а?ыл -ойы, адамгершілігі, бас?а адамдармен ?арым-?атынаста, м?дениеттілікті т?рбиелеуде отбасы ал?аш?ы ?адам. Сонды?тан, отбасы ?те ?ажетті, бас?адай ешн?рсемен ?згертуге (ауыстыру?а) болмайтын баспалда?.
Отбасы – сыйласты?, жарасты? орна?ан орта. Отбасы – бала т?рбиесіні? е? ал?аш?ы ?жымы. Отбасыны? басты ?азы?ы, алтын тіреу ді?гегі – бала.
Баланы? т?рбиелі болып ?суіне берекелі отбасыны? ?сері мол. Отбасыны? ?рбір м?шесі, ?зара с?йлесіп, не болмаса ата- ананы?, баланы? міндетін ат?ару ?ана емес, береке-бірлік, с?йіспеншілікпен араласса, боса?асы берік, ша?ыра?ы биік отбасына айналары с?зсіз. Ата мен ана – бала т?рбиесіні? ?ам?оршысы, батылды??а, батырлы??а, ерлікке, табандылы??а, отанды с?юге т?рбиелей отырып ?лкен ?міт к?теді.Сол сия?ты отанын ?ор?а?ан батыр бабамыз Б?генбай батырды барлы? ?аза? баласы біледі.
Б?генбай А?ша?лы, ?анжы?алы Б?генбай (1680-1775 кейбір деректерде 1776-1778) – ?аза? хал?ыны? жо??ар шап?ыншылы?ына ?арсы азатты? к?ресі тарихында ерекше р?л ат?ар?ан батыр, ?олбасшы. ?аратау б?ктеріндегі Б?ген ?зені бойында ту?ан. 18 ?асырда?ы ?аза? батырларыны? жасы ?лкен а?са?алы бол?анды?тан оны халы? а?ыздарында арда?тап «?анжы?алы ?арт Б?генбай» деп атап кеткен. ?арабалта т?бінде ?ыр?ыздармен бол?ан шай?аста Б?генбай батыр 77 жаста бол?ан деседі. Ар?ынны? ?анжы?алы руынан, батырлар ?улетінен шы??ан. Атасы?лдеуін батыр Есім хан ?скеріні? ?олбашысы, ?кесі А?ша батыр Т?уке ханны? 80 мы? ?олын бас?ар?ан сардар бол?ан.
Б?генбай 1708 жылы (кейбір деректерде 1709 жылы ) ?з Т?укені? б?йры?ымен 30 мы? жаса?ты бастап, ?аза? еліні? берекесін ала баста?ан казак-орыстарды т?ре ?уып, Еділден ?рі асырып таста?аны туралы деректер са?тал?ан. Осы ?рыста Б?генбай ал?аш рет ерлігімен к?зге т?скен . Батыр жо??арлар?а ?арсы 100-ден астам шай?ас?а ?атыс?ан. «?аза?ты? ?амал-?ор?аны» (Б?хар жырау) ба?ад?р Б?генбай ?аза? хал?ыны? Абылай хан баста?ан ?за? жылдар?ы ?лт бірлігі к?ресіні? ?йыт?ысы бол?ан.
1710 жылы ?ара??мда ?ткен ?ш ж?з ?аза?тарыны? ??рылтайында б?кіл?аза?ты? жаса? ??рылып, жо??ар шап?ыншылы?ына тойтарыс беру жоспары тал?ыланды. Б?л жиында к?шіп кетіп жан са?тауды ?сын?андар да бол?ан, біра? сол кезде ерлігімен ?йгілі бол?ан рубасы Б?генбай б?ндай ?рекеттерді? б?рін тый?ан . Осы ??рылтайда Б?генбай батыр ?ш ж?зді? бас сардары болып сайлан?ан. 1726 жылы Б?генбай баста?ан ?аза? ?олы Б?ланты ?зеніні? бойында ?алма?тар?а ?арсы к?йрете со??ы берген. 1727 жылы к?ктемде ?ожаберген баста?ан ?аза?-татар жаса?ымен тізе ?осып, Б?генбай баста?ан ?аза?-но?ай- ?ара?алпа?ты? біріккен ?скері Нияз, Аюлы тауларыны? етегінде жо??арлармен бол?ан шай?аста же?іске жеткен. «А?ыра?ай шай?асында» Орта ж?з ?олын бас?ар?ан Б?генбай батыр ?аракерей ?абанбай, Ша?ша? Ж?нібек, керей Ж?нібек батырлармен тізе ?оса отырып, ?аза? еліні? т?тасты?ын са?тап ?алуда ерекше ерлік к?рсеткен.
Б?генбай Жайы?, Ойыл, Жем ?зендері бойы мен Ерейментау, ?ар?аралы, Аяг?з, Т?ркістан, Шу бойы, Жетісу ??ірі, ?ыр?ыз жерлеріндегі шай?астарда ?ол баста?ан. 1756-1758 жылдары бірінші рет Шы?ыс Т?ркістан?а келген ?ытай ?скерімен бол?ан ?йгілі Тал?ы со?ысында ?ытай ?скеріне ?атты со??ы беріп, оларды ?рімшіден асыра ?у?ан. Батыр жоры?тарын , ?о?амды? істерін 1696-1697 жылдарда?ы жо??ар ?алма?тарымен шай?астары, 1710 жыл?ы ?ара??мда б?кіл ?аза? елі жаса?ыны? ?олбасы болуы, 1723-1729 жылдарда?ы ?аза? еліні? жо??арлардан жаппай же?ілісі мен онан кейінгі хал?ымызды? сырт?ы жау?а берген тойтарыстарын ?йымдастыруы, 1731-1735 жылдарда?ы орта ж?з бен Ресей ?арым-?атынасын ы??айластыру шараларын ж?зеге асыруы, 1750-1760 жылдарда?ы Алтай-Тарба?атай, Жетісу жоры?тарын ?йымдастыруы деп 5 кезе?ге б?ліп ?арастыру?а болады. XVIII ?асырды? отызыншы-?ыр?ыншы жылдары Б?генбай батыр, к?рші елдермен келісс?здер ж?ргізу м?селесіне етене аралас?ан. 1761 жылы Абылай ханны? ?лы ?діл ж?ргізген ?ытай империясы мен ?аза? ханды?ы арасында?ы келісімге ?атыс?ан.
Б?генбай жасы ?л?ай?ан ша?ында ауырып ?айтыс бол?ан. М?йітін Т?ркістанда?ы ?ожа Ахмет Яссауи мешітіне жерлеу ?шін батырды? денесін таза арулап, был?ары?а орап, ?ыс бойы с?реге ?ойып са?та?ан. 1776 жылы к?ктемде баласы Т?раналы мен ?анжы?алы Айтбай Аткелтір?лы баста?ан елді? игі жа?сылары батырды? с?йегін нар?а те?деп, Т?ркістан?а жеткізіп, ?ожа Ахмет Яссауи мешітіне жерлеген. Б?генбай батырды? денесі с?реге ?ойыл?ан жер б?гінге дейін Ереймен ??ірінде «Б?генбай с?ресі » деп аталады. Б?генбай батырды? ерлігін ?ожаберген жырау «Елім-ай» атты тарихи дастанында жырлап, «Ер Б?генбай» аталатын ?исса шы?ар?ан. Б??ар, ?мбетей, керей Жанкісі, Сегіз сері Б?генбай батыр?а дастандар арна?ан. Батырды? баласы Т?раналы, немересі Бапан би, оны? баласы С?бден (Са???ла? би) де ?з заманында ата?ты адамдар бол?ан. 1991 жылы Астана-Павлодар, Ерейментау-Павлодар то?ыс?ан жол торабында Б?генбай батыр?а арнап ескерткіш орнатылды. 2007 жылы Астана ?аласында Б?генбай батыр мен Сарыар?а да??ылдарыны? ?иылысына ескерткіш ашылды.
Мені? т?жырымым бойынша барлы? ?аза? батырлары т?уелсіздік жолында к?п ерліктер к?рсеткен.Б?генбай батыр ел рухы мен батыр рухыны? биіктігін барлы? ??ндылы?тан жо?ары ?ояды. Елді? м?ддесі Б?генбай ?шін ?ымбат, хал?ыны? та?дыры жау табанына басылмауы жолында жан аямай к?рескен Б?генбай батыр ерлікті?,отаншылды?ты? ?лгісі.
?аза? осындай батырларды? ар?асында та?дыры мен келешегін ?ор?ап кал?ан . Отан ?з батырларымен бай. Отанны? ?ор?аушыларсыз, мемлекет жо?. Батылды?, Отан с?йгіштік, досты? – на?ыз батырды? сапалары.
Батырлар болып д?ниеге келмейді, олар болып ?алыптасады. Балалы? ша?тан кішкентай бала?а отаншылды??а, ??рметке т?рбиелеу керек. Атамекен ?шін ата-аналар?а на?ыз жігітті т?рбиелеу керек ?ой! Халы?та дана ма?ал-м?телдер бар: “Ер жігіт ел ?шін туады, ел ?шін ?леді”, “Ер барда – ел ?ор болмас” ж?не та?ы бас?алар.
Мені? пікірімше, е? басты, е? негізгі батырды? сапасы – б?л
отаншылды?. Отаншылды? – б?л ту?ан жерге, ?з хал?ы?а, ?лт?а деген
с?йіспеншілік. Біра? олар бізді бірт?тас халы?пен болуды о?ытты, ж?не еште?е, ешкімді жас?ану жо?. Бізді? уа?ытымызды? батырлары – д?рігерлер, м??алімдер, ??т?арушылар. Д?рігерлер ж?не ??т?арушылар к?нбе-к?н к?п ?мірлерді са?тап ?алады. М??алімдер балаларды о?ытады, т?рбиелейді. Міне, бізді? батырларымыз! Бізді? ?желеріміз, аталарымыз – ?а?армандар! Біз олар?а ашы? аспанмен міндеттіміз. Олар со?ысты, е?бектенді, олар тастамады! Бізді? ?рпа??а б?л адамдарды? ??сауы керек… Ж?не, ?рине, ?р адамны? е? басты, е? с?йікті батыры – б?л ана. Ол ?мірді сыйлады.
Е? бастысы – ?зі ?шін ?мір с?ру емес, ол ту?ан жер ?шін ?мір с?ру.
Ауыз ?дебиетіні? ба?ы заманнан ескірмей ?рпа?тан–?рпа??а ауысып отыр?ан к?рделі де мол бір саласы — батырлар жыры. Б?л жырларды жыршы–жыраулар ?асырлар бойы ?обыз?а немесе домбыры?а ?осып, белгілі бір ?нмен айтып, ауыздан-ауыз?а таратып келген. ?аза? батырлар жырында?ы басты ?а?арман елін с?йген батыр, ал оны? басты ма?сат-м?раты — хал?ын, Отанын бас?ыншы жаудан ?ор?ау. Батырлар жырыны? к?пшілігінде халы?ты? т?бегейлі м??-м?десі к?кселеді. Батырды? халы??а ?ам?оршы болу арманы, сол жолда?ы іс-?рекеті жырлануы ар?ылы оны? ?з-?й ішіне, ?з руына деген с?йіспеншілігі, де ай?ындалады. Батырлар жырларынан ерте заманда?ы баласы жо? ?артты?, бастаушысы жо? елді? бас?адан ж?бір-жапа к?ретіні де танылады. Бас?ыншылардан ?ор?айтын батыр жайлы жырлар ел ?иялында осындай зары?у, торы?у т?сында туады. М?ндай батырды халы? ?артай?ан ата-ананы? аманды?ы ?шін ?ажет деп біліп, оны? к?ршілес рулармен де к?ш біріктіруін к?здейді. “Алпамыс батыр”, “?обыланды батыр”, “Ер Тар?ын”, “?амбар батыр” сы?ылды ?аза? батырлар жырларында ?алма?, мо??ол бас?ыншыларыны? шабуылы баяндалып, ?аза? батырларыны? сол к?рестегі ерлігі жырланады. Оларды? отаншылды?ы мен адалды?ы, у?деге беріктігі з?лымды? пен ?иянат?а ?арсы ?ойылады. ?рине батырлар жырында?ы о?и?аларды? тарихпен жанасымы ?зінше болады. Бір жыр бірнеше ?асырды аралап, ж?здеген жыршы-жырауларды? аузынан ?тетіндіктен, онда ?р ?асырда?ы тарихи фактілер араласа ж?реді. С?йтіп, батырлар жырында “?р д?уірден ??рал?ан кезе?нен” алын?ан батырды? жиынты? бейнесі т?л?анады. Батырлар жырыны? бай идеялы? мазм?нына сай сюжеті мен композициясы да ?згеше келеді. Бір о?и?адан екіншісі туып, кейіпкерлерді? іс-?рекеті, ?имылы ж?йелі дамып отырады. Батырлар жырыны? ?ле?дік ??рылысы к?біне жеті, кейде сегіз ж?не он буынды болып келеді. Жыр тарма?тарында?ы ?ле? ?лшеміне ?арай араласып, ауысып та келе береді.
Отан ?з батырларымен бай. Отанны? ?ор?аушыларынсыз, мемлекет жо?. Батылды?, Отан с?йгіштік, досты? – на?ыз батырды? ?асиеттері. Батырлар болып д?ниеге келмейді, батыр болып ?алыптасады. Кішкентай бала?а балалы? ша?тан отаншылды??а, ??рметке т?рбиелеу керек. Атамекен ?шін ата-аналар?а на?ыз жігітті т?рбиелеу керек! Халы?та дана ма?ал-м?телдер бар: “Ер жігіт ел ?шін туады, ел ?шін ?леді“, “Ер барда – ел ?ор болмас” ж?не та?ы бас?алар. Мені? пікірімше, е? басты, е? негізгі батырды? ?асиеті – б?л отаншылды?. Отаншылды? – б?л ту?ан жерге, ?з хал?ына, ?лт?а деген с?йіспеншілік.
Мен бір билеуші туралы а?ызды естідім. Б?л а?ызда, кейіпкерге ауыр та?дауын жасау керек еді. Оны? Отанына жау бас салады. Д?шпан ?атігез болды ж?не оны? ?кесін т?т?ын?а алады. Д?шпан талапты ?сынды: немесе ол жау?а билікті береді, немесе ол ?кесінен айырылады. Кейіпкер ?за? ойлады… Егер ол билікті берсе, жау оны? хал?ын ??лдар?а айналдыратынын, ол білді,. Ол ?з хал?ын са?тап ?алуды шешті.
И?, б?л – а?ыз. Біра? ол бізді бірт?тас халы? болуды ?йретеді, ж?не еште?е, ешкімді жас?анып ?ажеті жо?. Бізді? уа?ытымызды? батырлары – д?рігерлер, м??алімдер, ??т?арушылар. Д?рігерлер ж?не ??т?арушылар к?нбе-к?н к?п ?мірлерді са?тап ?алады. М??алімдер балаларды о?ытады, т?рбиелейді. Міне, бізді? батырларымыз! Бізді? ?желеріміз, аталарымыз – ?а?армандар! Біз олар?а ашы? аспан мен зор денсаулы? тілейміз. Олар со?ысты, е?бектенді! Бізді? ?рпа? осы адамдар?а ??сауы керек… Ж?не, ?рине, ?р адамны? е? басты, е? с?йікті батыры – б?л анасы. Ол ?мірді сыйлады.
Е? бастысы – ?зі ?шін ?мір с?ру емес, Ту?ан Жер ?шін ?мір с?ру.
№ 26 гуманитарлы – лингвистикалы? мектеп – гимназиясы
РЕФЕРАТ
?аза? ?дебиеті бойынша
Та?ырыбы; “Батырлар жыры”
Орында?ан; 9 “А”
сыныбыны?
о?ушысы
Жаппарова Айн?ра
Шымкент ?аласы, 2005
БАТЫРЛАР ЖЫРЫ
Ауыз ?дебиеті шы?армаларыны? халы??а к?п тара?андарыны? бірі — батырлар
жыры. Ол — ескі заманнан келе жат?ан м?ра. Б?л жырларды ?уелде белгілі
а?ындар шы?арса да, ол кезде жазу болма?анды?тан, ол авторларды? аты-ж?ні
?мытылып, халы?ты? игілігі боп кеткен. Батырлар жырын айтушылар да, бізге
жеткізушілер де — жыршылар.
Батырлар жырыны? к?пшілігі бірден ?лкен жыр?а айналма?ан. Жыр — ?р
батырды? ?р кездегі т?тенше ?айрат, ас?ан ерліктерін, ел ?шін еткен зор
е?бектерін д?ріптеп жырла?ан жеке ?лендерді? ?осывдысы. ?обылавды батыр,
Алпамыс батыр, Ер Тар?ын жырларын алса?, ?уелде оларды? ?р кездегі
ерліктерін ма?тан еткен ?лендер кейін біріктіріліп, ?за? жыр?а
айналдырыл?ан. Б?л жырды? ??рылыстарынан да бай?алады. Мысалы, Алпамыс
батыр жырында екі т?рлі о?и?аны? сарыны ж?не ?р?айсысыны? ?зінше даму
жолы, ?нше шешуі бар: бірінші — Алпамысты? Г?лбаршынды алу?а Дттануы,
екінші — аулын шауып кеткен ?алма? ханы Тайшаны? гліне баруы. Б?л ?уелде
Алпамыс туралы екі т?рлі ?за? ?ле? болып, кейін екеуі ?осылып, ?лкен бір
жыр?а айнал?анды?ын д?лелдейді. ?обыланды батыр, та?ы бас?а жырлар
ж?нінде де осыны айту?а іолады.
?ай елді? батырлар туралы жырын алса? та, оларды? негізінде тарихи
о?и?а жатады. Біра? жырда о?и?а бол?ан к?йінде суреттелмейді, тек желісі
?ана алынады. Жырды ту?ызушы а?ын ол оки?аны ?з ??ымына ж?не тапты?
к?з?арасына ?арай бейімдеп жырлайды.
Батырлар жыры к?бінесе Отанын сырт?ы жаулардан ?ор?ау, ?з елін
бас?алар?а т?уелді етпеу тілегін ?амтиды, сол идеяны берік ?стайды.
?аза?ты? батырлар жырыны? ?айсысын алса? та, ?ьшша?, но?айлы ?аза?тары
?ызылбастар?а, ?алма?тар?а ?арсы к?реседі. Б?л жырларды? к?пшілігінде,
но?айлынын, (?аза?тардын) жерін ?алма?ты? жаулап алма?шы болуына
байланысты, ел намысын ?ор?ау?а байланысты ?лкен о?и?алар суреттеліп
отырады.
Мысалы, ?обыландыны? бар ?мірі шамада тек ?алы? ?ыпша? ?амы ?шін ?анды
шай?аста ?теді. Поэмада оны? сол ел ж?рты ?шін жаса?ан ерліктері
д?ріптеледі. ?обылавдыны да, Алпамысты да, Тар?ынды да, ?амбарды да елі сол
?шін арда?та?ан. Мысалы, ?алма?тар?а ?арсы аттан?ан ?амбарды? ерлігін жыршы
былай ?рнектеген:
?араман мен ?амбарбек,
?арсыласып ?ьшыш шабысты.
А? найзалар ай?асып,
Нар бурадай алысты,
Шаныш?анына шыдамай,
Астында?ы ??лбадам
Ш?ге жата ?алысты,
?алма?тын ханы ?араман,
Сол жа?ынан ??лады…
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады…-
деп ?амбардын, ерлігін жырлайды. Ол сол ?шін ?амбар батыр атанады.
М?нан, ?рине, батырлар жыры кіле? ерлікті, ал лиро-эпосты? жырлар адамны?
тек к?йініш-с?йінішін жырлаудан т?рады екен деген ??ъш тумаса керек.
Батырлар жырларында батырды? еліне, жеріне, ата-анасына, ту?ан-туысына,
жарына деген балалы?, бауырлы?, с?йіспеншілік сезімдері, оларды? батыр?а
деген с?йіспеншіліктері лирикалы? тол?аныстар?а толы.
Батыр да — адам. Ол да ?уанады, ол да барша адамдай к?йінеді. Жыршы оны
сол асыл адамгершілік ?асиеттерімен де бейнелейді. Біра? жырды? б?л негізгі
?зегі емес. Оны? басты, негізгі нысанасы ел намысын ?ор?ау, ерлік,
батырлы?. Оларды? батырлар жырьі атануы да сонан.
??рылысы жа?ынан батырлар жырыньщ ?зіне т?н ерекшеліктері бар. Алдымен,
батыр ескі ??ым, наным бойынша, ??дайдан тілен ал?ан біреуді? жал?ыз
баласы болады. М?ны? ?зі ?ыры? шілтен ?ыдыр т?різді ?улиелермен
байланысты болып келеді. Т?рт-бес, жасында-а? ас?ан к?штін иесі екені
танылып, ?зіне серік ?йелі мер аты табылып, жасынан-а? ел ?амын, ж?рт
пайдасын ойлайды, — батырлар жырыны? ?зіне т?н ерекшеліктеріні? бірі.
Кейбір бйг тырлар?а атса, о? ?тпейді, шапса, ?ылыш кеспейді, от?а салса
к?ймейді, су?а салса, батпайды.
Б?лайша ?сірелеу (гипербола) ар?ылы суреттеу, ертегілік са;
(сказочность) тек ?аза? хал?ыньщ ?ана емес, баска елді? баты жырларында да
жиі кездесіп отырады.
Эпосты? жырларда Отанына, еліне, хал?ына деген сарын басым. Сонымен
?атар батырлар жырларында елді? ??рпына, салт-санасьша, т?рмыс-тіршілігіне
байланысты жайттара бар.
ЖЫРДЫ? ТА?ЫРЫБЫ
Алпамыс батыр жыры халы?тьщ бірлігін, т?тас-та?ыріыбы тыган,
ынтыма?ын армандаудан ту?ан. Жырда тек бірлік, ынтыма?ы бар ел ?ана жау?а
?арсы т?ра алады деген ?лкен т?йін айтылады. Ал елді?, руды? соя бірліх,
т?тасты?ын са?тап, жауына айбар, еліне ?ам?ор болар — оны? батыры Алпамыс
батыр жырында Байсарыны? а?айыв?а ?кпелеп ?оныс аударуы, ?алма?ты? ?ол
астына кетуі руды? бірлігш б?зады. ?алма? билеушілері ?о?ыраттарды келімсек
деп кемітіп, зорлы?-зомбылы? жасайды. ?алма? ханы Г?лбаршын сынды аруды
к?штеп ?зіне жар етіп алуды ойлайды. Сол хабарды естігенде Алтыншашты?
еріне:
К?шпе деп зар жыладым мен елімде,
М?нда келіп ?анша д?ние арттырды??..—
дегенде де б?л п?леге душар болуды? т?п-тамыры ?з елінен ?оныс аудару?а
деген ?ксік, ?кініш, зар жатыр. Байсарыны? жаумен бел-десер д?рмені, ар?а
с?йер елі, ?арсы т?рар батыры жо?.
Сонды?тан:
Байсарынын кетті м?деті,
?олынан тайды д?улеті,—
дейді жырда.
Байсары со?ынан ерген ?о?ырат руын ?алма? ?ыспа?ынан Алпамыс ??т?арады.
Жырды? идеясы — батырлы?ты, елін с?юді д?ріптеу.
ТУАДЫ ЕРЛЕР ЕЛ ?ШІН
Халы? ?зіні? арманын Алпамыс образы ар?ылы берген.
Ол оораз — халы?ты? алып ?уатыны?, ?ажымас ?айратыны?, сар?ылмас к?ппні?
к?рінісі.
Алпамыс тек ?з басыны? ?амын ?ана ойламайды, елді? аманды?ьш,
б?тіндігін, соны? намысын ?ор?айды. Жырда сол ?зекі ой былай
берілген:
А? с?ккар ?шар жем ?шін,
Туады ерлер ел ?шін…
То?тай алмай барамын,
А?айын-ту?ан ел ?шін…
Алпамыс алыс сапар?а тек ?з намысы ?шін емес, ?алы? ?о?ырат елі ?шін
аттанады. Міне, батыр осы жолда жаумен жа?аласады, алай ?иын-?ыстау
кезендерді басынан кешіреді.
Халы? осындай ?лкен ай?ас?а белін бекем байлар батырыньщ дуниеге келуін
де ерекше етіп к?рсетеді. Ол жасынан зор к?ш, ?жет, ?айрат иесі болып
сипатталады. Т?л?асыны? ?зі де батыр?а лайы?: б?ркіт ?аба?ты, сол сиякты
оны? бір кірпігі алтыннан, бір кірпігі к?містен,— деп, елден ерек с?лу
кейіпте бейнеленеді. Алпамысты? батырлы?ы жасынан-а? к?зге т?седі, ойнап
ж?ріп балалар?а ?олы тисе, ?ліп ?ала береді. Ал т?ртіп ?ал?анда, ?рмек
??р?ан кемпірді? баласы тіл тартпай кетеді. Алпамыс — ата-ананы?
зары?ып, тары?ып, к?лынан з?бір к?ріп, ?артай?анда к?рген жал?ыз баласы.
Оны да ?улие, ?нбиеден с?рап алады. Осы сия?ты болаша? батырды? д?ниеге
келуіне байланысты тольга жат?ан хикаялар кездеседі.
Ал ??лтай Алпамыс?а: Сені? кайратгы, ер жігіт екені?ді білейін,
?зіне арна?ан атты ?стап ал, егер енші?ді танып ?стаса?, ?олыммен
ерттеп берейін,— дейді.
Бірінші, ?зіне серік атгы тану, екінші, оны ??ры?сыз то?тату, екеуі де
?лкен сын. Алпамыс сол сынны? екеуінен де ?теді. Ол кеп жылкынын ішінен
жалы ??ла?ынан ас?ан, т?рт т?я?ын тік бас?ан, ??йры?ы бір ?олты?
сексеуілді? шырпысьпздай ш?барды та?дайды. Алпамыс ат?ы? ??йры?ына
жолбарыстай ?ол салды… жануар Байиг?бар нар сия?ты тізесін б?кті, ?ш
м?ртебе зор салды. Алпамыс жібермеді. Алпамыс зорлы?ын білдірді.
Алпамыстын батырлы?ыны? бірінші ай?ындалатын жері — ?аражанмен
кездесуі. Кдражан — ?алма?ты? ?амал б?з?ан баты-рыныц бірі. ?з елінде
ханмен ?атар т?скен, талай жауды м??ат?ан, беделді батыр. ?аражав атты?
д?бірін естіп: Тайшанын ?скері де, менін ?скерім де ?айтывдар. Жакын жерге
жау келіп ?алды, ?ыры? мын ?ол, не ?ыры? мы? … жал?асы
1. Кіріспе. Жырды? та?ырыбы.
2. Негізгі б?лім.
а. ?амбар бейнесі.
б. Назым бейнесі.
с. ?зге де кеіпкерлер.
3. ?орытында. Жырды? к?ркемдік ерекшелігі.
«?амбар батыр» жыры ?зге эпикалы? туындылар т?різді батыр т?л?асын, оны? ел ?шін еткен е?бегі мен ерлігін д?уір рухына сай к?ркемдеп жеткізуді ма?сат еткені аны?. Жырды? 12 варианты бар. Осы?ан орай кейбір н?с?аларда біршама ауыт?ушылы?тар кездеседі. Алайда барлы?ына орта? н?рсе – ?з бойына к?не сюжеттерді са?тай отырып, ел ?ауіпсіздігі ма?ызды бол?ан тарихи кезе?ді жырлау бол?аны а?и?ат. «?амбар батыр» жыры батырды? есейіп, ел ?ам?оры бол?ан т?сынан басталады. К?містен та?ып ?ар?ысын, со?ына ертіп тазысын, а?шылы?пен айналысып ж?рген ?амбарды? белсенді ?имыл-?рекеті кереметтей тартымды. К?ш-?уаты кемеліне келген на?ыз жігіттік ша?ынан бастал?ан о?и?а сол рухта ая?талады. ?з ауылы, ?зімбай ауылы ж?не жау елі (?алма?) – жырда?ы ке?істік осылар. Батырды? ерекше болмысы екі жа?дайда к?рінеді. Біріншісі, к?не эпос салтына т?н жолбарыспен алыс?анда?ы ерлігі болса, екіншісі – ел шетіне жау келгенде ?ор?ан бола білген ?а?арманды? іс-?рекеті. Сондай-а? ?леуметтік жігі ай?ындала баста?ан екі т?рлі ?мір сипатталады.
?амбармен ал?аш?ы ерлігіне дейін т?тас бір руды? ?амын к?йттеп, аш-ары?ын тойдырып, жетпегенін жеткізу жолында ж?рген ?арапайым а?шы-мерген бейнесінде танысамыз.
Т?ске дейін ілгені,
Т?бедей болып ?алады.
К?теріп тастай береді,
Жарлыны? шы?ып к??ілінен,
?ызы??а мейірі ?анады, – деген жолдар оны? а?шылы? ?асиет пен осы к?сіпке ерекше м?н беретіндігіні? д?лелі болса керек. Тіптен а?-??с атаулы мергенні? атыны? сыбдырын естігеннен-а? ?ашып жасырынады екен. Жыр болмысын ерекшелендіретін елеулі о?и?а – ?амбарды? жолбарыспен жал?ыз ай?асып же?уі.
?амбар да ?айтпай ?мтылып,
Бар ?айратын ша?ырды.
??йры?ынан к?теріп,
Айналдырып басынан,
Ла?тырып кеп жіберді,
?ыры? ?адам жерден асырып,
Мы?тылы?ын ел к?рді.
Жырды? айтарлы?тай та?ы бір ерекшелігі – Назымны? к?йеу та?дап жар сал?ан сына?ына ?амбар ?атыспайды. Б?л жа?дайды жыршы ?рт?рлі себептермен т?сіндіреді. «Бір жаман келіп малы к?п, Алып кетсе айырып, ?ай?ыменен басылар, Ат басындай ж?регім», – деп с?лудан тартынуына кедейлігін сылтау етеді. Осы?ан ?оса «Кедей демесе?, одан арты? адам жо?» дейтін хабаршыны? с?зі бар. Демек, сол жерде ?амбарды? бар кемшілігі – кедейлігі екені ай?ын айтылады. ?ызды? ??р?ан ?рмегіне де м?н бермей, кідірмей ?те шы?ады.
?амбар бейнесінде жеке отбасын ??рудан г?рі руыны?, тобыны? ?амын жеу басым. Назым тарапынан ?зіне деген к??ілді сезгенімен о?ан ??лай кетпейді. ?айта бойын аула? ?стауды? т?рлі жолдарын табады. Батырды? ойы былайша беріледі:
Осы?ан к??ілім б?лініп,
?мытып кетсем ж?ртымды,
??дайды? мені ?р?аны.
Назыммен с?йлесіп т?р?анын к?ріп ?алып, дау-жанжал шы?ар?ан ?ызды? алты а?асыны? ?айбат с?здерінен ?амбарды кемсіту бай?алады.
Назым?а ?алма?ты? ханы с?з сал?анымен, ж?регін жаулай алмайды. ?алы? н?керіне сенген жат ж?ртты? билеушісі ?ызды зорлы?пен алма?шы бол?ан ?рекеттеріне байланысты ел ішінде т?рлі жа?дайлар орын алады.
Но?айлы билері ?амбар?а тарту-тарал?ыларымен келіп, сырт жауды? басымдылы?ынан ?ор?ау ж?нінде ?сыныс айтады. Сол кезде ?амбар то?ыз к?ннен кейін бару?а у?де етеді. ?йткені ?зіне ?ара?ан то?сан ?йлі тобырыны? ?амын жасап, я?ни а?-??с атып, азы?-т?лікпен ?амтамасыз етіп кетуді ойлайды. ?амбар ?зімбайды? с?леміне «?уелі, Алла, екінші ж?рт ?шін белді буайын. ?зімбайды? а?ыма? алты ?лына ?кпелеп, Жаманны? ісін ?ылмайын» деуі батырды? таби?атыны? зеректігін ай?а?тайды. ?амбар мен Назымны? алты а?асыны? арасында бол?ан реніштер елді? т?уелсіздігі ??ымыны? жанында жай кикілжі? есепті болып ?алыс ?алады.
?алма? ханыны? Назым ?ызды тартып аламын деп келген т?сынан бастап о?и?а к?рделіленеді.
?зімбайды ж?детіп,
Сансыз ?олды т?нетіп,
Жерімні? ш?йін ?ашырып,
Берекесін кетіріп,
К?йеумін деп Назым?а,
Шынта?тайсы? мамы?ты,
Ая?ы?ды к?сілтіп, – деп батыр жауына ?арсы батыл ?мтылады. Шекесіне ??рама болат дулы?а ?ой?ан, ?стіне бадана к?зді берік сауыт киген ?амбар жекпе-жекке шы??ан ша?та ?араманды ?лтіреді.
?ыз Назым?а таласып,
Екі батыр со?ысты.
Б?лт шайнап, м?з б?ркіп,
?ркер мен айдай то?ысты.
Т?ртіп ?тіп кеткені,
Та?иядай ?шады.
Екпініне шыдамай,
Атыны? жалын ??шады, – деп ?айратты ер ?амбарды? к?ші суреттеледі. Ту?ан еліне деген с?йіспеншілік сезімні? ??діреті ?асиетті жеріне ат ойнат?ысы келген озбыр топ?а тос?ауыл жасайды. К?л т?гіп, ірге бекіткен, кіндік ?аны там?ан ?асиетті топыра?ты бар жан-т?німен ?ор?айды. Сондай-а? ?ыз баланы діні, ділі, тілі б?лек жат елге жіберуді 18 жасар ?амбар намыс санайды.
?ш к?н, ?ш т?н бойы шай?асып, а?ыры ?амбар же?іске жетеді. Басына ?иын-?ыстау іс келгенде ?ана батырды керексінетін, байлы? пен мансап?а мастан?ан байларды? келе?сіз ?рекетіне т?тас елді жаудан ??т?ар?ан ?амбарды? ерлігі ?арсы ?ойылады. Барлы? ізгі ?асиеттер халы? ?кілі – батырды? бойына жина?талып суреттеледі. Батырлы?ы ас?анымен ?леуметтік жа?ынан ?ызына те? к?рмегендіктен, ?зімбай ?ызын ?амбар?а бергісі келмейді. Алайда ?зі д?режелес Аршаханны? а?ыл-ке?есі ар?ылы ?ана ?зімбай батыр?а ?ызын ?осу?а м?жб?р болады. «К?містен керегесі, уы?ы алтын, О?аша сегіз ?анат тікті ?йді». Осылайша ?атарлап ?азынаны? б?рін жиып, ?зімбай ?ыры? к?н той жасайды.
Жырда батырды? серігі, я?ни ?амбарды? ?ара?ас?а аты к?ркем кестеленеді.
Мойны? алтын таба?тай,
?амыстай екі ??ла?ы?.
Т?рт ая?ы? ?азы?тай,
Т??керген кесе т?я?ы?,
С?лулы?ы? с?мбідей.
Мінеки, ?ш?ан ??стан озатын ересен ж?йріктігі, алыс жол?а ал?ынбай жететін ?айраты мен т?зімділігі, батырды? тілегін танитын, д?шпанны? пи?ылын сезетін ?асиеті, ?ысылтая? т?старда «тіл бітіп с?йлеп, ке?ес беретіндігі» – тек ?ана батыр т?лпарына т?н айшы?тал?ан белгілер екені аны?. Сондай-а? батырды? ?з басына ?атысты «аш б?рідей жала?тап, нар бурадай алысты», «жолбарыстай ширы?ып», т.б. метафоралы те?еулер ?олданылады. «Хан с?йекті ?амбар-ау, ?ара аты?да жал бар-ау» дейтін Назымны? монологыны? ?зі-а? к?п жайды білдірсе керек-ті.
Батырды? к??іл-к?й с?ттерін, ішкі буыр?ан?ан тол?аныс иірімдерін білдіретін диалог, монологтар да, ?л?айту (гипербола) мен ?сірелеу (гротеск) де мол орын алады. Жауын же?гендегі ерлігін «?ой?а кірді бір б?рі, Б?ріктіре ?ырады, Талай ?алма? с?лады», – деп к?термелей жеткізеді. Же?ілген жауды? сипатын «?ызыл ?аны а?ып жосылды», – деп суреттейді.
Д?ст?рлі ??далы? салт р?міздік ??ымдарды? т?рлері к??іл аударарлы?. Мысалы, к?йеуді «алтын с???ар?а, ?алы?ды?ты «?аз?а» балап, с???ар?а ?азды ілдіру ар?ылы ??да т?суді т?спалдайды. ?алы?ды? – «?ызыл т?лкі», к?йеу – «ж?йрік тазы» немесе ?алы?ды? – «піскен т?йнек», к?йеу – «?ткір кездік» сия?ты к?ркемдік образдар молынан кездеседі.
?орыта айт?анда, елді жаудан ?ор?ау идеясы – жырды? алтын ар?ауы. Бір ш?йке бас?а алданып, к??іл б?лмей, ?амбар бірінші кезекте ?з тобырыны? жа?дайын ойлайды. Кедейлерге к?мектесуді парыз санайды.
Д?ниеге келіп кетті не асыл зат,
Жаманнан дат, жа?сыдан ?алады хат.
Бір д??а о?ы?ыздар аруа?ына,
?амбарды? болып жатсын к??ілі шат, – деген жолдар бар жырды? со?ында.
Олай болса, елдік, ерлік рухын ас?а?тататын ?амбар бейнесі ?асырдан-?асыр?а жетіп, ?рбір ?рпа?ты? рухани азы?ына алда?ы уа?ытта да айналу?а тиіс.
«?амбар батыр» эпосы да ?аза? хал?ына к?птен м?лім, мейлінше ке? тара?ан. ?аза?станны? ?ай т?пкірінде болсын, ел с?йсіне ты?дап, с?йіп о?итын шы?армасыны? бірі.
«?амбар батыр» туралы а?ыз ел аузынан жазылып, ал?аш?ы рет 1865 ж. басылады. Б?дан кейін 1868 ж. «?исса ?амбар», 1903 ж. «То?сан ?йлі тобыр» деген аттармен ?азанда басылып, е? толы?ыра? т?рі «?амбар батыр» деген атпен 1922 ж. Ташкентте шы?ады. «?амбар батырды?» б?л вариантын баспа?а даярла?ан А.Диваев. Бізше, Диваев варианты тек толы?ы ?ана емес, е? к?ркемі, е? жа?сы варианты. Диваевты? 1922 жылы бастыр?ан «?амбар батырын» С?кен Сейфуллин (1933 ж.), С?бит М??анов (1939 ж.) жолдастар шы?ар?ан батырлар жина?ында ?згертілмей, ?айта басылды. Е? со??ы рет басылуы – 1957 ж. М?нда «То?сан ?йлі тобыр», «?амбар батыр» екі вариант ?атар берілген. Б?л баспасында «?амбарды?» басылу тарихы, версия, варианттары жайлы а?пар, м?ліметтер бол?анды?тан, ол жа?ына біз то?талмайы?.
Бізде к?ні б?гінге дейін д?рыс к??іл аударылып, аны?талмай келген бір м?селе – «?амбар батыр» эпосын ?аза? хал?ы тарихында?ы ?ай д?уір, ?ай кезе?ге жанастыруымыз?а болады деген м?селе. Б?л айту?а о?ай болса да, д?лелдей ?ою ?иын. ?йтсе де шы?арманы? мазм?ны суреттелетін о?и?а, тартыстар?а с?йене отырып, кейбір топшылаулар жасау?а болмайды емес.
Б?гінгі ?аза? атанып отыр?ан елдерді? к?птеген рулары но?айлы, ?збек ханды?тарыны? ?арауында бол?анды?ы, но?айлы ханды?ыны? ?зі сол руларды? ??рамасы екендігі ?аза? ССР тарихында да, бас?а тарихи е?бектерде ?лде?ашан д?лелделініп, ?орытыл?ан пікір. Б?л м?селе ж?нінде «Ер Тар?ын» эпосымен байланысты толы? айтылады. Бізше, «?амбар» эпосы да сол но?айлы д?уіріндегі ?алма? пен но?айлылы?тарды? араларында?ы ?арым- ?атынастарды? негізінде ту?ан эпос. Біра? б?л но?айлы ханды?тарыны? ?зара туыстарыны? ?ырсы?ынан ?лсіреген, сонды?тан ?алма? ханды?тарыны? но?айлыларды ?зіне ба?ындырып алу?а ??дірет-к?шіміз жетеді деген сенім туа баста?ан кезді ме?зейтін т?різді. Эпоста екі елді? аттары аталады: но?айлы ж?не ?збек. Біра? жырды? ?зын-ыр?асын алып ?араса?, ?зімбай да, ?амбар да но?айлылы?тар екендігі а??арылады. Алдымен ?амбар жайлы. «?амбар батырды?» бас жа?ында-а?:
?аза? емес, сарт емес,
?амбарды? т?бі но?айлы –
десе, Назымды ?амбар?а беру туралы Алшыоразды? с?зін ?оста?ан а?асы Дараз:
Осы екен істі? ма??лы,
Кекті болып кетпесін,
Но?айлыны? батыры.
Азулымен ?шіксе?,
Тигізер зиян а?ыры, –
дейді.
Келмембет:
Но?айды? ?амбар деген батыры бар…
Келмембет ?рып мініп жор?асына,
Ж?нелді но?айлыны? жолбарысына…
Назым:
Ту?ызып сіздей с?лтан но?айлыдан,
??дайдан айналайын батыр ?ыл?ан, –
деген с?здерден біз ?амбарды? но?айлы батыры екенін к?рсек, сонымен ?атар ?амбар мен Назымны? с?йлескен с?здерінен ол «Алпыс ?йлі ар?ын, то?сан ?йлі тобырды? батыры да» екендігі бай?алады. Кейбір баспада (арабша жазыл?ан текстіде) «Алпыс елді Ар?ын» деп те келеді.
?амбар:
?абатыма аламын,
Алпыс ?йлі ар?ын мен
То?сан ?йлі тобырды, –
десе, Назым:
Мейман бол, ?онып кет дей келіп:
Алпыс ?йлі ар?ын?а
Асы?паса? барарсы?,
?ардар емес, бізден ол, –
дейді.
Назым «ар?ын, тобыр», «но?айлы» деген с?здерді бір ма?ынада ?олданады. Б?л жерде «Асы?паса? барарсы?, алпыс ?йлі Ар?ын?а» десе, екінші жерінде:
Ту?ызып сіздей с?лтан но?айлыдан,
??дайдан айналайын батыр ?ыл?ан. –
дейді.
Назымны? б?л с?здері «ар?ын, тобырлар» сол но?айлы атан?ан елді? бір б?та?ы, б?лімі екендігін ме?зейді. «То?сан ?йлі тобырда» ?амбарды? ата-тегі кім, ?ай елге жатады, эпос осыдан басталады:
Б?рын?ы ?ткен заманда,
Ер ?амбар деген бар екен.
?зімбай деген бай екен,
Солардан ?ал?ан с?зімді
Баян ?ылып айтайын:
Он сан ?йлі Аят бар,
?ыры? сан ?йлі ?ият бар,
Алпыс ?йлі Ар?ын бар,
(Сексен ?йлі Ыбыр бар)
Он сегізде жасы бар,
Адал ?ара дегеннен
?ара т?лпар аты бар,
?амбар деген ері бар, –
деп келеді. Б?л ?зіндідегі кейбір руларды? аты ?азір белгісіз. Ондай рулар болды ма, жо? па, ол – ?з алдына м?селе. Біра? ?амбарды? тегі ар?ын, ?ият елдері болушылы? пен жо?арыда келтірілген ?зінділерді? б?рінде де оны Но?айды? батыры деушілікті? тамырын іздесек, та?ы да сол но?айлы д?уіріне тірелеміз.
Но?айлы басында?ы шынды? жайт осылай бола т?рса да, халы? – ?рдайым оптимист. Жа?сылы?ты алда?ы ?мірден к?теді. Болаша??а сенімі мол. Сонды?тан ол ?амбарды мы?ты жаулары ?алма?тар?а ?арсы шы?арып же?діреді. «Но?айлы да ел ме еді» деп менменсінген ?араман а?ыры к?лкі болып ?алады. Елдікті а?са?ан ел тілегі ?амбар сы?ылды ерді, оны? атымен байланысты эпосты? поэманы ту?ызды.
?ыс?аша мазм?ны т?мендегіше:
?амбар батыр ?зімбай дегенні? алты ?лы, бір ?ызы
болады. ?зімбай ?ызын с?йгеніне бермек
болып, Но?айлы он екі баулы ?збекті ша?ырып, ?ызыны? алдынан ?ткізеді. Іштей ?амбарды с?йетін Назым ешкімді ?натпайды. Той?а ?атынаспа?ан ?амбар то?сан ?йлі Тобырын а?мен асырап к?нелтуші батыр, бір к?ні арыстан?а жолы?ып, оны ?лтіреді. Сондай бір к?ндері ?ыз Назымны? ауылыны? ?стінен ?тіп бара жатып Назым?а к?зі т?седі. ?ыз ?анша амал-айла жасаса да, ?амбар о?ан то?талмайды. Екінші орал?анында ?ызбен тіл ?атысып, аула? ж?ргенін ма??л к?ретіндігін а??артады. Б?ларды? с?йлесіп т?р?анын ?ызды? а?алары к?ріп, ?амбарды ?лтірмек болады. Біра? Назымны? кіші а?асы Алшыораз бас?аларын то?татады. ?амбар ?з бетіне кетеді.
Назымны? с?лулы?ын естіп, к?ршілес ?алма?ты? ханы Кедей ?лы Келмембетті жіберіп, ?зімбайдан ?ызын с?ратады. ?ызды? а?асы Алшыораз Келмембетті? ??ла?, м?рнын кесіп кейін ?айтарады. Хан ?скер жиып келіп, к?шпен алма? болады. ?зімбайлар «береміз» деген амал, айла ?олданып, ?амбар?а елші жібереді, ?амбар барамын деп у?де береді. Келеді. Но?айлыны? батырын к?рмекші болып, ?амбар?а ?алма? ханы ?араман да кісі жібереді. ?амбар келісімен-а? хан екеуіні? арасында алыс-шалыс с?з болып, жекпе-жекте ?амбар ?араманды ?лтіреді. ?алма?тармен со?ыс салып, ?амбар мен Алшыораз оларды же?іп ?уады. ?амбар?а Назымды ?осады. Той жасап, жасау жабды?тап, еліне ?айтарады.
Біз жо?арыда ?амбар батырды? атымен байланысты эпосты? бірнеше версия, варианты бар дедік. Соны? бірі – «То?сан ?йлі тобыр» . Б?л вариантты? жо?ар?ы, ?ыс?аша мазм?нын келтірсек, ?ткен варианттан ?згешелігі аз. О?и?а желісі, онда?ы тартыстарды? себебі, д?лелі, байланыс іздері бір, тек кейбір кісі аттарында ?згешеліктер бар: ?араман – Махтым, Керей ?лы Келмембет – Кедей ?лы Келмембет, Назым – Лазым т.б. кейбір с?з с?йлемдері бас?аша болып келеді. Біра?, негізінен ал?анда, бірінен бірі не идея жа?ынан, не ??рылысы жа?ынан п?лендей айырмашылы?ы жо?. «?амбар батырда» ?рт?рлі ?мір ??былысы молыра?, ке?ірек ?амтылады да, «То?сан ?йлі тобырда» сол ??былыс, эпизодтар ?ыс?а к?лемде баяндалып, ?ыс?аша т?рде суреттеледі.
?олда?ы м?ліметке ?ара?анда, «То?сан ?йлі тобыр» варианты «?амбар батырдан» ?лде?айда б?рын жазылынып, б?рын басылып шы??ан. Б?л екеуіні? ?айсысы ескірек, ?айсысы жа?а, ол ж?нінде ?зілді-кесілді пікір айту ?иын. Кейбір жолдастар «То?сан ?йлі тобыр» варианты «?амбар батыр» аталатын варианттан г?рі ескірек деп ж?р. Біра? келтірген д?лелдері ?лсіз. «?амбар батыр» вариантыны? кейін жиналып, кейін басылуы ол д?лел болып жетпейді. Б?рын шы?ып, кейін басылуы, кейін шы?ып, б?рын басылуы екеуі де м?мкін н?рсе.
Жай о?ы?анда, ??гіме с???ар, ?аз, ?ара??с, ??май тазы, а??у, т?бет ит туралы. Біра? б?л – символ, айтайын дегенін, ой-пікірін бейнелеп с?йлеу. ?амбар ?зін с???ар, ??май суретінде бейнелесе, ?араманды зорлы?шыл ?ара??с, т?бет ит кескінінде бейнелейді.
С?йтіп, айтайын дегенін кейде ашып айтпай, ?дейі б?ркемелеп бейнелеу т?рінде берушілік – «?амбар» эпосыны? ?зіне т?н ерекшелігі. «?амбар» эпосында?ы поэтикалы? тілді? ерекшелігі «Тар?ында?ыдай» психологиялы? параллелизм болмай, символ болуыны? ?зі де, б?л поэманы? ана??рлым бергі заманда шы??анды?ын а??артады.
?орыта айт?анда, «?амбар» бір кезде но?айлы ханды?ына ?ара?ан ?аза? руларыны? со??ы бір кезе?дерін елестетін жаулаушылар?а ?арсы елді? бірлігі мен елдігін, ерді? ел ?шін ?ызмет етуін а?сау тілегінен ту?ан, ??рылыс, к?ркемдігі шебер, ??нды м?рамызды? бірі.
Алпамыс батыр жыры – ?аза? хал?ыны? батырлар жырыны? ішіндегі е? к?несі. Батырлар жыры — ?аза? ауыз ?дебиетіні? ?те ертеден келе жат?ан к?рделі саласыны? бірі. Батырлар жыры бір ?асырды? ?ана жемісі емес.Ол халы?ты? ертедегі т?рмыс-тіршілігіне, тарихына, ?о?амды? ?міріне байланысты туып, солармен бірге жасас?ан. Сонды?тан да батырлар жыры ?зіні? ?алыптасып, даму процесінде к?птеген ?згерістерге ?шыра?ан. XIX ?асырда батырлар жыры жазылып ала бастады. Б?л кезе?де к?птеген ?алымдар ?аза? эпостарын зерттеп, ?а?аз бетіне т?сіре баста?ан. Мысалы, Ш.У?лихановты?, В.Радловты?, Н.Ильминскийді?, Г.Потаниннні?, А.Васильевті?, ?.Диваевты?,т.б. ?алымдарды? жинап бастыр?ан е?бектерін ерекше атау?а болады.
Жыр д?л ?азіргідей классикалы? б?тіндікке ?асырлар бойында жетілу, толы?у ар?асында жеткен. Жырда к?рсетілген жер, мекен, адам аттары, елді? шаруашылы? к?сіптері, салт-??рыптары эпосты? ?аза? хал?ыны? т?л туындысы екендігін д?лелдейді.Батырларды? туып-?скен, ?мір кешкен елі – Жиделі-Байсын тайпасыны? на?ты аты – ?о?ырат болып к?рсетілгені к?птеген ?алымдарды?, соны? ішінде Жирмунскийді? дастанды ?о?ыраттарды? тайпалы? эпосы деп айтуына м?мкіндік берген. Дегенмен, эпоста сипатталатын о?и?алар, адамдарды? іс-?рекетіні? молды?ы, сан д?уірді? наным-сенім ерекшелігін танытатын т?стары эпосты? ше?берін б?кіл ?аза?ты? к?лемге к?тереді.
«Алпамыс батыр» жыры баспа ж?зін ал?аш рет 1899 жылы («?исса-и-Алпамыш», ?азан) к?рген.?азан т??керісіне дейін б?л жыр 7 рет ?айталанып басылып шы??ан.Жырды? ел арасында?ы т?рлі н?с?аларын іздеп тауып, хат?а т?сіріп, орысша мазм?нда бастыр?ан – ата?ты фольклоршы ?.Диваев болды.Ол б?л жырды? бір н?с?асын Ж.Берм?хамедовтен, та?ы бірер н?с?асын Е.А?ылбековты? ?олжазбасынан ал?ан. /3.297/
Бас?а да батырлар жыры сия?ты «Алпамыс батыр» жыры да Ке?ес ?кіметі т?сында бірнеше рет басыл?ан.Жырды? тарихи, к?ркемдік м?ні мен ?дебиеттегі орны туралы М.?уезов, С.Сейфуллин, ?.Ж?малиев, ?.Мар??лан, М.?абдуллин, Н.Смирнова, Т.Сыды?ов сынды зерттеушілер арнаулы е?бектер жазды.Б?л ?атарда орыс ?алымы Жирмунскийді? «Т?рік батырлы? эпосы» туралы монографиясын атап ?туге болады. «Алпамыс батыр» жырыны? ?лемге ?йгілі болуына осы ?алымдарды? жаз?ан е?бектеріні? пайдасы зор болды.
«Алпамыс батыр»жырыны? халы? арасында айры?ша ?астерленуі оны? н?с?асыны? к?п болуына ы?пал еткен. Мысалы, ?аза? тілінде жырды? 10-11 н?с?асы бар.?азан т??керісіне дейін б?л жырды ?аза?станны? барлы? облыстарында айтып келген.Жырды? т?рлі н?с?аларын айт?андар С.А??ожаев, ?.Байт?рсынов, Е.Керімбетов, А.Нысанов, Ж.Жа?ыпов т?різді а?ын-жыршылар болып табылады. ?сіресе, С?лтанбек А??ожаевты? жазып ал?ан н?с?асы е? толы?, ?рі к?ркем т?рі. /3.297/
«Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу, даму тарихы ж?нінде ?алымдар арасында т?рлі к?з?арастар бар. ?р ?алым ?з т?р?ысынан топшылайды. Мысалы, проф.В.М.Жирмунский мен Х.Т.Зарифов былай дейді: «?зіні? шы?у тегіне ?ара?анда «Алпамыс» ?о?ыраттарды? рулы? эпосы…?о?ыраттарды? ру есебінде тарих?а белгілі бола бастауы мон?олдарды? жаулап алуымен байланысты». Б?л пікірді проф.А.К.Боровков «Алпамыс» жырыны? ту?ан кезі – XII-XIV??. арасы болуы керек дейді. Ал акад.?. Мар??лан «Алпамыс» ?ыпша? заманында ту?ан, содан ?ал?ан жыр екендігін айтады.Жырды? ?аза?ша н?с?асын к?бірек зерттеген ?алым Т.Сыды?ов «Алпамысты» рулы?,тайпалы? кезден келе жат?ан м?ра ретінде атайды. /1.184/
Сонымен, біз жо?арыда «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу тарихы, даму кезе?і туралы ?алымдарды? пікірлерін келтірдік.Ал осы ?алымдарды? ?айсысыны? пікірі шынды??а жанасымды екендігін біз д?л айта алмаймыз.Себебі ?р ?алым ?зіні? ?ылыми д?лелдерін келтіре отырып, ?з пікірін т?жырымдаѓан.Десек те, біз б?л жырды? бас кейіпкерлері ?мірде бол?ан ба, болса олар ?ай ?асырларда ?мір с?ргендігіне байланысты жырды? шамамен ?ашан ?алыптас?анды?ын аны?тауымыз?а болады.
Тарих беттерінен ??ілетін болса?, Алпамыс деген батыр тарихта бол?ан адам екендігін бай?аймыз.Ол шамамен б.з.б. 110-50 жылдары ?мір с?рген ?олбасшы, батыр бол?ан./3.296/ Алпамыс батыр ш?ршіттермен со?ыста ерекше ерлік к?рсеткен ?олбасы. Тайчу (Тайшы? хан) ??н мемлекетін біржола жою ма?сатында к?шпелілер еліне бірнеше д?ркін ?скер аттандырады. Осы ?скерге ?арсы ба?ытталып, бірнеше апта?а созыл?ан жой?ын шай?аста Алпамыс ш?ршіт ?скерлерін ойсырата же?еді.Кейіннен та?ы бір жой?ын со?ыстарды? бірінде Алпамыс батыр жау ?олына т?суі жыр-дастан?а айналып, бізді? д?уірімізге жеткен.
Міне,б?л деректер Алпамыстыњ, Тайшы? ханныњ ?мірде бол?анын, яѓни жырдаѓы батыр образы ?мірден алын?анды?ын дєлелдейді.Міне ,сонды?тан да біз «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптасу кезе?ін, я?ни жырды? ?ашан пайда болып, халы? арасына ?ашан тарай баста?анды?ын аны?та?анымыз д?рыс.Осы уа?ыт?а дейін к?птеген ?алымдар жырды? тілін, к?ркемдік ерекшелігін, жырды? композициялы? ??рылысын,т.б. зерттеген.Ал жырды? шы?у кезе?і, ?алыптасу тарихы туралы ?лі де болса деректер аз. Сонды?тан да осы «Алпамыс батыр» жырыны? ?алыптас?анына ?анша уа?ыт бол?анын аны?тап ал?анымыз ж?н. Ал ол м?мкін шаруа ма? К?п ж?ртты? фольклорында тарал?ан к?п н?с?алы жырды? жасын білу м?мкін бе? ?рине, б?л с?ра??а жауап беру ?иын. Алайда, жырда?ы атаулар?а, топонимдерге ?арап жырды? жасын аны?тау?а болады.
«Алпамыс батыр» жырыны? мифтік ж?не эпосты? бейнесіні? бірнеше жасы бар. Е? бірінші, тек есімдерге негізделетін жас аны?тауда Алпамысты? заманы е? бері дегенде тас ?асырыны? со?ы мен ?ола д?уіріні? бастап?ы уа?ыттарына кетер еді. «Алпамыс» есімі т?ркі халы?тарында ?р т?рлі аталса да, оларды? барлы?ыны? да бастап?ы формасы біреу, ол — Манас.Б?л — мифологиялы? адам жаратылу тарихында?ы бірінші адамны? есімі. Топан судан кейінгі адамзатты? атасы бол?ан Манас туралы ?ндіарийлік миф са?тал?ан. Алпамысты? с?йген жарыны? есімі — Г?лбаршын. Оны? б?л есіміні? кейінгі ?асырларда ?алыптас?анды?ы к?рініп т?р. Ал «?ор?ыт ата» кітабында Банушешекті Г?лбаршын деп алса?, оны? бастап?ы есімі Ману (Бану) болуы м?мкін. Сонымен, Манас (Алпамыс) пен Мануды? (Г?лбаршын) есімдері бір к?не т?бірден ?рбігені к?рініп т?р, екеуіні? есімі де мифтік ал?аш?ы адамдарды? еркектік ж?не ?йелдік н?с?алары болып табылады. Манас пен Ману — топан судан кейінгі ал?аш?ы адамдар ?оса?ы.Топан су туралы мифті? ?ндіарийлік н?с?асыны? б.з.б. 2-ші мы?жылды?та ?аза? жерінде арийлік ж?не е? алдымен жергілікті протот?ркілік ж?рт т?сініктері негізінде ?алыптас?анын ескерсек, есімізге бірден Шымкент ма?ында?ы ?асиетті ?азы??рт тауы еске т?седі.Осы айма? ж?рттары арасында топан су туралы миф ?алыптас?ан, ал ?ндіарийліктер тек оны ?аза? даласына келгесін игеріп, кейіннен Ману туралы ?з т?сініктеріне негізделген жа?а миф жасап ал?ан.
?мірхан Бал?ыбекті? «?азы??рт, топан су ж?не жебірей «Інжілі» » деген ма?аласында («Жас Алаш»,2000,17 тамыз) да ?азы??рт пен ?нді мифіні? саба?тасты?ы туралы айтыл?ан.Автор киелі тауды? к?не атауларына ?атысты кейбір ??нды т?жырымдар жаса?ан,соларды? бірі — ?азы??ртты? бір кездері «Манкур» деп (Бируни жазбаларында,10-11 ??.) атал?анды?ы.»Манкур» с?зіні? т?ркіні «Ман тауы» (кур — шумер-протот?ркі тіліндегі «тау»дегенді білдіреді).?.Бал?ыбек сонымен ?атар ?азы??рт іргесіндегі Мансары тауы мен Мансары ?улиені? бар екендігін де айтады.Міне,осындай «ман»-дар ?атарында ?аза? жеріндегі «топан суды к?рген тау» Манкур деп аталатын болса,оны? Ману мен Манас?а тікелей ?атысты екендігін а??ару ?иын емес.Б?дан шы?атын т?йін:Манасты? (Алпамыс) мифтік т?л?асыны? ?алыптас?ан н?ктесі — ?азы??рт тауы, ал ?алыптасу уа?ыты — е? бері дегенде б.з.б. 3 мы?жылды? болып шы?ады.Олай болса, Алпамыс?а — 4000-5000 жыл деп айтуымызѓа болар еді, біраќ т?ркі халы?тары «Манас» туралы, топан су туралы, ал?аш?ы адамдар туралы мифті са?тай алма?ан, сонды?тан алды??ы к?рсетілген уа?ыт м?лшерін жырды? жасы ретінде к?рсете алмаймыз.
?аза? жырыны? ?зіне ??ілсек, Алпамысты? елі — Жиделі – Байсын деп аталады. Ол — б?гінгі ?збекстанны? Сурхандария — ?аш?адария айма?ы. Алпамыс батырды? екінші жоры?ы «?алма? елінде» ?теді. М?нда ол т?т?ын?а т?сіп, бірнеше жыл зынданда жатады..Алпамыс Кей?уат-ешкішіні?,?алма? ханыны? ?ызы ?арак?зайымны? ж?не мінген аты — Байш?барды? к?мегімен зынданнан шы?ып, ?алма? еліне ойран салады,содан жа?а мемлекет орнатып,оны? басшысы етіп кешегі ешкі ба??ан Кей?уатты ?ояды.
Ал Кей?уат — «Авестада?ы» Кави Кавадты? (Фердоусиді? «Шахнамасында?ы» Кай Кубадты?) бейнесі болуы м?мкін,дегенмен оны? есімінен белгілі бір тарихи астар іздер болса?,ойымыз?а бірден Сасанидтер д?уіріндегі Иран шахы Кай Кубад (488-531ж) есімі келеді.Б?л — Орта Азияда?ы т?ркі тілді к?шпелілер, я?ни «а? ??ндар» немесе «хиониттер» деп те атал?ан эфталиттерді? заманы (5-6??) Сасанидтік парсылар мен эфталиттер арасында ?а?ты?ыстар жиі болып т?р?ан, біра? басымды? со??ыларды? жа?ында еді. Кай Кубад та эфталиттермен бірнеше рет со?ысады,барлы?ында да же?іліп ?алады.496 жылы Иранда?ы сарай т??керісі кезінде та?тан тайдырылып,т?рмеге ?амал?ан Кай Кубад ?ашып шы?ып, эфталиттерге барып,пана с?райды.Ра?ымшылы?ы молыра? к?шпелілер патшасы о?ан пана болып,?ызын ?йелдікке береді,?скер ?осып, Иранда?ы билігін ?айтарып алуына к?мектеседі.
Міне, Алпамысты? ешкіші Кей?уатты ?алма? елін же?геннен кейін сол елге патша етуі сия?ты жыр о?и?асы мен тарихта бол?ан белгісіз эфталит патшасыны? Кай Кубад?а Иранда?ы билікті ?аруды? к?шімен алып бергендігі ж?ніндегі о?и?а белгілі бір де?гейде ??сас болып т?р..
Жырда кездесетін топонимдер жырдыњ жасын аны?тау?а м?мкіндік береді. М?селен, жырда?ы топонимдерді? ішінен «?арахан тауды» ерекше атау?а болады. Мысалы:
?арахан тауда бабамыз,
Сір?, ?абыл бол?ан да…
?арахан тауды? т?лкісі,
Келмейді ерді? к?лкісі….
?арахан тауда ?амалым,
Бая?ыдай бола ма ……
?арахан тауды? аршасы,
Т?сіп ?алды ?стіме…..
Осы жолдарда?ы ?арахан тауды? мифтік-поэтикалы? бейнесі ай?ын, ол — Жер?йы? сия?ты киелі ке?істікті к?рсетеді .»?арахан» с?зіні? т?ркіні «?ан?»-ке?істік, ел, территория» ж?не «?ара»-байыр?ы,т?пкі ата-баба ж?рты» дегенді білдіреді.Оны? на?ты тарихи кейіптенуі — б.з.д. 4 ?асырдан б.з.4-5 ?асырлар?а дейін, тіпті эфталиттер д?уірінде де (5-6?) ?з атын са?тап ?мір с?рген ?а??ар (Кангюй,Кангха,Кангдиз) мемлекеті.Ал ?а??ар ж?ртыны? 4-6 ??. Орта т?сы Отырар (Кангу-Тарбан), я?ни О?т?стік ?аза?стан айма?ы бол?ан. Олай болса «Алпамыс» жырыны? эпикалы? ?алыптасу ортасы мен уа?ыты 5-6??. ?азы??рт — Отырар айма?ы деп атап к?рсетуге болады./4/
6-8 ??. жырды? бастап?ы н?с?алары ?а??арлар арасында ке?ірек тарал?ан.Кейін б?л жырды о?ыздар игерген. Мысалы,»?ор?ыт ата» кітабында?ы «Б?мсі-Б?йрек туралы жыр» — Алпамыс туралы жырды? о?ызды? н?с?асы болуы м‰мкін.
?аза? арасында тарал?ан жал?ыз ?о?ыратты? н?с?асыны? тарихи та?дыры ?те к?рделі,шыр?ала? даму жолын ?ткізген.?о?ырат н?с?асы 5-6 ??.дейінгі замандарда-а? арасы ажырап кеткен,ар?ы тегін Мо??олиядан емес,Орта Азия?а ?айтып орал?аннан кейінгі Алпамыс туралы жергілікті н?с?аны ?з мифтік т?сініктеріне сай ?айта ??деуіні? н?тижесі болып табылады.Сонда ?о?ыраттар бізді? жерімізге 12 ?асырлар шамасында келген болса,б?л жырды? жасы бергі д?уір болып кетеді.Сонды?тан да жырды? ?алыптасу д?уірін 5-6 ?ысарлар арасы ретінде алып,?алыптас?ан н?ктесі — Отырар-?азы??рт айма?ыдеп алса?, жыр?а 1500 жыл тол?ан болады.Жалпы ал?анда,?азіргі кезде осы бір ?аза? жырына 1500 жыл толып отыр деп айту?а болады.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімі:
?абдуллин М. ?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиеті . — Алматы:Ана тілі. — 1991
?о?ыратбаев ?. ?аза? фольклорыны? тарихы . – Алматы:Санат. — 1994
«?аза?стан» ?лтты? энциклопедия I том. — Алматы,1998
«Жас Алаш» 2002,19 а?пан, № 21
?аза? Совет энциклопедиясы 12-том
Батырлар жыры II том. — Алматы:Жазушы. — 1986