Тема. Батырлыкта – матурлык. Максат: Батырлык т?шенч?сен а?лап, ?с?рл?рд?н ?зекл?р, тормыштан мисаллар бел?н д?лилли бел?л?рен? иреш?, газета – журналлардан, т?рле китаплардан м?гъл?мат табарга, эзл?нерг? ?йр?т?, аларны? фикерл?? с?л?тен ?стер?, укучыларда ихтыяр к?че, ми?ербанлык сыйфатлары т?рбиял??. Д?рес тибы: д?рес-проект (проект яклау) Метод: укытучы с?зе, акыл штурмы, т?ркемн?рд? эш, ?ыр ты?лау, ?ырлау ?и?азлау: тактада Ф.Яруллин, М.??лил, Н.Островский, А.Алиш портретлары ??м аларны? ?с?рл?ренн?н алынган батырлык турында ?зекл?р; й?р?к р?семе, слайдлар, ДVД-плеер, дискалар,фломастер, китаплар к?рг?зм?се. Д?рес барышы 1.Оештыру – Ис?нмесез, укучылар, Х?ерле к?нн?р сезг?! – Ис?нмесез, укытучы апа. Х?ерле к?н сезг? д?. – Зи?ен ??м тел ачкычлары Телимен ??мм?гезг?! – Укучылар , ?д?бият д?ресен башлыйбыз. Б?ген д?ресебезне? темасын шигырь юлларын ты?лап ?тк?нн?н со? белерсез. ( слайд) “Батыр ?л? ?лм?с ат алып, Батырлыклар бел?н макталып, Исме? калсын ?зе? ?лс?? д?, Тарихларда укып ятларлык.” – дип язган б?ек шагыйрь Муса ??лил. ??лил к?т?рг?н теманы д?вам итеп без б?ген батырлык турында с?йл?шербез. Безне? арада да батырлык кылучылар, ?з иле, халкы ?чен ?анын да бирерг? ?зер булучылар к?бр?к булсын ?чен сезне шушы темага с?йл?шерг? чакырам. 2. Алынган белемн?рне актуальл?штер?. – Батыр, батырлык с?зл?рен сез ничек а?лыйсыз? Кемн?рне батырлар дип атап була? (укучыларны? ?авапларын ты?лау ) – ? мен? татар телене? а?латмалы с?злегенд? батыр с?зене? м?гън?се болай диеп бирелг?н: (слайд) Батыр – курыкмаучанлык, кыюлык, к?члелек, у?ганлык сыйфатлары бел?н танылган ш?хес. – ?йе, укучылар,сезне? фикерл?регез бел?н мондагы фикерл?р туры кил?. – Сезне? бел?н ?тк?н д?рест? нинди ?с?р бел?н таныштык? – Тылдагы халык дошманга каршы ничек к?р?ш?? Нинди батырлык ?рн?кл?ре бел?н таныштыгыз? ?с?рд?ге мисаллар бел?н исбатлагыз. (Укучылар ?с?рд?н табып укыйлар) – Укучылар, сез ничек уйлыйсыз, тыныч к?нн?рд? д? батырлык эшл?п буламы? (укучыларны? ?аваплары) – ?йе, балалар. Батырлык т?шенч?се бик тир?н м?гън?ле ик?н. Сугышта да, тыныч к?нн?рд? д? ?зл?рене? батырлыклары бел?н д?ньяны сокландырган кешел?р бик к?п. Моны? шулай ик?нлеген сез б?генге д?рест? ?зегезне? проектларыгыз бел?н исбатларсыз. 3. Т?п ?леш. Б?генге д?ресебезне? планы: (слайд) 1. Минем яраткан ?с?ремд? батырлык. 2. ?д?биятта тыныч тормыштагы батырлык ?рн?ге. 3. Газета – журналлардан батырлык турында м?гъл?матлар эзл??. Беренче тема буенча Г?з?л бел?н Фир?з ?зерл?дел?р. – Без М.??лилне? шигырьл?рен укырга яратабыз. Аны? шигырьл?ренд? к?т?релг?н темалар – Ватан, халык алдында ?аваплылык хисе, к?р?ш рухы, дошманны ?и??г? ышаныч – чын м?гън?сенд? шагыйрьне? зур ихтыяр к?чен? ия булуын к?рс?т?л?р. Аны? тормышы да, и?аты да батырлыкка ти?. Проектабызны “Муса ??лил – ка?арман язучы” дип атадык (слайдлар ярд?менд? с?йлил?р). Укытучы: М. ??лил бел?н берг? тоткынлыкта шушы районны? К?ек авылыннан язучы А.Алиш та була. Аны Мусаны? “у? кулы” дип т? й?рт?л?р. Сезне? аны? музеенда булганыгыз бар. Бер ?к т?рле хисл?р бел?н яну, туган ил, газиз якыннар турында уйлау, ?лб?тт? патриотизм алар шигъриятен якынлаштырган. (М. ??лилне? “?ырларым” ?ырын ты?лау.) Укытучы: Батырлыкны сугыш вакытында гына т?гел, тыныч тормышта да эшл?п була. Моны безг? Василий ??м Динар ?зл?рене? проекты бел?н исбатлап к?рс?терл?р. Укучылар: Проектабызны язучы Ф.Яруллинга багышладык. Ч?нки татар ?д?ияты ?зене? тормышы ??м и?аты бел?н корыч ихтыярны? ?рн?ге булган Ф.Яруллин бел?н горурлана(слайдлар ярд?менд? с?йлил?р). Укытучы: Ф.Яруллинга багышлап 90 нчы м?кт?п – гимназия укытучылары “Х?рм?тле Ф.Яруллинга” шигырен язалар. Сезг? шигырьд?н ?зек укыйм. Чишм? кебек Сине? и?ат юлы?, Ди?гез кад?р Синд? сабырлык. ?зе?н?н со? ?лм?с исеме? калса, Шул т?гелме и? зур батырлык? Олы ?анлы, матур, батыр булып, Й?р?ген? керде? ??ркемне?. Сокландыргыч изге исеме? бел?н Горурлыгы булды? халкымны?. Ф.Яруллин укытучыларга ?зене? р?хм?тен белдереп, аларга багышлап ?ыр яза. (“И? г?з?л кеше ик?нсез” ?ырын берг? ?ырлау) Укытучы: Шундый батыр й?р?кле булу ?чен ?зе?д? ихтыяр к?чен т?рбиял?рг? кир?к. ? ничек т?рбиял?п була? (укучыларны? ?авапларын ты?лау) Д?рес балалар. Беренче тапкыр гал?м ки?лекл?рен? чыккан Ю.Гагарин болай диг?н: (слайд) – Ихтыяр к?ченме? Си?а нидер эшл?рг? кир?к, ? син тел?мисе?. Ул яхшы эшк? ?зе?не м??б?р ит. Ихтыяр к?че ?з – ?зе? бел?н идар? ит? бел?, кыланышлары?ны контрольд? тоту ??м тел?с? нинди кыенлыкларны да ?и??рг? с?л?тле булу диг?н с?з бит ул. (Ю.Гагарин “Есть пламя”) Укучылар, б?лки безне? тир?-ягыбызда да бардыр ул физик газапларны ?и?еп, ??р туган та?га с?енеп и?ат ит?чел?р, яки инвалид булып та спортта, хезм?тт? ?и?? яклаучылар. Бу турыда безг? Илфат с?йл?р. (слайд) Илфат: Мин шушы районны? ?чк?л авылында яш??че В.А.Петряев турында с?йлим. Аны? тормышы да батырлыкка ти?. Укытучы: Укучылар, батырлыкны? яше бар мик?н? Б?лки сезне? арагызда да кыюлык к?рс?т?чел?р бардыр? (Илфат ?зе бел?н булган х?лне с?йли). Татар халкыны? батырлык турында бик к?п м?кальл?ре бар. Сез аларны бел?сез мик?н? Д?вам итегез. Батырлыкта – … (матурлык). Батырга – … (?лем юк). Батыр – … (яуда беленер) Батыр ?лс? д?, – … (даны ?лми) 4. Йомгаклау. Укытучы: С?йл?г?нн?рд?н чыгып, балалар, ?йтегез инде, н?рс? со? ул батырлык? Батырлык диг?н с?з ?з эчен? нинди сыйфатларны сыйдыра? Д?вам итегез Батыр кеше … (акыл штурмы) (Тактадагы й?р?к р?семен? ?зе уйлаган с?зне язып беркет?). – Фир?з безг? “Сабантуй” газетасыннан тапкан Галия Гайнетдинованы? “Кеше булыйм дис??” шигырен укыр. Кыл яхшылык кешел?рг? – Кеше булыйм дис??. Авыр булыр, ?сл?ре?? Г?на? туны кис??. Кир?к булса коткарырга Батып баручыны, Кулы? суз да коткар сагыш- Мо?га таручыны. Кеше булып яшим дис??, Бул син кешелекле. Б?хетле к?н итим дис??, Бул син игелекле. 5.Н?ти??. – Укучылар, нинди н?ти??г? килдек? – Батырлык кешелек бел?н ян?ш? атлый. Ул яш?г?н, яши, яш?р. К?чле рухлы, нык ихтыярлы, кешел?рг? карата кешелеклелек сыйфатларын т?рбиял?рг?. 6. Билгел?р кую. – Укучылар, минемч?, без алга куелган максатыбызга ирештек. Куелган сорауларга тулысынча ?авап бир? алдык, тема тулысынча ачылды. ??р укучы д?рест? актив катнашты, белемн?регезне д?лилл?п к?рс?т? белдегез. ?д?пле булыгыз! 7. ?й эше. “Батырлыкта – матурлык” темасына сочинение язарга.
Батырлык – н?рс? ул? Батырлык. Бу с?з н?рс?не а?лата со?? ?леге с?зне? м?гън?сен мин С. И. Ожеговны? а?латмалы с?злегенд? таптым. Батырлык – героик, фидакарь, кыю эшл?нг?н эш ул. ??м к?п очракта аны балалар эшли. ?леге батырлыклар алдында без башыбызны иярг? тиешбез. Батырлык турында китапларда да еш язалар. Мин к?пт?н т?гел шундый китапларны? берсен – В. О. Богомоловны? “Иван” повестен укыдым. ?леге повесть минем яшьт?шем – унике яшьлек малай турында. Аны? балачагын сугыш йота – ?тисен фашистлар ?тер?, ? б?л?к?й се?елесе аны? кулында ?ан бир?. Сугышны? беренче к?нн?ре а?а коточкыч михн?тл?р китер?, шушы югалту – газаплар аны бернич? яшьк? олыгайта да инде. Ул бары кайгы – сагышлары бел?н бер?зе кала, шул вакытта дошманнан ?ч алырга, безне? армияг? файдалы булырга с?з биреп, партизан отрядына кит?. Богомолов ?зене? героена Иван дип ?итди исем куша. А?а башкача исем кушу м?мкин д? булмагандыр. ?леге малайга ?лк?нн?р кебек ?к бик к?п сынаулар узарга туры кил?. ?мма ул ?зенд? немец армиясен? карата дошманлык хисл?ре кичерс? д?, горурлыгын ??м кешелек сыйфатларын саклап кала ала. Иванны? к?зл?ренд? ??м характерында – ?лк?нн?р ныклыгы, тышкы кыяф?тенд? ис? чарасызлык билгел?ре ярылып ята. Аны? ?чен и? м??име – бурыч, ?зе ш?гыльл?нг?н эш. Ул нык ихтыярлы, к?чле рухлы. Аны? ?йл?н? – тир?сенд?ге ?лк?нн?р яшь булуыны да карамастан, м?ст?кыйль булуын а?лыйлар, аны сугышны? бар михн?тл?ренн?н сакларга телил?р. Яраталар, кызганалар, аны? тормышын ничек т? ?и?ел?йтерг? тырышалар. Иван Бондаревны интернатка ?иб?р?л?р. ?мма ул аннан кача. Малай сугыш вакытында уку м?мкин т?геллеген яхшы а?лый. Сугыш вакыты булуга да карамастан, бала балалыгын югалтмый, фронтта да ул уеннар ?чен вакыт таба. Иван да башка малайлар кебек ?к пычаклар ?ыю бел?н ш?гыльл?н?. Гальцевта финка к?рг?ч, ул аны ?зен? б?л?к ит?ен ?тен?. ?мма тегесе дустыны? ист?леге булган ?леге пычакны б?л?к ит? алмаячагын ?йт?. Шул чакта Иван землянкада бер?зе кала, пычак, бинокль ала ??м сугыш уены уйный башлый. ?зен ул командир итеп к?з алдына китер?. ??м билгеле инде, ?зене? уеннарында ??рчак ?и?? ??м сугыш озакламый т?мамланачак дип хыяллана. ?мма тормышта Иван Бондаревны? язмышы аянычлы. А?а сугыш бетк?нен к?рерг? ??м ?зе хыялланган ?и?? шатлыгы кичерерг? насыйп булмый. 1943 елда ул бернич? т??лек д?вамында немец эшелоннары х?р?к?тен к?з?тк?не ?чен тоткарлана. Аны атып ?тер?л?р яшь гомер фашистлар кулыннан ?зел?. Б?ек ?и??д?, билгеле, аны? да ?леше зур. Сугыш турында с?йл?г?нд? к?п кеше ?лк?н сугышчыларны? батырлыклары турында гына с?з бара дип уйлый. Балалар хакында оныталар. ?мма бу д?рес т?гел. Сугыш вакытында ме?н?рч? бала ??лак була. Ачлык – ялангачлыктан, д??ш?тле сугыш кырларында гына т?гел, ? тылдан авыр хезм?тт?н д? ??лак булучы балалар бихисап. Сигез – унике яшьлек балаларны? сугыш михн?тл?ре кичер?л?ре – ?зе бер батырлык ул. Бу балалар хакында бик к?п с?йл?п була. Алар сугыш китерг?н кайгы – х?ср?тл?р ?чен ?зл?ре ?ч алырга телил?р., ?зл?ренн?н ике тапкыр зуррак винтовкалар тотып, кечкен? солдатларга ?верел?л?р. ??лак булган ?ти – ?нил?ре турында кара к?газьл?р алып, чиксез х?ср?т – кайгыга чумалар, ятимлек ачысын татыйлар… ?леге балалар язмышы бер – берсен? бик охшаш. Сугыш чоры балалары ?чен сугыш диг?н михн?т гомуми биографияг? ?йл?нг?н. Тылда булсалар да, барыбер алар сугыш чоры балалары. Сугыш бет?г? 67 ел вакыт ?тте. ?мма язучылар бик еш ?леге темага ?йл?неп кайталар. Ни ?чен? Ч?нки ?ле б?ген д? каядыр бомбалар шартлый, пулялар сызгыра, ?йл?р ?имерел?, балалар ?йберл?ре янып кара к?мерг? ?йл?н?. Тормыш д?вам ит?. Ул тыныч, имин булсын ?чен сугышны булдырмаска, ул китерг?н газап – михн?тл?рне онытмаска кир?к. Кешел?р! Безне? Ватаныбыз азатлыгы ?чен башларын салган ка?арманнар турында онытырга хакыгыз юк! Зиганшин Самат (МБОУ ”Гимназия №3 “)
Сочинение / Батырлык Безне? заманда кешел?р батырлык эшл?рг? атлыгып тормыйлар. Ни ?чен ик?нен д? белмим. Мин ??рвакыт батырлык кылган кешене к?р?сем килде. Л?кин ?лег? кад?р очрата алмаган идем. Х?зер андый кешене бел?м. Ул ? минем к?ршем Булат. Без ишегалдында уйный идек. Кызлар скакалка сикер?л?р, малайлар туп уйный. Кин?т эт ?рг?н тавыш ишетелде, ??м без ?зебезг? таба й?гереп килг?н зур бер эт к?рдек. Ул бик усал иде. Бу этне мин бик яхшы бел?м. Ул шундый усал, аны ху?асы да урамга авызлык киертеп кен? алып чыга. ? ул ?н? б?ген бавын ?зеп качкан. Эт туп-туры Камил?г? таба чаба иде. Камил? куркуыннан калтырый башлады ??м елап ?иб?рде. Шунда котырган этне? каршына Булат сикереп чыкты. Аны? кулында нечк? чыбык кына иде. Тик Булат аны? бел?н этк? шундый итеп киз?нде, эт ш?рл?п калды. Шунда б?тенл?й без к?тм?г?н х?л булды. Усал, к?чле эт туктады ??м… куркуыннан койрыгын кысып качып китте. Без барыбыз да Камил? бел?н Булатны чолгап алдык. Алар икесе д? агарынган, к?зл?ренд? яшь иде. ?мма алардан бер?? д? к?лм?де. Мин аларга карадым да, ?зем д? шулай эшли алыр идемме ик?н, дип уйладым. Шулай эшл?г?н булыр идем, м?гаен. Шул к?нн?н башлап, без Булатны и? к?чле ??м батыр малай дип саныйбыз. ? мин шундый к?ршем бел?н горурланам. http://www.insha.ru/text/58
К?з –к?рк?м чак, матур ??м сокландыргыч! Сиздермич? ?ылы ??йге к?нн?р Тиз-тиз ген? ?теп киттел?р. Алтын к?з д? килеп ?итте инде, Кошлар ?ылы якка киттел?р. Коелышкан яфраклар ?ирне ?ылытканнар, каплап алганнар. Х?зер к?нн?р бигр?к кыскарганнар, К?зд?н кышка таба баралар. Сиздермич?, аяк очларына гына басып, туган ш???ребезг? к?з килеп керде. ?ле к?пт?н т?гел ген? без су коенып, эссе кояш нурлары астында кызынып ята идек. К?теп алган ??йге каникуллар да ?теп китте. Сентябрь ?итте. Кемдер к?зне? кил?ен? шатлана ,? кемдер бу вакытны мо?суланып каршы ала… Ч?нки к?з – я?а уку елы башланган вакыт, табигатьне? кышкы йокыга кит?рг? ?зерл?н? чоры. Л?кин борчылуга с?б?п юк. ??р ел фасылыны? ?з матурлыгы, г?з?ллеге, ??рберсене? ?зенч? и? яхшы сыйфатлары бар. К?з – ул Г?з?ллек Патшабик?се. Минем ?чен к?з – яраткан ел фасылы. Хыялый кеше мин ?зем, ? к?з к?не хыялланырга ?и?елр?к. К?з – бик к?рк?м вакыт. Мондый матурлык ?зе гади д?, ?зе тыныч та, л?кин шул ук вакытны ачык та, к?чле д?. Мен? ш???р паркы. К?зен монда аеруча матур! Агачларны? матурлыгына игътибар итик. Алар саргая, алсулана башлый. Яфраклар алтын я?гыр тамчылары кебек ?ирг? коелалар. Шыбыр-шыбыр коелган яфрак ?стенн?н атлавы ?зе бер кызык! ?авага т?рле хуш исл?р таралган: монда яфраклар исе д?, я?гыр исе д?, асфальт исе д?… . Минем ?чен алар к?зне? сулышын х?терл?т?л?р. Мил?ш агачлары,яшь кызлар кебек киенеп, парк сукмагына тезелешеп басканнар. Иелеп, бер яфракны кулыма алам. Карагыз ?ле: к?зге яфрак кешене? эшт? арыган кулларына охшаган! ?йтерсе? л?, табигать безг?: “К?зге эшл?р вакыты т?мамланды, ял итегез!”- дип ?йт?. Аяк астында яфракларны? кыштырдавы да ?зенч? тынычландыра. Кулым ?зе фотоаппаратка тартыла ??м мин бу матурлык мизгелл?рен фотога т?шер? башлыйм. ?, ?н?, мольбертын урнаштырып, ш???р р?ссамы да табигатьне к?з?т? ик?н. ??й к?не д? к?рг?л?г?нем бар аны, л?кин к?з к?не ешрак кил? башлады. Дим?к, ул да мондый г?з?ллекк? битараф т?гел… . Барлык тир?лек ?зг?решл?р кичерде: моны к?к й?зен?, кояшка караса?, к?з?теп була. Кояшны? кыздыруы инде ??йд?геч? т?гел, ?ск? караса?, аны? нурлары к?зне чагылдырмый, шатландыра гына. З??г?р к?кт? болытлар да т?рле-т?рле: алар н?рс?не ген? х?терл?тмил?р, с?гатьл?р буе к?з?тс??, нинди ген? с?р?тл?р килеп чыкмый! Та? атуларны, кояш баеганнарны к?з?т? д? бик кызыклы. ?лб?тт?, бу бик сокландыргыч к?ренеш! Табигатьне к?з?т?-к?з?т?, вакыт турында онытып та ?иб?рг?нмен. Кара?гы да т?ш? башлаган. К?нне? озынлыгы к?пк? кыскарганлыгы тоела шул! ?ле бит ?йг? кайтып, д?ресл?р ?зерлисе бар. Татар теленн?н инша язарга куштылар, “К?з” темасына. Х?зер кайтам да к??елемд? булган барлык хисл?ремне, уйларымны утырып д?фт?рг? язып куям. Н?рс?д?н башлыйм ик?н? Болай дип башлармын, м?гаен: “К?з – к?рк?м чак, матур ??м сокландыргыч! …”
Тема. Батырлыкта – матурлык.
Максат: Батырлык т?шенч?сен а?лап, ?с?рл?рд?н ?зекл?р, тормыштан мисаллар бел?н д?лилли бел?л?рен? иреш?, газета – журналлардан, т?рле китаплардан м?гъл?мат табарга, эзл?нерг? ?йр?т?, аларны? фикерл?? с?л?тен ?стер?, укучыларда ихтыяр к?че, ми?ербанлык сыйфатлары т?рбиял??.
Д?рес тибы: д?рес-проект (проект яклау)
Метод: укытучы с?зе, акыл штурмы, т?ркемн?рд? эш, ?ыр ты?лау, ?ырлау
?и?азлау: тактада Ф.Яруллин, М.??лил, Н.Островский, А.Алиш портретлары ??м аларны? ?с?рл?ренн?н алынган батырлык турында ?зекл?р; й?р?к р?семе, слайдлар, ДVД-плеер, дискалар,фломастер, китаплар к?рг?зм?се.
Д?рес барышы
1.Оештыру
– Ис?нмесез, укучылар,
Х?ерле к?нн?р сезг?!
– Ис?нмесез, укытучы апа. Х?ерле к?н сезг? д?.
– Зи?ен ??м тел ачкычлары
Телимен ??мм?гезг?!
– Укучылар , ?д?бият д?ресен башлыйбыз. Б?ген д?ресебезне? темасын шигырь юлларын ты?лап ?тк?нн?н со? белерсез. ( слайд)
“Батыр ?л? ?лм?с ат алып,
Батырлыклар бел?н макталып,
Исме? калсын ?зе? ?лс?? д?,
Тарихларда укып ятларлык.”
– дип язган б?ек шагыйрь Муса ??лил.
??лил к?т?рг?н теманы д?вам итеп без б?ген батырлык турында с?йл?шербез. Безне? арада да батырлык кылучылар, ?з иле, халкы ?чен ?анын да бирерг? ?зер булучылар к?бр?к булсын ?чен сезне шушы темага с?йл?шерг? чакырам.
2. Алынган белемн?рне актуальл?штер?.
– Батыр, батырлык с?зл?рен сез ничек а?лыйсыз? Кемн?рне батырлар дип атап була? (укучыларны? ?авапларын ты?лау )
– ? мен? татар телене? а?латмалы с?злегенд? батыр с?зене? м?гън?се болай диеп бирелг?н: (слайд)
Батыр – курыкмаучанлык, кыюлык, к?члелек, у?ганлык сыйфатлары бел?н танылган ш?хес.
– ?йе, укучылар,сезне? фикерл?регез бел?н мондагы фикерл?р туры кил?.
– Сезне? бел?н ?тк?н д?рест? нинди ?с?р бел?н таныштык?
– Тылдагы халык дошманга каршы ничек к?р?ш?? Нинди батырлык ?рн?кл?ре бел?н таныштыгыз? ?с?рд?ге мисаллар бел?н исбатлагыз.
(Укучылар ?с?рд?н табып укыйлар)
– Укучылар, сез ничек уйлыйсыз, тыныч к?нн?рд? д? батырлык эшл?п буламы? (укучыларны? ?аваплары)
– ?йе, балалар. Батырлык т?шенч?се бик тир?н м?гън?ле ик?н. Сугышта да, тыныч к?нн?рд? д? ?зл?рене? батырлыклары бел?н д?ньяны сокландырган кешел?р бик к?п. Моны? шулай ик?нлеген сез б?генге д?рест? ?зегезне? проектларыгыз бел?н исбатларсыз.
3. Т?п ?леш.
Б?генге д?ресебезне? планы: (слайд)
1. Минем яраткан ?с?ремд? батырлык.
2. ?д?биятта тыныч тормыштагы батырлык ?рн?ге.
3. Газета – журналлардан батырлык турында м?гъл?матлар эзл??.
Беренче тема буенча Г?з?л бел?н Фир?з ?зерл?дел?р.
– Без М.??лилне? шигырьл?рен укырга яратабыз. Аны? шигырьл?ренд? к?т?релг?н темалар – Ватан, халык алдында ?аваплылык хисе, к?р?ш рухы, дошманны ?и??г? ышаныч – чын м?гън?сенд? шагыйрьне? зур ихтыяр к?чен? ия булуын к?рс?т?л?р. Аны? тормышы да, и?аты да батырлыкка ти?.
Проектабызны “Муса ??лил – ка?арман язучы” дип атадык (слайдлар ярд?менд? с?йлил?р).
Укытучы: М. ??лил бел?н берг? тоткынлыкта шушы районны? К?ек авылыннан язучы А.Алиш та була. Аны Мусаны? “у? кулы” дип т? й?рт?л?р. Сезне? аны? музеенда булганыгыз бар. Бер ?к т?рле хисл?р бел?н яну, туган ил, газиз якыннар турында уйлау, ?лб?тт? патриотизм алар шигъриятен якынлаштырган.
(М. ??лилне? “?ырларым” ?ырын ты?лау.)
Укытучы: Батырлыкны сугыш вакытында гына т?гел, тыныч тормышта да эшл?п була. Моны безг? Василий ??м Динар ?зл?рене? проекты бел?н исбатлап к?рс?терл?р.
Укучылар: Проектабызны язучы Ф.Яруллинга багышладык. Ч?нки татар ?д?ияты ?зене? тормышы ??м и?аты бел?н корыч ихтыярны? ?рн?ге булган Ф.Яруллин бел?н горурлана(слайдлар ярд?менд? с?йлил?р).
Укытучы: Ф.Яруллинга багышлап 90 нчы м?кт?п – гимназия укытучылары “Х?рм?тле Ф.Яруллинга” шигырен язалар. Сезг? шигырьд?н ?зек укыйм.
Чишм? кебек Сине? и?ат юлы?,
Ди?гез кад?р Синд? сабырлык.
?зе?н?н со? ?лм?с исеме? калса,
Шул т?гелме и? зур батырлык?
Олы ?анлы, матур, батыр булып,
Й?р?ген? керде? ??ркемне?.
Сокландыргыч изге исеме? бел?н
Горурлыгы булды? халкымны?.
Ф.Яруллин укытучыларга ?зене? р?хм?тен белдереп, аларга багышлап ?ыр яза. (“И? г?з?л кеше ик?нсез” ?ырын берг? ?ырлау)
Укытучы: Шундый батыр й?р?кле булу ?чен ?зе?д? ихтыяр к?чен т?рбиял?рг? кир?к. ? ничек т?рбиял?п була?
(укучыларны? ?авапларын ты?лау)
Д?рес балалар. Беренче тапкыр гал?м ки?лекл?рен? чыккан Ю.Гагарин болай диг?н: (слайд)
– Ихтыяр к?ченме? Си?а нидер эшл?рг? кир?к, ? син тел?мисе?. Ул яхшы эшк? ?зе?не м??б?р ит. Ихтыяр к?че ?з – ?зе? бел?н идар? ит? бел?, кыланышлары?ны контрольд? тоту ??м тел?с? нинди кыенлыкларны да ?и??рг? с?л?тле булу диг?н с?з бит ул. (Ю.Гагарин “Есть пламя”)
Укучылар, б?лки безне? тир?-ягыбызда да бардыр ул физик газапларны ?и?еп, ??р туган та?га с?енеп и?ат ит?чел?р, яки инвалид булып та спортта, хезм?тт? ?и?? яклаучылар. Бу турыда безг? Илфат с?йл?р. (слайд)
Илфат: Мин шушы районны? ?чк?л авылында яш??че В.А.Петряев турында с?йлим. Аны? тормышы да батырлыкка ти?.
Укытучы: Укучылар, батырлыкны? яше бар мик?н? Б?лки сезне? арагызда да кыюлык к?рс?т?чел?р бардыр? (Илфат ?зе бел?н булган х?лне с?йли).
Татар халкыны? батырлык турында бик к?п м?кальл?ре бар. Сез аларны бел?сез мик?н? Д?вам итегез.
Батырлыкта – … (матурлык).
Батырга – … (?лем юк).
Батыр – … (яуда беленер)
Батыр ?лс? д?, – … (даны ?лми)
4. Йомгаклау.
Укытучы: С?йл?г?нн?рд?н чыгып, балалар, ?йтегез инде, н?рс? со? ул батырлык? Батырлык диг?н с?з ?з эчен? нинди сыйфатларны сыйдыра?
Д?вам итегез
Батыр кеше … (акыл штурмы)
(Тактадагы й?р?к р?семен? ?зе уйлаган с?зне язып беркет?).
– Фир?з безг? “Сабантуй” газетасыннан тапкан Галия Гайнетдинованы? “Кеше булыйм дис??” шигырен укыр.
Кыл яхшылык кешел?рг? –
Кеше булыйм дис??.
Авыр булыр, ?сл?ре??
Г?на? туны кис??.
Кир?к булса коткарырга
Батып баручыны,
Кулы? суз да коткар сагыш-
Мо?га таручыны.
Кеше булып яшим дис??,
Бул син кешелекле.
Б?хетле к?н итим дис??,
Бул син игелекле.
5.Н?ти??.
– Укучылар, нинди н?ти??г? килдек?
– Батырлык кешелек бел?н ян?ш? атлый. Ул яш?г?н, яши, яш?р. К?чле рухлы, нык ихтыярлы, кешел?рг? карата кешелеклелек сыйфатларын т?рбиял?рг?.
6. Билгел?р кую.
– Укучылар, минемч?, без алга куелган максатыбызга ирештек. Куелган сорауларга тулысынча ?авап бир? алдык, тема тулысынча ачылды. ??р укучы д?рест? актив катнашты, белемн?регезне д?лилл?п к?рс?т? белдегез. ?д?пле булыгыз!
7. ?й эше.
“Батырлыкта – матурлык” темасына сочинение язарга.
Батырлык – н?рс? ул?
Батырлык. Бу с?з н?рс?не а?лата со?? ?леге с?зне? м?гън?сен мин С. И. Ожеговны? а?латмалы с?злегенд? таптым. Батырлык – героик, фидакарь, кыю эшл?нг?н эш ул. ??м к?п очракта аны балалар эшли. ?леге батырлыклар алдында без башыбызны иярг? тиешбез.
Батырлык турында китапларда да еш язалар. Мин к?пт?н т?гел шундый китапларны? берсен – В. О. Богомоловны? “Иван” повестен укыдым. ?леге повесть минем яшьт?шем – унике яшьлек малай турында. Аны? балачагын сугыш йота – ?тисен фашистлар ?тер?, ? б?л?к?й се?елесе аны? кулында ?ан бир?. Сугышны? беренче к?нн?ре а?а коточкыч михн?тл?р китер?, шушы югалту – газаплар аны бернич? яшьк? олыгайта да инде. Ул бары кайгы – сагышлары бел?н бер?зе кала, шул вакытта дошманнан ?ч алырга, безне? армияг? файдалы булырга с?з биреп, партизан отрядына кит?.
Богомолов ?зене? героена Иван дип ?итди исем куша. А?а башкача исем кушу м?мкин д? булмагандыр. ?леге малайга ?лк?нн?р кебек ?к бик к?п сынаулар узарга туры кил?. ?мма ул ?зенд? немец армиясен? карата дошманлык хисл?ре кичерс? д?, горурлыгын ??м кешелек сыйфатларын саклап кала ала.
Иванны? к?зл?ренд? ??м характерында – ?лк?нн?р ныклыгы, тышкы кыяф?тенд? ис? чарасызлык билгел?ре ярылып ята. Аны? ?чен и? м??име – бурыч, ?зе ш?гыльл?нг?н эш. Ул нык ихтыярлы, к?чле рухлы.
Аны? ?йл?н? – тир?сенд?ге ?лк?нн?р яшь булуыны да карамастан, м?ст?кыйль булуын а?лыйлар, аны сугышны? бар михн?тл?ренн?н сакларга телил?р. Яраталар, кызганалар, аны? тормышын ничек т? ?и?ел?йтерг? тырышалар. Иван Бондаревны интернатка ?иб?р?л?р. ?мма ул аннан кача. Малай сугыш вакытында уку м?мкин т?геллеген яхшы а?лый.
Сугыш вакыты булуга да карамастан, бала балалыгын югалтмый, фронтта да ул уеннар ?чен вакыт таба. Иван да башка малайлар кебек ?к пычаклар ?ыю бел?н ш?гыльл?н?. Гальцевта финка к?рг?ч, ул аны ?зен? б?л?к ит?ен ?тен?. ?мма тегесе дустыны? ист?леге булган ?леге пычакны б?л?к ит? алмаячагын ?йт?. Шул чакта Иван землянкада бер?зе кала, пычак, бинокль ала ??м сугыш уены уйный башлый. ?зен ул командир итеп к?з алдына китер?. ??м билгеле инде, ?зене? уеннарында ??рчак ?и?? ??м сугыш озакламый т?мамланачак дип хыяллана.
?мма тормышта Иван Бондаревны? язмышы аянычлы. А?а сугыш бетк?нен к?рерг? ??м ?зе хыялланган ?и?? шатлыгы кичерерг? насыйп булмый. 1943 елда ул бернич? т??лек д?вамында немец эшелоннары х?р?к?тен к?з?тк?не ?чен тоткарлана. Аны атып ?тер?л?р яшь гомер фашистлар кулыннан ?зел?. Б?ек ?и??д?, билгеле, аны? да ?леше зур.
Сугыш турында с?йл?г?нд? к?п кеше ?лк?н сугышчыларны? батырлыклары турында гына с?з бара дип уйлый. Балалар хакында оныталар. ?мма бу д?рес т?гел. Сугыш вакытында ме?н?рч? бала ??лак була. Ачлык – ялангачлыктан, д??ш?тле сугыш кырларында гына т?гел, ? тылдан авыр хезм?тт?н д? ??лак булучы балалар бихисап.
Сигез – унике яшьлек балаларны? сугыш михн?тл?ре кичер?л?ре – ?зе бер батырлык ул. Бу балалар хакында бик к?п с?йл?п була. Алар сугыш китерг?н кайгы – х?ср?тл?р ?чен ?зл?ре ?ч алырга телил?р., ?зл?ренн?н ике тапкыр зуррак винтовкалар тотып, кечкен? солдатларга ?верел?л?р. ??лак булган ?ти – ?нил?ре турында кара к?газьл?р алып, чиксез х?ср?т – кайгыга чумалар, ятимлек ачысын татыйлар…
?леге балалар язмышы бер – берсен? бик охшаш. Сугыш чоры балалары ?чен сугыш диг?н михн?т гомуми биографияг? ?йл?нг?н. Тылда булсалар да, барыбер алар сугыш чоры балалары.
Сугыш бет?г? 67 ел вакыт ?тте. ?мма язучылар бик еш ?леге темага ?йл?неп кайталар. Ни ?чен? Ч?нки ?ле б?ген д? каядыр бомбалар шартлый, пулялар сызгыра, ?йл?р ?имерел?, балалар ?йберл?ре янып кара к?мерг? ?йл?н?.
Тормыш д?вам ит?. Ул тыныч, имин булсын ?чен сугышны булдырмаска, ул китерг?н газап – михн?тл?рне онытмаска кир?к. Кешел?р! Безне? Ватаныбыз азатлыгы ?чен башларын салган ка?арманнар турында онытырга хакыгыз юк!
Зиганшин Самат (МБОУ ”Гимназия №3 “)
Сочинение / Батырлык
Безне? заманда кешел?р батырлык эшл?рг? атлыгып тормыйлар. Ни ?чен ик?нен д? белмим. Мин ??рвакыт батырлык кылган кешене к?р?сем килде. Л?кин ?лег? кад?р очрата алмаган идем. Х?зер андый кешене бел?м. Ул ? минем к?ршем Булат.
Без ишегалдында уйный идек. Кызлар скакалка сикер?л?р, малайлар туп уйный. Кин?т эт ?рг?н тавыш ишетелде, ??м без ?зебезг? таба й?гереп килг?н зур бер эт к?рдек. Ул бик усал иде. Бу этне мин бик яхшы бел?м. Ул шундый усал, аны ху?асы да урамга авызлык киертеп кен? алып чыга. ? ул ?н? б?ген бавын ?зеп качкан.
Эт туп-туры Камил?г? таба чаба иде. Камил? куркуыннан калтырый башлады ??м елап ?иб?рде. Шунда котырган этне? каршына Булат сикереп чыкты. Аны? кулында нечк? чыбык кына иде. Тик Булат аны? бел?н этк? шундый итеп киз?нде, эт ш?рл?п калды. Шунда б?тенл?й без к?тм?г?н х?л булды. Усал, к?чле эт туктады ??м… куркуыннан койрыгын кысып качып китте.
Без барыбыз да Камил? бел?н Булатны чолгап алдык. Алар икесе д? агарынган, к?зл?ренд? яшь иде. ?мма алардан бер?? д? к?лм?де. Мин аларга карадым да, ?зем д? шулай эшли алыр идемме ик?н, дип уйладым. Шулай эшл?г?н булыр идем, м?гаен.
Шул к?нн?н башлап, без Булатны и? к?чле ??м батыр малай дип саныйбыз. ? мин шундый к?ршем бел?н горурланам.
http://www.insha.ru/text/58
К?з –к?рк?м чак, матур ??м сокландыргыч!
Сиздермич? ?ылы ??йге к?нн?р
Тиз-тиз ген? ?теп киттел?р.
Алтын к?з д? килеп ?итте инде,
Кошлар ?ылы якка киттел?р.
Коелышкан яфраклар ?ирне
?ылытканнар, каплап алганнар.
Х?зер к?нн?р бигр?к кыскарганнар,
К?зд?н кышка таба баралар.
Сиздермич?, аяк очларына гына басып, туган ш???ребезг? к?з килеп керде. ?ле к?пт?н т?гел ген? без су коенып, эссе кояш нурлары астында кызынып ята идек. К?теп алган ??йге каникуллар да ?теп китте. Сентябрь ?итте. Кемдер к?зне? кил?ен? шатлана ,? кемдер бу вакытны мо?суланып каршы ала… Ч?нки к?з – я?а уку елы башланган вакыт, табигатьне? кышкы йокыга кит?рг? ?зерл?н? чоры. Л?кин борчылуга с?б?п юк. ??р ел фасылыны? ?з матурлыгы, г?з?ллеге, ??рберсене? ?зенч? и? яхшы сыйфатлары бар. К?з – ул Г?з?ллек Патшабик?се.
Минем ?чен к?з – яраткан ел фасылы. Хыялый кеше мин ?зем, ? к?з к?не хыялланырга ?и?елр?к. К?з – бик к?рк?м вакыт. Мондый матурлык ?зе гади д?, ?зе тыныч та, л?кин шул ук вакытны ачык та, к?чле д?. Мен? ш???р паркы. К?зен монда аеруча матур! Агачларны? матурлыгына игътибар итик. Алар саргая, алсулана башлый. Яфраклар алтын я?гыр тамчылары кебек ?ирг? коелалар. Шыбыр-шыбыр коелган яфрак ?стенн?н атлавы ?зе бер кызык! ?авага т?рле хуш исл?р таралган: монда яфраклар исе д?, я?гыр исе д?, асфальт исе д?… . Минем ?чен алар к?зне? сулышын х?терл?т?л?р. Мил?ш агачлары,яшь кызлар кебек киенеп, парк сукмагына тезелешеп басканнар. Иелеп, бер яфракны кулыма алам. Карагыз ?ле: к?зге яфрак кешене? эшт? арыган кулларына охшаган! ?йтерсе? л?, табигать безг?: “К?зге эшл?р вакыты т?мамланды, ял итегез!”- дип ?йт?. Аяк астында яфракларны? кыштырдавы да ?зенч? тынычландыра. Кулым ?зе фотоаппаратка тартыла ??м мин бу матурлык мизгелл?рен фотога т?шер? башлыйм. ?, ?н?, мольбертын урнаштырып, ш???р р?ссамы да табигатьне к?з?т? ик?н. ??й к?не д? к?рг?л?г?нем бар аны, л?кин к?з к?не ешрак кил? башлады. Дим?к, ул да мондый г?з?ллекк? битараф т?гел… .
Барлык тир?лек ?зг?решл?р кичерде: моны к?к й?зен?, кояшка караса?, к?з?теп була. Кояшны? кыздыруы инде ??йд?геч? т?гел, ?ск? караса?, аны? нурлары к?зне чагылдырмый, шатландыра гына. З??г?р к?кт? болытлар да т?рле-т?рле: алар н?рс?не ген? х?терл?тмил?р, с?гатьл?р буе к?з?тс??, нинди ген? с?р?тл?р килеп чыкмый! Та? атуларны, кояш баеганнарны к?з?т? д? бик кызыклы. ?лб?тт?, бу бик сокландыргыч к?ренеш!
Табигатьне к?з?т?-к?з?т?, вакыт турында онытып та ?иб?рг?нмен. Кара?гы да т?ш? башлаган. К?нне? озынлыгы к?пк? кыскарганлыгы тоела шул! ?ле бит ?йг? кайтып, д?ресл?р ?зерлисе бар. Татар теленн?н инша язарга куштылар, “К?з” темасына. Х?зер кайтам да к??елемд? булган барлык хисл?ремне, уйларымны утырып д?фт?рг? язып куям. Н?рс?д?н башлыйм ик?н? Болай дип башлармын, м?гаен: “К?з – к?рк?м чак, матур ??м сокландыргыч! …”