(Ахыры. Башы журналны? №2, №3, №4 саннарында ) ?зг? караш Абруйлы галимебез М?сгуд Гайнетдин чыгарган «М??гетоныкланмас к?згебез» атамалы китапта (ТКН, 2006) борынгы тарихка кагылышлы «К?нчыгыштан т?ре яулары» диг?н к?л?мле ф?нни хезм?т урын алган. (Автор «хач» урынына к?негелг?н «т?ре» с?зен кулланган. Г?рч? «крестовые походы» гыйбар?се «хач яулары» дип аталырга тиеш иде.Безд? «икона» – «т?ре» бел?н «крест» – «хач» м?гън?л?рен бутау канунлашкан шул инде, кызганыч.) Аурупа илл?ре й?з?р ел буе н?сара булмаган илл?рг? ?лед?н-?ле ????м ясап, аларны талап к?н к?рг?н, м?селман халыкларын юк ит?рг? тел?г?н. Бусы м?гъл?м. Л?кин К?нчыгыштан – будда, т??ре, ислам, шаман динле халыклар тарафыннан Аурупага хач яулары ябырылганы турында бел?чел?р бик сир?ктер. М?сгуд Гайнетдинне? бу китабы – татар мохите ?чен ген? т?гел, б?тен Русия, б?тен Аурупа, б?тен д?нья ?чен гаять ???миятле хезм?т. Укып чыкканнан со? а?ларсыз: б?ек Чы?гыз ??м Бату ханнарны? яулары – К?нчыгыштан килг?н хач с?ф?рл?ре ик?н! Юкса, алар ?ич кен? д? кычкырып торган христианнарга охшамаган. Шул ук вакытта, аларны? несториан юн?лешенд?ге (митраизм) н?саралар ик?нен? д? тарихта д?лилл?р юк т?гел. ?лб?тт?, галим М?сгуд ?ф?нде бу материалларны фараз, г?ман ш?келенд? китер?, л?кин аны? тикшерен?л?ренд? мантыйк аксамый. «Гомум?н алганда, ?з?к Азия к?чм?л?ре арасында христианлык IV-V гасырларда тарала башлый», – дип яза ул («К?нчыгыштан т?ре яулары», 8 нче бит). Элг?рер?к Л.Н. Гумилёв та шул турыдарак иск?ртк?н: «Бу т?б?кл?рд? VIII гасыр урталарына ?иде епископлыкны берл?штерг?н православ Х?з?р-Х?р?зм митрополитлыгы оетырыла» («Древняя Русь и Великая степь», 163 бит). Иерус?лимг? хач яулары башланган чорда Урта ??м ?з?к Азия халыклары арасында (ХII-ХIII й?зл?рд?) н?саралыкны? ки? таралганлыгы турында м?гъл?мат к?п. Аурупаны? берл?шк?н х?рби ку?тл?ре Иерус?лимд? аерым христиан католик д??л?те коруга иреш?. Л?кин м?селманнар тарафыннан каршылык та к?чле була. Идел буенда туып ?ск?н м?мл?к ба?адиры (б?генге татар-нугайларны? борынгы бабасы) Б?йбарс хач яуларына каршы аяусыз каты к?р?ш башлый. К?п у?ышларга иреш?. Иерус?лимд?ге христиан д??л?тен саклап калырга ег?рл?ре калмаган яугирл?р к?нчыгыш динд?шл?рен? ?мет баглый… Алга таба автор Чы?гыз ханны? христиан анадан тууы, шуны? аркасында гаил?д?н куылулары, Яс?г?й ба?адурны? татарлар тарафыннан т?гел, ?з туганнары кулыннан агулап ?терел?е, Тимучинны? Чы?гызга ?верел?е ?чен христиан к?раитларны? ???т р?вешт? тырышканлыгы турында да ышандырырлык д?лилл?р китереп яза. «Татар-монгол яуларыны? К?нбатыш христиан (католик) д?ньясы бел?н б?йл?неше Батый д?веренд? тагын да калкурак чагыла. Х?тта аны? маршруты да инде Рим папалары ??м герман императорлары арасындагы м?н?с?б?тл?р бел?н турыдан-туры б?йл?нг?н. М?гъл?м булганча, Х гасырлардан (Оттон Беренче вакытыннан) бирле, герман императорлары бел?н Рим папалары арасында Аурупа илл?рен кул астына алу ?чен каты ызгыш барган… 1230 елда Папа гаск?рл?ре тар-мар ител?. Л?кин моны Папаны? капитуляциясе дип уйларга ?ич ярамый. Бу чорда Рим папалыгындагы корольл?р императорларны тезл?ндерерлек к?ч-кодр?тк? ия була. Икел?нерлек урын юк. Григорий IХ да ?зен ?и?елг?нг? саный алмый, баш бирм?г?н императорны ул т?ре яуларыны? «икенче фронты» – д??ш?тле монгол яулары тоягы астында юк ит?рг? карар кыла. Бу я?а монгол явыны? оештыру «штабы» да, Чы?гыз ханныкы кебек ?к, ?з?к Азия була. Анда 1235 елда гомум монгол корылтае ?тк?рел?, яу башлыгы итеп ?учины? олы улы Урда Ичен билгел?н?, тик бу д?р???не ул энесе Батыйга тапшыра», – дип ташка баса М?сгут ?ф?нде («К?нчыгыштан т?ре яулары», 25 бит). Шулай итеп, Чы?гыз ??м Бату яуларыны? Рим папасын герман императорлары д??ш?тенн?н коткарырга оештырылган кампания ик?нен? ышана башлыйбыз. Н?ти??д?, Чы?гызны? м?селманнарга карата кайнаган н?фр?те д?, Батуны? урыс чирк??л?рен ясактан азат ит?е д? гайре табигый гам?лл?р сыман тоелмый. Таркалу Ярый, ?леге ике хан ярым т??рече, ярым шаманчы, ярым н?сара булган, ди, шу?а к?р? алар «к?нд?ш» динд?гел?рне? ш???рл?рен ?имерг?нн?р, ди. ?мма Аксак Тимер (Тимерл?нг, Тимур) ?зе исламда килеш т? Чы?гыздан арттырып м?селман илл?рен тар-мар ит?, ш???рл?рен ?ир бел?н тигезл?п, ясмык ч?чтер?, ?зб?кл?рне кыра, болгар-татарларны? калаларын юкка чыгара, фарсыларны пыран-заран китер?. Моны ничек а?ларга со?? Аксак Тимер, Чы?гыз хан кебек ?к, ?зен Алла? химаясенд?ге хаким дип хисаплый. Д?ште-Кыпчак аша узган христиан с?ях?тчел?ре (?асуслары) м?селманнарны, т?ркл?рне ?зара талаштырып, Аурупаны аф?тт?н саклап калу бел?н м?ш кил? – болары да, ихтимал, хач яуларыны? д?вамыдыр. Тимерл?нгне? и? ку?тле чагында Аурупа илл?ренн?н (аеруча Испанияд?н) илчел?р бик еш кил? башлый, алар озаклап, айлар-еллар буе ?мир янында б?терел?, сыйлана. Боларны с?ях?тче-илче дип кен? уйлау – беркатлылык, ?лб?тт?. Алар – Аурупаны? шымчылары да була ?ле. Мамай мирзаны? зур чир? туплап 1380 елда М?ск??г? ????м ит?енд? д? н?сара ?асусларыны? ?леше юк, дип кем ?йт? ала? Тарихка «Куликово сугышы» дип кереп калган бу яу Туктамыш хан р?хс?тенн?н тыш башкарыла. Мамай ?и?ел?, Кырымга кача. Аны х?зерге Ш?ехмамай авылында ?зенекел?р ?к ?тер?. М?ск?? тарихчылары бер-берсен ку?тли-ку?тли «Куликово сугышыннан со? Дмитрий Донской М?ск??не татарлар золымыннан коткарды» дип яза. Хаталаналар! ?лл? тарихны белмич?, ?лл? белеп юри шулай эшлил?р. Беренчед?н, бу б?релеш Алтын Урда бел?н М?ск?вия арасындагы зур сугыш булмый. Икенчед?н, аннан со? да М?ск?вия элеккеч? Алтын Урдага ясак т?л?вен д?вам ит?. ?ченчед?н, ?йтк?немч?, Мамай ?з белдеклеге бел?н ген? М?ск??г? яу чаба. Аны? ил исеменн?н гам?л кылырга хакы булмый. Чынлыкта, Дмитрий Донской Туктамышка булыша, ул «террорист» Мамайны акылга утырта! Д?ртенчед?н… ?леге яу булганмы ?ле, булмаганмы – билгесез! Урыс тарихчылары ?зл?ре д? бу сорауга т?гаен ?авап таба алмый изалана. ??рх?лд?, булса да, м?мл?к?т эченд?ге кечкен? низаг була ул. Артыгы т?гел! Шушы заманда Ауразияд? кодр?тле ?ч д??л?т барлыкка кил?: Алтын Урда, ?мир Тимер солтанаты, Т?ркия. Алтын Урда эчке каршылыклардан тетри башлый, Идег?й мирза бел?н Туктамыш ханны? аралары бозыла, алар икег? аерыла, икесене? д? икеш?р й?з ме? кылычы була. Т?ркия ку?тл?н?. ?г?р д? т?ркне? шушы д?рт ба?адиры, д?рт йодрыгы берл?шеп, Аурупага б?реп керс?, б?ген Аурупа татарча с?йл?шеп яш?р иде. Л?кин д?рт т?рк, д?рт йодрык, д?рт кодр?т берл?ш? алмый, дошманлаша. Аларны? дошманлашуында, ?зара орышуында чит ил ?асусларыны? да кулы уйный. Аксак Тимер Туктамышны пыран-заран китер?, Т?ркияне ?и?еп, Баязид солтанны ?сир ит?. Аурупа т?рк-татарлар явыннан котылып кала ??м… Аксак Тимер янында утырган испан илчесе Клавихо д?рт Аурупа илене? ордены бел?н б?л?кл?н?. Алтын Урда таркала, вакланып бет?: Себер ханлыгы, ?стерхан ханлыгы, Кырым ханлыгы, Казан ханлыгы, Касыйм ханлыгы… Л?кин х?тта бу ханлыклар егылгач та, татар халкы кул кушырып утырмаган, к?р?шк?н, сугышкан, тартышкан! Еллар ни с?йли? ?йд?гез, тарих ??дв?лен? багыйк. Бу ??дв?лне мин НКВДны? дымлы базында атып ?терелг?н атаклы тарихчыларыбыз ?ади Атласи, Михаил Худяков ??м т?рек галиме, татар кешесе Надир Д??л?тне? (аны? атасы да Ежов-Ягода-Берия ?ит?кл?г?н «оешма» тарафыннан «фаш ител?») ф?нни хезм?тл?рен? таянып т?зедем. 1229. Урыс ушкуйникларыны? Казанны ?злексез талауларыннан туеп, Казан кешел?ре кен?з Юрий Васильевичка илчел?р юллый, бер-берсен? яу чапмаска килеш? т?зил?р. 1230. Элг?реге килеш?не бозып, урыслар Казанга сугыш башлый. ?мма Казан талаучыларга каршы тора. Бу сугышта урыс яугире Авра Авралин ??лак була. Татарлар аны? м?етен Владимир ш???рен? алып кит?рг? р?хс?т ит?. 1374. Дошманнар туксан сугыш к?йм?сенд? («ладья» дип аталган бу к?йм?г? алтмыш сугышчы сыйган, дим?к, ??мгысе биш ме? д?рт й?з сугышчы) Казанга ????м ит?. Казан т?р?се юлбасар-ушкуйникларны? башлыгына 300 т??к? биреп, Казанны ?имерел?д?н саклап кала. Акчаны алгач, юлбасарлар икег? б?лен? ??м яр буендагы татар калаларын таларга кит?. Илле к?йм? елганы? бер ягын, кырык к?йм? елганы? икенче ягын «кырып» барырга килеш?л?р, Сарай ш???рен, Идел-Чулман буендагы тыныч халыкны талыйлар. 1375. Кострома каласындагы урыс гаск?ре Казанга яу чаба, ш???рг? б?реп кер? ??м б?тен байлыкны талап алып кит?. 1376. Бу кышта б?ек кен?з Дмитрий Суздальский ике улын – Василий бел?н Иванны – Дмитрий Волынский ?ит?кчелегенд? Казанны таларга ?иб?р?. Ул чакта Казан Х?с?ен бел?н М?х?мм?т атлы ханзад?л?р идар?сенд? була. Алар урысларга контрибуция т?л?? м??б?риятенд? кала. 1391. Ушкуйниклар Казанга ????м ит?. 1395. Кен?з Юрий Дмитриевич Казанны х?раб? х?лен? ?иткерг?нче ?имер?, талый. Бу яудан со? Казан 40 ел буе мантый алмый. 1398. Б?ек кен?з Василий Дмитриевичны? энесе Юрий Казанга яу чаба. 1399. Кен?з Василий Казанга ????м ит?. Бик к?п кешел?рне коллыкка алып кит?. 1408. Гыясетдин Казан т?хетен? хан булып утыра. Аны? идар?се 1425 елгача д?вам ит?. К?пт?н т?гел ген? Казаннан 50 чакрым ераклыктагы Х?ерби авылында яшереп к?мелг?н х?зин? таптылар. Х?зин?д? алтын-к?меш акчалар. Алар 1408-1420 елларда Гыясетдин исеме бел?н сугылган. Бу х?зин? ху?асы тарафыннан беркайчан да кузгатылмаган. Дим?к, Казан ??рвакыт юлбасарлар талавыннан куркып яш?г?н. 1425. Казан т?хетенд? – Тимерл?нг тарафыннан терел?й яндырып ?терелг?н Габдулланы? (Болгарны? со?гы ханы) улы Алиб?к. Бу чорда М?ск?? бел?н Новгород ?злексез р?вешт? Казанга ????м итеп тора. 1429. Ул вакытны? и? куркыныч явы шушы елда була. Л?кин дошман ?и?ел? ??м кача башлый. Алиб?к урысларны Костромага кад?р куа кит?. 1445. Алиб?к Алтын Урда кешел?ре тарафыннан ?терел?. М?ск?? гаск?ре кен?з Василий ?ит?кчелегенд? Казан туфрагына басып кер?. Л?кин Казан ханы Олуг М?х?мм?т яуга каты каршы тора, татарлар дошманны тар-мар китереп ташлыйлар. Василий яралана, ?сир т?ш?. Олуг М?х?мм?т хан аны д?валап М?ск??г? кайтарып ?иб?р?. 1468. М?ск?? кен?зе Иван ?ченче Казанга яу бел?н кил?. 1469. Иван ?ченче кен?з Константин Беззубов ?ит?кчелегенд? Казанга яу чаба. 1477. М?ск?? кен?зе Иван Казанга ????м ит?. Ибра?им хан дошман гаск?рен куып тарата. 1487. М?ск?? Казанга ????м ит?. Дошман гаск?ре Казанны ала, талый, яндыра, к?п кешел?рне коллыкка алып кит?. 1489. М?ск?? Казанга яу чаба. 1497. Урыс гаск?ре, М?ск??д? т?рбиял?нг?н М?х?мм?т ?минне Казан т?хетен? утырту сылтавы бел?н, Казанга кер?. 1500. Нугай гаск?рл?ре Казанга ????м ит?. 1502. М?х?мм?т ?минне я?адан Казан т?хетен? утырту сылтавы бел?н М?ск?? гаск?ре кабат Казанга кер?. 1506. Б?ек кен?з Василий Казанга ????м ит?. Л?кин Казанны саклаучылар каты тора, дошман кире чиген?. 1521. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш. 1523. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш. 1524. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш. 1530. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш. Дошман явы капкаларны ?имереп кала эчен? уза. Талау-кыйнау, коллыкка алу башлана. 1546. М?ск?? илбасарлары Казан туфрагына басып кер?. 1548. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. 1549. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. 1550. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. 1551. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. 1552. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. Башкалабыз алына. Ш???рл?р, м??аб?т биналар ?имерел?, ир-атлар кырыла, й?з?рл?г?н, ме??рл?г?н затлы хатын-кызлар ?сир т?ш?, С?ембик? китапхан?се юкка чыгарыла, г?лбакчалар тар-мар ител?. Казан ханлыгы х?зин?се уналты корабта М?ск??г? озатыла. 1553. С?ембик?не? энесе Гали ?крам ханзад? ?ит?кчелегенд? баскыннарга каршы сугыш. Бу сугышта Гали ?крам ??лак була. 1554. М?меш Бирде ?ит?кчелегенд? баскыннарга каршы баш к?т?р?, аны? р?химсез р?вешт? бастырылуы. 1555. Ба?адирлар К?н?б?к бел?н Курман Али, Колай ??м Ч?б?к мирзалар ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян (баш к?т?р?). Боларны? барысы да азатлык ?чен к?р?шт? ??лак була. 1556. Д??л?к?й мирза ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Р?химсез р?вешт? бастырыла. 1557. ?хм?т ба?адир ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Баш к?т?р?чел?рне? барысы да ??лак була, ис?н калганнарны? башларын чаптыралар. Михаил Худяков язганча, 1553-1556 еллар арасында миллионнан артык татар ?терел?. 1572. Татар гыйсьяны. Бастырыла. 1573. Татар гыйсьяны. Бастырыла. 1582. Татар, чуаш, чирмеш халыкларыны? уртак гыйсьяны. Р?химсез р?вешт? бастырыла. 1606. Иван Болотников ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? гаск?ренд? бик к?п ризасыз татарлар да була. 1615. ?ан Гали ?ит?кчелегенд? баш к?т?р?. ?ан Гали урыслар тарафыннан ?сир алына, асып ?терел?. Л?кин ул кузгаткан гыйсьян 1629 елгача д?вам ит?. 1662. Х?с?ен Карачура ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1670-1671. Степан Разин ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? гаск?ренд? бик к?п татар сугыша. 1682. Тилек?й С?гыйть ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1705. Алдар К?чем ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1707-1709. Кондратий Булавин ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? урдасында татарлар бик к?п була. 1735. Акай бел?н Абдулла батыр ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1736. Йосыф Арык бел?н ?и?анбай ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1742. Казан губернасындагы 418 м?чет в?хшил?рч? ?имерел?. 1755. Батырша (Габдулла Гали) ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Т?рм? сакчылары бел?н сугышканда ?терел?. 1773-1775. Пугачёв явы. Гаск?рене? 80%ын татар, башкорт, чуаш т?шкил ит?. 1778. Татар гыйсьяны. Бастырыла. 1885. С?л?й батыр ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. 1896. Татар гыйсьяны. 1918-1922. Урта Азия империяг? «кайтарылганда» татарлар к?пл?п ??лак була. 1930-1940. Сталин тарафыннан и? галим татар интеллигенциясене? юкка чыгарылуы. 1941-1945. Фашистларга каршы сугышта и? алгы сафта татарлар к?пл?п кырыла. 1944. Татарларны? Кырымнан куылуы. Юлда яртысыны? ??лак булуы. Мен? нинди безне? тарих! Шуларга ?ст?рг? м?мкин: 1954 елда Тоцк янында ике атом бомбасы шартлый, якындагы татар авыллары юкка чыга, ис?н калганнары нурланыштан гарипл?н?; 1983 елдан алып атаклы татар ш?хесл?рен? б?йле биналар ?ир бел?н тигезл?н?, х?тта Тукай яш?г?н кунакхан? д? ?имерел?! Калмасын тарих, калмасын х?тер! Я?а гасырны? унынчы елларыннан башланган аф?тл?р: татар м?кт?пл?рене? ябылуы, Татарстан радиосыны? юкка чыгуы, татар матбугатыны? буылуы ?.б., ?.б. Б?ген Д??л?тчелеген югалтканнан со? татарларга 63 ме? квадрат ?ир б?ленеп бирелде, шунда Татарстан ??м??рияте т?зелде, ?мма к?пчелек милл?тт?шебез (2/3) читт? калды. Чуашстан, Мари Иле, Удмуртия, Башкортстан, Кырым, Себер, Урта Азия, Пенза, Урал ки?лекл?ренд? м?кт?псез, милли автономиясез гомер кичерерг? м?хк?м халык без – татарлар! Татарстанда калган татарларны? да х?ле ш?пт?н т?гел. Ана телене? кысыла баруы гына да ни тора! Гомер буе интернациональлекне берьяклы гына а?лый килдек. С?з д? юк, без, чыннан да, интернациональ халык: урыс милл?тен с?ябез, аларны? телен бел?без, ?ырларын ?ырлыйбыз, тарихын, йолаларын ихтирам ит?без… ?мма ни ?чендер алар безне? телне, гореф-гад?тл?рне белми, белерг? д? тел?ми. Толерантлык, дип к?кр?к т?ябез! ?мма толерантлыкны? икенче м?гън?се д? бар: ул – авыруларга каршы торучы к?чне? з?гыйфьл?н?е, иммунитет системасыны? какшавы… Борынгы бабаларыбыз д??л?т арты д??л?т корган. ? б?ген ни? Русияд? сан ягыннан икенче урында торган халык ?зе тел?г?н имляны да куллана алмый! Латин алфавиты Русияне? б?тенлеген? зыян китер?, имеш! Сафсата! Татарлар Русия эченд? д?рт й?з ел гар?п х?рефенд? язганнар, а?а карап империя таркалмаган; татарлар ун ел буе СССР эченд? латин шрифтын кулланган, а?а карап СССР х?лсезл?нм?г?н, киресенч?, ныгый гына барган; инде татарлар ян? латинга кайтсалар, Русия ?имерел?ч?кмени? Юк! Киресенч?, халыкларга тигез хокуклар бирелг?н очракта, алар М?ск??г? р?хм?тле ген? булачак, уртак ватаннарын г?лбакча ит?р ?чен бернинди ку?тен кызганмаячак. Тарихта моны? мисалы булмады т?гел: ?би патша дин иреге, м?четл?р кору, Коръ?н, китаплар чыгару турында ф?рман бирг?ч, Русияг? тагын да тел?бр?к, яратыбрак хезм?т ит? башламадыкмыни? Инде татар телен илк?л?м икенче д??л?т теле итеп т? игълан итс?л?рме… Утопия, диярг? ашыкмагыз! Ана телебез д?ньядагы и? к?п, и? актив кулланыла, и? ?и?ел ?йр?нел? торган унд?рт тел арасына керг?н ик?н, нишл?п аны? Русияд? р?сми статус алырга хакы булмасын? Финляндияд? 300000 швед яши. Шу?а да карамастан, швед теле д??л?т теле д?р???сенд?. ? без, татарлар, р?сми м?гъл?матлар буенча гына да, Русияд? биш миллион ярым хисабында й?рибез! Л?кин бу бик шикле саннар. Ч?нки Тукай Идел буе татарларын 10000000 кеше, дип яза (1985 елда чыккан биш томлыгы, д?ртенче том, 208 бит). 1911 елда Идел буенда гына да шулкад?р булсак, ?ле татарлар к?пл?п яш?г?н Урал, Себер, Казакъстан, ?зб?кстан, Кырымны да кушсак… т?г?р?к кен?, матур гына сан килеп чыгар иде. Ким диг?нд? биш миллион татар к?з алдында юкка чыккан! Кая китк?н алар? ?рчер, артыр урында? Моны ничек а?лау-а?лату м?мкин ик?н? Б?лки, 100 ел эченд?ге сугышларда татарлар и? алгы сафта сугышып, к?пл?п кырылганнардыр? ?лл? татар ирл?ре гайр?тсезме? Татар хатыннары кысырмы? Юк, татар гаил?сенд? 3-5 бала иде, югыйс?! Ярар, Тукай ялгышсын да, ди. Р?сми саннар ни к?рс?т? анда? Надир Д??л?тне? «Русия т?ркил?рене? милли к?р?ш тарихы» китабына м?р???гать итик, автор 363 битт? «1897 елдагы халык санын алу н?ти??л?ренн?н к?ренг?нч?, Русияд? 2500000 татар яш?г?н», дип яза. Русияд? гомер кичерг?н ?зб?кл?р 1897 елда 1837240 кеше т?шкил итк?н. 1939 елда аларны? саны – 5000000. Со?гы ?анис?п к?рс?ткечл?ре буенча, 20000000га ?итк?нн?р! Казакъларда да шул ук х?л. ? татар 5000000, имеш… Монда ниндидер хата, ялгыш бар сыман! Башкалар к?злегенн?н Татарлар (?лб?тт?, карас?якл?р) урыс мещаннары кебек ук, йодрык уйнатырга ярата. Язын яис? к?зен, ?ава торышы матур чакта, кичк? таба, сугышчылар Кабан к?ле буена ?ыела. Татарлар тамак ертып кычкыра-кычкыра урысларга ташлана, бу б?релешт? чырайлар ?имерелмич? калмый. Мин мондый сугышларда татарларны? урысларга караганда ?стен ик?нлеген игътибарга алдым… Карл Фукс ?йг? кайта торган юл я?а гына с?релг?н кара ?ир аркылы уза… ?ир яхшы с?релг?н ??м туфрак ?стенд? бер ген? ?семлек т?, бер ген? ?л?н д? к?ренми – аяк асты кап-кара… Алдарак, юлны? у? тарафында, ниндидер куакчык к?рен?. Якынрак килг?ч, ?ле ген? йолкынып ташланган «татарин»ны к?рдем… Куакчыкны арба т?г?рм?че изеп узган, ?мма ул ?ле ?аман ис?н калкырга маташа, янтаеп торса да, тураерга тырыша. Г?я аны? бер кис?к т?нен умырып алганнар, эч?кл?рен актарып чыгарганнар, кулын ?зеп ташлаганнар, к?зен чокып чыгарганнар. Л?кин ул барыбер тора. ??м тир?-ягындагы туганнарын кырып салган к?чк? буйсынмый. «Ай-?ай, нинди гайр?т! – дип уйладым мин. – Б?нд? б?тен н?рс?не ??лак итк?н, миллион ?семлекл?рне юкка чыгарган, ? бусы ?ле ?аман да бирешми». Лев Толстой Икенче Б?тенд?нья сугышында татарлар чиксез батырлыклар к?рс?тте. Сугыш елларында Советлар Союзы Ка?арманы булган совет сугышчылары арасында татарлар сан ягыннан ?ченче урынны алып тора. Татарстан АССР тарихы Татарстан егетл?ре арысланнардай сугышалар. Иван Конев, Советлар Союзы маршалы Карт солдат буларак, мин сугышчы ??м командир татарларны к?п к?рдем ??м ??рвакыт аларны? сугышта нык торуларына, тимерд?й ихтыярлы булуларына соклана килдем. Родион Малиновский, Советлар Союзы маршалы Кулга-кул килеп сугышканда татар ачулы. ??м немец ефрейторы Рудольф Вольгангны? ?з кард?шл?рен? зарлануы юкка т?гел: «Монда безг? каршы татар к?п куелган. Болар шашкан халык ??м мин татар бел?н х?тта т?шемд? д? очрашырга тел?м?с идем». Илья Эренбург Шу?а ?ст?п н?рс? ?йт?се?? М?кал?не с?екле шагыйребез Габдулла Тукай с?зл?ре бел?н т?мамлыйк. Без сугышта юлбарыстан к?члебез, Без тынычта аттан артык эшлибез. Шул халыкны?мы хокукка хаккы юк? Хаккыбыз уртак ватанда шактый ук!
Л?кин син бел: ??р сулышым, барлык к?чем Сине? ?чен, Туган илем, Сине? ?чен! Р. Саттар К?пме ген? вакыт ?тс? д?, халык х?теренд? Б?ек Ватан сугышы илебез тарихында и? авыр, и? д??ш?тле сугыш буларак сакланыр. XX гасырны? 40 нчы елларында безне? халкыбызны? нинди зур батырлыклар кылганын х?рм?т ??м соклану бел?н с?йл?рл?р. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Татарстанны? 560 ме? егет ??м кызы Ватанын сакларга к?т?релде. Сугыш килде безг? сорамыйча, Шакымыйча керде ишект?н, Кабатладык шулчак тешне кысып: “Без ?и??рг? тиеш ничек т?!” Р. В?лиев Мен? шундый фикерд? иде халкым бу фа?игане ишетк?ч т?. ?и?? сугыш кырында гына яуланмады, б?лки тылда да ? мартен ??м домна мичл?ренд?, завод цехларында, гыйльми лабораториял?рд?, совхоз-колхоз кырларында да яуланды. Фронтларда солдатлар, заводларда ??м кырларда хатын-кызлар ??м ?смерл?р, олысы да, кечесе д? ? ??ркайсы, канын ??м тирен т?геп, батырлык ??м кыюлык, гаять зур чыдамлык к?рс?теп, бик т? озакка сузылган к?р?шк? кушылдылар. Сугыш 4 ел буе барды. Халкыбыз ис?, еш кына м?мкин булмаганнарны? чиген узып, Б?ек ?и??г? ?зене? ?лешен кертте. Р?химсез сугыш миллионлаган ??м миллионлаган кешел?рне? тормышын корбан итте. Ул ??р гаил?г? кайгы-х?ср?т китерде. Алды ялкын ил ??м д??л?тл?рне, Алды ялкын кыш ??м ??йл?рне… Туган якны? данлы сабан туе Канлы сабантуйга ?йл?нде. Р. В?лиев Сугыш безне? халкыбызны? 300 ме?г? якын сугышчысын йотты. Л?кин бу ? гади ?лем ген? т?гел, ? батырлар ?леме булып тарихка кереп калды. Сугыш елларында Татарстанны? 200 д?н артык егет ??м кызы Советлар Союзы Герое диг?н югары мактаулы исемг? лаек булды, 29 ы ? Дан орденыны? тулы кавалеры, 100 ме?н?н артык сугышчыга орден ??м медальл?р тапшырыла. 1945 елны? 20 маенда фашистлар ?не Берлинны штурмлаганда ка?арманлык к?рс?т?че сугышчылар арасында татар егетл?ре д? к?п була. Шулардай берсе Газый За?итов ?зене? сугышчан дуслары бел?н берг? дошманны? ?ерм?д?й уты астында Рейхстаг ?стен? Кызыл байрак ме?гереп кадый. Л?кин бу факт тарихта югалып кала. Рейхстагны штурмлаганда к?рс?тк?н батырлыгы ?чен Г.К. За?итов Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса да, ул аны к?р? алмый. Батырлык грузин егете М. Кантария ??м рус егете М. Егоровныкы булып ис?пл?н? ??м тарихка шулай кереп кала да. Чынлыкта ис?, ?зебезне? татар сугышчысы башкарган ик?н бу эшне. Тарих ?зене? батырларын барыбер онытмый. Гаделлек тантана ит?! Шушы курку белм?с якташларыбыз арасында минем бабам да булган. Сугыш башланганда а?а ?ле 17 ген? яшь. Якты хыяллар бел?н тулы тормыш. Я?а гына ?лгерг?нлек аттестаты алган япь-яшь чиб?р егет була ул. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Казанда халык ополчениесе дружинасы оеша. 17 яшьлек “бабам” шунда языла. Фронтка китеп дошманны тизр?к тар-мар ит? турында хыяллана ул. Аны? ике абыйсы сугышка кит?. 1942 елны? язында “бабама” да чират ?ит?. Ул сугышны? и? каты учагы булган Сталинград фронтына эл?г?. 1942 елны? ??й ??м к?з айларында дошманны? т?п к?чл?рене? омтылышы Сталинградка юн?лг?н була. “Совет д??л?тене? яш??-яш?м?ве шунда х?л ителде”, ? дип с?йли иде бабам. Илебез язмышы х?л ителг?н бу сугышларда бигр?к т? безне? республика в?килл?ре, аеруча татар халкыны? ул ??м кызлары ?зл?рен аямыйча сугышалар, кыюлыклары бел?н аерылып торалар. Бабам шундый бер эпизодны с?йл?де. Бер авыл янында бронебойщиклар взводы оборонада тора. Бу взводта минем бабам да була. 1942 елны? августында бер биеклекне саклаган т?ркем т?п к?чл?рд?н аерылып кала. Бу т?ркемд? Казаннан ике солдат (берсе минем бабам) та була. Т?ркемд? кораллар аз: бары тик бернич? мылтык ??м ягулык тутырылган шеш?л?р ген?. Тизд?н дошман танклары якынлашуы к?рен?. Алар шактый якынайгач, сержант Ефтифеев алдагы танкка ике м?рт?б? ата, л?кин тидер? алмый. Минем бабам да бер танкны “?зенеке” дип саный, шартлаткыч шеш?не тондыра ? танк яна башлый. Сугышчыларны? ?з-?зл?рен? ышанычлары арта. Т?мам ?рсезл?неп борын т?бен? килеп т?ртелг?н бернич? танкны башка сугышчылар, яндыргыч шеш?л?р ыргытып, сафтан чыгаралар. Дошман Кире чигенерг? м??б?р була. Мондый ист? калырлык эпизодлар к?п була бабамны? сугыш юлында. “Сугышны? ??рбер к?не бер гасырга тора иде”, ? дип ?йт? торган иде ул. Б?ек ?и??не? 50 еллыгы к?нн?ренд? без бабам бел?н Волгоград ш???ренд? булдык. Ул ?зене? сугышчан дуслары бел?н очрашты. Бик аз калган иде инде алар. Х?зер инде бабам да юк. Ш???рд? й?рг?нд?, к?п ??йк?лл?р, каберл?р к?рдем. Мине бигр?к т? ?ч сугышчы к?мелг?н кабер дулкынландырды. Испан, рус ??м татар егете к?мелг?н анда. Сталинград сугышы ?чен ??лак булганнар исемлегенд? милл?тт?шл?ремне? к?п булуы х?йран калдырды. Милл?тт?шл?рем ??м к?пмилл?тле ватандашларым х?рм?тен? Сталинградны? (бабам ??рвакыт Сталинград дип с?йли иде) Мамай Курганында м??гелек ут яна. М?рм?р таштан куелган ??йк?лл?р кил?чел?рг? энд?ш? кебек: ?йе, таш мин Салкын, ?ансыз, Хиссез… Тик гади таш т?гел, Мин ? м?рм?р. Таулар к?кр?генн?н кубарылып, ??йк?л булдым батыр ирл?рг?. Мин Шабай
Татар халкы – кешелек тарихында тир?н эз калдырган милл?т. Аны? бай тарихы, к?п гасырлар буена тупланган кыймм?тле матди ??м рухи м?д?нияте, асыл гореф-гад?тл?ре, традициял?ре, к?пкырлы педагогикасы бар. Борын-борыннан ук халкыбызны? т?рбия т??риб?сенд? ??м исламда Ватан, халык, ил-?ирг? бирелг?нлек, батырлык игътибар ?з?генд? булган. ?леге сыйфатлар кешене? и?тимагый ??м социаль ?итлег?ене? бер д?лиле буларак, аеруча ???миятле. Бу у?айдан шушы т?шенч?л?рне? асылын ачыклау халкыбыз тарихында аларны? тоткан урынын тасвирлауны к?пк? ?и?ел?йтер ??м а?лаешлы ит?р. Ватан ул – кешене? туган ?ире; халыкны? тарихи ?сеш ?зенч?лекл?ре, теле, м?д?нияте, к?нк?реше, гореф-гад?тл?ре ??м традициял?ре бел?н берг? яши торган ?ире, аны? табигате. “Ватан – кеше ?зе туган ??м шуны? гражданины булган ил; туган ил; кешене? туган ягы, туган ?ире” (“Татар телене? атлатмалы с?злеге”нн?н). Патриот ??м ватанп?рв?рлек (патриотизм) т?шенч?л?рене? асылына т?шен? ?чен д? а?латмалы с?злекк? м?р???гать ит? урынлы булыр: “Патриот – ?зене? туган ?ирен, халкын, илен, Ватанын с?юче, шулар ?чен ??рт?рле корбаннарга да ?зер булган кеше. Ватанп?рв?рлек – патриотларга хас булган к?ренеш (эш, тел?к, хис); ?з илен?, халкына м?х?бб?т”. Шулай итеп, ватанп?рв?рлек – ?з иле??, халкы?а, туган теле??, табигатьк?, милли традициял?рг?, м?д?ниятк? олы м?х?бб?т ул. Тик ул еш кына бик авыр, катлаулы каршылыкларны ??м кыенлыкларны, психологик кичерешл?рне ?и?? бел?н б?йле. Бу хис “батырлык” т?шенч?се бел?н аваздаш. Батырлык максатка бирелг?нлекне, аны тормышка ашыруда ныклык к?рс?т?не а?лата. Ул ?з-?зе?не тота алу, каушап калмау, чыдамлылык, файдалы эшл?рг? ?зер булу, бурычны ?т?? кебек сыйфатларны ?з эчен? ала. Башка халыклардагы кебек ?к, татар халкына да хас г?з?л сыйфатлар байтак. Шуларны? берсе – батырлык, ка?арманлык, Ватанны саклауда ??м хезм?тт? ?з-?зе?не аямау, фидакарьлек. Ч?нки халкыбыз ба?адир халык булып оешкан. Батырлык – милл?тебезне? горурланырлык сыйфаты. Халкыбыз беркайчан да Ватанына хыян?т итм?г?н; татарларны куркаклыкта, батырлыклары ?итм??д? гаепл?? адымына бер??не? д? базганы юк ?ле. К?ренекле шагыйрь Х?с?н Туфан халкыбызга борынгыдан хас ?леге сыйфатны “сокландыргыч” дип атап, аны “И татар” дип аталган шигыренд? болай тасвирлый: Сине? д?, и татар Сыйфаты?, саны? бар. Холкы?да, йола?да Соклангыч ягы? бар. Сине? т?п сыйфаты? – Батырлык, кыюлык. Сине? бу гад?те? Байрагы? булырлык! Халкыбызны? б?ек шагыйре Г.Тукай ис? татар халкыны? борынгыдан килг?н ?леге г?з?л сыйфатларын ?зене? “Олуг юбилей м?н?с?б?те бел?н халык ?мидл?ре” дип аталган шигыренд? аеруча образлы итеп тасвирлый алган: … Без сугышта юлбарыстан к?члебез, Без тынычта аттан артык эшлибез… Моны? бел?н шагыйрь ?зене? тарихи, и?тимагый-социаль проблемаларны тир?н а?лавын д?лилли. Ватанны? б?йсезлеген саклауда халкыбызны? юлбарыстан к?чле булуын д?лилл?г?н мисалларны к?пл?п китерерг? булыр иде. Шундыйларны? берсе итеп Кол Ш?рифне? ?з ш?кертл?ре бел?н берлект? Ватанны саклауда батырларча ??лак булуларыннан алып, халкыбызны? Б?ек Ватан сугышында фашизмга каршы аяусыз к?р?шт? ил-?ир б?йсезлеге ?чен к?рс?тк?н ка?арманлыгы ??ркемне сокландыра ??м кил?ч?к буыннарга ?рн?к булып тора. ?леге д??ш?тле б?релешт? ил буенча 11500 сугышчы Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса, татарларда бу сан ике й?зд?н артып кит?. Мо?а ?ст?п, ?иде миллион кешене? орден-медальл?р бел?н б?л?кл?н?ен д? ?йтеп ?т?рг? кир?к. Бу саннар халкыбызны? Ватан ?чен к?р?шт? чыннан да “юлбарыстан к?чле” булуын д?лилли. Шулай итеп, дошманнарда була алмый торган и? к?чле коралыбыз – туган илг? булган чиксез м?х?бб?т ??м массак?л?м батырлык б?ек ?и??не? тантана ит?ен? китерде. Бу д??ш?тле сугышта фронтта да, тылда да халыкны? к?рс?тк?н ватанп?рв?рлеге, массак?л?м батырлыгы турында х?зер т?рле караш-фикерл?р бар. Ничек кен? булмасын, ул чорда халыкны? ватанп?рв?рлеге эчкерсез, аяусыз ??м к?чле булган. Ч?нки ул ил-?ир, Ватан ?чен к?р?шк?н ??м эшл?г?н. Халыкта бик к?чле патриотлык, ватанга бирелг?нлек хисе т?рбиял?нг?н. Шу?а к?р? к?чле ватанп?рв?рлек хисе, халыкка олы м?х?бб?т – ?лег? кад?р к?релм?г?н шул д??ш?тле, аяусыз б?релешт? ?и?еп чыгуыбызны? т?п с?б?пл?ренн?н берсе, дип ?йтерг? була. Ватанп?рв?рлек хисе т?рбиял?? у?аеннан, боларга ?ст?п, шул чорны? тагын бер ?зенч?леге турында фикер й?рт? кир?ктер. Б?ек Ватан сугышында ?ле атеистик пропаганданы? б?тен асылын тоярга-?зл?штерерг? ?лгерм?г?н к?п кен? ?лк?н буын кешел?рен? д? катнашырга туры килде. Алар исламда тасвирланганча, ата-баба ?ирене? никад?р олы с?гад?т булуын а?лап, ?лем бел?н й?зг?-й?з очрашканнар, к?пл?п ятып калганнар, аяусыз к?р?шт? дошманга бирешмич?, ?и??г? ирешк?нн?р. Дим?к, ?и??не? с?б?бен тагын шуны? бел?н а?латырга м?мкин: халкыбыз Ватанны? ?з гаил?сенн?н, ?з туган туфрагыннан, ата-бабалары яткан изге ?ирд?н башлануын, ирек ??м азатлык алу ?чен кешед? ватанп?рв?рлек хисене? ?стенлек алырга тиешлеген а?лаган. Кыскасы, аларда туган ?ирен?, газиз туфрагына ихтирам, аны? м?нф?гатьл?ре ?чен барча кыенлыкларга т?з?рг? ?зер булу хисе к?чле булган. Бу бик т? табигый. Ч?нки ?лк?н буын, исламдагы рухи кыймм?тл?р бел?н берр?тт?н, халкыбызда тупланган т?рбия т??риб?сене? асыл м?гън?сен ?зл?штереп, ?зене? гам?л-адымнарын шундагы т?гъбирл?р бел?н ?лч?г?н, аларны яш?ешне? нигезе итеп таныган. Мен? аларны? кайберл?ре: “Батыр булса? – й?р?кт?н, к?чле булса? – бел?кт?н”, “Батырдан ?лем д? курка”, “Батырга каян да юл такыр”, “Батыр даны ил теленд?”, “Куркак ?л?р – уе гел ?лемд?. Ант ?л?р – ияре калыр, ад?м даны калыр”. Б?ек Ватан сугышында халкыбызны? юлбарыстан к?чле булып, илбасарларга каршы берд?м булып к?т?рел?е, ил-?ир хакына тылда к?нне т?нг? ялгап аттан артык эшл?ве, ач-ялангачлыкны ?и?еп, газап-михн?тл?р аша массак?л?м батырлык, чыдамлык, аяусызлык к?рс?т?е ?и??не якынайта. Бу у?айдан бик к?п мисаллар китерерг? булыр иде. ?леге вазгыять илебез халыклары ?д?биятында ??м ф?нни хезм?тл?рд? ки? яктыртыла. Шундый хезм?тл?рне? берсе – Ш.М?р?ани ис. Тарих институтыны? Милли м?гариф тарихы ??м теориясе ?з?ге ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре, тарих ф?нн?ре кандидаты Т?эмин? Биктимированы? “Ил язмышын салып и?н?рен?” китабы. Анда халкыбызны? сугыштагы ??м тылдагы ка?арманлыгы д?лилле, образлы итеп тасвирлана. Кыскасы, патриотик т?рбияне?, ватанп?рв?рлекне? асыл м?гън?сен тасвирлап, м?ш??р ??м?гать ??м д??л?т эшлеклесе Садри Максуди болай дип яза: “Б?тен милл?тл?р ?зл?рене? барлыкка кил?л?ренд? ??м м?ст?кыйль м??им роль уйнаган ил-йортка (Ватанга) м?катд?с бер н?рс? итеп карыйлар. Б?тен милл?тл?р Ватанга б?йле милли бер?млекне бер изге н?рс? буларак кабул ит?л?р. Ватаны?ны с?ю – милли хисне?, милл?тчелекне? м??им бер ?лешедер. ?зе?не? ил-йорты?ны олылау в? х?рм?тл?? милли халык формалашуда да зур роль уйный”. Монда тасвирланган сыйфатларны? кешед? т?рбиял?н?е – аны? Ватанга хезм?т ит?рг?, аны сакларга ?зер булуыны? и? кир?кле алшарты булып тора. Бу проблемалар ислам т?гълиматында да бик калку яктыртыла. Шу?а к?р? уку йортларында патриотик т?рбияне? башка алымнары бел?н берг?, исламдагы кыймм?тл?рне д? тулы файдаланып, комплекслы эш алып бару м??им бурыч булып тора. Бу урында ?леге ?йр?т?л?рне? асыл м?гън?сен ачыклау урынлы булыр. Ватанны дошман ????менн?н саклау, халыкны? иреген ??м тынычлыгын т?эмин ит? ?чен д??л?т т?зег?н гаск?рд? хезм?т ит? ??р ватандашыбызны? вазифасыдыр. Бу вазифа ислам динене? ?мередер. Дим?к, гаск?рд? хезм?т ит?д?н баш тартуны дини ышануларына нигез итеп алучыларны? аклануын динебез кире кага. Т?рле сылтаулар табып, х?рби хезм?тк? бармау яки барганнан со? качып кайту – ханилыктыр, т?б?нлектер, г?на?тыр, диел? ш?ригатьт?. Ватанны? б?йсезлеген саклау, халыкны? азат ??м тыныч яш?вен т?эмин ит? ?чен армияд? хезм?т ит?, т?в?кк?ллек ??м батырлык к?рс?т? – ??р ир кешене? вазифасы. Бу ????тт?н Коръ?ни-К?римд? максат ачык б?ян ител?: “М?эминн?р безне? гаск?рл?ребездер, алар, ?лб?тт?, дошманнарын ?и??рл?р”. (Биред? “Саффат (Сафта торучылар)” с?р?сене? 173 нче аяте Ногмани т?фсире буенча бирел?.) Чыннан да, халык ?йтмешли, “Ил йомышы – олы йомыш”. Ч?нки монда с?з илне? м?ст?кыйльлеген, халыкны? азатлыгын, ?з кануннары буенча яш?рг? хокукын саклау ??м яклау турында бара. Шу?а к?р? халкыбыздагы “Ватан ?чен ?ан фида” диг?н т?гъбир бик борынгыдан кил?. Куркаклык, сугыш кырыннан качып кит?, халыкка, Ватанга хыян?т и? хурлыклы, т?б?н д?р???д?ге гам?лл?р буларак, дин тарафыннан кискен гаепл?н?. Бу у?айдан, халык педагогикасындагы т?гъбир-риваятьл?р бик гыйбр?тле: “Куркактан ?ир ?ир?нг?н”, “Куркак аулакта батыр була” ?. б. Милл?тне? батыр уллары, ка?арманнарны? фидакарьлеге халык, милл?т х?теренд? м??ге саклана. Мо?а б?йле р?вешт? Садри Максудины? фикерл?ве бик м?гън?ле. Ул болай дип яза: “?ир й?зенд?ге барлык милл?тл?р кыю ??м батыр затлар, б?ек ш?хесл?р тудыралар. Милл?тне? х?ятенд?, т?р?ккыяте ?чен к?р?шл?рд? фидакарьлек к?рс?тк?н, Ватанга гад?тт?н тыш хезм?тл?ре бел?н дан алган кешел?рг? ка?арман исеме бирелер. Мондый б?ек ш?хесл?р милл?тне? х?теренд? онытылмас эз калдыралар. ?з милл?тен с?йг?н шагыйрьл?р бу ка?арманнар ист?леген? м?дхиял?р в? ?ырлар и?ат итк?н, алар хакында дастаннар язган. Шул р?вешч? ка?арман ?з милл?тене? х?тер х?зин?сенд? к?ренекле урын алган”. К?рг?небезч?, галим фикерл?ре бу ?лк?д? исламдагы кыймм?тл?р бел?н д? аваздаш. Ислам т?гълиматында ??м халык педагогикасында да гаделлек ?чен, Ватан, халык м?нф?гатьл?рен яклап, к?р?шт? батырлык к?рс?тк?н инсаннар мактала, берд?млекне? зур к?ч булуы ассызыклана. Ил-?ирен, Ватанын, халкын саклаучы м?селман кешесе куркыныч килг?н вакытларда югалып калмас, ??р эшт? б?тен кодр?тен кулланыр ??м д? Алла?ы Т?гал?г? ген? таяныр. Ватанга, ата-бабалар ?ирен? хыян?т итк?н кеше, бер яктан, халык н?фр?тен? дучар булса, икенче яктан, д?ньяда да, ахир?тт? д? ??засын алачак. Мондый гам?л Коръ?нд? болайрак тасвирлана: “Ул чагында, ?ичшиксез, Без си?а тормышны? ??м ?лемне? ?чесен кат-кат татыткан булыр идек. Ул чагында син ?зе?не Минн?н яклар ?чен дус табалмас иде?”. (Биред? “Исра (Т?нге й?р?, Ягъкуб угыллары)” с?р?сене? 75 нче аяте Батулла т?р?ем?сенд?геч? бирел?.) ?леге аятьне? асыл м?гън?сен халкыбыз т?гъбирл?ре д? ку?тли: “Ил кадерен белм?г?н – башын югалтыр, ?ир кадерен белм?г?н ашын югалтыр”, “К?т?ен ташлаган малны б?ре алыр, илен ташлаган ирне г?р алыр” ?. б. Динебез ?йр?тк?нч?, д??л?т, халык й?кл?г?н бурыч зур тырышлык, т?в?кк?ллек, нык ихтыяр к?че бел?н ?ирен? ?иткереп башкарылырга тиеш. Йомгак ясап ?йтк?нд?, д??л?тебез ??м ??мгыятебез ?сешене? х?зерге этабында, ?д?п-?хлак т?рбиясе бел?н берр?тт?н, яшьл?рд? ватанп?рв?рлек хисе т?рбиял??, Ватан, ил-?ир, ата-баба йорты, алар яш?г?н изге ?ир т?шенч?л?рене? асыл м?гън?сен а?лату, шулар нигезенд? яш?рг? ?йр?т?, гадел гам?лл?р кылып, акыл бел?н тормыш ит?рг? к?нектер? – ??мгыятьне? д?, м?гариф системасыны? да ?стенлекле бурычы булып тора. Гаск?рне? рухи ??м физик с?лам?тлегенн?н илне? б?тенлеге, халыкны? ирт?г?се к?нг? ?метле, ышанычлы булуы тора. Бу гаять катлаулы бурычны х?л ит?не? и? зарури шартларыннан берсе итеп т?рбия эшенд? халык педагогикасындагы ??м исламдагы бик т?эсирле ??м ?темле рухи-?хлакый кыймм?тл?рне б?тен тулылыгы бел?н файдалану – н?ти??лелекне? т?п гарантиясе. ?леге кыймм?тл?рне б?генге чынбарлык бел?н б?йл?п, аларга нигезле а?латмалар бир? лазем. Бу эш системалы булганда гына яшьл?ребезне? гам?лл?ре тотрыклы булачак. Ильяс ХАЛИКОВ, Россия ислам институтыны? табигый-гуманитар ф?нн?р кафедрасы м?галлиме
Габдулла Тукай ?д?би музеенда ?и?? к?нен? багышлап, 2014 елны? 7 маенда 14.00 с?гатьт?, «Без сугышта арысланнан к?члебез…» дип аталган сыйныф с?гате уздырыла. Г.Тукай ?д?би музеенда к?п т?рле м?д?ни чаралар – ?д?би-музыкаль кич?л?р, м?д?ният ??елл?ре бел?н очрашулар, я?а китаплар бел?н танышу кич?л?ре, музей б?йр?мн?ре, мастер-класслар – еш уза. Музейда уздырыла торган я?а чара – ?и?? к?нен? багышланган сыйныф с?гате. Чара барышында Б?ек Ватан сугышында катнашкан ?дипл?рне? ТРны? Милли музее фондларында саклана торган ш?хси ?йберл?рен к?рс?т? к?зд? тотылган. Шулай ук тамашачылар Б?ек Ватан сугышы ветераны, журналист, ?дип Маннур Саттаров бел?н очрачак. К?ренекле татар шагыйре Габдулла Тукай ?зе, ?лб?тт?, Б?ек Ватан сугышында катнашмаган. Л?кин ул сугышны аны? китаплары, аны? шигырьл?ре узган. Сыйныф с?гатенд? Г.Тукайны? сугышта булган китаплары да к?рс?тел?ч?к. Безне? музей экспозициясенд? «Тукай ??м х?зерге заман» залында «Ш?р?ле» балеты темасы ки? ??м тир?н яктыртылган. Тамашачылар бу балетны? афишасын, спектакль персонажлары костюмнарын, т?рле театрлар с?хн?л?ренд? т?шерелг?н фотосур?тл?рне? копиял?рен к?р? ала. Музейга кил?чел?рне? игътибарын «Ш?р?ле» балеты музыкасы авторы Ф?рит Яруллин фотографиясе ??леп ит?. Тукай кебек ?к, Ф?рит Яруллин да бу балетны беркайчан да к?рм?г?н. Балетка музыканы композитор сугышка кад?р яза, л?кин «Ш?р?ле» 1943 елга кад?р – ?ал?к булганчы – аны? ян?ш?сенд? була. 1958 елда «Ш?р?ле» балеты ?чен Ф. Яруллинга ?лг?нн?н со? Г.Тукай премиясе бирел?. Ул Тукай б?л?ге лауреатлары арасында и? беренчесе ??м и? яше. ТРны? Милли музее фондларында Г.Тукайны? 1943 елда чыккан китабы саклана. Бу китап шагыйрь М?х?мм?т Садриныкы, аны? бел?н китап фронт юлларын узган. Китапта М.Садрины? автографы да бар. Ял с?гатьл?ренд? ул китап битл?рен ачып, Тукайны укыган. ТРны? Милли музее ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре Р?мзия Абзалина бу китапны тамашачыларга к?рс?т?ч?к. Музейга кил?чел?р шулай ук Ватан сугышында ?ал?к булган татар ?дипл?ре Фатыйх К?рим ??м Гадел Кутуйны? ш?хси ?йберл?рен д? к?рерл?р. Р?мзия Асраровна Тукайны? якташы, Г.Тукай премиясе лауреаты, шагыйрь Сибгат Х?кимне? мемориаль ?йберл?рен д? к?рс?т?ч?к. С.Х?ким сугышка кад?р ?к Г.Тукай турында ике поэма яза. Алар «Пар ат» ??м «Шагыйрьне? балачагы». Г.Тукай музеенда тамашачылар шагыйрьне? бабасы и?ат итк?н ??м С.Х?ким тарафыннан сугышка кад?р язып алынган шигырьне д? к?р? алалар. Музей хезм?тк?рл?ре бу шигырьне? тарихы турында с?йл?яч?к. Чара барышында Б?ек Ватан сугышы ветераны, Россия Язучылар союзы ?гъзасы, «Чаян» журналында к?п еллар эшл?г?н журналист Маннур Саттаров бел?н д? очрашачак. Сыйныф с?гатенд? Ф?рит Яруллин турындароман-хроника авторы, язучы Рашат Низамиев, ТРны? Милли музее ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре Р?мзия Абзалина катнаша. Ф?рит Яруллин ??м Муса ??лил ?с?рл?рен артистка Г?лнара Х?йруллина башкара. Г.Тукай ?д?би музее.
Кир?кми, кир?кми безг? сугыш! Сугыш – ??ркем ?чен д? зур фа?ига. Сугыш елларындагы ачлык, ялангачлык, сугыш кырларында ятып калган корбаннар, фашистлар тоткынлыгында хурлыклы ??м м?сх?р?ле ?лемен к?тк?н ?сирл?р язмышы турында без китаплардан укып, ?би-бабайларыбыз с?йл?г?нн?рд?н ишетеп кен? бел?без. Б?ек Ватан сугышы башланганда, карт бабам Х?кимов Динм?х?мм?т Х?ким улы Бурят-Манголияд? гомер кичерг?н (х?зерге вакытта Улан-Удэ). Ачы х?ср?т б?тен гаил?не д? били. Бабама да сугышка кит?рг? повестка кил?.Ул к?нне бабам ?зене? кечкен? улын к?не буе к?т?реп й?рг?н. Кайгылы ??м авыр к?нн?р. Авылда ир-атлар к?нн?н-к?н кими. Тормыш авырлыгы ?нил?р, бала-чага ?илк?сенд?. Атларны сугышка алалар. Колхоздагы бар эшне ?гезл?р, сыерлар бел?н башкару: ?ир с?р?, сукалау, тырмалау. Минн?хм?т бабам с?йли: “?нил?р колхозда (безне? авыл Хамней Закаминский районында иде) ашлык сукканда, без алар янына барып тырмаларга булыша идек. Ч?нки ?нил?рне кайтарганда ашлык куырып ашаталар иде. Без д? шунда тамакны туйдырып кайта идек. Ул вакытта м?кт?пк? киеп барырга аяк киемн?ребез, ?стебезг? киярг? д? юк иде. Без юклы-барлы киемн?рне чиратлап кия-кия м?кт?пк? й?рдек.” Шулай интег?-интег? белем алырга тырышып й?рг?н мизгелд?, м?кт?пт? янгын чыгып, ул кара кис??г? ?йл?н?. Шушы к?нн?н башлап б?тен вакыт азык эзл??г?, аны сатып ?з ген? булса да акча эшл??г? кайтып кала. ??й к?нн?ренд? Силинга елгасыннан балык тотып аны сатарга тырышалар, кыш к?нн?ренд? ?шег?н ?ил?к-?имешл?рне ?ыеп ашарга алып кайта торган булалар. Сугыш чоры ?нил?ре, ?бил?р нинди ген? эш эшл?м?г?нн?р. Х?тта агач кисеп, алардан шакмак ясап, сугышка ?иб?р? торган булалар. Бу шакмакларны машинага ягулык итеп кулланалар. Шундый авырлыкларны кичеп, ачлык, ялангачлык аша бу сугышны? бет?ен т?земсезлек бел?н к?тк?нн?р. Ни?аять, бу к?н ?ит?. Карт бабам, сугыш бетеп ?ч ай ?тк?ч, гаил?се янына кайту б?хетен? иреш?. ?зе бел?н немец тамгасы салынган кашык, шкатулка, к?зге, савыт та алып кайта ул. Бу ?йберл?рне, ?зл?рене? туган ягы Балыклы авылына ?йл?неп кайткач, бабам Олыяз урта м?кт?бене? музеена тапшыра. Бу хатир?л?р, мизгелл?р б?генгед?й к?з алдыннан ?т?, ?ан ?ылый, й?р?к ?рс?л?н?. Б?генге матур, тыныч тормышны? кадерен белеп яшик! Кир?кми, кир?кми безг? сугыш! Димиева Р?зин?, Ч.Т.Айтматов исеменд?ге Кукмара 1нче гимназияне? 8-а сыйныф укучысы.
Д?ньялар тыныч булсын Башкарды: 10А сыйныфы укучысы Ха?и?хм?това З?лия Б?шир кызы (укытучы: Платонова Дамира Даниял кызы) Бабайлар к?р?шеп безг? Тынычлык яулап алган. ? к?пл?ре кайталмыйча, Сугыш кырында калган. Тизд?н ?и?? б?йр?ме, Б?йр?м ит?р бар халык. Кайберл?ре сагышланып, Кайберл?ре шатланып. ?ни с?йли, бабаемны? Яу кырында калганын. ??р ел саен бу б?йр?мне, Елап каршы ала ул. К?кл?ребез аяз булсын, Сугыш уты янмасын. ?би-бабайлар язмышын Без к?рерг? язмасын. Г?лфия Гыйниятуллина. Сугыш… Нинди д??ш?тле, куркыныч с?з. Бу х?б?р барлык гаил?не д? тетр?ндерде. Б?ек Ватан сугышы т?мамланганга 66 ел вакыт ?тс? д?, аны? х?тир?л?ре к??елл?рг? тир?н се?еп калган. Язлар ?ит? бел?н ?и?? б?йр?мен билгел?п ?тк?нд? бу вакыйгалар кабат иск? т?ш?. Минем бабам Бариев ?х?т М?х?мм?тдин улы сугыш ветераны булган. Бабам 1926 елны? 13 маенда Иске Пен?г?р авылында туган. Бабаемны? ?тисе Барый бабай сугыш кырларында ?леп калган, ?ч малай ?нил?ре бел?н ятим ?ск?нн?р. ? бабаем ?х?т 1943 елда сугышка алынганда а?а нибары 17 яшь булган. Ул Япон сугышында катнашкан. Кышкы суыкларда сугышчылар Кукмара итекл?ре киг?нн?р! Сугышны? т?рле авырлыкларын ?и?еп, сугыш т?мамланганнан со? Армия хезм?тен? калган. Бары 1949 елда гына туган авылына ?йл?неп кайту б?хетен? иреш? ул. ?и??! Бу –яу кырында илне саклаган солдатлар ??м аларны? дошманны ?и?еп кайтуын к?тк?н аналар, апалар, се?елл?р, ул ??м кызлар ?чен и? зур б?хет. ? без бабаемны? калган медальл?рен аны? т?се итеп саклыйбыз. 1950 елда ?бием Асияг? ?йл?неп бик матур тормыш итк?н. Калган гомерен, 60 яшьк? – пенсияг? кад?р колхозда т?з?че булып эшл?г?н, 6 бала т?рбиял?п ?стерг?нн?р. И? кечкен?се – минем ?нием Г?лфия. Бабаем 1992 елда вафат булды. Бабаема декабрьда г?р иясе булганына 16 ел тулса да, батырлыгын, ти?д?шсез хезм?тен балалары, оныклары онытмый. Тар кабере? ки?, авыр туфрагы? ?и?ел, безне? ?чен к??еле? тыныч булсын, бабаем. ?бием Бариева Асия Ху?и?хм?т кызы 1926 елны? 24 апреленд? Кукмара бист?сене? Березняк авылында туып ?ск?н. ?бием? 2 яшь чакта ?тисе вафат булган, ??м алар 3 бала ?нил?ре бел?н ятим калганнар. “Тормышны? ачысын да, т?чесен д? к?рдек, – дип иск? ала ?бием. – Аннан Б?ек Ватан сугышы башланды. ?йл?рд? суык, ягарга утын юк. ?ст?вен? д??л?тк? ел саен 400 кг ит, 200 л с?т, 3 ц б?р??ге, 200 дан? йомырка тапшырырга кир?к иде. Сугыш чорында безне – хатын-кызларны ?ыеп Апас районына окоп казырга ?иб?рдел?р. Ямбухта диг?н авылда 2 ай буе бер ?бид? яш?дек. С?нд?р?д? йокладык. Салкын, без торган йорт ху?аларыны? ягарына юк, каян н?рс? таба алабыз, шуны яктык. Тагын тау башына менеп точка диг?н н?рс? казыттылар. Суык кыш к?нн?ре балчыкны авыр лом бел?н ватабыз. Окопны? ки?леге д?, тир?нлеге д? алтышар метр, озынлыгы хисапсыз. Ашарга к?нг? 400 г икм?к бир?л?р иде, анысы да каткан – балта бел?н чабып ашадык.” ? ?биемне? апасы Сания ??м аны? ипт?ш кызы авырлыкка т?змич? бер айдан качып кайтып китк?нн?р. ? юлда алар к?пме авырлыкларны ?и?еп, ?йл?рен? ?йл?неп кайтканнар. ?г?р д? качкан вакытта тотсалар, т?рм?г? утыртырга м?мкинн?р. Сания апаларны, юлда атлы кеше очрап, салам астына качырып алып кайткан. Авылда ис? “ник кайттыгыз, т?рм?г? ?иб?р?без”, – дип каршылаганнар. Сугыш вакытында солдатларга оекбаш б?йл?п, б?р??ге киптереп кич утыруларын х?теренд? я?арта ?бием. Ул елларны? авырлыгы турында язып кына бетерерлек т?гел. “К?пме авырлыклар к?рдек без. Инде минем кебекл?р сир?к калгандыр. Ш?кер, яшьлегебезд? авырлыклар кичерс?к т?, картлыгыбыз р?х?т тормышта уза. Яшьл?р бу тормышны? кадерен белсенн?р иде”, – дип ?нди ?бием Асия. Сугышлар булмый корбансыз. Ансыз – юк ?и?? туе. ? без ?лг?нн?р алдында Бурычлы гомер буе. Еллар ?тк?н саен сугыш ветераннары саны кими бара. Без алар алдында т?л?п бетерм?слек бурычлы. Кил?ч?кт? к?кл?ребез гел д? аяз, тормышыбыз тыныч булсын иде!
Без сугышта юлбарыстан к?члебез. Г. Тукай Л?кин син бел: ??р сулышым, барлык к?чем Сине? ?чен, Туган илем, Сине? ?чен! Р. Саттар К?пме ген? вакыт ?тс? д?, халык х?теренд? Б?ек Ватан сугышы илебез тарихында и? авыр, и? д??ш?тле сугыш буларак сакланыр. XX гасырны? 40 нчы елларында безне? халкыбызны? нинди зур батырлыклар кылганын х?рм?т ??м соклану бел?н с?йл?рл?р. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Татарстанны? 560 ме? егет ??м кызы Ватанын сакларга к?т?релде. Сугыш килде безг? сорамыйча, Шакымыйча керде ишект?н, Кабатладык шулчак тешне кысып: “Без ?и??рг? тиеш ничек т?!” Р. В?лиев Мен? шундый фикерд? иде халкым бу фа?игане ишетк?ч т?. ?и?? сугыш кырында гына яуланмады, б?лки тылда да ? мартен ??м домна мичл?ренд?, завод цехларында, гыйльми лабораториял?рд?, совхоз-колхоз кырларында да яуланды. Фронтларда солдатлар, заводларда ??м кырларда хатын-кызлар ??м ?смерл?р, олысы да, кечесе д? ? ??ркайсы, канын ??м тирен т?геп, батырлык ??м кыюлык, гаять зур чыдамлык к?рс?теп, бик т? озакка сузылган к?р?шк? кушылдылар. Сугыш 4 ел буе барды. Халкыбыз ис?, еш кына м?мкин булмаганнарны? чиген узып, Б?ек ?и??г? ?зене? ?лешен кертте. Р?химсез сугыш миллионлаган ??м миллионлаган кешел?рне? тормышын корбан итте. Ул ??р гаил?г? кайгы-х?ср?т китерде. Алды ялкын ил ??м д??л?тл?рне, Алды ялкын кыш ??м ??йл?рне… Туган якны? данлы сабан туе Канлы сабантуйга ?йл?нде. Р. В?лиев Сугыш безне? халкыбызны? 300 ме?г? якын сугышчысын йотты. Л?кин бу ? гади ?лем ген? т?гел, ? батырлар ?леме булып тарихка кереп калды. Сугыш елларында Татарстанны? 200 д?н артык егет ??м кызы Советлар Союзы Герое диг?н югары мактаулы исемг? лаек булды, 29 ы ? Дан орденыны? тулы кавалеры, 100 ме?н?н артык сугышчыга орден ??м медальл?р тапшырыла. 1945 елны? 20 маенда фашистлар ?не Берлинны штурмлаганда ка?арманлык к?рс?т?че сугышчылар арасында татар егетл?ре д? к?п була. Шулардай берсе Газый За?итов ?зене? сугышчан дуслары бел?н берг? дошманны? ?ерм?д?й уты астында Рейхстаг ?стен? Кызыл байрак ме?гереп кадый. Л?кин бу факт тарихта югалып кала. Рейхстагны штурмлаганда к?рс?тк?н батырлыгы ?чен Г.К. За?итов Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса да, ул аны к?р? алмый. Батырлык грузин егете М. Кантария ??м рус егете М. Егоровныкы булып ис?пл?н? ??м тарихка шулай кереп кала да. Чынлыкта ис?, ?зебезне? татар сугышчысы башкарган ик?н бу эшне. Тарих ?зене? батырларын барыбер онытмый. Гаделлек тантана ит?! Шушы курку белм?с якташларыбыз арасында минем бабам да булган. Сугыш башланганда а?а ?ле 17 ген? яшь. Якты хыяллар бел?н тулы тормыш. Я?а гына ?лгерг?нлек аттестаты алган япь-яшь чиб?р егет була ул. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Казанда халык ополчениесе дружинасы оеша. 17 яшьлек “бабам” шунда языла. Фронтка китеп дошманны тизр?к тар-мар ит? турында хыяллана ул. Аны? ике абыйсы сугышка кит?. 1942 елны? язында “бабама” да чират ?ит?. Ул сугышны? и? каты учагы булган Сталинград фронтына эл?г?. 1942 елны? ??й ??м к?з айларында дошманны? т?п к?чл?рене? омтылышы Сталинградка юн?лг?н була. “Совет д??л?тене? яш??-яш?м?ве шунда х?л ителде”, ? дип с?йли иде бабам. Илебез язмышы х?л ителг?н бу сугышларда бигр?к т? безне? республика в?килл?ре, аеруча татар халкыны? ул ??м кызлары ?зл?рен аямыйча сугышалар, кыюлыклары бел?н аерылып торалар. Бабам шундый бер эпизодны с?йл?де. Бер авыл янында бронебойщиклар взводы оборонада тора. Бу взводта минем бабам да була. 1942 елны? августында бер биеклекне саклаган т?ркем т?п к?чл?рд?н аерылып кала. Бу т?ркемд? Казаннан ике солдат (берсе минем бабам) та була. Т?ркемд? кораллар аз: бары тик бернич? мылтык ??м ягулык тутырылган шеш?л?р ген?. Тизд?н дошман танклары якынлашуы к?рен?. Алар шактый якынайгач, сержант Ефтифеев алдагы танкка ике м?рт?б? ата, л?кин тидер? алмый. Минем бабам да бер танкны “?зенеке” дип саный, шартлаткыч шеш?не тондыра ? танк яна башлый. Сугышчыларны? ?з-?зл?рен? ышанычлары арта. Т?мам ?рсезл?неп борын т?бен? килеп т?ртелг?н бернич? танкны башка сугышчылар, яндыргыч шеш?л?р ыргытып, сафтан чыгаралар. Дошман Кире чигенерг? м??б?р була. Мондый ист? калырлык эпизодлар к?п була бабамны? сугыш юлында. “Сугышны? ??рбер к?не бер гасырга тора иде”, ? дип ?йт? торган иде ул. Б?ек ?и??не? 50 еллыгы к?нн?ренд? без бабам бел?н Волгоград ш???ренд? булдык. Ул ?зене? сугышчан дуслары бел?н очрашты. Бик аз калган иде инде алар. Х?зер инде бабам да юк. Ш???рд? й?рг?нд?, к?п ??йк?лл?р, каберл?р к?рдем. Мине бигр?к т? ?ч сугышчы к?мелг?н кабер дулкынландырды. Испан, рус ??м татар егете к?мелг?н анда. Сталинград сугышы ?чен ??лак булганнар исемлегенд? милл?тт?шл?ремне? к?п булуы х?йран калдырды. Милл?тт?шл?рем ??м к?пмилл?тле ватандашларым х?рм?тен? Сталинградны? (бабам ??рвакыт Сталинград дип с?йли иде) Мамай Курганында м??гелек ут яна. М?рм?р таштан куелган ??йк?лл?р кил?чел?рг? энд?ш? кебек: ?йе, таш мин Салкын, ?ансыз, Хиссез… Тик гади таш т?гел, Мин ? м?рм?р. Таулар к?кр?генн?н кубарылып, ??йк?л булдым батыр ирл?рг?. Мин Шабай ?лемн?ре бел?н ?лемсезлек яулап ала безне? шагыйрьл?р. Р. Ф?йзуллин Б?ек ?ыр ул ? Б?ек Ватан ?чен Сугыш кырларында ?л?е. Ф. К?рим 1941 елны? 22 июненд? немец-фашист илбасарлары безне? илебезг? басып кердел?р, ш???рл?рне, авылларны талый, яндыра башладылар. Халкыбыз, берд?м булып, дошманга каршы к?р?шк? к?т?релде. Илебезне? барлык халыклары бел?н берг? авыр к?р?шт? татар язучылары да катнаштылар; язучы, шагыйрь, журналист буларак фронт газеталарында хезм?т иттел?р; кулларына корал алып, алгы сызыкларда сугыштылар; ялкынлы с?з бел?н ?и??г? ярд?м иттел?р. ?д?бият ?и??г? ышанычны ныгытуга зур и?ат ялкыны бел?н хезм?т итте. Сугыш чоры шартларыны? чиксез авырлыкларына карамастан, ут эченд?, дошман пулялары астында татар поэзиясе я?а баскычка к?т?релде. Бу, барыннан да элек, патриотизм тойгысыны? чиксез тир?н?юенд? к?ренде. Х?зер ул, конкретлашып, дошманнан сакланырга тиешле кадерле, газиз туган ?ир булып сур?тл?нде. Ант темасы, сугышны? беренче айларында я?гырый башлап, 1942 ? 1943 елларда тагын да табигыйр?к ачылды. Ф. К?римне? “Ант” шигыре ? шуны? матур ?рн?ге. Юлбасарлар таптый илебезне, Ватан сугышына мин кит?м, Мен? ? балам. Син ?нк?се аны? Балабызны тотып ант ит?м, ? дип язды шагыйрь. Шигъри яктан к?чле я?гыраган темаларны? берсе дошманга каршы изге к?р?шк? кит?че кешене? саубуллашу вакытындагы хисл?рен сур?тл?? булды. Ш. Маннурны? “Саубуллашу ?ыры”, Г. Кутуйны? “Озату ?ыры”, ?. Исхакны? “Озату”, К. Н??мине? “Озату” шигырьл?ре бу вакыйганы дулкынландыргыч итеп сур?тли алдылар. Саубуллашканда, гад?тт?, озатучы кыз с?йг?н кешесен?, аны? урынын алып, тылда нык эшл?рг? в?гъд? биреп кала ??м с?йг?нене? ?и?еп кайтуына ышана. С?йг?не ис?: Яз кайтмасак, к?з кайтырбыз, Сез к?тегез, с?йг?нн?р, ? Г. Кутуй дип сугышка кит?. Шагыйрьл?р к?р?шче-?ыр образын тудырдылар. ?ыр утын корыч с??ге итеп к?т?р?, юл сумкасына салынган кал?м, пуля ??м ?ырны? бил каешында берг? саклануы га??п т?г?л, ?анлы образ тудыра; к?з алдына дошманга каршы аяусыз к?р?шк? к?т?релг?н Шагыйрь образы килеп баса. Шагыйрь ? кулына корал тоткан к?р?шче. Ул ?ырны да дошманга каршы баручы сафлар бел?н берг? атларга чакыра. Шагыйрь Ш. М?д?ррисне? “Башланды” шигыренд? ?ыр илебезг? басып керг?н ерткычларга каршы к?р?шт? сугышчылар бел?н бер сафка баса. Эх, с?йл?, ?ыр, фронт хакыйкатен, К?небезне? чорга ти?леген ? Й?з юл бел?н ? эпос вакыйгасын, Ун с?з бел?н ? роман ки?леген. Т?рле фронтларда сугышып й?р?че ??м и?ат ит?че шагыйрьл?рне бер уртак сыйфат берл?штер?: алар барысы да ялкынлы поэтик с?зне? бу б?ек к?р?шт? халык ?чен, гади сугышчы ?чен кир?к ик?нен а?лыйлар. Татар халкыны? гасырлардан кил? торган батырлык традициясенд? т?рбиял?нг?н шагыйрьл?р сугыш кырларындагы к?р?шчел?рне? й?р?ген? тиз юл таптылар. Солдат й?р?генд?ге мо? ??м сагышны да, шатлык ??м ?орлыкны да, кеше хисл?рене? б?тен нечк?лекл?рен д? тоя алдылар шагыйрьл?р. Поэзияд? шагыйрь ??м солдат шулай берл?ште. Фашистларны? ерткычлыгын к?рг?н шагыйрьне? ачу-н?фр?т тойгысы зур ??м тир?н. Шу?а к?р? д? а?а бала кадерле, ч?ч?кл?р якын, ?ирд?ге ??р тереклек изге. Лирик герой ?чен изге булган н?рс?л?р ? калык ?чен д? кадерле. Ш. Маннурны? “Балама” диг?н шигыренд? бала ??м ч?ч?к образлары ян?ш? алына. Ерак юллар буйлап ?тк?н чакта Кошлар тавышын ты?лап барсам да, Б?рел?неп, я?а ч?ч?к аткан Яшь г?лл?рне ?зеп алсам да, ? Иск? т?ш? кин?т б?гърем-балам, К?з алдыма кил? елмаеп. Поэзияд? сур?тл?нг?н лирик герой ??м солдат образыны? к?рк?м кешелек сыйфатларыны? берсе ? дуслык, ипт?шлек тойгысы булды. Бу дуслык утлар-сулар кичк?н, ерткыч дошманга каршы к?р?шт? чыныккан керсез солдат дуслыгы иде. Г. Ху?ины? “Минем дустым” шигыренд? бу дуслыкны? б?тен т?смерл?ре чагыла. Сугыш чоры поэзия м?йданына бик к?п шагыйрьл?рне алып керде. Болар: Г. Кутуй, Ф. К?рим, М. ??лил, ?. Исхак, Ш. Маннур, Г. Ху?и, Ш. М?д?ррис, М. Садри, Н. Баян, ?. Ф?йзи, С. Баттал, А. Алиш, С. Х?ким, ?. Ерик?й, ?.б. бик к?пл?р. Бу шагыйрьл?рне? к?бесе сугыштан ?йл?неп кайтмады, изге ?иребез ?чен гомерен бирде. Герой-шагыйрь Муса ??лил б?тен д?нья халкыны? теленн?н т?шм?слек ?лемсез ?ырларын калдырды. Ул Моабит т?рм?сене? салкын камераларында, кулына богау кидерг?ч т?, фашизмга каршы к?р?ш?ен туктатмады. Шагыйрь в?хшил?рне? к?нн?ре санаулы ик?нен горур р?вешт? ?ырлады. Бу ?ырлар М. ??лилне? “Моабит д?фт?рл?ре”н? тупланып, шагыйрьне? ?ан документы булып туган илен? кайтты. Аны? ?леме чыннан да, ?ыр булып я?гырады. Шагыйрьне? А. Алишка багышлап язган “Дуска” шигыренд?ге Шушы ?лем безг? М??ге с?нм?с яш?? китерер, ? диг?н юллары п?йгамб?рл?рч? тормышка ашты. Ватан сугышы елларында М. ??лил бел?н берг? яшерен оешмада и?г?-и? торып к?р?шк?н балалар язучысы Абдулла Алиш та батырларча ??лак булды. 1943 елда “?зем турында ?ыр” шигыренд?: Сатмас егет илен алтын-к?мешл?рг?, ?г?р югалтмаса в??данын; Алтынны ул ч?пк? санар, И? кыймм?тле к?рер Ватанын, ? дип язган шагыйрь шигъри юлларына тугры калды. Сугыш кырыннан кешелексезлекне?, в?хшилекне? дошманы булган Фатих К?рим д? ?йл?неп чыга алмады. Ул ?зе тел?г?нч?, “дошманга ялкын сиб?че” шагыйрь булып калды. Аны? окопларда язган шигырьл?ре батырлык, гуманизм ?рн?ген? ?верелдел?р. Шагыйрьне? й?р?к ялкыны сугыш кырында с?неп калмады. Л?кин утыздан артык язучы: Г. Кутуй, Н. Баян, Р. Ильяс, ?ле я?а шигъриятк? аяк басучы яшь шагыйрьл?р Д. Ф?тхи, М. В?д?т, Х. М???й, ?. Камал, М. Гаяз ??м башкалар сугыш кырларында ятып калдылар. Алар окоп стеналарына с?ялг?н х?лд?, к?газьл?рен котелок т?пл?рен?, к?р?к ?сл?рен? куеп ялкынлы шигырьл?р и?ат иттел?р, дошманны кал?м к?че бел?н д?, корал бел?н д? кыйнадылар. Барысы да бер максатны ? дошманны тизр?к тар-мар ит?не к?зд? тоттылар. ?зл?рене? гомерл?рен илебезне? б?йсезлеге ?чен бирг?н бу ка?арманнарны? безг? кадерле исемн?ре, ?с?рл?ре калды. Бу ?с?рл?р ? аларны? исемн?рен м??гел?штер?че д?лилл?р. Аларны? исемн?ре ?лемсез. Шагыйрь ?йтк?нч?, “алар ?лемн?ре бел?н ?лемсезлек” яуладылар.
Эчт?лек СОЧИНЕНИЕ ЯЗУЧЫГА КАЙБЕР КИ??Ш ??М ТАЛ?ПЛ?Р. I б?лек. Борынгы ??м урта гасыр ?д?бияты буенча язма эшл?р. Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” поэмасы ? д?нья классик ?д?биятыны? кыймм?тле х?зин?се. Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” поэмасында м?х?бб?тк? тугрылык идеалы буларак З?л?йха образы. Борынгы ?д?биятта матурлык темасы. М?хм?д Болгарины? “Н???ел-ф?радис” ?с?ренд? к?т?релг?н м?сь?л?л?р. Алтын Урда чоры ? татар ?д?биятыны? Я?арыш чоры. Татар ?д?биятында дастан жанры. М??ла Колый “хикм?тл?ре”, аларны? ?зенч?леге. Г. Кандалый ? м?х?бб?т ?ырчысы. М?х?мм?дьяр поэмаларында лирик герой кичерешл?рене? чагылышы. II б?лек. XIX й?з ??м XX й?з башы (1917 елга кад?р) ?д?бияты буенча язма эшл?р. К. Насыйри ?з халкыны? ??м ?з чорыны? улы булган. Н.К. Дмитриев. К. Насыйрины? фольклор ?лк?сенд?ге эшч?нлеге. 3. ?адины? “?и?анша х?зр?т” повестенда кешене? рухи азатлыгы м?сь?л?се. З. Бигиевне? “Ме?н?р яки г?з?л кыз Х?дич?” романында Муса образы. Риза Ф?хретдинов и?атында гомумкешелек кыймм?тл?рене? чагылышы. Акмулла ? чич?н шагыйрь. Г. Исхакый ?с?рл?ренд? милл?тебезг? янаган куркынычларны? сур?тл?н?е (“Ике й?з елдан со? инкыйраз” ??м “З?л?йха” ?с?рл?ре буенча). Гаяз Исхакый ??м милл?т язмышы. Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, никах ??м м?х?бб?т м?сь?л?се. Ф. ?мирхан ? хик?я жанрына нигез салучы олпат язучы. М. Гафури поэзиясене? “чорны? к?зе ??м колагы”на ?верел?е. Г. Камал ? т?нкыйди и?ат методыны? к?ренекле в?киле. Рус бел?н тормыш кичердек сайрашып… (Г. Тукай). III б?лек. XX й?з (1917 елдан со?) ?д?бияты буенча язма эшл?р. Татар ?д?биятында поэма жанры. Кил?ч?ге бар милл?т без, Ш?хесл?рг? бай милл?т без. Г. Саттар-Мулилле. Ки? даланы? ирек с?юче кызы (Г. Ибра?имовны? “Казакъ кызы” романы буенча). Сез… “кабызган утлар с?нм?с алар, С?нм?с алар х?т?р ?илл?рд?…” К. Тинчурин (К. Тинчуринны? “С?нг?н йолдызлар” драмасы буенча). Салих С?йд?шев ? милли музыкага нигез салучы. Без сугышта юлбарыстан к?члебез. Г. Тукай. ?лемн?ре бел?н ?лемсезлек яулап ала безне? шагыйрьл?р. Р. Ф?йзуллин. Туган телем ? ирк? г?лем. И. Газины? “Онытылмас еллар” трилогиясен? рецензия. Табигать ??м кеше. М. ?мирне? “Агыйдел” повестена рецензия. М. М??диев ? ?анлы характерлар тудыру остасы. ?. Еникине? “?йтелм?г?н васыять” ?с?ренд? аналар ??м балалар проблемасыны? бирелеше. Колыма хик?ял?ре ? И. Салаховны? ?ан авазы. Ф. Латыйфины? “Хыян?т” романына рецензия. Х?зерге татар поэзиясенд? хатын-кыз шагыйр?л?ребезне? авазы. ?ир й?зе шундый ки?, к??елле ??м якты. М. ??лил. IV б?лек. Миниатюр сочинение ?рн?кл?ре. Сочинение-реклама. Ф. Яруллинны? “Яралы язмышлар” китабы. Сочинение-реклама. “Татар халык ?киятл?ре” китабы. Сочинение-чыгыш. Язучыга ??йк?л (Ф. ?мирханга ??йк?л кую вакытында с?йл?нг?н нотык). Сочинение-экскурсия. Болгар номерларында Г. Тукай музей-б?лм?се ачылу у?аеннан ?тк?релг?н экскурсия вакытында с?йл?нг?н чыгыш. ОРФОГРАФИЯНЕ? КАЙБЕР КЫЕН ОЧРАКЛАРЫ. СОЧИНЕНИЕ ЯЗУЧЫГА КАЙБЕР КИ??Ш ??М ТАЛ?ПЛ?Р Сочинение язу кечкен? ген? булса да, ф?нни эш башкару бел?н бер. Сочинениед? укучы ?д?би ?с?рне, т?нкыйди материалны ?зл?штер? д?р???сен ??м аны анализлау с?л?тен, грамоталылыгын, тел чараларыннан файдалана бел?ен к?рс?т?. ?зл?рене? жанр т?рлелеге ягыннан сочинениел?рне бернич?г? б?леп карарга м?мкин. ?кият язу, фантастик хик?я и?ат ит?, картина буенча эш, караган спектакль ??м кинофильм турында фикере?не язу, ?з тормышы?нан бер?р эпизодны с?йл??, т?р?ем?и х?ле?, яраткан йорт хайваннары?, дусты?ны? характерлы сыйфатларын тасвирлау, ел фасыллары турындагы язма эшл?р укучыларга кече сыйныфлардан ук т?къдим ител?. Бу эшл?р укучыда м?ст?кыйльлек т?рбиялил?р, с?йл?м ??м язма тел к?некм?л?рен булдырырга ярд?м ит?л?р, ??м, ни?аять, укучыны югары сыйныфларда бирел?ч?к язма имтиханнарга х?зерлил?р. ? инде югары сыйныфларда имтиханнар ?чен сочинение темалары ?зл?рене? катлаулы булуы, ?д?би материалга нигезл?н?е, ?д?би тел чараларыны? байлыгы бел?н аерылып тора. Т?къдим ителг?н темалар укучыны? м?ст?кыйль фикер й?рт?ен, н?ти??л?р ясый бел?ен, фикерен эзлекле ??м т?г?л бир?г? иреш?ен тал?п ит?. Язу эшен? кереш? ?итди х?зерлек сорый. Кайбер ?итешсезлекл?рне д? ист?н чыгармаска кир?к. Сочинение язганда и? беренче ?итешсезлек теманы ачуда к?рен?. Шуны? ?чен теманы д?рес ??м т?г?л итеп к?з алдына китерерг?, н?рс? тал?п ителг?нне ачык а?ларга тырышырга кир?к. М?с?л?н, “С. Х?ким ? ?зе бер тау, шигъриятне? зур тавы” (Н. Н??ми) диг?н теманы ачу С. Х?кимне? биографиясен ??м и?ат юлын с?йл?п чыгу бел?н ген? чикл?нерг? тиеш т?гел. Бу темада С. Х?ким и?атыны? б?еклеге, анда к?т?релг?н темаларны? ???мияте, шагыйрьне? шигъри осталыгы, ?зенч?лекл?ре, татар ?д?биятына алып керг?н я?алыгы турында уйланырга кир?к. Фикерл?р ис? шагыйрь и?атыннан мисаллар бел?н д?лилл?нерг? тиеш. К?п сочинениел?рд? мен? шундый д?лилл?р ?итми. Фикерл?рне санап чыгу юлы бел?н ген? теманы ачып булмый. Бары тик ?д?би ?с?рне анализлау юлы бел?н ген? билгеле бер н?ти??г? килеп була. Кайбер укучылар, артык мавыгып китеп, ?с?рне? эчт?леген с?йлил?р. Шуны? бел?н тема ачылган дип уйлап, ялгышалар. М?с?л?н, “Муса Акъегетне? “Хисаметдин менла” ?с?ренд? м?гъриф?тчелекне? чагылышы” темасын язганда, укучы повестьны? эчт?леген с?йл?? бел?н мавыга. Кереш ?лешт? ?к м?гъриф?тчелек юн?лешен? а?латма бир? т?шеп кала, М. Акъегетне? биографиясе, аны? карашлары да иск? алынмый. Шул р?вешч?, тема ачылмый кала. Сочинениел?рне? кайберл?ренд? тел-стиль чараларына игътибар ителми. Шуны онытмаска кир?к: тел?с? нинди ?д?би ?с?р ?ле ул ? ?д?би, н?фис с?йл?м ?рн?ге д?. Шу?а к?р? тел-сур?тл?? чаралары, лирик чигенешл?р, хис-тойгылар укучыны? ?д?бият ??м тел белеменн?н ни д?р???д? х?б?рдар булуын да к?рс?т?. Язма эшт? логик эзлеклелекне саклау да зарур. Бер фикерд?н икенче фикерг? эзлекле, б?йл?нешле к?ч? бел? д? м??им фактор. М?с?л?н, “Казан ханлыгы чорында и?ат итк?н язучыларны? ?с?рл?ренд? к?т?релг?н м?сь?л?л?р” темасын язганда, шул чор ?дип ??м шагыйрьл?р ?с?рл?рен чор бел?н б?йл?п, тарихи эзлеклелект? к?рс?терг?, аларны? бер-берл?рен? йогынтыларын, уртаклыкларын иск?ртерг? ??м ?д?биятны? ?сеш этапларын ачыкларга, ??рбер язучыны? ?д?биятка нинди я?алык алып керг?нлекл?рен ассызыкларга тырышырга кир?к. Йомгаклаганда ис? ?з фикере?не ярты юлда калдырмыйча, кыска ??м а?лаешлы итеп н?ти?? ясап кую тал?п ител?. Укучы ?чен и? кир?клесе ? ?д?би ?с?рне тир?нтен бел?. ?с?рне? эчт?леген, аны? геройларын, тарихи ?ирлеген белми торып, сочинение язып булмый. Шулай ук бу ?с?рг? яки язучы и?атына караган т?нкыйть материалы бел?н танышу да зур ярд?м ик?нен онытырга ярамый. Югарыда ?йтелг?нн?рг? йомгак ясап, сочинение язучыга тал?пл?рне аерып алырга м?мкин. Болар: программага керг?н ?д?би ?с?рл?рне ??м т?нкыйть материалларын яхшы бел?. Шулай ук язучыны? ?зенч?лекле якларын, биографиясен, ?д?би юн?лешен, язу методын ??м стилен бел?, и?атыны? ?д?би процесста тоткан урынын к?заллау; ?д?бият теориясе бел?н азмы-к?пме х?б?рдар булып, ?д?би ?с?рне? эстетик кыймм?тен билгели алу, ?с?рг? анализ ясау юлларын ?йр?н?; фикерл?рне логик эзлеклелект?, ?д?би тел чараларын у?ышлы файдаланып бирерг? тырышу; теманы ачарга ярд?м ит? торган эпиграф сайлап алу (м??б?ри т?гел). Шуны онытмаска кир?к: сочинение темалары укучыга яхшы таныш, ягъни программага керг?н ?с?рл?р буенча бирел?. Шулай булгач, программа материалын ?зл?штерг?н укучы алда к?рс?телг?н тал?пл?рне ?т?г?нд?, сочинениене у?ышлы яза алачак. Укучыларны? сочинениел?ренд? очрый торган кайбер типик хаталар ??м ?итешсезлекл?рг? тукталып ?т? д? урынлы булыр. Болар: эчт?лекне коры с?йл?п чыгу бел?н мавыгу, ?д?би анализ булмау; ?д?бият теориясене? элементар билгел?рен белм?? яки бутау (м?с?л?н, жанр, ?д?би метод, стиль, сюжет, композиция, портрет, пейзаж ?.б.); теманы т?г?л к?з алдына китер? алмау яки ялгыш а?лау; лирик геройны шагыйрьне? ?з ш?хесе бел?н т??г?лл?штер?; язу стилен д?рес сайламау: артык к?т?ренке пафос бел?н с?йл??, кир?км?г?н лирик чигенешл?р ясау; чагыштырма анализ тал?п ителг?нд?, ике якны санап чыгу бел?н ген? чикл?н?, чагыштырма анализ ??м н?ти??л?р ясап бармау; темада к?рс?телг?н проблема ачылмый калу. Сочинение язарга кереш? ? теманы уйлап сайлаудан башлана. Моны? ?чен т?б?нд?ге сорауларга ?авапларны к?з алдында тоту зарур: теманы ачу ?чен материалны бел? д?р???? нинди? бу тема сине кайсы ягы бел?н ?зен? тарта? темада к?т?релг?н м?сь?л?л?рне т?г?л к?з алдына китер?се?ме? мо?а охшаш темаларга сочинение язганы? бармы? бирелг?н вакытка сыя алырсы?мы? ?г?р ирекле тема сайласа? ? онытма: бу тема ?и?ел т?гел. Ул синн?н ?з стиле? булуны ??м ?зме-к?пме язучылык осталыгына ия булуы?ны тал?п ит?. Тема сайлаганнан со? тынычланырга тырышырга, сайланган тема ?чен материалны, белеме?не к?зд?н кичерерг? кир?к. ?г?р тема бер ?д?би ?с?рг? анализны эчен? алса, ?д?би ?с?рд? алынган чорны, аны? т?п геройларын, вакыйгаларны, эпизодларны, аерым детальл?рне, бу турыдагы т?нкыйди материалларны иск? т?шерерг? тырышырга кир?к ??м фикерл?рне берг? туплаганнан со? гына яза башлау у?ышлы булыр. Сочинение язу ?чен план т?зелс?, эшне? к?п ?леше башкарылган дип санарга м?мкин. Гад?тт? сочинение ?чен план ?ч ?лешт?н тора: I ? кереш, II ? т?п ?леш, III ? йомгаклау. ??рбер б?лек кечкен? ?лешл?рг? б?лен?. Уйлап т?зелг?н план булачак сочинениене? кыскача конспектын х?терл?т?. Сочинениене башлап кит? ? и? кыены дип ?йтс?к т? ялгышмабыз. К?пчелек сочинение темалары ?чен чорга характеристика бир?д?н башлап кит? у?ышлырак. М?с?л?н, “Д?рдм?нд лирикасында ф?лс?фи уйланулар”, яки “?. Такташны? “Кил?ч?кк? хатлар” поэмасында “чуар чор” кешел?ре” темаларына язганда, ?лб?тт?, чорга характеристика бир?д?н башлау д?рес булыр. Билгеле, шагыйрьл?рне? биографиял?ренн?н аерым эпизодлар бел?н башлап кит? д? максатка ярашлы. Л?кин чор ??м биографик материал бел?н артык мавыгып китеп, т?п теманы онытырга ярамас. Ч?нки без тарихи вакыйгага т?гел, ?д?би ?с?рг? карата сочинение язабыз. Кайбер темаларны язганда, турыдан-туры ?д?бият терминнарына а?латма бир?д?н башлап кит? у?ышлы. М?с?л?н, “Татар ?д?биятында поэма жанры”, “Татар ?д?биятында детектив жанры” темалары “поэма” ??м “детектив” терминнарына а?латма бир?не тал?п ит?. Бу эшне башкарганнан со? гына ?д?биятта ?леге жанрны? барлыкка кил? тарихына ??м ?д?би ?с?рл?рг? тукталу, аларны? ?зенч?лекл?рен ачу башлана. Билгеле инде, монда конкрет мисалларсыз булмый. Бер?р ?с?рг? тулырак тукталу ??м фикерл?рне йомгаклап кую сочинениене у?ышлы ит?р. Язучыны? биографиясен? тукталып башлау да ?зен аклый торган алым. М?с?л?н, “К. Насыйри ?з халкыны? ??м ?з чорыны? улы булган”, “Татар театр с?нгатен ?стер?д? К. Тинчуринны? роле”, “Акмулла ? чич?н шагыйрь” диг?н темаларны ачуда язучы ??м шагыйрьл?рне? биографиял?ре ярд?м ит?р. Кайбер темалар чагыштыру юлы бел?н ачылалар. “Татар язучылары ?с?рл?ренд? ш?хес культы чоры чагылышы”, “Х?зерге татар драматургиясенд? жанр байлыгы, форма т?рлелеге” темаларын ачканда бернич? язучыны? ?с?ре чагыштырыла, анализлана. ? “Ф. ?мирхан ?с?рл?ренд? т?рбия, ?хлак ??м дин м?сь?л?л?ре” темасында язучыны? ?з ?с?рл?ре бер-берсе бел?н чагыштырып тикшерел?. “Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, никах ??м м?х?бб?т м?сь?л?се”, “Г. Б?широв ?с?рл?ренд? туган як образы”, “М. М??диев ? ?анлы характерлар тудыру остасы” шикелле темаларны ачу турыдан-туры бу ?с?рл?рне? яки язучыларны? татар ?д?биятына алып килг?н я?алыкларын к?рс?т?д?н башлана. Сочинениене ?зе?не? кичерешл?ре? бел?н б?йл?п башлап кит? д? ? у?ышлы алым. Бу очракта: “Минем и? яраткан шагыйрем…”, “Мин к?пт?н т?гел ген? язучыны? … ?с?рен укып чыктым”, “Шулай бервакыт…” ??мл?л?ре бел?н башлап ?иб?р? теге яки бу авторга карашыгызны тир?нр?к ачып сала. “Минем тормышымда матур ?д?бият”, “Мин сезг? яраткан язучым турында язарга телим”, “А. Алишны? балалар ?д?биятын ?стер?д?ге хезм?те” темаларын шушы нигезд? башлау отышлырак булыр кебек. Ни?аять, б?генге к?н к?злегенн?н чыгып б?я биреп башларга да м?мкин. Бу очракта ?д?би ?с?рне? б?генге к?нд?ге ???миятен? басым ясала. Сочинениел?рне “Б?генге к?нд? аталар ??м балалар арасындагы м?н?с?б?тл?р к?н т?ртибенд? тора. Бу у?айдан ?. Еникине? “?йтелм?г?н васыят”ен к?рс?терг? була” яки “Катнаш никахлар м?сь?л?се б?ген д? к?п кешел?рне борчый. Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” повесте шул проблемаларны чагылдыруы бел?н ???миятле” кебек ??мл?л?р бел?н башлап кит?рг? м?мкин. Сочинениене? т?п ?лешен язганда, теманы ист?н чыгарырга ярамый. Тема сочинениене? барлык ?лешл?ренд? ачылса да, т?п анализ, т?п фикерл?р, ?с?рд?ге мисаллар, д?лилл?р т?п ?лешт? бирел?. Бу ?лешт? теманы ачу ?чен кир?к булган б?тен м?мкинлекл?рд?н файдаланырга тырышырга кир?к. Бер ?с?р бел?н икенче ?с?рне, геройларны чагыштыру ? сочинениене ?анландыра, кызыклырак ит?. Шулай ук кайбер ?д?би ?с?рл?рне с?нгатьне? башка т?рл?ре (р?сем, музыка, кино, театр ?.б.) бел?н чагыштыру да у?ышлы алым. М?с?л?н, Т. Ми?нуллин и?атына багышланган сочинениед? ни ?чен театрны? эшч?нлеген? тукталмаска? Л?кин бу б?йл?нешл?р теманы ачу ?чен булганда гына максатка ярашлы ик?нен онытмаска кир?к. Сочинениел?рд? цитаталарны куллану да отышлы. Монда да чаманы югалтырга ярамый. Аларны? теманы ачарга ярд?м ит? торганнарын гына сайлап алырга тырышырга кир?к. Сайланган цитата фикерне тулыландыру ?чен хезм?т ит?рг? тиеш. Тыныш билгел?рен д?рес куюны да онытырга ярамый. ?г?р цитата шигырь юллары бел?н белдерелс?, шигырь юллары куштырнакларсыз я?а юлдан языла. Проза бел?н булса, куштырнаклар эчен? алынып, шул ук юлдан языла. Сочинениене т?мам итк?нн?н со? аны тагын бер кат тикшереп чыгарга ??м: сочинениед? логик эзлеклелек сакланганмы, артык с?зл?р, кабатлаулар юкмы, план нигезенд? язылганмы, тагын н?рс?л?р ?стисе бар; тел?г?н фикерл?р ?йтелеп бетк?нме, т?нкыйди материал урынлы кулланылганмы; стиль ?зенч?лекл?ре сакланганмы, н?ти?? д?рес ясалганмы; грамоталылык ни д?р???д? кебек сорауларга игътибарны юн?лтерг? кир?к. Барысын да тагын бер кат к?зд?н кичерг?нн?н со? гына сочинениене т?мамланган дип санарга м?мкин.
Тынычлык, сугыш ??м XX гасыр Б?хетле бул, балам! ?ирд? я?а кеше туа ??м якты д?нья бел?н ис?нл?шк?нд?й, беренче тапкыр кычкырып аваз сала. Б?хетенн?н чиксез шатланган ана, елмаеп, н?ни сабыена т?б?л? ??м ?крен ген? ?леге с?зл?рне кабатлый: «Син д?ньяга килде?, син б?хетле, илебезне? кил?ч?ге сине? кулда». ?йе, безне? илебезд? ??рбер ана ?з сабыена с?енеп, зур ?мет бел?н ышанып карый. Ч?нки ул аны туган илене? кил?ч?ген д?вам ит?че, тынычлыгын саклаучы итеп ?стер?. ?г?р д? н?ни сабыены? г?на?сыз чиста к?зл?рен? карап аны? кайчан да булса ?з илен?, халкына кан-яшь алып кил?че явыз ??ллад яис? кемг?дер бил б?г?че мескен кол булуы к?з алдына килс?, аны? б?хетле буласына ышаныр идеме ик?н аналар? Б?хетле бул, балам! Кайсы гына ана ?з баласына бу изге тел?кне тел?м?де ик?н? 1941 нче елны? 22 нче июнь та?ында илебезне, туган Ватаныбызны фашист илбасарларыннан саклап калырга, аны? азатлыгы, тынычлыгы ?чен гомерл?рен кызганмыйча к?р?шерг? ант итк?н ??м антларын изге кайнар каннары бел?н ?т?г?н миллионнарча ир-егетл?рне?, хатын-кызларны?, ятим калган кайгылы балаларны? газиз аналары да д?ньяга килг?нд? сабыйларына шушы тел?кне тел?г?ндер. Б?лки халыкны зар елаткан канэчкеч Гитлерны? да ?нисе улын кешел?рг? ш?фкатьсез, явыз ерткыч булсын дип т?гел, ? илен? лаеклы алмашчы, халыкка шатлык китер?че булсын дип ?стерг?ндер. Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т, югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык халкына. Син аны? б?хетен урлап, рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп, алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Безне? илне? к?чсез, ?ле ныгып ?итм?г?н булуыннан файдаланырга тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне син а?ламагансы?. Безне? илебез яшь, к?чсез булса да, аны? горурланып с?йл?рлек, курку белм?с, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?, ?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Безне? илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршылады. Юк, ?и?ел ген? бирелм?де безг? тынычлык, шу?а к?р? д? без аны? кадерен бел?без. Без б?хетле яш?сен ?чен егерме миллион кеше яу кырында ятып калган. Без аларга баш иябез, илебезне? кил?ч?ге сезне? кебек ?к ышанычлы кулларда, аны? тынычлыгын ??рвакыт сакларбыз, изге туфрагыбызга в?хшил?рне? аягын да бастырмабыз, дип ант ит?без. Тынычлык дошманнары! Безне? халкыбыз б?хетне туган иленн?н, тынычлыктан башка к?з алдына да китерми. Сабыйлар к?з яше тамган, кешел?рне? канына буялган, аналарны? й?р?ген? сагыш-х?ср?т салган, ятимн?рне? б?хетсез язмышлары б?раб?рен? яулап алынган байлык, муллык, алтын-к?меш кызыктырмый безне. ? б?лки, сезне? ?чен шушыдыр зур б?хет? Без кил?ч?к еллар капкасын бернинди коралсыз — Тынычлык, Дуслык, Туганлык бел?н ян?ш? атлап керерг? тиешбез ??м шуны? ?чен к?р?ш?без д?. Мин елны? бер атнасын тулысынча тынычлыкка багышлануын тел?р идем. Бу атнада б?тен ?ир шарында бернинди д? корал ясалмасын, ??ркем тынычлык ?чен эшл?сен иде. Мин моны сугыш тел??че илл?р ?чен д? т?къдим ит?м. Атом-т?ш сугышыны? нинди фа?ига китер?ен бел? торып, ниг? планетабызны корал базасына ?йл?ндерерг?? Мин д?, миллионнарча кешел?р кебек ?к, сугыш тел?мим. Кайвакыт уйланам. Хыялым ак аргамактай еракларга оча… Бер минут. ?йтерсе? б?тен д?нья елмая: кешел?р д?, кояш та, ч?ч?кл?р д?, б?тен тереклек д?ньясы да. Б?тен д?нья тып-тын. Тоташ елмаю. ? еракта ак каеннар шавы. ?н? ни ?чен елмая кешел?р. Дим?к, ?ле алар ишет?! Ишет?! Дим?к, к??елл?ренд? матурлыкны тоя бел?, тышкы ялтыравыкны гына т?гел, эчке рухи матурлыкны тоя бел? сакланып калган. Бер ген? минутка д?ньядагы барлык кешел?р ?зара дуслык ?епл?ре аша бер-берсен? б?йл?нг?н. Ч?нки аларны? ??мм?сен? д? уртак булган елмаю ?ир шарында патшалык ит?. ?н? шу?а кушылып, мин д? елмаям. ?зем уйлыйм: чыннан да, ?г?р ?ир шарында бер ген? минут тоташ елмаю булса, ??м кешел?р бер ?к к?ренешт?н елмайсалар, шуннан со? да бер-берсен? «сугыш» дип янарлар идеме ик?н? Шундый матурлыкны бер секунд эченд? к?лг? ?йл?ндерерг?, юк ит?рг? куллары барыр идеме ик?н? ?г?р барса, алар чын к??елд?н к?л? белмил?р, ? ?зл?рене? явызлыкларын ясалма к?л? астында астыртын корал итеп кулланалар. Л?кин бу м?мкин т?гел. ?г?р матурлыкны? б?тен нечк?лекл?рен, ?зен? ген? хас я?гырашын тоеп елмая ик?н, дим?к, бу — чын елмаю! Бер ген? минут! Барын да онытыгыз! Елмаегыз, кешел?р! Ты?лагыз ак каеннарны? серле шаулавын!
Татарстан Республикасы ?ли?т муниципаль районы Я?а Н?дер урта гомуми белем бир? м?кт?бе. Сочинение “Без тарихта эзлебез” Эшл?де: 9 нчы сыйныф укучысы Рамазанова Л?йс?н Рамил кызы 2012 нче ел. ?зебез яш?г?н, аякка баскан рухи ??м физик тир?лек бел?н б?йле халкыбыз язмышы-ти?н?ре булмаган г?з?л ??м шул ук вакытта гыйбр?тле д? тарих ул. Шу?а к?р? д? ?зене? туган-?ск?н ягына карата беркем д?, минемч?, битараф кала алмыйдыр. Мин тамырым бел?н Я?а Н?дер авылыннан. Я?а Н?дер Татарстан Республикасы ?лм?т районыны? чал тарихлы авылларыннан берсе. ?ч гасырга якын тереклек ит?че, яшел урманнарга т?ренг?н биек таулары, ямьле аланнары, у?дырышлы басулары ??м саф сулы м?ш??р чишм?л?ре бел?н дан тоткан Я?а Н?дер авылы ул. Татарлыгыбызны, милли й?зебезне ?ле д? саклап кил?че у?ган-булган халык яши биред?. ?зл?рене? талантлары, у?ыш- казанышлары бел?н тарих битл?ренд? урын алырдай кешел?ре бик к?п авылымны?. Н?сел тамырлары бел?н Я?а Н?дерд?н бит алар , дип горурланып яшибез без, яшь буын в?килл?ре. Мин ?земне? сочинениемне Россия тарихы битл?ренд? урын алырлык ТАССРны? атказанган агрономы, Ленин ордены кавалеры, Б?ек Ватан сугышы ??м хезм?т ветераны Газизулла Габдулла улы Абдуллинга багышлыйм. Авыл кешесене? м?ш?катьл?рд?н арынып торган чагы бар мик?н аны?? Урып-?ыю т?г?лл?нерг? ?лгерми, ул инде кил?се ел у?ышы ?чен х?ст?рен к?р? башлый – техникасын ремонтлый, басуларны ашлый, кар суларын тота. Шул ук вакытта мал-туарны у?ышлы кышлату турында кайгыртырга кир?к. ? аннан со? инде, яланнар кардан ?рчелг?н чордан к?зге пычракларга кад?р басудан кайтып кер? алмый. Бу чорда авыл хезм?тч?нн?ре ч?ч? , аннан со? ч?челг?нне карап ?стер?,терлек азыгы туплау, инде килеп ?стерелг?н игенне т?кми-ч?чми ?ыйнап алу, орлык сату, ту?га с?р? ??м тагын нич?м?-нич? т?рле эшл?р бел?н м?шгуль булалар. Н?къ ?н? шул кылны кырыкка ярырдай м?ш?катьле вакытта “З?й” колхозыны? т?рле почмакларында – ындыр табагында, машина-трактор паркында, производстваны? башка объектлары тир?сенд? еш кына ч?че к?мешл?нг?н, к?л?ч й?зле, базык г??д?ле бер кешене очрата аласы?. Х?л-?хв?л сорашучыга ?авап итеп башын кагып кына калмыйча, ул елмаеп кулын суза, тиз арада аралашып китеп, т?пле ки??шен д? бирерг? ?лгер?. ?г?р читт?нр?к к?з?теп торса?, авыл халкыны? аны тир?н ихтирам ит?ен ш?йл?п аласы?.? х?зер, ?йд?гез, х?рм?тк? лаек бу кеше бел?н якынрак танышыйк. 1915 нче елда урта х?лле крестьян гаил?сенд? беренче бала булып д?ньяга кил? ул. Ул туып озак та ?тми, аны? ?тисе гражданнар сугышына кит? ??м аннан бары 1922 нче елда улына ?иде яшь тулгач кына ?йл?неп кайта. Габдулла агай сугышта алган ??р?х?тл?рд?н с?лам?тлекк? туймый, шу?а к?р? Газиз 9-10 яше тулыр –тулмас ?тисене? беренче ярд?мчесен? ?верелеп ?лгерг?н инде. Ул кечкен?д?н ?к кешел?р бел?н тиз аралашучан, оештыру с?л?тен? ия булуы бел?н аерылып тора. Яшь булуына карамастан, бер ярд?мсез атын ?иг?р д? кояш бел?н берг? басу юлына с?ф?р чыгар. Сабан с?р?не ?к булдыра алмаса да, ч?ч?лекл?рне тырмалау тулысынча аны? ?стенд?. ?н? шул т??ге чорда аны? к??еленд? ?ирг? карата х?рм?т, игенче ??н?рен? м?х?бб?т чаткылары уянгандыр да инде. “З?й” колхозы оешып, милек “уртак байлыкка” ?верелг?ч т?, ул ?ирд?н читл?шми – колхозда т?рле кырчылык эшл?рен башкара. Тырыш, булдыклы егет инде 13 яшенд? хисапчы булып эшли, ? 16 яшенд? бригада бел?н ?ит?кчелек ит? башлый. Ни х?л ит?се?, заманы шундый булган,к?не буе басуда, иген кырларында , ? кичл?рен ликбез курсларында уку-язу серл?рен? т?шен?. Яшь бригадирны? эше ?чен ?нисе Ма?ир? апа бик т? борчыла, кулыннан килг?н кад?р ярд?м ит?рг? тырыша. Улыны? бригадасы артта калмасын ?чен, ул бар к?чен? ирт?д?н кичк? кад?р кырда эшли. Авыр эшл?рд?н авырып кит?, ?пк?сен? салкын тидерг?н була.Озак та ?тми, балаларын ятим калдырып, г?р иясе д? була. Т?п ир-ат кеше буларак, гаил?не т?эмин ит? Газиз абый ?илк?сен? т?ш?. 18 яшьлек егет, акча эшл?? нияте бел?н, Казанга чыгып кит?. Бер аваз русча белм?г?н авыл егете ш???р заводларыны? берсен? эшк? урнаша. Башта ул т?в?кк?ллеге ??м тапкырлыгы, яшьл?рг? хас булган авантюралыгы аркасында фабрика-завод ?йр?т? (ФЗ?) м?кт?бен? укырга кер?. Эш болай була. Урамда бинага караватлар ??м матраслар ташучы бер т?ркем егетне к?рг?ч, Газиз ?зе бел?н берг? килг?н ипт?шен?: “?йд?, без д? алар бел?н берг? ташыйбыз”, – ди. Аннан со? ?зл?рен? бер?р карават ??м матрас алып, шунда кунарга калалар. Алар ФЗ? училищесы гомуми торагына эл?кк?н булып чыгалар. Р?хс?тсез торакка урнашып, ике-?ч к?н ?тк?нн?н со?, училищега укырга ала башлыйлар. Газизне? ипт?ше, ?иде сыйныф бетер? турындагы таныклыгын к?рс?теп, комиссияне ?и?ел ген? уза. ? м?кт?пт? ?ч кен? сыйныфы т?мамлаган Газизне? кир?кле к?газьл?ре булмый. ?мма ул югалып калмый. Комиссия каршында кес?л?рен тиз-тиз актара башлый, аннан со? таныклыгын югалткан кеше кебек елап та ?иб?р?. Газизг? ышанганнармы, юкмы, л?кин аны училищега кабул ит?л?р. Газиз калайчы ??н?рен? укый башлый. Аны бер яшь кен? рус мастерына ?йр?нчек итеп куялар. Газиз башта ук искиткеч тырышлыгын к?рс?т?. Мастерга тимер китерерг? кир?к булганда, ул тиешле булган бер-ике табак урынына ?ч-д?ртне алып кил?. Мастер хезм?т с?юч?н егетне якын ит?, ?ен? чакырып кунак та итк?ли. Газиз акрынлап ш???рг? иял?ш?. Заводта аны? тырышлыгын к?реп алалар, бер ел ярым диг?нд?, а?а инде алтынчы разряд бир?л?р. Ачлы-туклы тормыш артта кала, ул ?йл?рен? посылкалар, акчалар ?иб?р? башлый. Озак та ?тми аны Кызыл Армия сафларына алалар. Армияд?н кайту вакыты ?ит?г?, Фин сугышы башлана, ? аннары Б?ек Ватан сугышы. Шулай итеп, акча эшл?рг? чыгып китк?н егетк?, бик зур сынаулар аша ?теп, ун елдан со? гына туган авылына кайту б?хете тия. Минем кулымда Глеб Дюрягинны? “Сквозь пламя войны” диг?н китабы. Китапны? авторы 1941 нче елда Татарстан бил?м?л?ренд? т?зелг?н, каты сугышлар, б?релешл?р бел?н М?ск??д?н Чехославакияг? кад?р барып ?итк?н 352 нче Оршанск Кызыл Байрак орденлы Суворов исеменд?ге укчы дивизияне? сугышчан юлын ?анландырган. 1418 к?н ??м т?н канлы сугыш барган. Анда илебезне? ме?н?рч? кызлары ??м егетл?ре ти?д?шсез батырлыклар к?рс?тк?нн?р. Ме?н?рч? чакрымнарга сузылган фронт юлыннан кар-боз, тузан-сазлыклар аша, дошманны? умыртка с?яген сындыра-сындыра алга барганнар. К?пл?р сугыш кырында ??лак булырга, исемн?рен м??гел?штерерг?, килер буынга аларны? батырлыклары турында с?йл?рг? ант итк?нн?р. Бу китапта Татарстан егетл?рене? батырлыгы турында да к?п с?йл?н?. Шулар арасында 8 нче батарея командиры капитан Газиз Габдулла улы Абдуллин да бар. “ Сигезенче батарея капитаны Абдуллин Петрикиноны ялмап алган ут ялкынын бинокль аша бик ачык к?рде. -Ипт?ш Капитан! – дип кычкырып ?иб?рде сержант Ячменев, – 400 метрлап… Нишл?рг??… – Мин танкларны б?тенл?й к?рмим! Т?тен каплаган! – дип кычкырды Запорожечко. -Тагын бер й?з метр ??м барысы да яхшы булыр, – дип тынычландырды капитан Абдуллин. Бу ?авабы бел?н ул беренче чиратта ?зен ышандырырга тырышты. -Ничек булса да шул 100 метрны т?з?рг?,-дип кабатлады аны? иренн?ре -Ипт?ш капитан! Дивизия командиры сезне чакыра…Ни ?чен атмыйсыз, дип сорый, – дип окоп эченн?н телефонист Белов шуышып чыкты. – Бераз гына к?т?рг? кир?к, алайса фашистлар безне сиз?ч?к, – дип бирешм?де Абдуллин. Шулчак у? якта капитан Васильчук батареясе ут ачты. Ачыклыкта танклар к?ренде. – У?нан танкларга т?б?рг?! – диг?н капитан Абдуллинны? командасы ишетелде”. Фин сугышын узып, шунда аякларын ?шетк?н авылдашым Газиз Абдуллин Б?ек Ватан сугышыны? да беренче и? авыр к?нн?ренн?н ?к катнаша.1941 нче елны? к?зенд? аны Б?гелм?г? ?иб?р?л?р, монда М?ск??не яклаучы махсус дивизия формалаштырыла. Ул дивизияне атлар бел?н т?эмин ит? бел?н ш?гыльл?н?. Газиз абыйны? кызы Н?сим? апаны? ист?лекл?ренд? бу сугышчан вакыйгалар чагылыш тапкан. Минем шул ист?лекл?р д?фт?ренд?ге т?б?нд?ге шигырь юлларын я?гыратып кит?сем кил?: Ярд?мче? Газиз ул, авылдан, Тупласын атларны? к?рл?рен, Татарлар бик тырыш, ат ?анлы Бел?л?р ху?алык серл?рен. К?п ??фа татыды башлары, Чолганыш янады нич? кат. К?мдел?р к?пме яшь дусларны, Егылды кырларда нич? ат. Сугышны гади солдат булып башлап, ул К?нбатыш фронтны? 352 нче укчы дивизиясе 914 нче артиллерия полкы батарея командирына кад?р ?с?. Бу полк М?ск?? янында немец танклары ????мен туктатучылар арасында була. Ул Волоколамск, Солнечногорск ш???рл?рен азат ит?д? катнаша . Аннан со? Смоленск ?лк?сенд?ге, Белорусияд?ге сугышлар. Газиз абый Берлинга барып ?ит? яза, Траншейда к?мелеп калдылар, ?ттел?р миналы кырларны. Я?гырган к?чле ут астында Кичтел?р к?пме зур елганы. ?кереп танклар килдел?р, ?ир тетр?п, снаряд шартлады. Егылды яралы, ?лел?р, Тик алга ис?нн?р атлады. Куды алар ?аман дошманны, Калды артта к?пме калалар. Артта инде азат Белорусь, Атлый инде Польшага алар. Аны? сугышчан хезм?тл?ре к?п т?рле б?л?кл?р бел?н билгел?нг?н. Аларны? берсен Кызыл йолдыз орденын –ул элемт?не торгызганы ?чен ала. 1942 нче елны? бер б?релешенд? артиллеристлар алдына немецларны тел?с? ничек тоткарлау бурычы куела. Кин?т кен? элемт? ?зел?. Газиз бер яшь солдатка аны ялгарга куша. Сугышчыны? мина кырына керерг? курыкканын к?реп, Газиз ?зе д? аны? бел?н кит?. Элемт?не торгызганнан со? алар кирег?, блиндажга борылалар, ? а?а снаряд кыйпылчыгы эл?г?. “К?р?се?ме,- ди Абдуллин сугышчыга,- сине куркыныч кайда к?тк?нен беркайчан да белеп булмый, шу?а к?р? бервакытта да курыкма ??м н?рс? эшл?рг? тиешсе?, шуны эшл?”. Гаил? риваятьл?ренд? Газиз абыйны? тагын бер батырлыгы турында ?ентекл?п с?йл?г?н хик?яте бар. Газиз абый 1 д?р???д?ге “Ватан сугышы” орденын тимер юл к?перен ( ? фашистлар аны? аша ?зл?рене? гаск?рл?рен азык-т?лек бел?н т?эмин итеп торганнар ) шартлаткан ?чен ала. Бурычны ?т?? ?чен ?ч к?н вакыт бирел?. К?перне нык саклаганнар, а?а сиздерми ген? якын кил? м?мкин булмый диярлек. Газиз Абдуллин, кыюлык ??м тапкырлык к?рс?теп, ?ченче омтылышта бурычны ?т?п чыга. Сугыш ахырына Газиз абый капитан д?р???сенд? була. “Фронт юллары ул ?зе бер фа?игале бер тормыш зур сынау, кеше гомерене? нечк?д?н-нечк? ?епт?й ?зелерг? торган бер чагы инде. Анда к?рг?нн?рне, й?р?к аша кичерг?нн?рне тел бел?н с?йл?п т? , к?газьг? язып та а?латып бирешле т?гел”,-дип иск? ала Газизулла абый сугыш турындагы ист?лекл?ренд?. Фашистлар Германиясе тар-мар ителеп, Берлин Рейхстагына ?и?? байрагы эленг?нн?н со? да ?ле Газиз абыйга ике ел ярымга якын чит ?ирл?рд? ка?гырап й?рерг? туры кил?. Ни?аять, ул тагын Н?деренд?. ?мма сугыштан со?гы ир-егет кулларына кытлык заманда озаклап ял итеп ятулар юк инде ул. Бернич? к?н узган мик?н, колхоз р?исе а?а и? ?аваплы участок- терлекчелек тармагы бел?н ?ит?кчелек ит?не й?кли. Ун елдан артык солдат сохарие ашаган, утны –суны кичк?н кич?ге артиллерия капитаны каушап калмый, ?и? сызганып эшк? кереш?. Озын-озакка сузмый ?имерелеп бет? язган ферма биналарын ремонтлауны оештырып ?иб?р?. Н?ти?? озак к?ттерми : терлекчелек продуктлары ?итештер? к?зг? к?ренеп арта, малларны? сакланышы к?т?рел?. ?зен тырыш, оештыруга с?л?тле итеп к?рс?т? алган Газизулла абыйны колхозда эшли башлаганны? ?ченче елында ук р?ис урынбасары итеп сайлыйлар. ? озак та ?тми, р?ис вазифасы тулысы бел?н аны? ?илк?сен? ята. Д?ресен ген? ?йтк?нд?, авыл ху?алыгы тармагы бел?н ?ит?кчелек ит? б?ген д? ?и?ел т?гел. Язгы ч?ч?, урып-?ыю чоры якынлаштымы,?ит?кчел?рне? ма?гай тире с?ртерг? д? вакыты калмый. ? ул чагында чор ис? икел?т?, ?чл?т? катлаулырак булган бит. Б?тен хезм?т кул к?че бел?н башкарылган, хезм?т хакы турында иск? аласы да юк. Т?б?кт? нефть ятмалары табылу бел?н кешел?р авыл ху?алыгы производствосын калдырып, ш???рг? агыла башлады. ?мма нинди ген? четерекле заман булмасын, ?леге елларда да “З?й” колхозы ?зене? к?рс?ткечл?рен т?шерми. Югары табыш китер?че киндер культураларыны? м?йданнары ки??йтел?, терлекчелек тармагы югары ?сеш ала. Шу?а к?р? ки? тармаклы эре ху?алык бел?н ?ит?кчелек ит? махсус белем тал?п ит?. Газизулла абый моны? шулай булуын ?з ?илк?сенд? татып а?лый. Инде яшем утызга ?итте бит, дип тормыйча кабат парта арасына утыра. Авыл ху?алыгы техникумында ?ч ел белем алгач, агроном дипломы алып, туган колхозына ?йл?неп кайта. Шул вакытта инде а?а б?тен булган с?л?тен ачып салырга м?мкинлек туа. Аны? тырышлыгы бел?н “З?й” колхозы “Югары культуралы кырчылык ху?алыгы” диг?н мактаулы исемг? лаек була. Газизулла Габдулла улыны? намуслы хезм?те тиешенч? б?ял?н?. Ул Ленин ордены, медальл?р бел?н б?л?кл?н?. “Татарстан Республикасыны? атказанган агрономы” диг?н югары исем бирел?. Районнан килг?н журналистны? “Б?хетлеме сез, Газизулла ага?”- диг?н соравына ?авабында да Газиз абый ?з кыйбласына тугры калып ?авап бир?. Минем ?чен яш??не? м?гън?се – ?зе?не? кешел?рг? кир?клеге?не тоюда. Элегр?к, колзоз производствосында эшл?г?нд?, минем хезм?тем? ил р?хм?т ?йтк?н. ??м мен? б?ген минем ки??шл?рем? колак салучы булгач, ми?а шул да ?ит?, б?хетлемен бугай. К?р?се?, озын гомер юлы ?т? насыйп булган. Аллага ш?кер, бер??д?н д? яманлау, ?рн? с?зе ишетм?дем. Халыкка хезм?т ит?д?н д? югарырак ??м м??имр?к бурыч юк бит ул. Шул очракта гына кеше яш?? м?гън?сен? т?шен? ик?н. Фронтта Газизулла Абдулла улы Абдуллин берг? сугышкан Федор Афанасьевич Собцов бел?н дуслашкан ??м бу дуслыкларын б?тен гомерл?ре буена саклаганнар. 1970 нче елларда ?з?к газеталарны? берсенд? кыска гына язма басыла. Анда элеккеге полк командиры ниндидер капитан Абдуллинны? ?авап бир?ен сорый. 1975 нче елда ике сугышчан дусны? онытылмас очрашуы була. Май к?не, Б?ек ?и?? б?йр?ме алды… Я?а Н?дер м?д?ният йортында Б?ек ?и??не? 30 еллыгына багышланган тантаналы митинг бара. Укучылар алдында сугыш герое, атказанган агроном Газиз Абдуллин чыгыш ясый . Кин?т кен? м?йдан уртасына Федор Афанасьевич Собцов чыга ??м сугышчан дусты янына кил?. Алар халык алдында кочаклашалар, икесене? д? к?зл?ренн?н м?лдер?п яшь ага. 30 ел к?решм?г?нн?р бит алар! Залдагы халык та аларга кушылып елый. Н?сим? апаны? ист?лекл?ренд? бу очрашу турында мондый юллар бар: Кояшлы май к?не Н?дерд?, ?ыелган бар халык б?йр?мг?. Бер полковник кин?т к?ренде, Калдырды барчасын х?йранга. Орден-медальл?р к?кр?кт?, Та? калды тиктормас малайлар, Бу батыр командир абыйны? Битенн?н …яшьл?ре агалар. Сулкылдый ул дустын кочаклап, Алалмый а?ардан к?зл?рен. ?лл? со? башланды ?ян?к, ?йт?лмый ?йт?се с?зл?рен. ??м ?йтте кунагы елмаеп, -Алдык бит язмышны? б?л?ген, ?лс?м д? инде ?ич ?кенм?м, ?т?лде и? олы тел?гем. 2001 нче елны?18 нче декабренда авылдашларын ??м туганнарын зур кайгыга салып, Газиз абый д?ньядан кит?. Газиз абыйны? фидакарь хезм?те, даны безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр. М?кт?бебезне? “Туган якны ?йр?н?” музеенда а?а багышлап зур стенд т?зелг?н. Шушындый якташыбыз булуы бел?н без горурланып яшибез. ?йе, без Газиз абый шикелле ш?хесл?ребез бел?н тарихта эзлебез. Инде иншамны т?мамлар алдыннан, м?кт?п д?реслекл?рен т?з?че абый-апаларга да ?з фикеремне ?йт?сем кил?. Россия тарихы д?реслеге битл?ренд? д? Газиз абый шикелле кыю й?р?кле, максатчан озын гомер юлы узучы, кешел?рг? бары тик ш?фкать орлыклары гына таратучы олы й?р?кле , тормыш авырлыкларына бирешми торган ш?хесл?р турында язсалар, аны укуы, минемч?, кызыклы да , файдалы да булыр иде . Алардан ?рн?к алып, яшьт?шл?рем арсында тормышка битараф булучылар, ?инаять юлына басучылар да, ?з-?зл?рен? кул салучылар да ?ирд? яш??не? м?гън?се турында ныграк уйланырлар иде, б?лкем.
Алпар урта гомуми белем бир? м?кт?бе Сочинение Тынычлык, сугыш ??мХХI гасыр Автор: Сафиуллин Р?сим ??х?т улы,?лки районы Алпар урта гомуми белем бир? м?кт?бе,6нчы класс ?ит?кче:Гиниятуллина Г?лсир? Фоат кызы 2014 нче ел Б?хетле,бул балам!?ирд? я?а кеше туа ??м якты д?нья бел?н ис?нл?шк?нд?й,беренче тапкыр кычкырып аваз сала.Б?хетенн?н чиксез шатланган ана елмаеп, н?ни сабыена т?б?л? ??м ?крен ген? ?леге с?зл?рне кабатлый:”Син д?ньяга килде?,син б?хетле,шушы к?нн?н башлап си?а илебезд? барлык юллар да ачык,ч?нки син Тынычлык патшалык итк?н кояшлы илд? туды?,аны? кил?ч?ге сине? кулда.” ?йе, безне? илебезд? ??рбер ана ?з сабыена с?енеп,зур ?мет бел?н ышанып карый.Ч?нки ул аны туган илене? кил?ч?ген д?вам ит?че, тынычлыгын саклаучы итеп ?стер?.?г?р д? н?ни сабыены? г?на?сыз чиста к?зл?рен? караганда, аны? кайчан да булса ?з илен?,халкына кан-яшь алып кил?че явыз ??ллад яис? кемг?дер бил б?г?че мескен кол булуы к?з алдына килс?:”б?хетле бул, балам!”-дип ?йтер ??м ?зе д? аны? б?хетле буласына ышаныр идеме ик?н аналар? Тынычлык ул-сабыйлар елмаюы, ак каеннар шавы, кошлар сайравы, кешел?рне? бер-берсен? изге тел?кл? тел?ве, к?нне-т?нг? ялгап эшл?с? д? шул хезм?тт?н р?х?т табып с?ен?е. Без боларны? барсын да тоябыз,ч?нки безне? илебез тынычлык яклы. Безне? ?чен тынычлык и? кадерле, и? изге, и? газиз олы с?з. Туган илебез-б?хет йорты. Без аны? тынычлыгын саклаучылар. Ата-бабаларыбыз аны миллионнарча корбаннар б?раб?рен? кан коеп яулап алды. Юк, без сугышны к?рм?дек,?мма сугыш аф?тене? никад?р коточкыч,д??ш?тле булуын бел?без,ч?нки сугыш бет?г? алтмыш тугыз ел ?т?г? карамстан,ул салган яралар ?аман т?з?лми,?ле д? булса сыкрап:”Сугыш…Юк,юк кир?кми,була к?рм?сен”,- дип ачынып кабатлый. Сугыш… Д??ш?тле ,к??елл?рне тетер?ндергеч, канлы еллар. Б?хетле бул , балам! Кайсы гына ана ?з баласына бу изге тел?кне тел?м?де ик?н? 1941 нче елны? 22 нче июнь та?ында илебезне, туган Ватаныбызны,фашист илбасарларыннан саклап калырга, аны?азатлыгы, тынычлыгы ?чен гомерл?рен кызганмыйча к?р?шерг? ант итк?н ??м антларын изге кайнар каннары бел?н ?т?г?н миллионнарча ир-егетл?рне?, хатын-кызларны?,ятим калган кайгылы балаларны? газиз аналары да д?ньяга килг?нд? сабыйларына шушы тел?кне тел?г?ндер.Б?лки халыкны зар елаткан канэчкеч Гитлерны? да ?нисе улын кешел?рг? ш?фкатьсез, явыз ерткыч булсын дип т?гел, ? илен? лаеклы алмашчы,халыкка шатлык китер?че булсын дип ?стерг?ндер. Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т,югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык с?юче халкыма. Син аны? б?хетен урлап,рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Безне? Совет республикасыны? яшь , к?чсез, ?ле ныгып ?итм?венн?н файдаланырга тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне син а?ламагансы?. Безне? илебез яшь,к?чсез булса да, аны? курку белм?с данлыклы, горурланып с?йл?рлек, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?,?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Безне? илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршы алды. Юк, ?и?ел ген? бирелм?г?н безг? бу тынычлык,шу?а к?р? д? без аны? кадерен бел?без. Без б?хетле яш?сен ?чен, егерме миллионнан артык кеше яу кырында ятып калган.??м тагы к?пме миллионлаган кешел?рне фашистлар авыллары-авыллары бел?н юкка чыгарган, ?терг?н,яндырган… Без аларга баш иябез, илебезне? кил?ч?ге сезне? кебек ?к ышанычлы кулларда, аны? тынычлыгын ??рвакыт сакларбыз, изге ?иребезг? в?хшил?рне? аягын бастырмабыз,дип ант ит?без. Тынычлык дошманнары ! Безне? халкыбыз б?хетне туган иленн?н, тынычлыктан башка к?з алдына да китерми.Сабыйлар к?з яше тамган,кешел?рне? канына буялган, аналарны? й?р?ген? сагыш-х?ср?т салган, ятимн?рне? б?хетсез язмышлары б?раб?рен? яулап алынган байлык, муллык, алтын-к?меш кызыктырмый безне. ? б?лки, сезне? ?чен шушыдыр зур б?хет? Без бел?без: Америкада да, д?ньяны? башка илл?ренд? д? тынычлыкны яклаучы кешел?р яши. Гомере буе тынычлыкны яклап, политик ?ырлар ?ырлаучы Дин Ридны? ачы язмышы,кечкен? булуына карамастан, тынычлык к?р?шчесе Саманта Смитны? ??м тагы башка бик к?п тынычлык к?р?шчел?рене? авыр язмышлары,фа?игал?ре безне? ил халкы ?чен д? зур кайгы булды ??м булачак. Океан арты дусларыбыз! Сезне? кебек ?к без д? тынычлык телибез, безне? ?иребез ки?, без басып алу сугышлары алып барырга ?ыенмыйбыз.Киресенч?, б?тен планетабызга аяз к?к й?зе, м??гелек кояш,б?хет ??м тынычлык телибез. Без кил?ч?к гасыр капкасын бернинди коралсыз, Тынычлык, Дуслык, Туганлык бел?н ян?ш? атлап керерг? телибез ??м шуны? ?чен к?р?ш?безд?. Мин ?ир шарында ??р елны тынычлык елы игълан ител?ен тел?р идем ?ир й?зенд? бер нинди д? корал ясалмасын ??м бер д? юкка кан коелмасын иде. Мин моны сугыш тел??че илл?р ?чен д? т?къдим ит?м. Атом –т?ш сугышыны? нинди фа?ига китер?ен бел? торып, ниг? планетабызны корал базасына ?йл?ндерерг? ? Мин д? миллионнарча кешел?р кебек ?к сугыш тел?мим. Кайвакыт уйланам. Хыялым ак аргамактай еракларга оча…. Бер минут. ?йтерсе?, б?тен д?нья елмая, кешел?р д? кояш та, ч?ч?кл?р д? б?тен тереклек д?ньясы да. Б?тен д?нья тып-тын. Тоташ елмаю. ? еракта ак каеннар шавы. ?н? ни ?чен елмая кешел?р. Дим?к, ?ле алар ишет? ! Ишет? ! Дим?к, к??елл?рд? матурлыкны тоя бел?, тышкы ялтавыкны гына т?гел , эчке рухи матурлыкны тоя бел? сакланып калган. Бер ген? минутка д?ньядагы барлык кешел?р ?зара дуслык ?епл?ре аша бер-берсен? б?йл?нг?н. Ч?нки аларны? ??мм?сен? д? уртак булган елмаю ?ир шарында патшалык ит?\ ?н? шу?а кушылып, мин д? елмаям. ?зем уйлыйм:чыннан да, ?г?р ?ир шарында бер ген? минут тоташ елмаю булса ??м кешел?р бер ?к к?ренешт?н елмайсалар,шуннан со? да бер-берсен?”Сугыш” дип янарлар идеме ик?н ? Шундый матурлыкны бер секунд эченд? к?лг? ?йл?ндерег?, юк ит?рг? куллары барыр идеме ик?н ? ?г?р барса, алар чын к??елд?н к?л? белмил?р, ? ?зл?рене? явызлыкларын ясалма к?л? астында асыртын корал итеп кулланалар. Л?кин бу м?мкин т?гел. ?г?р матурлыкны? б?тен нечк?лекл?рен, ?зен? ген? хас я?гырашын тоеп елмая ик?н, дим?к, бу чын елмаю! Бер ген? минут ! Барын да онытыгыз ! Елмаегыз, кешел?р ! Ты?лагыз ак каеннарны? шавын!
Д?рес планы Тема.К.Н??мине? “Х?ят апа” шигыре. Максат: 1.Шигырьне уку, идея-эчт?леген ачу. 2.Тиз, й?герек,с?нгатьле уку к?некм?л?рен, б?йл?нешле с?йл?м телен ?стер?. 3.Укучыларга патриотик т?рбия бир?. Жи?аз:Д?реслек. Магнитофон.Плакатлар,А.АПластовны? ”Фашист очып ?тте” картинасы, Х.Туфанны? “Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?” шигыре, рус-татар фольклор ?рн?кл?ре. Д?рес барышы. I Оештыру моменты. II Укучыларны? белемн?рен актуальл?штер?: Укучылардан Кави Н??мине? тормыш юлын ??м и?атын с?йл?т?. Сорауларга ?авап. Укучыларга я?а белем ??м к?некм?л?р бир?: Магнитофон язмасын ты?лау. III Теманы ?йт?. С?злек ?стенд? ?ш. Шигырьне укуга ?зерлек. Шигырьне укытучыны? с?нгатьле итеп укып чыгуы. Шигырьне укучылардан укыту. Сораулар ?стенд? эш. IV Д?рест? алган белем ??м к?некм?л?рне ныгыту: 1 Б?ек Ватан сугышы елларындагы фольклор ?стенд? эш: а)рус халык фольклоры. б)татар халык фольклоры. 2 Х.Туфанны? “Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?” шигыре. 3 А.А.Пластовны?”Фашист очып ?тте” картинасы ?стенд? эш: а)сораулар ярд?менд? р?сем анализ. 4 Язучы Л?биб Лерон шигырен уку, анализлау. Тер?к с?зл?р бел?н эш. V Д?реск? йомгак. Укытучы с?зе.Билгел?рне анализлап кую. VI ?й эше: Шигырьне с?нгатьле итеп укырга.Р?сем буенча инша язарга. Д?рес барышы. I Оештыру моменты. Укучылар бел?н ис?нл?ш?. II Укучыларны? белемн?рен актуальл?штер?: 1 Кави Н??мине? тормыш юлын ??м и?атын с?йл??. 2 Сорауларга ?авап. III Укучыларга я?а белем ??м к?некм?л?р бир?: Укытучы с?зе: -Укучылар,без х?зер аудио язма ты?лыйбыз – Игътибар бел?н ты?лагыз ?ле.Аннан со? мин сезг? сораулар бирермен. 1941 елны? 14 июненд? мин унынчы классны бетердем.Алда к?пт?н к?телг?н чыгарылыш кич?се.Кулыма 10кл бетерг?нг? таныклык алам. Казанга кит?м,медицина институтына укырга кер?м.дип й?рдем. Хыялым-врач булу. Кулда-аттестат. Л?кин 1941 елны? 22 июненд? сугыш башланды. Озак та ?тми б?тен гаил?без бел?н елый-елый ?тине фронтка озаттык. ?ни 5 бала бел?н калды. И? олысы-мин. Бригадир ирт?к т?р?з?д?н кычкырып кит?: -Ф?йр?з?.б?ген ?ние? бел?н,чалгылар алып.борчак чабарга чыгыгыз. Мин. зурлар бел?н берр?тт?н, эшли башладым. Врач булам, кешел?р д?валыйм, ак халат киеп й?рим диг?н уйлар хыялда гына калды. -Бу апаны? ?мет-хыяллары ни ?чен тормышка ошмаган? Кем гаепле мо?а?(Сугыш) -Бик д?рес. Мо?а сугыш,фашистлар Германиясе гаепле. -? х?зер д?фт?рл?регезне ачыгыз. Язып куегыз б?генге числоны ??м теманы:Кави Н??мия”Х?ят апа”шигыре. С?злекч?. н?л?т-проклятие мордар-начар,?ш?ке килен-сноха чик-граница -? х?зер гади карандашларыгызны алыгыз. Мин укыйм, кайсы с?зл?р сезг? а?лашылмый, шуларны билгел?п барыгыз. Автор с?зл?рен, хик?я, сорау, ?нд?? ??мл?л?рне укыганда интонация ничек ?зг?р?, шу?а игътибар итегез.(Укытучыны? укуы) -Кайсы с?зл?р а?лашылмады? (Укучылардан укыту, с?нгатьлелек д?р???сен? игътибар ит?) Сораулар ??м биремн?р ?стенд? эш: . -Бу шигырьд? вакыйга кайда ??м кайчан бара? (Ш???рд? ??м сугыш башланыр алдыннан бара) -Исеме ?к ?йтеп тора инде. Бу шигырь кем турында? ( Х?ят апа гаил?се турында) -Бик д?рес, Х?ят апа турында.Бу бик матур.тир?н м?гън?ле татар исеме. Ул- тереклек, яш?еш ,гомер, тормыш диг?н с?з. -Х?ят апаны? ире кая кит??(Улы Камил чик буенда хезм?т ит?.Ире ял алып, улын к?рерг? кит?) Ул нинди х?лл?рг? очрый?(Ул партизаннар отрядына кер?) -Х?ят ana тылда нинди батырлык эшли?(Ирене? станогын да ?зенеке ит?. Сугыш бетк?нчег? кад?р 2 станокта бер?зе эшл?рг? с?з бир?) -Шул юлларны табып укыгыз. -Бу шигыре бел?н автор н?рс?не к?рс?т??(Б?ек Ватан сугышы елларында ш???рд?ге тылдагы хезм?тне к?рс?т?). -Кави Н??ми фашистларны? начар кешел?р ик?нлеген нинди с?зл?р бел?н к?рс?т?, тасвирлый. “Ад?м каны эчеп котырган, Эзе тиг?н ?ирд? ?л?н к?йг?н Ирене тиг?н ?ирд? су кипк?н К?йр?п яна башлый ак к?газь Ут й?гер? минем телем?.” -Н?ти?? ясап ?йтик ?ле, сугыш елларында тормышны алып бару кемн?р ?илк?сен? т?шк?н ик?н? -Хатын-кызлар, картлар, балалар. Гом?р ага Б?широв аларны бик матур с?зл?р бел?н:Туган илне? тылдагы солдатлары, ? тылны икенче фронт ,диде. ‘Туган илне? тылдагы солдатлары да, фронттагы солдатлар кебек ук 1418 к?н ??м т?н Б?ек ?и??не якынайту ?чен армый-талмый к?р?штел?р. Татар халкыны? с?екле шагыйре Габдулла Тукай: А) «Без сугышта юлбарыстан к?члебез, Тынычта без аттан артык эшлибез… Б)Халык зур ул, к?чле ул, ?дип ул, шагыйрь ул» дип язган иде. Б?ек Ватан сугышы еллары фольклорын алып карасак .мо?а бик к?п мисаллар табасы? Не топтать фашистам Степи и угодины. • Грудью встанем, как один, На защиту Родины. Б)Милый мой фашистов бьет И мне тоже хочется. Дайте, дайте пулемет Буду пулеметчицей. Мой миленочек на фронте Управляет танком, Скоро я к нему поеду Стану санитаркой. Ой, подруженька моя, Мой миленок на войне За него и за себя Я работаю вдвойне. Наши тракторы – как танки А девчата – как бойцы. Распахали все полянки, Все засеяли концы. К?р?сез бу д?ртъюллыкларда Б?ек ?и??не якынайту ?чен авылда да зур к?р?ш барган.? х?зер татар халык авыз и?атын карап ?тик. ?х дусларым бу сугышны? Бетк?нен к?рс?к иде. Гитлер бел?н Муссолинны Сабанга ?икс?к иде. Фашистларны? ашаганы Ак май бел?н бал гына. Ул этл?рне? эшл?г?не К?з яшь бел?н кан гына. Немецларны? башкаласы Берлин диг?н калада. Калмый фашист штыгыннан Бишект?ге бала да. Дим?к, Б?ек Ватан сугышы еллары фольклорын Х?с?н Туфанны? «Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?» шигыре бел?н йомгаклап булыр иде. Сугыш килеп китте бу ?ирг? Н?рс? к?рс? шуны яндырып К?мер к?л ?лек калдырып, Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?. Россияне? халык р?ссамы,Ленин премиясе лауреаты Аркадий Александрович Пластов. 1942 елда бер т?ркем художниклар бел?н Сталинград фронтында була. Сугыш х?раб?л?рен к?лг? ?йл?ндерелг?н авылларны ?терелг?н картларны ??м балаларны к?р?. -Р?семд? елны? кайсы вакыты с?р?тл?нг?н? () -К?з к?не без нишлибез? Ни ?чен бу малай к?т?не бер?зе к?т?? -Р?семне? исемен? игьтибар итегез ?ле «Фашист пролетел» «Фашист очып ?тте». -Безне? шигырьд?ге кайсы юллар ?леге р?семне? эчт?леген тир?н ачарга ярд?м ит?? «?зе тиг?н ?ирд? ?л?н к?йг?н Ирене тиг?н ?ирд? су кипк?н Ти?е к?релм?г?н ерткычлык Язучы Л?биб Лерон шушы р?семг? багышлап, сугыш ?фатен к?рс?теп шигырь язган. Сарыклар ?л?н чемчен?, Т?мл?п к?ши сыерлар. К?т?че малай янына Ала маэмай сыенган. Шундый тып-тын,хозур! Кин?т… Маэмай куйды сагаеп Ап-ак болытлар артыннан Калкып чыкты самолет. С?р?нл?н? т?ште кояш ??м маэмай куйды ?реп. Саргылт яфракларны ?илл?р Алып китте б?тереп. Шулчак чир?мн?рне ?теп Й?герде утлы аваз. Тынлыкны ч?рд?кл?п ?тте Кайтаваз. Й?зт?б?н капланды малай, Канда-башы й?зе ,кул. -Утырт ?ле, самолет!-дип Кычкырмакчы иде ул… Фашист очып ?тте. Г?л?? С?неп бара, таралып. …Бугазындагы т?ерен Йоталмыйча тора эт… -? х?зер «Фашист очып ?тте» р?семе буенча хик?я язабыз. Мин сезг? т?р?к с?зл?р бир?м: к?зге к?н, табигать, алтынга маныла, фашист козгыны,пулеметтан ут я?гыры,нинди ерткычлык, кан саркып чыккан, малайны? дусты, ?з?к ?згеч тавыш. Р?ссам ?зене? ?с?ренд? уч алырга чакыра. Йомгаклау. Быел безне? илебезне? фашистлар Германиясен ?и??ен? 68 ел тула. Бу б?йр?мг? б?тен ил, халык ?зерл?н?. ??ркем ?з ?лешен кертерг? тырыша. Без д? укучылар; шушы матур б?хетле тормышыбызны? кадерен белик, олыларга ихтирам, кадер-х?рм?т к?рс?тик. Кайда гына булсак та ,транспортта булсак урын бирик, к?ршебезд?ге карт-корыга м?рх?м?тле , ярд?мчел булыйк. Аларны? авыр ,ачы язмышларын ист? тотып, картлыкларын х?рм?т итик. Укучыларны? ?авапларын б?ял??, билгел?р кую.
Яратмыйм мин “сугыш” с?зен. Булмасын ул, булмасын, Кир?кми безг? сугыш. Булмасын бер куркыныч, Булсын б?тен ил тыныч! Ш?йхи Маннур. Мен? Б?ек ?и??не? 67 еллыгы якынлаша. 1941 нче елны? 22 нче июнь ирт?сенн?н, Буг елгасы буенда вермахт гаск?рл?рен? “Алга!” командасы бирелг?н к?нн?н, алты дист?д?н артык ел узып китк?н.?йе, Туган илебезне? фашистлар Германиясен ?и?еп, б?хетле азат тормышта яши башлавына шуны? кад?р вакыт ?тк?н… Сугыш турында китаплардан укып, кинолардан карап кына фикер й?рт?че тулы бер буын инде ?лк?н яшьк? ?итк?н. К?пме гомер… ?мма сугыш утын ?з куллары бел?н с?ндерг?н карт солдатлар ?чен к?п т?гел ул. Улларын ??м кызлрын фронтка озаткан аналар ?чен д? к?п т?гел. Кара м??ерле к?газьл?рг? ышанмыйча, б?генге к?нг? кад?р ирл?рен к?т?че тол хатыннар ?чен д? к?п т?гел. Кич? ген? кебек… Л?кин шул кич?ге к?н аларны? ч?чл?рен? б?с булып сарган. Шул кич?ге к?н т?шл?рен? кереп сиск?ндер?. Б?генге к?н хакына корбан булган батырларны? й?р?кл?ре м?йданнарда м??гелек ут булып яна… К?нн?рен д?, т?нн?рен д? с?нми, М??гелек ут яна нурланып. Яктылыгы еракларга кит?, Та? нурлары кебек юл ярып. Нур Баян. Сугыш…. Планетабызда ??р кешене дер селкетк?н и? куркыныч с?з бу. Кемн?рне? ген? ?з?ген ?зм?г?н д?, тормышын ?имерм?г?н бу ка??р суккан аф?т.?г?р уйлап караса?, шушы аф?т т?р?з?сен чиртм?г?н, ишеген какмаган бер ген? гаил? д? юк бит. Миллионлаган кешел?рне? яшьлек елларын, балалык чорын, пар канатлы булып, тигез гаил?д? яш??не урлаган бу кара еллар… Т?б?гебезд?н яу кырларына 442 кеше китк?н. Шуларны? 156 сы гына кире ?йл?неп кайткан. “Бер кайтмасак, бер кайтырбыз”,- дип китк?н калган авылдашларыбыз азат тормыш ?чен ?зл?рене? башларын салганнар. Б?ген инде ?ч авылга ?ч кен? ветераныбыз ис?н. Сугыш ветераннарыны? сафлары елдан-ел сир?г?я. Икенче б?тенд?нья сугышы ветераннары арабыздан кит? торалар. Алар бел?н б?тен бер чор – да?илык ??м кайгы чоры кит?. Без аларны, безне фашизмнан коткаручыларны, ?ич кен? д? онытырга тиеш т?гел. Авыр сугыш еллары ир-егетл?рне ген? ?зен? тартып алмаган. Тылда калган хатын-кызларга, яш?смерл?рг?, карт-корыга да авыр, бик авыр булган. Аларны? ирл?ре фронтта ил азатлыгы ?чен кан т?кс?л?р, ?зл?ре ис? тыл фронтында ат кебек ?игелеп эшл?г?нн?р. М?кт?бебезд? тыл ветераннары, сугыш чоры балалары бел?н очрашулар ?лед?н-?ле уздырылып тора. Кунакларыбыз сугыш елларында ?зл?ре кичерг?н авырлыклар турында с?йл?г?нд?, ирексезд?н к?зл?рг? яшь тула. Туфрак кардан арчылу бел?н басуга чыгып, ?ир катырганчы шунда ?зл?рене? фидакарь хезм?тл?рен куеп эшл??л?ре бер х?л, ?ле бит к?н саен диярлек авылга ирл?рене?, туганнарыны? ??лак булулары турында кайгылы х?б?р килеп торган. Нинди сабыр, рухи яктан к?чле булырга кир?к моны? ?чен! ?ст?вен?, ?зл?ре ач, киярл?рен? киемн?ре юк. Тылдагы хезм?т иял?ре “Б?тенесе д? фронт ?чен, б?тенесе д? ?и?? ?чен!” диг?н шигарь астында эшл?г?нн?р. Барлы-юклы акчаларын, бар булган ?йберл?рен оборона фондына тапшырганнар. Авылны? х?ле м?шкел, искиткеч м?шкел була. Ирл?р, атлар сугыш кырында. Монда калган яш?смерл?р, карт-коры, хатын-кызлар тормыш й?ген ?игелеп тартканнар. Тыл ветераннары с?йл?венч?, х?тта бер к?т?р?м салам ?чен безд?н 10 км ераклыктагы Казаклар авылына ??я?л?п бара торган булганнар. ? кичк? ч?ч?лек орлык ?чен 35-40 чакрымдагы Кукмарага ??я?л?п чыгып китк?нн?р. Я Хода, ничек т?зг?нн?р алар?! Аякта чабата, и?н?рд? ашлык тутырылган капчык…Уйласа? ис кит?: ничек т?зг?нн?р, ничек аяклары чыдаган?! ?мма алар зарланмаган, бер?? д? сыкранмаган. Ка??р суккан сугыш кына бетсен! Бары да онытылыр. ?и??г? тир?н ышаныч, ?мет яш?тк?н аларны. Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т, югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык халкына. Син аны? б?хетен урлап, рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп,алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне а?ламагансы?. Безне? илебезне? курку белм?с данлыклы, горурланып с?йл?рлек, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?,?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Без б?хетле яш?сен ?чен к?пме кеше яу кырында ятып кала. Минем Ханг?р?й бабам да Б?ек Ватан сугышында катнашкан. Ул 1921 нче елда д?ньяга кил?. Сугыш башланганда ук инде армия сафларында була.А?а, армия хезм?тен тутырып, ?йг? кайту насыйп булмый. Ул сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к фронтка алына, 1943 нче елны, бик каты яраланып, госпитальг? эл?г?.Бер елга якын д?валангач, тагын фронтка кит?.Ханг?р?й бабам Ленинград блокадасында да катнашкан.Кызганычка каршы, ул ?зе бу якты д?ньяда юк инде.Без аны? орден ??м медальл?рен ист?лек итеп саклыйбыз.Туган илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршылады. Юк, ?и?ел ген? бирелм?де бу тынычлык, шу?а к?р? д? без аны? кадерен белеп, шушы аяз к?небезг? с?енеп, тормышны? ямен-т?мен белеп, куанып яш?рг? тиеш! ?леге тел?кл?р к??елемд? шигырь юллары булып туды. Сугышлар булмасын! Б?ек ?и?? б?йр?мен? Алтмыш ?иде ел тула. Бу сугышта к?пме кеше, К?пме бала кырыла. “Тыныч булсын д?ньялар!” – дип, Газиз халкым кан коя. Бик к?п хатыннар интег?, Балалар ятим кала. Ханг?р?й бабам да минем Бу сугышта катнашкан. Кыю, батыр булган ?чен, Орден, медальл?р алган. Батыр бабам катнашкан Ленинград блокадасында. Тик, кызганыч, ?зе юк шул С?йл?рг? барысын да. Ист?лекк? саклыйбыз без Орден ??м медальл?рен. “Башка сугыш булмасын!” – дип Телибез ирт?л?рен. Гел кояш балкып торсын Илебез к?кл?ренд?. Балаларны? шат авазы Г?рл?сен м?кт?пл?рд?. “Сугыш!” Яратмыйм мин бу с?зне. ?би-бабайларыбызны? матур яшьлекл?рен тартып алганга, минем кебек ?смерл?рне? “?ти” дип ?йтерг? тилмереп ?ск?нн?ре ?чен, г?на?сызга коелган кан ?чен. Туган халкым кичерг?н михн?тл?р ?чен к?ралмыйм сугышны. ?йе, ?и??не? б??асе кыймм?тк? т?ште. К?пме тумаган балалар, кушылмаган яшь й?р?кл?р… Шу?а к?р? ?ирд? сугыш булмасын, бары тик тынычлык кына х?кем с?рсен иде. Сугыш кичк?н карт солдатны? Бер с?з каба сулышына. Кабатлый ул дога итеп: “Тик булмасын сугыш кына!”
(Ахыры. Башы журналны? №2, №3, №4 саннарында )
?зг? караш
Абруйлы галимебез М?сгуд Гайнетдин чыгарган «М??гетоныкланмас к?згебез» атамалы китапта (ТКН, 2006) борынгы тарихка кагылышлы «К?нчыгыштан т?ре яулары» диг?н к?л?мле ф?нни хезм?т урын алган. (Автор «хач» урынына к?негелг?н «т?ре» с?зен кулланган. Г?рч? «крестовые походы» гыйбар?се «хач яулары» дип аталырга тиеш иде.Безд? «икона» – «т?ре» бел?н «крест» – «хач» м?гън?л?рен бутау канунлашкан шул инде, кызганыч.) Аурупа илл?ре й?з?р ел буе н?сара булмаган илл?рг? ?лед?н-?ле ????м ясап, аларны талап к?н к?рг?н, м?селман халыкларын юк ит?рг? тел?г?н. Бусы м?гъл?м. Л?кин К?нчыгыштан – будда, т??ре, ислам, шаман динле халыклар тарафыннан Аурупага хач яулары ябырылганы турында бел?чел?р бик сир?ктер.
М?сгуд Гайнетдинне? бу китабы – татар мохите ?чен ген? т?гел, б?тен Русия, б?тен Аурупа, б?тен д?нья ?чен гаять ???миятле хезм?т. Укып чыкканнан со? а?ларсыз: б?ек Чы?гыз ??м Бату ханнарны? яулары – К?нчыгыштан килг?н хач с?ф?рл?ре ик?н! Юкса, алар ?ич кен? д? кычкырып торган христианнарга охшамаган. Шул ук вакытта, аларны? несториан юн?лешенд?ге (митраизм) н?саралар ик?нен? д? тарихта д?лилл?р юк т?гел. ?лб?тт?, галим М?сгуд ?ф?нде бу материалларны фараз, г?ман ш?келенд? китер?, л?кин аны? тикшерен?л?ренд? мантыйк аксамый. «Гомум?н алганда, ?з?к Азия к?чм?л?ре арасында христианлык IV-V гасырларда тарала башлый», – дип яза ул («К?нчыгыштан т?ре яулары», 8 нче бит). Элг?рер?к Л.Н. Гумилёв та шул турыдарак иск?ртк?н: «Бу т?б?кл?рд? VIII гасыр урталарына ?иде епископлыкны берл?штерг?н православ Х?з?р-Х?р?зм митрополитлыгы оетырыла» («Древняя Русь и Великая степь», 163 бит).
Иерус?лимг? хач яулары башланган чорда Урта ??м ?з?к Азия халыклары арасында (ХII-ХIII й?зл?рд?) н?саралыкны? ки? таралганлыгы турында м?гъл?мат к?п.
Аурупаны? берл?шк?н х?рби ку?тл?ре Иерус?лимд? аерым христиан католик д??л?те коруга иреш?. Л?кин м?селманнар тарафыннан каршылык та к?чле була. Идел буенда туып ?ск?н м?мл?к ба?адиры (б?генге татар-нугайларны? борынгы бабасы) Б?йбарс хач яуларына каршы аяусыз каты к?р?ш башлый. К?п у?ышларга иреш?. Иерус?лимд?ге христиан д??л?тен саклап калырга ег?рл?ре калмаган яугирл?р к?нчыгыш динд?шл?рен? ?мет баглый…
Алга таба автор Чы?гыз ханны? христиан анадан тууы, шуны? аркасында гаил?д?н куылулары, Яс?г?й ба?адурны? татарлар тарафыннан т?гел, ?з туганнары кулыннан агулап ?терел?е, Тимучинны? Чы?гызга ?верел?е ?чен христиан к?раитларны? ???т р?вешт? тырышканлыгы турында да ышандырырлык д?лилл?р китереп яза. «Татар-монгол яуларыны? К?нбатыш христиан (католик) д?ньясы бел?н б?йл?неше Батый д?веренд? тагын да калкурак чагыла. Х?тта аны? маршруты да инде Рим папалары ??м герман императорлары арасындагы м?н?с?б?тл?р бел?н турыдан-туры б?йл?нг?н. М?гъл?м булганча, Х гасырлардан (Оттон Беренче вакытыннан) бирле, герман императорлары бел?н Рим папалары арасында Аурупа илл?рен кул астына алу ?чен каты ызгыш барган… 1230 елда Папа гаск?рл?ре тар-мар ител?. Л?кин моны Папаны? капитуляциясе дип уйларга ?ич ярамый. Бу чорда Рим папалыгындагы корольл?р императорларны тезл?ндерерлек к?ч-кодр?тк? ия була. Икел?нерлек урын юк. Григорий IХ да ?зен ?и?елг?нг? саный алмый, баш бирм?г?н императорны ул т?ре яуларыны? «икенче фронты» – д??ш?тле монгол яулары тоягы астында юк ит?рг? карар кыла. Бу я?а монгол явыны? оештыру «штабы» да, Чы?гыз ханныкы кебек ?к, ?з?к Азия була. Анда 1235 елда гомум монгол корылтае ?тк?рел?, яу башлыгы итеп ?учины? олы улы Урда Ичен билгел?н?, тик бу д?р???не ул энесе Батыйга тапшыра», – дип ташка баса М?сгут ?ф?нде («К?нчыгыштан т?ре яулары», 25 бит).
Шулай итеп, Чы?гыз ??м Бату яуларыны? Рим папасын герман императорлары д??ш?тенн?н коткарырга оештырылган кампания ик?нен? ышана башлыйбыз. Н?ти??д?, Чы?гызны? м?селманнарга карата кайнаган н?фр?те д?, Батуны? урыс чирк??л?рен ясактан азат ит?е д? гайре табигый гам?лл?р сыман тоелмый.
Таркалу
Ярый, ?леге ике хан ярым т??рече, ярым шаманчы, ярым н?сара булган, ди, шу?а к?р? алар «к?нд?ш» динд?гел?рне? ш???рл?рен ?имерг?нн?р, ди. ?мма Аксак Тимер (Тимерл?нг, Тимур) ?зе исламда килеш т? Чы?гыздан арттырып м?селман илл?рен тар-мар ит?, ш???рл?рен ?ир бел?н тигезл?п, ясмык ч?чтер?, ?зб?кл?рне кыра, болгар-татарларны? калаларын юкка чыгара, фарсыларны пыран-заран китер?. Моны ничек а?ларга со??
Аксак Тимер, Чы?гыз хан кебек ?к, ?зен Алла? химаясенд?ге хаким дип хисаплый. Д?ште-Кыпчак аша узган христиан с?ях?тчел?ре (?асуслары) м?селманнарны, т?ркл?рне ?зара талаштырып, Аурупаны аф?тт?н саклап калу бел?н м?ш кил? – болары да, ихтимал, хач яуларыны? д?вамыдыр.
Тимерл?нгне? и? ку?тле чагында Аурупа илл?ренн?н (аеруча Испанияд?н) илчел?р бик еш кил? башлый, алар озаклап, айлар-еллар буе ?мир янында б?терел?, сыйлана. Боларны с?ях?тче-илче дип кен? уйлау – беркатлылык, ?лб?тт?. Алар – Аурупаны? шымчылары да була ?ле.
Мамай мирзаны? зур чир? туплап 1380 елда М?ск??г? ????м ит?енд? д? н?сара ?асусларыны? ?леше юк, дип кем ?йт? ала? Тарихка «Куликово сугышы» дип кереп калган бу яу Туктамыш хан р?хс?тенн?н тыш башкарыла. Мамай ?и?ел?, Кырымга кача. Аны х?зерге Ш?ехмамай авылында ?зенекел?р ?к ?тер?. М?ск?? тарихчылары бер-берсен ку?тли-ку?тли «Куликово сугышыннан со? Дмитрий Донской М?ск??не татарлар золымыннан коткарды» дип яза. Хаталаналар! ?лл? тарихны белмич?, ?лл? белеп юри шулай эшлил?р. Беренчед?н, бу б?релеш Алтын Урда бел?н М?ск?вия арасындагы зур сугыш булмый. Икенчед?н, аннан со? да М?ск?вия элеккеч? Алтын Урдага ясак т?л?вен д?вам ит?. ?ченчед?н, ?йтк?немч?, Мамай ?з белдеклеге бел?н ген? М?ск??г? яу чаба. Аны? ил исеменн?н гам?л кылырга хакы булмый. Чынлыкта, Дмитрий Донской Туктамышка булыша, ул «террорист» Мамайны акылга утырта! Д?ртенчед?н… ?леге яу булганмы ?ле, булмаганмы – билгесез! Урыс тарихчылары ?зл?ре д? бу сорауга т?гаен ?авап таба алмый изалана. ??рх?лд?, булса да, м?мл?к?т эченд?ге кечкен? низаг була ул. Артыгы т?гел!
Шушы заманда Ауразияд? кодр?тле ?ч д??л?т барлыкка кил?: Алтын Урда, ?мир Тимер солтанаты, Т?ркия. Алтын Урда эчке каршылыклардан тетри башлый, Идег?й мирза бел?н Туктамыш ханны? аралары бозыла, алар икег? аерыла, икесене? д? икеш?р й?з ме? кылычы була. Т?ркия ку?тл?н?. ?г?р д? т?ркне? шушы д?рт ба?адиры, д?рт йодрыгы берл?шеп, Аурупага б?реп керс?, б?ген Аурупа татарча с?йл?шеп яш?р иде. Л?кин д?рт т?рк, д?рт йодрык, д?рт кодр?т берл?ш? алмый, дошманлаша. Аларны? дошманлашуында, ?зара орышуында чит ил ?асусларыны? да кулы уйный. Аксак Тимер Туктамышны пыран-заран китер?, Т?ркияне ?и?еп, Баязид солтанны ?сир ит?. Аурупа т?рк-татарлар явыннан котылып кала ??м… Аксак Тимер янында утырган испан илчесе Клавихо д?рт Аурупа илене? ордены бел?н б?л?кл?н?. Алтын Урда таркала, вакланып бет?: Себер ханлыгы, ?стерхан ханлыгы, Кырым ханлыгы, Казан ханлыгы, Касыйм ханлыгы… Л?кин х?тта бу ханлыклар егылгач та, татар халкы кул кушырып утырмаган, к?р?шк?н, сугышкан, тартышкан!
Еллар ни с?йли?
?йд?гез, тарих ??дв?лен? багыйк. Бу ??дв?лне мин НКВДны? дымлы базында атып ?терелг?н атаклы тарихчыларыбыз ?ади Атласи, Михаил Худяков ??м т?рек галиме, татар кешесе Надир Д??л?тне? (аны? атасы да Ежов-Ягода-Берия ?ит?кл?г?н «оешма» тарафыннан «фаш ител?») ф?нни хезм?тл?рен? таянып т?зедем.
1229. Урыс ушкуйникларыны? Казанны ?злексез талауларыннан туеп, Казан кешел?ре кен?з Юрий Васильевичка илчел?р юллый, бер-берсен? яу чапмаска килеш? т?зил?р.
1230. Элг?реге килеш?не бозып, урыслар Казанга сугыш башлый. ?мма Казан талаучыларга каршы тора. Бу сугышта урыс яугире Авра Авралин ??лак була. Татарлар аны? м?етен Владимир ш???рен? алып кит?рг? р?хс?т ит?.
1374. Дошманнар туксан сугыш к?йм?сенд? («ладья» дип аталган бу к?йм?г? алтмыш сугышчы сыйган, дим?к, ??мгысе биш ме? д?рт й?з сугышчы) Казанга ????м ит?. Казан т?р?се юлбасар-ушкуйникларны? башлыгына 300 т??к? биреп, Казанны ?имерел?д?н саклап кала. Акчаны алгач, юлбасарлар икег? б?лен? ??м яр буендагы татар калаларын таларга кит?. Илле к?йм? елганы? бер ягын, кырык к?йм? елганы? икенче ягын «кырып» барырга килеш?л?р, Сарай ш???рен, Идел-Чулман буендагы тыныч халыкны талыйлар.
1375. Кострома каласындагы урыс гаск?ре Казанга яу чаба, ш???рг? б?реп кер? ??м б?тен байлыкны талап алып кит?.
1376. Бу кышта б?ек кен?з Дмитрий Суздальский ике улын – Василий бел?н Иванны – Дмитрий Волынский ?ит?кчелегенд? Казанны таларга ?иб?р?. Ул чакта Казан Х?с?ен бел?н М?х?мм?т атлы ханзад?л?р идар?сенд? була. Алар урысларга контрибуция т?л?? м??б?риятенд? кала.
1391. Ушкуйниклар Казанга ????м ит?.
1395. Кен?з Юрий Дмитриевич Казанны х?раб? х?лен? ?иткерг?нче ?имер?, талый. Бу яудан со? Казан 40 ел буе мантый алмый.
1398. Б?ек кен?з Василий Дмитриевичны? энесе Юрий Казанга яу чаба.
1399. Кен?з Василий Казанга ????м ит?. Бик к?п кешел?рне коллыкка алып кит?.
1408. Гыясетдин Казан т?хетен? хан булып утыра. Аны? идар?се 1425 елгача д?вам ит?. К?пт?н т?гел ген? Казаннан 50 чакрым ераклыктагы Х?ерби авылында яшереп к?мелг?н х?зин? таптылар. Х?зин?д? алтын-к?меш акчалар. Алар 1408-1420 елларда Гыясетдин исеме бел?н сугылган. Бу х?зин? ху?асы тарафыннан беркайчан да кузгатылмаган. Дим?к, Казан ??рвакыт юлбасарлар талавыннан куркып яш?г?н.
1425. Казан т?хетенд? – Тимерл?нг тарафыннан терел?й яндырып ?терелг?н Габдулланы? (Болгарны? со?гы ханы) улы Алиб?к. Бу чорда М?ск?? бел?н Новгород ?злексез р?вешт? Казанга ????м итеп тора.
1429. Ул вакытны? и? куркыныч явы шушы елда була. Л?кин дошман ?и?ел? ??м кача башлый. Алиб?к урысларны Костромага кад?р куа кит?.
1445. Алиб?к Алтын Урда кешел?ре тарафыннан ?терел?. М?ск?? гаск?ре кен?з Василий ?ит?кчелегенд? Казан туфрагына басып кер?. Л?кин Казан ханы Олуг М?х?мм?т яуга каты каршы тора, татарлар дошманны тар-мар китереп ташлыйлар. Василий яралана, ?сир т?ш?. Олуг М?х?мм?т хан аны д?валап М?ск??г? кайтарып ?иб?р?.
1468. М?ск?? кен?зе Иван ?ченче Казанга яу бел?н кил?.
1469. Иван ?ченче кен?з Константин Беззубов ?ит?кчелегенд? Казанга яу чаба.
1477. М?ск?? кен?зе Иван Казанга ????м ит?. Ибра?им хан дошман гаск?рен куып тарата.
1487. М?ск?? Казанга ????м ит?. Дошман гаск?ре Казанны ала, талый, яндыра, к?п кешел?рне коллыкка алып кит?.
1489. М?ск?? Казанга яу чаба.
1497. Урыс гаск?ре, М?ск??д? т?рбиял?нг?н М?х?мм?т ?минне Казан т?хетен? утырту сылтавы бел?н, Казанга кер?.
1500. Нугай гаск?рл?ре Казанга ????м ит?.
1502. М?х?мм?т ?минне я?адан Казан т?хетен? утырту сылтавы бел?н М?ск?? гаск?ре кабат Казанга кер?.
1506. Б?ек кен?з Василий Казанга ????м ит?. Л?кин Казанны саклаучылар каты тора, дошман кире чиген?.
1521. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш.
1523. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш.
1524. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш.
1530. Урыс гаск?рл?ре бел?н Казан капкасы янында сугыш. Дошман явы капкаларны ?имереп кала эчен? уза. Талау-кыйнау, коллыкка алу башлана.
1546. М?ск?? илбасарлары Казан туфрагына басып кер?.
1548. Кансыз Иванны? Казанга ????ме.
1549. Кансыз Иванны? Казанга ????ме.
1550. Кансыз Иванны? Казанга ????ме.
1551. Кансыз Иванны? Казанга ????ме.
1552. Кансыз Иванны? Казанга ????ме. Башкалабыз алына. Ш???рл?р, м??аб?т биналар ?имерел?, ир-атлар кырыла, й?з?рл?г?н, ме??рл?г?н затлы хатын-кызлар ?сир т?ш?, С?ембик? китапхан?се юкка чыгарыла, г?лбакчалар тар-мар ител?. Казан ханлыгы х?зин?се уналты корабта М?ск??г? озатыла.
1553. С?ембик?не? энесе Гали ?крам ханзад? ?ит?кчелегенд? баскыннарга каршы сугыш. Бу сугышта Гали ?крам ??лак була.
1554. М?меш Бирде ?ит?кчелегенд? баскыннарга каршы баш к?т?р?, аны? р?химсез р?вешт? бастырылуы.
1555. Ба?адирлар К?н?б?к бел?н Курман Али, Колай ??м Ч?б?к мирзалар ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян (баш к?т?р?). Боларны? барысы да азатлык ?чен к?р?шт? ??лак була.
1556. Д??л?к?й мирза ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Р?химсез р?вешт? бастырыла.
1557. ?хм?т ба?адир ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Баш к?т?р?чел?рне? барысы да ??лак була, ис?н калганнарны? башларын чаптыралар. Михаил Худяков язганча, 1553-1556 еллар арасында миллионнан артык татар ?терел?.
1572. Татар гыйсьяны. Бастырыла.
1573. Татар гыйсьяны. Бастырыла.
1582. Татар, чуаш, чирмеш халыкларыны? уртак гыйсьяны. Р?химсез р?вешт? бастырыла.
1606. Иван Болотников ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? гаск?ренд? бик к?п ризасыз татарлар да була.
1615. ?ан Гали ?ит?кчелегенд? баш к?т?р?. ?ан Гали урыслар тарафыннан ?сир алына, асып ?терел?. Л?кин ул кузгаткан гыйсьян 1629 елгача д?вам ит?.
1662. Х?с?ен Карачура ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1670-1671. Степан Разин ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? гаск?ренд? бик к?п татар сугыша.
1682. Тилек?й С?гыйть ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1705. Алдар К?чем ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1707-1709. Кондратий Булавин ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Аны? урдасында татарлар бик к?п була.
1735. Акай бел?н Абдулла батыр ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1736. Йосыф Арык бел?н ?и?анбай ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1742. Казан губернасындагы 418 м?чет в?хшил?рч? ?имерел?.
1755. Батырша (Габдулла Гали) ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян. Т?рм? сакчылары бел?н сугышканда ?терел?.
1773-1775. Пугачёв явы. Гаск?рене? 80%ын татар, башкорт, чуаш т?шкил ит?.
1778. Татар гыйсьяны. Бастырыла.
1885. С?л?й батыр ?ит?кчелегенд?ге гыйсьян.
1896. Татар гыйсьяны.
1918-1922. Урта Азия империяг? «кайтарылганда» татарлар к?пл?п ??лак була.
1930-1940. Сталин тарафыннан и? галим татар интеллигенциясене? юкка чыгарылуы.
1941-1945. Фашистларга каршы сугышта и? алгы сафта татарлар к?пл?п кырыла.
1944. Татарларны? Кырымнан куылуы. Юлда яртысыны? ??лак булуы.
Мен? нинди безне? тарих! Шуларга ?ст?рг? м?мкин: 1954 елда Тоцк янында ике атом бомбасы шартлый, якындагы татар авыллары юкка чыга, ис?н калганнары нурланыштан гарипл?н?; 1983 елдан алып атаклы татар ш?хесл?рен? б?йле биналар ?ир бел?н тигезл?н?, х?тта Тукай яш?г?н кунакхан? д? ?имерел?! Калмасын тарих, калмасын х?тер! Я?а гасырны? унынчы елларыннан башланган аф?тл?р: татар м?кт?пл?рене? ябылуы, Татарстан радиосыны? юкка чыгуы, татар матбугатыны? буылуы ?.б., ?.б.
Б?ген
Д??л?тчелеген югалтканнан со? татарларга 63 ме? квадрат ?ир б?ленеп бирелде, шунда Татарстан ??м??рияте т?зелде, ?мма к?пчелек милл?тт?шебез (2/3) читт? калды. Чуашстан, Мари Иле, Удмуртия, Башкортстан, Кырым, Себер, Урта Азия, Пенза, Урал ки?лекл?ренд? м?кт?псез, милли автономиясез гомер кичерерг? м?хк?м халык без – татарлар! Татарстанда калган татарларны? да х?ле ш?пт?н т?гел. Ана телене? кысыла баруы гына да ни тора!
Гомер буе интернациональлекне берьяклы гына а?лый килдек. С?з д? юк, без, чыннан да, интернациональ халык: урыс милл?тен с?ябез, аларны? телен бел?без, ?ырларын ?ырлыйбыз, тарихын, йолаларын ихтирам ит?без… ?мма ни ?чендер алар безне? телне, гореф-гад?тл?рне белми, белерг? д? тел?ми. Толерантлык, дип к?кр?к т?ябез! ?мма толерантлыкны? икенче м?гън?се д? бар: ул – авыруларга каршы торучы к?чне? з?гыйфьл?н?е, иммунитет системасыны? какшавы…
Борынгы бабаларыбыз д??л?т арты д??л?т корган. ? б?ген ни? Русияд? сан ягыннан икенче урында торган халык ?зе тел?г?н имляны да куллана алмый! Латин алфавиты Русияне? б?тенлеген? зыян китер?, имеш! Сафсата! Татарлар Русия эченд? д?рт й?з ел гар?п х?рефенд? язганнар, а?а карап империя таркалмаган; татарлар ун ел буе СССР эченд? латин шрифтын кулланган, а?а карап СССР х?лсезл?нм?г?н, киресенч?, ныгый гына барган; инде татарлар ян? латинга кайтсалар, Русия ?имерел?ч?кмени? Юк! Киресенч?, халыкларга тигез хокуклар бирелг?н очракта, алар М?ск??г? р?хм?тле ген? булачак, уртак ватаннарын г?лбакча ит?р ?чен бернинди ку?тен кызганмаячак. Тарихта моны? мисалы булмады т?гел: ?би патша дин иреге, м?четл?р кору, Коръ?н, китаплар чыгару турында ф?рман бирг?ч, Русияг? тагын да тел?бр?к, яратыбрак хезм?т ит? башламадыкмыни? Инде татар телен илк?л?м икенче д??л?т теле итеп т? игълан итс?л?рме… Утопия, диярг? ашыкмагыз! Ана телебез д?ньядагы и? к?п, и? актив кулланыла, и? ?и?ел ?йр?нел? торган унд?рт тел арасына керг?н ик?н, нишл?п аны? Русияд? р?сми статус алырга хакы булмасын? Финляндияд? 300000 швед яши. Шу?а да карамастан, швед теле д??л?т теле д?р???сенд?. ? без, татарлар, р?сми м?гъл?матлар буенча гына да, Русияд? биш миллион ярым хисабында й?рибез! Л?кин бу бик шикле саннар. Ч?нки Тукай Идел буе татарларын 10000000 кеше, дип яза (1985 елда чыккан биш томлыгы, д?ртенче том, 208 бит). 1911 елда Идел буенда гына да шулкад?р булсак, ?ле татарлар к?пл?п яш?г?н Урал, Себер, Казакъстан, ?зб?кстан, Кырымны да кушсак… т?г?р?к кен?, матур гына сан килеп чыгар иде. Ким диг?нд? биш миллион татар к?з алдында юкка чыккан! Кая китк?н алар? ?рчер, артыр урында? Моны ничек а?лау-а?лату м?мкин ик?н? Б?лки, 100 ел эченд?ге сугышларда татарлар и? алгы сафта сугышып, к?пл?п кырылганнардыр? ?лл? татар ирл?ре гайр?тсезме? Татар хатыннары кысырмы? Юк, татар гаил?сенд? 3-5 бала иде, югыйс?! Ярар, Тукай ялгышсын да, ди. Р?сми саннар ни к?рс?т? анда? Надир Д??л?тне? «Русия т?ркил?рене? милли к?р?ш тарихы» китабына м?р???гать итик, автор 363 битт? «1897 елдагы халык санын алу н?ти??л?ренн?н к?ренг?нч?, Русияд? 2500000 татар яш?г?н», дип яза. Русияд? гомер кичерг?н ?зб?кл?р 1897 елда 1837240 кеше т?шкил итк?н. 1939 елда аларны? саны – 5000000. Со?гы ?анис?п к?рс?ткечл?ре буенча, 20000000га ?итк?нн?р! Казакъларда да шул ук х?л. ? татар 5000000, имеш… Монда ниндидер хата, ялгыш бар сыман!
Башкалар к?злегенн?н
Татарлар (?лб?тт?, карас?якл?р) урыс мещаннары кебек ук, йодрык уйнатырга ярата. Язын яис? к?зен, ?ава торышы матур чакта, кичк? таба, сугышчылар Кабан к?ле буена ?ыела. Татарлар тамак ертып кычкыра-кычкыра урысларга ташлана, бу б?релешт? чырайлар ?имерелмич? калмый. Мин мондый сугышларда татарларны? урысларга караганда ?стен ик?нлеген игътибарга алдым…
Карл Фукс
?йг? кайта торган юл я?а гына с?релг?н кара ?ир аркылы уза… ?ир яхшы с?релг?н ??м туфрак ?стенд? бер ген? ?семлек т?, бер ген? ?л?н д? к?ренми – аяк асты кап-кара… Алдарак, юлны? у? тарафында, ниндидер куакчык к?рен?. Якынрак килг?ч, ?ле ген? йолкынып ташланган «татарин»ны к?рдем… Куакчыкны арба т?г?рм?че изеп узган, ?мма ул ?ле ?аман ис?н калкырга маташа, янтаеп торса да, тураерга тырыша. Г?я аны? бер кис?к т?нен умырып алганнар, эч?кл?рен актарып чыгарганнар, кулын ?зеп ташлаганнар, к?зен чокып чыгарганнар. Л?кин ул барыбер тора. ??м тир?-ягындагы туганнарын кырып салган к?чк? буйсынмый.
«Ай-?ай, нинди гайр?т! – дип уйладым мин. – Б?нд? б?тен н?рс?не ??лак итк?н, миллион ?семлекл?рне юкка чыгарган, ? бусы ?ле ?аман да бирешми».
Лев Толстой
Икенче Б?тенд?нья сугышында татарлар чиксез батырлыклар к?рс?тте. Сугыш елларында Советлар Союзы Ка?арманы булган совет сугышчылары арасында татарлар сан ягыннан ?ченче урынны алып тора.
Татарстан АССР тарихы
Татарстан егетл?ре арысланнардай сугышалар.
Иван Конев,
Советлар Союзы маршалы
Карт солдат буларак, мин сугышчы ??м командир татарларны к?п к?рдем ??м ??рвакыт аларны? сугышта нык торуларына, тимерд?й ихтыярлы булуларына соклана килдем.
Родион Малиновский,
Советлар Союзы маршалы
Кулга-кул килеп сугышканда татар ачулы. ??м немец ефрейторы Рудольф Вольгангны? ?з кард?шл?рен? зарлануы юкка т?гел: «Монда безг? каршы татар к?п куелган. Болар шашкан халык ??м мин татар бел?н х?тта т?шемд? д? очрашырга тел?м?с идем».
Илья Эренбург
Шу?а ?ст?п н?рс? ?йт?се?? М?кал?не с?екле шагыйребез Габдулла Тукай с?зл?ре бел?н т?мамлыйк.
Без сугышта юлбарыстан к?члебез,
Без тынычта аттан артык эшлибез.
Шул халыкны?мы хокукка хаккы юк?
Хаккыбыз уртак ватанда шактый ук!
Л?кин син бел: ??р сулышым, барлык к?чем Сине? ?чен, Туган илем, Сине? ?чен! Р. Саттар К?пме ген? вакыт ?тс? д?, халык х?теренд? Б?ек Ватан сугышы илебез тарихында и? авыр, и? д??ш?тле сугыш буларак сакланыр. XX гасырны? 40 нчы елларында безне? халкыбызны? нинди зур батырлыклар кылганын х?рм?т ??м соклану бел?н с?йл?рл?р. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Татарстанны? 560 ме? егет ??м кызы Ватанын сакларга к?т?релде.
Сугыш килде безг? сорамыйча,
Шакымыйча керде ишект?н,
Кабатладык шулчак тешне кысып:
“Без ?и??рг? тиеш ничек т?!”
Р. В?лиев
Мен? шундый фикерд? иде халкым бу фа?игане ишетк?ч т?. ?и?? сугыш кырында гына яуланмады, б?лки тылда да ? мартен ??м домна мичл?ренд?, завод цехларында, гыйльми лабораториял?рд?, совхоз-колхоз кырларында да яуланды. Фронтларда солдатлар, заводларда ??м кырларда хатын-кызлар ??м ?смерл?р, олысы да, кечесе д? ? ??ркайсы, канын ??м тирен т?геп, батырлык ??м кыюлык, гаять зур чыдамлык к?рс?теп, бик т? озакка сузылган к?р?шк? кушылдылар. Сугыш 4 ел буе барды. Халкыбыз ис?, еш кына м?мкин булмаганнарны? чиген узып, Б?ек ?и??г? ?зене? ?лешен кертте. Р?химсез сугыш миллионлаган ??м миллионлаган кешел?рне? тормышын корбан итте. Ул ??р гаил?г? кайгы-х?ср?т китерде.
Алды ялкын ил ??м д??л?тл?рне,
Алды ялкын кыш ??м ??йл?рне…
Туган якны? данлы сабан туе
Канлы сабантуйга ?йл?нде.
Р. В?лиев
Сугыш безне? халкыбызны? 300 ме?г? якын сугышчысын йотты. Л?кин бу ? гади ?лем ген? т?гел, ? батырлар ?леме булып тарихка кереп калды. Сугыш елларында Татарстанны? 200 д?н артык егет ??м кызы Советлар Союзы Герое диг?н югары мактаулы исемг? лаек булды, 29 ы ? Дан орденыны? тулы кавалеры, 100 ме?н?н артык сугышчыга орден ??м медальл?р тапшырыла. 1945 елны? 20 маенда фашистлар ?не Берлинны штурмлаганда ка?арманлык к?рс?т?че сугышчылар арасында татар егетл?ре д? к?п була. Шулардай берсе Газый За?итов ?зене? сугышчан дуслары бел?н берг? дошманны? ?ерм?д?й уты астында Рейхстаг ?стен? Кызыл байрак ме?гереп кадый. Л?кин бу факт тарихта югалып кала. Рейхстагны штурмлаганда к?рс?тк?н батырлыгы ?чен Г.К. За?итов Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса да, ул аны к?р? алмый. Батырлык грузин егете М. Кантария ??м рус егете М. Егоровныкы булып ис?пл?н? ??м тарихка шулай кереп кала да. Чынлыкта ис?, ?зебезне? татар сугышчысы башкарган ик?н бу эшне. Тарих ?зене? батырларын барыбер онытмый. Гаделлек тантана ит?!
Шушы курку белм?с якташларыбыз арасында минем бабам да булган. Сугыш башланганда а?а ?ле 17 ген? яшь. Якты хыяллар бел?н тулы тормыш. Я?а гына ?лгерг?нлек аттестаты алган япь-яшь чиб?р егет була ул. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Казанда халык ополчениесе дружинасы оеша. 17 яшьлек “бабам” шунда языла. Фронтка китеп дошманны тизр?к тар-мар ит? турында хыяллана ул. Аны? ике абыйсы сугышка кит?. 1942 елны? язында “бабама” да чират ?ит?. Ул сугышны? и? каты учагы булган Сталинград фронтына эл?г?.
1942 елны? ??й ??м к?з айларында дошманны? т?п к?чл?рене? омтылышы Сталинградка юн?лг?н була. “Совет д??л?тене? яш??-яш?м?ве шунда х?л ителде”, ? дип с?йли иде бабам. Илебез язмышы х?л ителг?н бу сугышларда бигр?к т? безне? республика в?килл?ре, аеруча татар халкыны? ул ??м кызлары ?зл?рен аямыйча сугышалар, кыюлыклары бел?н аерылып торалар. Бабам шундый бер эпизодны с?йл?де. Бер авыл янында бронебойщиклар взводы оборонада тора. Бу взводта минем бабам да була. 1942 елны? августында бер биеклекне саклаган т?ркем т?п к?чл?рд?н аерылып кала. Бу т?ркемд? Казаннан ике солдат (берсе минем бабам) та була. Т?ркемд? кораллар аз: бары тик бернич? мылтык ??м ягулык тутырылган шеш?л?р ген?. Тизд?н дошман танклары якынлашуы к?рен?. Алар шактый якынайгач, сержант Ефтифеев алдагы танкка ике м?рт?б? ата, л?кин тидер? алмый. Минем бабам да бер танкны “?зенеке” дип саный, шартлаткыч шеш?не тондыра ? танк яна башлый. Сугышчыларны? ?з-?зл?рен? ышанычлары арта. Т?мам ?рсезл?неп борын т?бен? килеп т?ртелг?н бернич? танкны башка сугышчылар, яндыргыч шеш?л?р ыргытып, сафтан чыгаралар. Дошман Кире чигенерг? м??б?р була. Мондый ист? калырлык эпизодлар к?п була бабамны? сугыш юлында. “Сугышны? ??рбер к?не бер гасырга тора иде”, ? дип ?йт? торган иде ул.
Б?ек ?и??не? 50 еллыгы к?нн?ренд? без бабам бел?н Волгоград ш???ренд? булдык. Ул ?зене? сугышчан дуслары бел?н очрашты. Бик аз калган иде инде алар. Х?зер инде бабам да юк.
Ш???рд? й?рг?нд?, к?п ??йк?лл?р, каберл?р к?рдем. Мине бигр?к т? ?ч сугышчы к?мелг?н кабер дулкынландырды. Испан, рус ??м татар егете к?мелг?н анда. Сталинград сугышы ?чен ??лак булганнар исемлегенд? милл?тт?шл?ремне? к?п булуы х?йран калдырды.
Милл?тт?шл?рем ??м к?пмилл?тле ватандашларым х?рм?тен? Сталинградны? (бабам ??рвакыт Сталинград дип с?йли иде) Мамай Курганында м??гелек ут яна. М?рм?р таштан куелган ??йк?лл?р кил?чел?рг? энд?ш? кебек:
?йе, таш мин
Салкын,
?ансыз,
Хиссез…
Тик гади таш т?гел,
Мин ? м?рм?р.
Таулар к?кр?генн?н кубарылып,
??йк?л булдым батыр ирл?рг?.
Мин Шабай
Татар халкы – кешелек тарихында тир?н эз калдырган милл?т. Аны? бай тарихы, к?п гасырлар буена тупланган кыймм?тле матди ??м рухи м?д?нияте, асыл гореф-гад?тл?ре, традициял?ре, к?пкырлы педагогикасы бар. Борын-борыннан ук халкыбызны? т?рбия т??риб?сенд? ??м исламда Ватан, халык, ил-?ирг? бирелг?нлек, батырлык игътибар ?з?генд? булган. ?леге сыйфатлар кешене? и?тимагый ??м социаль ?итлег?ене? бер д?лиле буларак, аеруча ???миятле. Бу у?айдан шушы т?шенч?л?рне? асылын ачыклау халкыбыз тарихында аларны? тоткан урынын тасвирлауны к?пк? ?и?ел?йтер ??м а?лаешлы ит?р.
Ватан ул – кешене? туган ?ире; халыкны? тарихи ?сеш ?зенч?лекл?ре, теле, м?д?нияте, к?нк?реше, гореф-гад?тл?ре ??м традициял?ре бел?н берг? яши торган ?ире, аны? табигате. “Ватан – кеше ?зе туган ??м шуны? гражданины булган ил; туган ил; кешене? туган ягы, туган ?ире” (“Татар телене? атлатмалы с?злеге”нн?н).
Патриот ??м ватанп?рв?рлек (патриотизм) т?шенч?л?рене? асылына т?шен? ?чен д? а?латмалы с?злекк? м?р???гать ит? урынлы булыр: “Патриот – ?зене? туган ?ирен, халкын, илен, Ватанын с?юче, шулар ?чен ??рт?рле корбаннарга да ?зер булган кеше. Ватанп?рв?рлек – патриотларга хас булган к?ренеш (эш, тел?к, хис); ?з илен?, халкына м?х?бб?т”.
Шулай итеп, ватанп?рв?рлек – ?з иле??, халкы?а, туган теле??, табигатьк?, милли традициял?рг?, м?д?ниятк? олы м?х?бб?т ул. Тик ул еш кына бик авыр, катлаулы каршылыкларны ??м кыенлыкларны, психологик кичерешл?рне ?и?? бел?н б?йле. Бу хис “батырлык” т?шенч?се бел?н аваздаш. Батырлык максатка бирелг?нлекне, аны тормышка ашыруда ныклык к?рс?т?не а?лата. Ул ?з-?зе?не тота алу, каушап калмау, чыдамлылык, файдалы эшл?рг? ?зер булу, бурычны ?т?? кебек сыйфатларны ?з эчен? ала. Башка халыклардагы кебек ?к, татар халкына да хас г?з?л сыйфатлар байтак. Шуларны? берсе – батырлык, ка?арманлык, Ватанны саклауда ??м хезм?тт? ?з-?зе?не аямау, фидакарьлек. Ч?нки халкыбыз ба?адир халык булып оешкан. Батырлык – милл?тебезне? горурланырлык сыйфаты. Халкыбыз беркайчан да Ватанына хыян?т итм?г?н; татарларны куркаклыкта, батырлыклары ?итм??д? гаепл?? адымына бер??не? д? базганы юк ?ле. К?ренекле шагыйрь Х?с?н Туфан халкыбызга борынгыдан хас ?леге сыйфатны “сокландыргыч” дип атап, аны “И татар” дип аталган шигыренд? болай тасвирлый:
Сине? д?, и татар
Сыйфаты?, саны? бар.
Холкы?да, йола?да
Соклангыч ягы? бар.
Сине? т?п сыйфаты? –
Батырлык, кыюлык.
Сине? бу гад?те?
Байрагы? булырлык!
Халкыбызны? б?ек шагыйре Г.Тукай ис? татар халкыны? борынгыдан килг?н ?леге г?з?л сыйфатларын ?зене? “Олуг юбилей м?н?с?б?те бел?н халык ?мидл?ре” дип аталган шигыренд? аеруча образлы итеп тасвирлый алган:
… Без сугышта юлбарыстан к?члебез,
Без тынычта аттан артык эшлибез…
Моны? бел?н шагыйрь ?зене? тарихи, и?тимагый-социаль проблемаларны тир?н а?лавын д?лилли. Ватанны? б?йсезлеген саклауда халкыбызны? юлбарыстан к?чле булуын д?лилл?г?н мисалларны к?пл?п китерерг? булыр иде. Шундыйларны? берсе итеп Кол Ш?рифне? ?з ш?кертл?ре бел?н берлект? Ватанны саклауда батырларча ??лак булуларыннан алып, халкыбызны? Б?ек Ватан сугышында фашизмга каршы аяусыз к?р?шт? ил-?ир б?йсезлеге ?чен к?рс?тк?н ка?арманлыгы ??ркемне сокландыра ??м кил?ч?к буыннарга ?рн?к булып тора. ?леге д??ш?тле б?релешт? ил буенча 11500 сугышчы Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса, татарларда бу сан ике й?зд?н артып кит?. Мо?а ?ст?п, ?иде миллион кешене? орден-медальл?р бел?н б?л?кл?н?ен д? ?йтеп ?т?рг? кир?к. Бу саннар халкыбызны? Ватан ?чен к?р?шт? чыннан да “юлбарыстан к?чле” булуын д?лилли. Шулай итеп, дошманнарда була алмый торган и? к?чле коралыбыз – туган илг? булган чиксез м?х?бб?т ??м массак?л?м батырлык б?ек ?и??не? тантана ит?ен? китерде. Бу д??ш?тле сугышта фронтта да, тылда да халыкны? к?рс?тк?н ватанп?рв?рлеге, массак?л?м батырлыгы турында х?зер т?рле караш-фикерл?р бар. Ничек кен? булмасын, ул чорда халыкны? ватанп?рв?рлеге эчкерсез, аяусыз ??м к?чле булган. Ч?нки ул ил-?ир, Ватан ?чен к?р?шк?н ??м эшл?г?н. Халыкта бик к?чле патриотлык, ватанга бирелг?нлек хисе т?рбиял?нг?н. Шу?а к?р? к?чле ватанп?рв?рлек хисе, халыкка олы м?х?бб?т – ?лег? кад?р к?релм?г?н шул д??ш?тле, аяусыз б?релешт? ?и?еп чыгуыбызны? т?п с?б?пл?ренн?н берсе, дип ?йтерг? була. Ватанп?рв?рлек хисе т?рбиял?? у?аеннан, боларга ?ст?п, шул чорны? тагын бер ?зенч?леге турында фикер й?рт? кир?ктер. Б?ек Ватан сугышында ?ле атеистик пропаганданы? б?тен асылын тоярга-?зл?штерерг? ?лгерм?г?н к?п кен? ?лк?н буын кешел?рен? д? катнашырга туры килде. Алар исламда тасвирланганча, ата-баба ?ирене? никад?р олы с?гад?т булуын а?лап, ?лем бел?н й?зг?-й?з очрашканнар, к?пл?п ятып калганнар, аяусыз к?р?шт? дошманга бирешмич?, ?и??г? ирешк?нн?р. Дим?к, ?и??не? с?б?бен тагын шуны? бел?н а?латырга м?мкин: халкыбыз Ватанны? ?з гаил?сенн?н, ?з туган туфрагыннан, ата-бабалары яткан изге ?ирд?н башлануын, ирек ??м азатлык алу ?чен кешед? ватанп?рв?рлек хисене? ?стенлек алырга тиешлеген а?лаган. Кыскасы, аларда туган ?ирен?, газиз туфрагына ихтирам, аны? м?нф?гатьл?ре ?чен барча кыенлыкларга т?з?рг? ?зер булу хисе к?чле булган. Бу бик т? табигый. Ч?нки ?лк?н буын, исламдагы рухи кыймм?тл?р бел?н берр?тт?н, халкыбызда тупланган т?рбия т??риб?сене? асыл м?гън?сен ?зл?штереп, ?зене? гам?л-адымнарын шундагы т?гъбирл?р бел?н ?лч?г?н, аларны яш?ешне? нигезе итеп таныган. Мен? аларны? кайберл?ре: “Батыр булса? – й?р?кт?н, к?чле булса? – бел?кт?н”, “Батырдан ?лем д? курка”, “Батырга каян да юл такыр”, “Батыр даны ил теленд?”, “Куркак ?л?р – уе гел ?лемд?. Ант ?л?р – ияре калыр, ад?м даны калыр”.
Б?ек Ватан сугышында халкыбызны? юлбарыстан к?чле булып, илбасарларга каршы берд?м булып к?т?рел?е, ил-?ир хакына тылда к?нне т?нг? ялгап аттан артык эшл?ве, ач-ялангачлыкны ?и?еп, газап-михн?тл?р аша массак?л?м батырлык, чыдамлык, аяусызлык к?рс?т?е ?и??не якынайта. Бу у?айдан бик к?п мисаллар китерерг? булыр иде. ?леге вазгыять илебез халыклары ?д?биятында ??м ф?нни хезм?тл?рд? ки? яктыртыла. Шундый хезм?тл?рне? берсе – Ш.М?р?ани ис. Тарих институтыны? Милли м?гариф тарихы ??м теориясе ?з?ге ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре, тарих ф?нн?ре кандидаты Т?эмин? Биктимированы? “Ил язмышын салып и?н?рен?” китабы. Анда халкыбызны? сугыштагы ??м тылдагы ка?арманлыгы д?лилле, образлы итеп тасвирлана.
Кыскасы, патриотик т?рбияне?, ватанп?рв?рлекне? асыл м?гън?сен тасвирлап, м?ш??р ??м?гать ??м д??л?т эшлеклесе Садри Максуди болай дип яза: “Б?тен милл?тл?р ?зл?рене? барлыкка кил?л?ренд? ??м м?ст?кыйль м??им роль уйнаган ил-йортка (Ватанга) м?катд?с бер н?рс? итеп карыйлар. Б?тен милл?тл?р Ватанга б?йле милли бер?млекне бер изге н?рс? буларак кабул ит?л?р. Ватаны?ны с?ю – милли хисне?, милл?тчелекне? м??им бер ?лешедер. ?зе?не? ил-йорты?ны олылау в? х?рм?тл?? милли халык формалашуда да зур роль уйный”. Монда тасвирланган сыйфатларны? кешед? т?рбиял?н?е – аны? Ватанга хезм?т ит?рг?, аны сакларга ?зер булуыны? и? кир?кле алшарты булып тора. Бу проблемалар ислам т?гълиматында да бик калку яктыртыла. Шу?а к?р? уку йортларында патриотик т?рбияне? башка алымнары бел?н берг?, исламдагы кыймм?тл?рне д? тулы файдаланып, комплекслы эш алып бару м??им бурыч булып тора. Бу урында ?леге ?йр?т?л?рне? асыл м?гън?сен ачыклау урынлы булыр.
Ватанны дошман ????менн?н саклау, халыкны? иреген ??м тынычлыгын т?эмин ит? ?чен д??л?т т?зег?н гаск?рд? хезм?т ит? ??р ватандашыбызны? вазифасыдыр. Бу вазифа ислам динене? ?мередер. Дим?к, гаск?рд? хезм?т ит?д?н баш тартуны дини ышануларына нигез итеп алучыларны? аклануын динебез кире кага. Т?рле сылтаулар табып, х?рби хезм?тк? бармау яки барганнан со? качып кайту – ханилыктыр, т?б?нлектер, г?на?тыр, диел? ш?ригатьт?. Ватанны? б?йсезлеген саклау, халыкны? азат ??м тыныч яш?вен т?эмин ит? ?чен армияд? хезм?т ит?, т?в?кк?ллек ??м батырлык к?рс?т? – ??р ир кешене? вазифасы. Бу ????тт?н Коръ?ни-К?римд? максат ачык б?ян ител?: “М?эминн?р безне? гаск?рл?ребездер, алар, ?лб?тт?, дошманнарын ?и??рл?р”. (Биред? “Саффат (Сафта торучылар)” с?р?сене? 173 нче аяте Ногмани т?фсире буенча бирел?.) Чыннан да, халык ?йтмешли, “Ил йомышы – олы йомыш”. Ч?нки монда с?з илне? м?ст?кыйльлеген, халыкны? азатлыгын, ?з кануннары буенча яш?рг? хокукын саклау ??м яклау турында бара. Шу?а к?р? халкыбыздагы “Ватан ?чен ?ан фида” диг?н т?гъбир бик борынгыдан кил?.
Куркаклык, сугыш кырыннан качып кит?, халыкка, Ватанга хыян?т и? хурлыклы, т?б?н д?р???д?ге гам?лл?р буларак, дин тарафыннан кискен гаепл?н?. Бу у?айдан, халык педагогикасындагы т?гъбир-риваятьл?р бик гыйбр?тле: “Куркактан ?ир ?ир?нг?н”, “Куркак аулакта батыр була” ?. б. Милл?тне? батыр уллары, ка?арманнарны? фидакарьлеге халык, милл?т х?теренд? м??ге саклана. Мо?а б?йле р?вешт? Садри Максудины? фикерл?ве бик м?гън?ле. Ул болай дип яза: “?ир й?зенд?ге барлык милл?тл?р кыю ??м батыр затлар, б?ек ш?хесл?р тудыралар. Милл?тне? х?ятенд?, т?р?ккыяте ?чен к?р?шл?рд? фидакарьлек к?рс?тк?н, Ватанга гад?тт?н тыш хезм?тл?ре бел?н дан алган кешел?рг? ка?арман исеме бирелер. Мондый б?ек ш?хесл?р милл?тне? х?теренд? онытылмас эз калдыралар. ?з милл?тен с?йг?н шагыйрьл?р бу ка?арманнар ист?леген? м?дхиял?р в? ?ырлар и?ат итк?н, алар хакында дастаннар язган. Шул р?вешч? ка?арман ?з милл?тене? х?тер х?зин?сенд? к?ренекле урын алган”. К?рг?небезч?, галим фикерл?ре бу ?лк?д? исламдагы кыймм?тл?р бел?н д? аваздаш. Ислам т?гълиматында ??м халык педагогикасында да гаделлек ?чен, Ватан, халык м?нф?гатьл?рен яклап, к?р?шт? батырлык к?рс?тк?н инсаннар мактала, берд?млекне? зур к?ч булуы ассызыклана. Ил-?ирен, Ватанын, халкын саклаучы м?селман кешесе куркыныч килг?н вакытларда югалып калмас, ??р эшт? б?тен кодр?тен кулланыр ??м д? Алла?ы Т?гал?г? ген? таяныр. Ватанга, ата-бабалар ?ирен? хыян?т итк?н кеше, бер яктан, халык н?фр?тен? дучар булса, икенче яктан, д?ньяда да, ахир?тт? д? ??засын алачак. Мондый гам?л Коръ?нд? болайрак тасвирлана: “Ул чагында, ?ичшиксез, Без си?а тормышны? ??м ?лемне? ?чесен кат-кат татыткан булыр идек. Ул чагында син ?зе?не Минн?н яклар ?чен дус табалмас иде?”. (Биред? “Исра (Т?нге й?р?, Ягъкуб угыллары)” с?р?сене? 75 нче аяте Батулла т?р?ем?сенд?геч? бирел?.) ?леге аятьне? асыл м?гън?сен халкыбыз т?гъбирл?ре д? ку?тли: “Ил кадерен белм?г?н – башын югалтыр, ?ир кадерен белм?г?н ашын югалтыр”, “К?т?ен ташлаган малны б?ре алыр, илен ташлаган ирне г?р алыр” ?. б. Динебез ?йр?тк?нч?, д??л?т, халык й?кл?г?н бурыч зур тырышлык, т?в?кк?ллек, нык ихтыяр к?че бел?н ?ирен? ?иткереп башкарылырга тиеш.
Йомгак ясап ?йтк?нд?, д??л?тебез ??м ??мгыятебез ?сешене? х?зерге этабында, ?д?п-?хлак т?рбиясе бел?н берр?тт?н, яшьл?рд? ватанп?рв?рлек хисе т?рбиял??, Ватан, ил-?ир, ата-баба йорты, алар яш?г?н изге ?ир т?шенч?л?рене? асыл м?гън?сен а?лату, шулар нигезенд? яш?рг? ?йр?т?, гадел гам?лл?р кылып, акыл бел?н тормыш ит?рг? к?нектер? – ??мгыятьне? д?, м?гариф системасыны? да ?стенлекле бурычы булып тора. Гаск?рне? рухи ??м физик с?лам?тлегенн?н илне? б?тенлеге, халыкны? ирт?г?се к?нг? ?метле, ышанычлы булуы тора. Бу гаять катлаулы бурычны х?л ит?не? и? зарури шартларыннан берсе итеп т?рбия эшенд? халык педагогикасындагы ??м исламдагы бик т?эсирле ??м ?темле рухи-?хлакый кыймм?тл?рне б?тен тулылыгы бел?н файдалану – н?ти??лелекне? т?п гарантиясе. ?леге кыймм?тл?рне б?генге чынбарлык бел?н б?йл?п, аларга нигезле а?латмалар бир? лазем. Бу эш системалы булганда гына яшьл?ребезне? гам?лл?ре тотрыклы булачак.
Ильяс ХАЛИКОВ,
Россия ислам институтыны? табигый-гуманитар ф?нн?р кафедрасы м?галлиме
Габдулла Тукай ?д?би музеенда ?и?? к?нен? багышлап, 2014 елны? 7 маенда 14.00 с?гатьт?, «Без сугышта арысланнан к?члебез…» дип аталган сыйныф с?гате уздырыла.
Г.Тукай ?д?би музеенда к?п т?рле м?д?ни чаралар – ?д?би-музыкаль кич?л?р, м?д?ният ??елл?ре бел?н очрашулар, я?а китаплар бел?н танышу кич?л?ре, музей б?йр?мн?ре, мастер-класслар – еш уза.
Музейда уздырыла торган я?а чара – ?и?? к?нен? багышланган сыйныф с?гате. Чара барышында Б?ек Ватан сугышында катнашкан ?дипл?рне? ТРны? Милли музее фондларында саклана торган ш?хси ?йберл?рен к?рс?т? к?зд? тотылган. Шулай ук тамашачылар Б?ек Ватан сугышы ветераны, журналист, ?дип Маннур Саттаров бел?н очрачак.
К?ренекле татар шагыйре Габдулла Тукай ?зе, ?лб?тт?, Б?ек Ватан сугышында катнашмаган. Л?кин ул сугышны аны? китаплары, аны? шигырьл?ре узган. Сыйныф с?гатенд? Г.Тукайны? сугышта булган китаплары да к?рс?тел?ч?к.
Безне? музей экспозициясенд? «Тукай ??м х?зерге заман» залында «Ш?р?ле» балеты темасы ки? ??м тир?н яктыртылган. Тамашачылар бу балетны? афишасын, спектакль персонажлары костюмнарын, т?рле театрлар с?хн?л?ренд? т?шерелг?н фотосур?тл?рне? копиял?рен к?р? ала. Музейга кил?чел?рне? игътибарын «Ш?р?ле» балеты музыкасы авторы Ф?рит Яруллин фотографиясе ??леп ит?. Тукай кебек ?к, Ф?рит Яруллин да бу балетны беркайчан да к?рм?г?н. Балетка музыканы композитор сугышка кад?р яза, л?кин «Ш?р?ле» 1943 елга кад?р – ?ал?к булганчы – аны? ян?ш?сенд? була. 1958 елда «Ш?р?ле» балеты ?чен Ф. Яруллинга ?лг?нн?н со? Г.Тукай премиясе бирел?. Ул Тукай б?л?ге лауреатлары арасында и? беренчесе ??м и? яше.
ТРны? Милли музее фондларында Г.Тукайны? 1943 елда чыккан китабы саклана. Бу китап шагыйрь М?х?мм?т Садриныкы, аны? бел?н китап фронт юлларын узган. Китапта М.Садрины? автографы да бар. Ял с?гатьл?ренд? ул китап битл?рен ачып, Тукайны укыган. ТРны? Милли музее ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре Р?мзия Абзалина бу китапны тамашачыларга к?рс?т?ч?к. Музейга кил?чел?р шулай ук Ватан сугышында ?ал?к булган татар ?дипл?ре Фатыйх К?рим ??м Гадел Кутуйны? ш?хси ?йберл?рен д? к?рерл?р. Р?мзия Асраровна Тукайны? якташы, Г.Тукай премиясе лауреаты, шагыйрь Сибгат Х?кимне? мемориаль ?йберл?рен д? к?рс?т?ч?к. С.Х?ким сугышка кад?р ?к Г.Тукай турында ике поэма яза. Алар «Пар ат» ??м «Шагыйрьне? балачагы». Г.Тукай музеенда тамашачылар шагыйрьне? бабасы и?ат итк?н ??м С.Х?ким тарафыннан сугышка кад?р язып алынган шигырьне д? к?р? алалар. Музей хезм?тк?рл?ре бу шигырьне? тарихы турында с?йл?яч?к.
Чара барышында Б?ек Ватан сугышы ветераны, Россия Язучылар союзы ?гъзасы, «Чаян» журналында к?п еллар эшл?г?н журналист Маннур Саттаров бел?н д? очрашачак. Сыйныф с?гатенд? Ф?рит Яруллин турындароман-хроника авторы, язучы Рашат Низамиев, ТРны? Милли музее ?лк?н ф?нни хезм?тк?ре Р?мзия Абзалина катнаша. Ф?рит Яруллин ??м Муса ??лил ?с?рл?рен артистка Г?лнара Х?йруллина башкара.
Г.Тукай ?д?би музее.
Кир?кми, кир?кми безг? сугыш!
Сугыш – ??ркем ?чен д? зур фа?ига. Сугыш елларындагы ачлык, ялангачлык, сугыш кырларында ятып калган корбаннар, фашистлар тоткынлыгында хурлыклы ??м м?сх?р?ле ?лемен к?тк?н ?сирл?р язмышы турында без китаплардан укып, ?би-бабайларыбыз с?йл?г?нн?рд?н ишетеп кен? бел?без.
Б?ек Ватан сугышы башланганда, карт бабам Х?кимов Динм?х?мм?т Х?ким улы Бурят-Манголияд? гомер кичерг?н (х?зерге вакытта Улан-Удэ). Ачы х?ср?т б?тен гаил?не д? били. Бабама да сугышка кит?рг? повестка кил?.Ул к?нне бабам ?зене? кечкен? улын к?не буе к?т?реп й?рг?н.
Кайгылы ??м авыр к?нн?р. Авылда ир-атлар к?нн?н-к?н кими. Тормыш авырлыгы ?нил?р, бала-чага ?илк?сенд?. Атларны сугышка алалар. Колхоздагы бар эшне ?гезл?р, сыерлар бел?н башкару: ?ир с?р?, сукалау, тырмалау. Минн?хм?т бабам с?йли: “?нил?р колхозда (безне? авыл Хамней Закаминский районында иде) ашлык сукканда, без алар янына барып тырмаларга булыша идек. Ч?нки ?нил?рне кайтарганда ашлык куырып ашаталар иде. Без д? шунда тамакны туйдырып кайта идек. Ул вакытта м?кт?пк? киеп барырга аяк киемн?ребез, ?стебезг? киярг? д? юк иде. Без юклы-барлы киемн?рне чиратлап кия-кия м?кт?пк? й?рдек.”
Шулай интег?-интег? белем алырга тырышып й?рг?н мизгелд?, м?кт?пт? янгын чыгып, ул кара кис??г? ?йл?н?. Шушы к?нн?н башлап б?тен вакыт азык эзл??г?, аны сатып ?з ген? булса да акча эшл??г? кайтып кала. ??й к?нн?ренд? Силинга елгасыннан балык тотып аны сатарга тырышалар, кыш к?нн?ренд? ?шег?н ?ил?к-?имешл?рне ?ыеп ашарга алып кайта торган булалар. Сугыш чоры ?нил?ре, ?бил?р нинди ген? эш эшл?м?г?нн?р. Х?тта агач кисеп, алардан шакмак ясап, сугышка ?иб?р? торган булалар. Бу шакмакларны машинага ягулык итеп кулланалар. Шундый авырлыкларны кичеп, ачлык, ялангачлык аша бу сугышны? бет?ен т?земсезлек бел?н к?тк?нн?р. Ни?аять, бу к?н ?ит?. Карт бабам, сугыш бетеп ?ч ай ?тк?ч, гаил?се янына кайту б?хетен? иреш?. ?зе бел?н немец тамгасы салынган кашык, шкатулка, к?зге, савыт та алып кайта ул.
Бу ?йберл?рне, ?зл?рене? туган ягы Балыклы авылына ?йл?неп кайткач, бабам Олыяз урта м?кт?бене? музеена тапшыра. Бу хатир?л?р, мизгелл?р б?генгед?й к?з алдыннан ?т?, ?ан ?ылый, й?р?к ?рс?л?н?. Б?генге матур, тыныч тормышны? кадерен белеп яшик! Кир?кми, кир?кми безг? сугыш!
Димиева Р?зин?, Ч.Т.Айтматов исеменд?ге Кукмара 1нче гимназияне? 8-а сыйныф укучысы.
Д?ньялар тыныч булсын
Башкарды: 10А сыйныфы укучысы Ха?и?хм?това З?лия Б?шир кызы (укытучы: Платонова Дамира Даниял кызы)
Бабайлар к?р?шеп безг?
Тынычлык яулап алган.
? к?пл?ре кайталмыйча,
Сугыш кырында калган.
Тизд?н ?и?? б?йр?ме,
Б?йр?м ит?р бар халык.
Кайберл?ре сагышланып,
Кайберл?ре шатланып.
?ни с?йли, бабаемны?
Яу кырында калганын.
??р ел саен бу б?йр?мне,
Елап каршы ала ул.
К?кл?ребез аяз булсын,
Сугыш уты янмасын.
?би-бабайлар язмышын
Без к?рерг? язмасын.
Г?лфия Гыйниятуллина.
Сугыш… Нинди д??ш?тле, куркыныч с?з. Бу х?б?р барлык гаил?не д? тетр?ндерде. Б?ек Ватан сугышы т?мамланганга 66 ел вакыт ?тс? д?, аны? х?тир?л?ре к??елл?рг? тир?н се?еп калган. Язлар ?ит? бел?н ?и?? б?йр?мен билгел?п ?тк?нд? бу вакыйгалар кабат иск? т?ш?.
Минем бабам Бариев ?х?т М?х?мм?тдин улы сугыш ветераны булган. Бабам 1926 елны? 13 маенда Иске Пен?г?р авылында туган. Бабаемны? ?тисе Барый бабай сугыш кырларында ?леп калган, ?ч малай ?нил?ре бел?н ятим ?ск?нн?р. ? бабаем ?х?т 1943 елда сугышка алынганда а?а нибары 17 яшь булган. Ул Япон сугышында катнашкан. Кышкы суыкларда сугышчылар Кукмара итекл?ре киг?нн?р! Сугышны? т?рле авырлыкларын ?и?еп, сугыш т?мамланганнан со? Армия хезм?тен? калган. Бары 1949 елда гына туган авылына ?йл?неп кайту б?хетен? иреш? ул. ?и??! Бу –яу кырында илне саклаган солдатлар ??м аларны? дошманны ?и?еп кайтуын к?тк?н аналар, апалар, се?елл?р, ул ??м кызлар ?чен и? зур б?хет. ? без бабаемны? калган медальл?рен аны? т?се итеп саклыйбыз. 1950 елда ?бием Асияг? ?йл?неп бик матур тормыш итк?н. Калган гомерен, 60 яшьк? – пенсияг? кад?р колхозда т?з?че булып эшл?г?н, 6 бала т?рбиял?п ?стерг?нн?р. И? кечкен?се – минем ?нием Г?лфия.
Бабаем 1992 елда вафат булды. Бабаема декабрьда г?р иясе булганына 16 ел тулса да, батырлыгын, ти?д?шсез хезм?тен балалары, оныклары онытмый. Тар кабере? ки?, авыр туфрагы? ?и?ел, безне? ?чен к??еле? тыныч булсын, бабаем.
?бием Бариева Асия Ху?и?хм?т кызы 1926 елны? 24 апреленд? Кукмара бист?сене? Березняк авылында туып ?ск?н. ?бием? 2 яшь чакта ?тисе вафат булган, ??м алар 3 бала ?нил?ре бел?н ятим калганнар.
“Тормышны? ачысын да, т?чесен д? к?рдек, – дип иск? ала ?бием. – Аннан Б?ек Ватан сугышы башланды. ?йл?рд? суык, ягарга утын юк. ?ст?вен? д??л?тк? ел саен 400 кг ит, 200 л с?т, 3 ц б?р??ге, 200 дан? йомырка тапшырырга кир?к иде. Сугыш чорында безне – хатын-кызларны ?ыеп Апас районына окоп казырга ?иб?рдел?р. Ямбухта диг?н авылда 2 ай буе бер ?бид? яш?дек. С?нд?р?д? йокладык. Салкын, без торган йорт ху?аларыны? ягарына юк, каян н?рс? таба алабыз, шуны яктык. Тагын тау башына менеп точка диг?н н?рс? казыттылар. Суык кыш к?нн?ре балчыкны авыр лом бел?н ватабыз. Окопны? ки?леге д?, тир?нлеге д? алтышар метр, озынлыгы хисапсыз. Ашарга к?нг? 400 г икм?к бир?л?р иде, анысы да каткан – балта бел?н чабып ашадык.” ? ?биемне? апасы Сания ??м аны? ипт?ш кызы авырлыкка т?змич? бер айдан качып кайтып китк?нн?р. ? юлда алар к?пме авырлыкларны ?и?еп, ?йл?рен? ?йл?неп кайтканнар. ?г?р д? качкан вакытта тотсалар, т?рм?г? утыртырга м?мкинн?р. Сания апаларны, юлда атлы кеше очрап, салам астына качырып алып кайткан. Авылда ис?
“ник кайттыгыз, т?рм?г? ?иб?р?без”, – дип каршылаганнар. Сугыш вакытында солдатларга оекбаш б?йл?п, б?р??ге киптереп кич утыруларын х?теренд? я?арта ?бием. Ул елларны? авырлыгы турында язып кына бетерерлек т?гел. “К?пме авырлыклар к?рдек без. Инде минем кебекл?р сир?к калгандыр. Ш?кер, яшьлегебезд? авырлыклар кичерс?к т?, картлыгыбыз р?х?т тормышта уза. Яшьл?р бу тормышны? кадерен белсенн?р иде”, – дип ?нди ?бием Асия.
Сугышлар булмый корбансыз.
Ансыз – юк ?и?? туе.
? без ?лг?нн?р алдында
Бурычлы гомер буе.
Еллар ?тк?н саен сугыш ветераннары саны кими бара. Без алар алдында т?л?п бетерм?слек бурычлы. Кил?ч?кт? к?кл?ребез гел д? аяз, тормышыбыз тыныч булсын иде!
Без сугышта юлбарыстан к?члебез.
Г. Тукай
Л?кин син бел: ??р сулышым,
барлык к?чем
Сине? ?чен, Туган илем,
Сине? ?чен!
Р. Саттар
К?пме ген? вакыт ?тс? д?, халык х?теренд? Б?ек Ватан сугышы илебез тарихында и? авыр, и? д??ш?тле сугыш буларак сакланыр. XX гасырны? 40 нчы елларында безне? халкыбызны? нинди зур батырлыклар кылганын х?рм?т ??м соклану бел?н с?йл?рл?р. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Татарстанны? 560 ме? егет ??м кызы Ватанын сакларга к?т?релде.
Сугыш килде безг? сорамыйча,
Шакымыйча керде ишект?н,
Кабатладык шулчак тешне кысып:
“Без ?и??рг? тиеш ничек т?!”
Р. В?лиев
Мен? шундый фикерд? иде халкым бу фа?игане ишетк?ч т?. ?и?? сугыш кырында гына яуланмады, б?лки тылда да ? мартен ??м домна мичл?ренд?, завод цехларында, гыйльми лабораториял?рд?, совхоз-колхоз кырларында да яуланды. Фронтларда солдатлар, заводларда ??м кырларда хатын-кызлар ??м ?смерл?р, олысы да, кечесе д? ? ??ркайсы, канын ??м тирен т?геп, батырлык ??м кыюлык, гаять зур чыдамлык к?рс?теп, бик т? озакка сузылган к?р?шк? кушылдылар. Сугыш 4 ел буе барды. Халкыбыз ис?, еш кына м?мкин булмаганнарны? чиген узып, Б?ек ?и??г? ?зене? ?лешен кертте. Р?химсез сугыш миллионлаган ??м миллионлаган кешел?рне? тормышын корбан итте. Ул ??р гаил?г? кайгы-х?ср?т китерде.
Алды ялкын ил ??м д??л?тл?рне,
Алды ялкын кыш ??м ??йл?рне…
Туган якны? данлы сабан туе
Канлы сабантуйга ?йл?нде.
Р. В?лиев
Сугыш безне? халкыбызны? 300 ме?г? якын сугышчысын йотты. Л?кин бу ? гади ?лем ген? т?гел, ? батырлар ?леме булып тарихка кереп калды. Сугыш елларында Татарстанны? 200 д?н артык егет ??м кызы Советлар Союзы Герое диг?н югары мактаулы исемг? лаек булды, 29 ы ? Дан орденыны? тулы кавалеры, 100 ме?н?н артык сугышчыга орден ??м медальл?р тапшырыла. 1945 елны? 20 маенда фашистлар ?не Берлинны штурмлаганда ка?арманлык к?рс?т?че сугышчылар арасында татар егетл?ре д? к?п була. Шулардай берсе Газый За?итов ?зене? сугышчан дуслары бел?н берг? дошманны? ?ерм?д?й уты астында Рейхстаг ?стен? Кызыл байрак ме?гереп кадый. Л?кин бу факт тарихта югалып кала. Рейхстагны штурмлаганда к?рс?тк?н батырлыгы ?чен Г.К. За?итов Советлар Союзы Герое исемен? лаек булса да, ул аны к?р? алмый. Батырлык грузин егете М. Кантария ??м рус егете М. Егоровныкы булып ис?пл?н? ??м тарихка шулай кереп кала да. Чынлыкта ис?, ?зебезне? татар сугышчысы башкарган ик?н бу эшне. Тарих ?зене? батырларын барыбер онытмый. Гаделлек тантана ит?!
Шушы курку белм?с якташларыбыз арасында минем бабам да булган. Сугыш башланганда а?а ?ле 17 ген? яшь. Якты хыяллар бел?н тулы тормыш. Я?а гына ?лгерг?нлек аттестаты алган япь-яшь чиб?р егет була ул. Сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к Казанда халык ополчениесе дружинасы оеша. 17 яшьлек “бабам” шунда языла. Фронтка китеп дошманны тизр?к тар-мар ит? турында хыяллана ул. Аны? ике абыйсы сугышка кит?. 1942 елны? язында “бабама” да чират ?ит?. Ул сугышны? и? каты учагы булган Сталинград фронтына эл?г?.
1942 елны? ??й ??м к?з айларында дошманны? т?п к?чл?рене? омтылышы Сталинградка юн?лг?н була. “Совет д??л?тене? яш??-яш?м?ве шунда х?л ителде”, ? дип с?йли иде бабам. Илебез язмышы х?л ителг?н бу сугышларда бигр?к т? безне? республика в?килл?ре, аеруча татар халкыны? ул ??м кызлары ?зл?рен аямыйча сугышалар, кыюлыклары бел?н аерылып торалар. Бабам шундый бер эпизодны с?йл?де. Бер авыл янында бронебойщиклар взводы оборонада тора. Бу взводта минем бабам да була. 1942 елны? августында бер биеклекне саклаган т?ркем т?п к?чл?рд?н аерылып кала. Бу т?ркемд? Казаннан ике солдат (берсе минем бабам) та була. Т?ркемд? кораллар аз: бары тик бернич? мылтык ??м ягулык тутырылган шеш?л?р ген?. Тизд?н дошман танклары якынлашуы к?рен?. Алар шактый якынайгач, сержант Ефтифеев алдагы танкка ике м?рт?б? ата, л?кин тидер? алмый. Минем бабам да бер танкны “?зенеке” дип саный, шартлаткыч шеш?не тондыра ? танк яна башлый. Сугышчыларны? ?з-?зл?рен? ышанычлары арта. Т?мам ?рсезл?неп борын т?бен? килеп т?ртелг?н бернич? танкны башка сугышчылар, яндыргыч шеш?л?р ыргытып, сафтан чыгаралар. Дошман Кире чигенерг? м??б?р була. Мондый ист? калырлык эпизодлар к?п була бабамны? сугыш юлында. “Сугышны? ??рбер к?не бер гасырга тора иде”, ? дип ?йт? торган иде ул.
Б?ек ?и??не? 50 еллыгы к?нн?ренд? без бабам бел?н Волгоград ш???ренд? булдык. Ул ?зене? сугышчан дуслары бел?н очрашты. Бик аз калган иде инде алар. Х?зер инде бабам да юк.
Ш???рд? й?рг?нд?, к?п ??йк?лл?р, каберл?р к?рдем. Мине бигр?к т? ?ч сугышчы к?мелг?н кабер дулкынландырды. Испан, рус ??м татар егете к?мелг?н анда. Сталинград сугышы ?чен ??лак булганнар исемлегенд? милл?тт?шл?ремне? к?п булуы х?йран калдырды.
Милл?тт?шл?рем ??м к?пмилл?тле ватандашларым х?рм?тен? Сталинградны? (бабам ??рвакыт Сталинград дип с?йли иде) Мамай Курганында м??гелек ут яна. М?рм?р таштан куелган ??йк?лл?р кил?чел?рг? энд?ш? кебек:
?йе, таш мин
Салкын,
?ансыз,
Хиссез…
Тик гади таш т?гел,
Мин ? м?рм?р.
Таулар к?кр?генн?н кубарылып,
??йк?л булдым батыр ирл?рг?.
Мин Шабай
?лемн?ре бел?н ?лемсезлек яулап ала безне? шагыйрьл?р.
Р. Ф?йзуллин
Б?ек ?ыр ул ? Б?ек Ватан ?чен
Сугыш кырларында ?л?е.
Ф. К?рим
1941 елны? 22 июненд? немец-фашист илбасарлары безне? илебезг? басып кердел?р, ш???рл?рне, авылларны талый, яндыра башладылар. Халкыбыз, берд?м булып, дошманга каршы к?р?шк? к?т?релде.
Илебезне? барлык халыклары бел?н берг? авыр к?р?шт? татар язучылары да катнаштылар; язучы, шагыйрь, журналист буларак фронт газеталарында хезм?т иттел?р; кулларына корал алып, алгы сызыкларда сугыштылар; ялкынлы с?з бел?н ?и??г? ярд?м иттел?р. ?д?бият ?и??г? ышанычны ныгытуга зур и?ат ялкыны бел?н хезм?т итте.
Сугыш чоры шартларыны? чиксез авырлыкларына карамастан, ут эченд?, дошман пулялары астында татар поэзиясе я?а баскычка к?т?релде. Бу, барыннан да элек, патриотизм тойгысыны? чиксез тир?н?юенд? к?ренде. Х?зер ул, конкретлашып, дошманнан сакланырга тиешле кадерле, газиз туган ?ир булып сур?тл?нде.
Ант темасы, сугышны? беренче айларында я?гырый башлап, 1942 ? 1943 елларда тагын да табигыйр?к ачылды. Ф. К?римне? “Ант” шигыре ? шуны? матур ?рн?ге.
Юлбасарлар таптый илебезне,
Ватан сугышына мин кит?м,
Мен? ? балам. Син ?нк?се аны?
Балабызны тотып ант ит?м, ?
дип язды шагыйрь.
Шигъри яктан к?чле я?гыраган темаларны? берсе дошманга каршы изге к?р?шк? кит?че кешене? саубуллашу вакытындагы хисл?рен сур?тл?? булды. Ш. Маннурны? “Саубуллашу ?ыры”, Г. Кутуйны? “Озату ?ыры”, ?. Исхакны? “Озату”, К. Н??мине? “Озату” шигырьл?ре бу вакыйганы дулкынландыргыч итеп сур?тли алдылар. Саубуллашканда, гад?тт?, озатучы кыз с?йг?н кешесен?, аны? урынын алып, тылда нык эшл?рг? в?гъд? биреп кала ??м с?йг?нене? ?и?еп кайтуына ышана. С?йг?не ис?:
Яз кайтмасак, к?з кайтырбыз,
Сез к?тегез, с?йг?нн?р, ?
Г. Кутуй
дип сугышка кит?.
Шагыйрьл?р к?р?шче-?ыр образын тудырдылар. ?ыр утын корыч с??ге итеп к?т?р?, юл сумкасына салынган кал?м, пуля ??м ?ырны? бил каешында берг? саклануы га??п т?г?л, ?анлы образ тудыра; к?з алдына дошманга каршы аяусыз к?р?шк? к?т?релг?н Шагыйрь образы килеп баса. Шагыйрь ? кулына корал тоткан к?р?шче. Ул ?ырны да дошманга каршы баручы сафлар бел?н берг? атларга чакыра. Шагыйрь Ш. М?д?ррисне? “Башланды” шигыренд? ?ыр илебезг? басып керг?н ерткычларга каршы к?р?шт? сугышчылар бел?н бер сафка баса.
Эх, с?йл?, ?ыр, фронт хакыйкатен,
К?небезне? чорга ти?леген ?
Й?з юл бел?н ? эпос вакыйгасын,
Ун с?з бел?н ? роман ки?леген.
Т?рле фронтларда сугышып й?р?че ??м и?ат ит?че шагыйрьл?рне бер уртак сыйфат берл?штер?: алар барысы да ялкынлы поэтик с?зне? бу б?ек к?р?шт? халык ?чен, гади сугышчы ?чен кир?к ик?нен а?лыйлар. Татар халкыны? гасырлардан кил? торган батырлык традициясенд? т?рбиял?нг?н шагыйрьл?р сугыш кырларындагы к?р?шчел?рне? й?р?ген? тиз юл таптылар. Солдат й?р?генд?ге мо? ??м сагышны да, шатлык ??м ?орлыкны да, кеше хисл?рене? б?тен нечк?лекл?рен д? тоя алдылар шагыйрьл?р. Поэзияд? шагыйрь ??м солдат шулай берл?ште.
Фашистларны? ерткычлыгын к?рг?н шагыйрьне? ачу-н?фр?т тойгысы зур ??м тир?н. Шу?а к?р? д? а?а бала кадерле, ч?ч?кл?р якын, ?ирд?ге ??р тереклек изге. Лирик герой ?чен изге булган н?рс?л?р ? калык ?чен д? кадерле.
Ш. Маннурны? “Балама” диг?н шигыренд? бала ??м ч?ч?к образлары ян?ш? алына.
Ерак юллар буйлап ?тк?н чакта
Кошлар тавышын ты?лап барсам да,
Б?рел?неп, я?а ч?ч?к аткан
Яшь г?лл?рне ?зеп алсам да, ?
Иск? т?ш? кин?т б?гърем-балам,
К?з алдыма кил? елмаеп.
Поэзияд? сур?тл?нг?н лирик герой ??м солдат образыны? к?рк?м кешелек сыйфатларыны? берсе ? дуслык, ипт?шлек тойгысы булды. Бу дуслык утлар-сулар кичк?н, ерткыч дошманга каршы к?р?шт? чыныккан керсез солдат дуслыгы иде. Г. Ху?ины? “Минем дустым” шигыренд? бу дуслыкны? б?тен т?смерл?ре чагыла.
Сугыш чоры поэзия м?йданына бик к?п шагыйрьл?рне алып керде. Болар: Г. Кутуй, Ф. К?рим, М. ??лил, ?. Исхак, Ш. Маннур, Г. Ху?и, Ш. М?д?ррис, М. Садри, Н. Баян, ?. Ф?йзи, С. Баттал, А. Алиш, С. Х?ким, ?. Ерик?й, ?.б. бик к?пл?р. Бу шагыйрьл?рне? к?бесе сугыштан ?йл?неп кайтмады, изге ?иребез ?чен гомерен бирде. Герой-шагыйрь Муса ??лил б?тен д?нья халкыны? теленн?н т?шм?слек ?лемсез ?ырларын калдырды. Ул Моабит т?рм?сене? салкын камераларында, кулына богау кидерг?ч т?, фашизмга каршы к?р?ш?ен туктатмады.
Шагыйрь в?хшил?рне? к?нн?ре санаулы ик?нен горур р?вешт? ?ырлады. Бу ?ырлар М. ??лилне? “Моабит д?фт?рл?ре”н? тупланып, шагыйрьне? ?ан документы булып туган илен? кайтты. Аны? ?леме чыннан да, ?ыр булып я?гырады. Шагыйрьне? А. Алишка багышлап язган “Дуска” шигыренд?ге
Шушы ?лем безг?
М??ге с?нм?с яш?? китерер, ?
диг?н юллары п?йгамб?рл?рч? тормышка ашты.
Ватан сугышы елларында М. ??лил бел?н берг? яшерен оешмада и?г?-и? торып к?р?шк?н балалар язучысы Абдулла Алиш та батырларча ??лак булды. 1943 елда “?зем турында ?ыр” шигыренд?:
Сатмас егет илен алтын-к?мешл?рг?,
?г?р югалтмаса в??данын;
Алтынны ул ч?пк? санар,
И? кыймм?тле к?рер Ватанын, ?
дип язган шагыйрь шигъри юлларына тугры калды.
Сугыш кырыннан кешелексезлекне?, в?хшилекне? дошманы булган Фатих К?рим д? ?йл?неп чыга алмады. Ул ?зе тел?г?нч?, “дошманга ялкын сиб?че” шагыйрь булып калды. Аны? окопларда язган шигырьл?ре батырлык, гуманизм ?рн?ген? ?верелдел?р. Шагыйрьне? й?р?к ялкыны сугыш кырында с?неп калмады.
Л?кин утыздан артык язучы: Г. Кутуй, Н. Баян, Р. Ильяс, ?ле я?а шигъриятк? аяк басучы яшь шагыйрьл?р Д. Ф?тхи, М. В?д?т, Х. М???й, ?. Камал, М. Гаяз ??м башкалар сугыш кырларында ятып калдылар. Алар окоп стеналарына с?ялг?н х?лд?, к?газьл?рен котелок т?пл?рен?, к?р?к ?сл?рен? куеп ялкынлы шигырьл?р и?ат иттел?р, дошманны кал?м к?че бел?н д?, корал бел?н д? кыйнадылар. Барысы да бер максатны ? дошманны тизр?к тар-мар ит?не к?зд? тоттылар. ?зл?рене? гомерл?рен илебезне? б?йсезлеге ?чен бирг?н бу ка?арманнарны? безг? кадерле исемн?ре, ?с?рл?ре калды. Бу ?с?рл?р ? аларны? исемн?рен м??гел?штер?че д?лилл?р. Аларны? исемн?ре ?лемсез.
Шагыйрь ?йтк?нч?, “алар ?лемн?ре бел?н ?лемсезлек” яуладылар.
Эчт?лек
СОЧИНЕНИЕ ЯЗУЧЫГА КАЙБЕР КИ??Ш ??М ТАЛ?ПЛ?Р.
I б?лек. Борынгы ??м урта гасыр ?д?бияты буенча язма эшл?р.
Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” поэмасы ? д?нья классик ?д?биятыны? кыймм?тле х?зин?се.
Кол Галине? “Кыйссаи Йосыф” поэмасында м?х?бб?тк? тугрылык идеалы буларак З?л?йха образы.
Борынгы ?д?биятта матурлык темасы.
М?хм?д Болгарины? “Н???ел-ф?радис” ?с?ренд? к?т?релг?н м?сь?л?л?р.
Алтын Урда чоры ? татар ?д?биятыны? Я?арыш чоры.
Татар ?д?биятында дастан жанры.
М??ла Колый “хикм?тл?ре”, аларны? ?зенч?леге.
Г. Кандалый ? м?х?бб?т ?ырчысы.
М?х?мм?дьяр поэмаларында лирик герой кичерешл?рене? чагылышы.
II б?лек. XIX й?з ??м XX й?з башы (1917 елга кад?р) ?д?бияты буенча язма эшл?р.
К. Насыйри ?з халкыны? ??м ?з чорыны? улы булган. Н.К. Дмитриев.
К. Насыйрины? фольклор ?лк?сенд?ге эшч?нлеге.
3. ?адины? “?и?анша х?зр?т” повестенда кешене? рухи азатлыгы м?сь?л?се.
З. Бигиевне? “Ме?н?р яки г?з?л кыз Х?дич?” романында Муса образы.
Риза Ф?хретдинов и?атында гомумкешелек кыймм?тл?рене? чагылышы.
Акмулла ? чич?н шагыйрь.
Г. Исхакый ?с?рл?ренд? милл?тебезг? янаган куркынычларны? сур?тл?н?е (“Ике й?з елдан со? инкыйраз” ??м “З?л?йха” ?с?рл?ре буенча).
Гаяз Исхакый ??м милл?т язмышы.
Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, никах ??м м?х?бб?т м?сь?л?се.
Ф. ?мирхан ? хик?я жанрына нигез салучы олпат язучы.
М. Гафури поэзиясене? “чорны? к?зе ??м колагы”на ?верел?е.
Г. Камал ? т?нкыйди и?ат методыны? к?ренекле в?киле.
Рус бел?н тормыш кичердек сайрашып… (Г. Тукай).
III б?лек. XX й?з (1917 елдан со?) ?д?бияты буенча язма эшл?р.
Татар ?д?биятында поэма жанры.
Кил?ч?ге бар милл?т без, Ш?хесл?рг? бай милл?т без. Г. Саттар-Мулилле.
Ки? даланы? ирек с?юче кызы (Г. Ибра?имовны? “Казакъ кызы” романы буенча).
Сез… “кабызган утлар с?нм?с алар, С?нм?с алар х?т?р ?илл?рд?…” К. Тинчурин (К. Тинчуринны? “С?нг?н йолдызлар” драмасы буенча).
Салих С?йд?шев ? милли музыкага нигез салучы.
Без сугышта юлбарыстан к?члебез. Г. Тукай.
?лемн?ре бел?н ?лемсезлек яулап ала безне? шагыйрьл?р. Р. Ф?йзуллин.
Туган телем ? ирк? г?лем.
И. Газины? “Онытылмас еллар” трилогиясен? рецензия.
Табигать ??м кеше.
М. ?мирне? “Агыйдел” повестена рецензия.
М. М??диев ? ?анлы характерлар тудыру остасы.
?. Еникине? “?йтелм?г?н васыять” ?с?ренд? аналар ??м балалар проблемасыны? бирелеше.
Колыма хик?ял?ре ? И. Салаховны? ?ан авазы.
Ф. Латыйфины? “Хыян?т” романына рецензия.
Х?зерге татар поэзиясенд? хатын-кыз шагыйр?л?ребезне? авазы.
?ир й?зе шундый ки?, к??елле ??м якты. М. ??лил.
IV б?лек. Миниатюр сочинение ?рн?кл?ре.
Сочинение-реклама. Ф. Яруллинны? “Яралы язмышлар” китабы.
Сочинение-реклама. “Татар халык ?киятл?ре” китабы.
Сочинение-чыгыш. Язучыга ??йк?л (Ф. ?мирханга ??йк?л кую вакытында с?йл?нг?н нотык).
Сочинение-экскурсия. Болгар номерларында Г. Тукай музей-б?лм?се ачылу у?аеннан ?тк?релг?н экскурсия вакытында с?йл?нг?н чыгыш.
ОРФОГРАФИЯНЕ? КАЙБЕР КЫЕН ОЧРАКЛАРЫ.
СОЧИНЕНИЕ ЯЗУЧЫГА КАЙБЕР КИ??Ш ??М ТАЛ?ПЛ?Р
Сочинение язу кечкен? ген? булса да, ф?нни эш башкару бел?н бер. Сочинениед? укучы ?д?би ?с?рне, т?нкыйди материалны ?зл?штер? д?р???сен ??м аны анализлау с?л?тен, грамоталылыгын, тел чараларыннан файдалана бел?ен к?рс?т?.
?зл?рене? жанр т?рлелеге ягыннан сочинениел?рне бернич?г? б?леп карарга м?мкин. ?кият язу, фантастик хик?я и?ат ит?, картина буенча эш, караган спектакль ??м кинофильм турында фикере?не язу, ?з тормышы?нан бер?р эпизодны с?йл??, т?р?ем?и х?ле?, яраткан йорт хайваннары?, дусты?ны? характерлы сыйфатларын тасвирлау, ел фасыллары турындагы язма эшл?р укучыларга кече сыйныфлардан ук т?къдим ител?. Бу эшл?р укучыда м?ст?кыйльлек т?рбиялил?р, с?йл?м ??м язма тел к?некм?л?рен булдырырга ярд?м ит?л?р, ??м, ни?аять, укучыны югары сыйныфларда бирел?ч?к язма имтиханнарга х?зерлил?р. ? инде югары сыйныфларда имтиханнар ?чен сочинение темалары ?зл?рене? катлаулы булуы, ?д?би материалга нигезл?н?е, ?д?би тел чараларыны? байлыгы бел?н аерылып тора. Т?къдим ителг?н темалар укучыны? м?ст?кыйль фикер й?рт?ен, н?ти??л?р ясый бел?ен, фикерен эзлекле ??м т?г?л бир?г? иреш?ен тал?п ит?.
Язу эшен? кереш? ?итди х?зерлек сорый. Кайбер ?итешсезлекл?рне д? ист?н чыгармаска кир?к. Сочинение язганда и? беренче ?итешсезлек теманы ачуда к?рен?. Шуны? ?чен теманы д?рес ??м т?г?л итеп к?з алдына китерерг?, н?рс? тал?п ителг?нне ачык а?ларга тырышырга кир?к. М?с?л?н, “С. Х?ким ? ?зе бер тау, шигъриятне? зур тавы” (Н. Н??ми) диг?н теманы ачу С. Х?кимне? биографиясен ??м и?ат юлын с?йл?п чыгу бел?н ген? чикл?нерг? тиеш т?гел. Бу темада С. Х?ким и?атыны? б?еклеге, анда к?т?релг?н темаларны? ???мияте, шагыйрьне? шигъри осталыгы, ?зенч?лекл?ре, татар ?д?биятына алып керг?н я?алыгы турында уйланырга кир?к. Фикерл?р ис? шагыйрь и?атыннан мисаллар бел?н д?лилл?нерг? тиеш. К?п сочинениел?рд? мен? шундый д?лилл?р ?итми. Фикерл?рне санап чыгу юлы бел?н ген? теманы ачып булмый. Бары тик ?д?би ?с?рне анализлау юлы бел?н ген? билгеле бер н?ти??г? килеп була.
Кайбер укучылар, артык мавыгып китеп, ?с?рне? эчт?леген с?йлил?р. Шуны? бел?н тема ачылган дип уйлап, ялгышалар. М?с?л?н, “Муса Акъегетне? “Хисаметдин менла” ?с?ренд? м?гъриф?тчелекне? чагылышы” темасын язганда, укучы повестьны? эчт?леген с?йл?? бел?н мавыга. Кереш ?лешт? ?к м?гъриф?тчелек юн?лешен? а?латма бир? т?шеп кала, М. Акъегетне? биографиясе, аны? карашлары да иск? алынмый. Шул р?вешч?, тема ачылмый кала.
Сочинениел?рне? кайберл?ренд? тел-стиль чараларына игътибар ителми. Шуны онытмаска кир?к: тел?с? нинди ?д?би ?с?р ?ле ул ? ?д?би, н?фис с?йл?м ?рн?ге д?. Шу?а к?р? тел-сур?тл?? чаралары, лирик чигенешл?р, хис-тойгылар укучыны? ?д?бият ??м тел белеменн?н ни д?р???д? х?б?рдар булуын да к?рс?т?.
Язма эшт? логик эзлеклелекне саклау да зарур. Бер фикерд?н икенче фикерг? эзлекле, б?йл?нешле к?ч? бел? д? м??им фактор. М?с?л?н, “Казан ханлыгы чорында и?ат итк?н язучыларны? ?с?рл?ренд? к?т?релг?н м?сь?л?л?р” темасын язганда, шул чор ?дип ??м шагыйрьл?р ?с?рл?рен чор бел?н б?йл?п, тарихи эзлеклелект? к?рс?терг?, аларны? бер-берл?рен? йогынтыларын, уртаклыкларын иск?ртерг? ??м ?д?биятны? ?сеш этапларын ачыкларга, ??рбер язучыны? ?д?биятка нинди я?алык алып керг?нлекл?рен ассызыкларга тырышырга кир?к. Йомгаклаганда ис? ?з фикере?не ярты юлда калдырмыйча, кыска ??м а?лаешлы итеп н?ти?? ясап кую тал?п ител?.
Укучы ?чен и? кир?клесе ? ?д?би ?с?рне тир?нтен бел?. ?с?рне? эчт?леген, аны? геройларын, тарихи ?ирлеген белми торып, сочинение язып булмый. Шулай ук бу ?с?рг? яки язучы и?атына караган т?нкыйть материалы бел?н танышу да зур ярд?м ик?нен онытырга ярамый.
Югарыда ?йтелг?нн?рг? йомгак ясап, сочинение язучыга тал?пл?рне аерып алырга м?мкин. Болар:
программага керг?н ?д?би ?с?рл?рне ??м т?нкыйть материалларын яхшы бел?. Шулай ук язучыны? ?зенч?лекле якларын, биографиясен, ?д?би юн?лешен, язу методын ??м стилен бел?, и?атыны? ?д?би процесста тоткан урынын к?заллау;
?д?бият теориясе бел?н азмы-к?пме х?б?рдар булып, ?д?би ?с?рне? эстетик кыймм?тен билгели алу, ?с?рг? анализ ясау юлларын ?йр?н?;
фикерл?рне логик эзлеклелект?, ?д?би тел чараларын у?ышлы файдаланып бирерг? тырышу;
теманы ачарга ярд?м ит? торган эпиграф сайлап алу (м??б?ри т?гел).
Шуны онытмаска кир?к: сочинение темалары укучыга яхшы таныш, ягъни программага керг?н ?с?рл?р буенча бирел?. Шулай булгач, программа материалын ?зл?штерг?н укучы алда к?рс?телг?н тал?пл?рне ?т?г?нд?, сочинениене у?ышлы яза алачак.
Укучыларны? сочинениел?ренд? очрый торган кайбер типик хаталар ??м ?итешсезлекл?рг? тукталып ?т? д? урынлы булыр. Болар: эчт?лекне коры с?йл?п чыгу бел?н мавыгу, ?д?би анализ булмау; ?д?бият теориясене? элементар билгел?рен белм?? яки бутау (м?с?л?н, жанр, ?д?би метод, стиль, сюжет, композиция, портрет, пейзаж ?.б.); теманы т?г?л к?з алдына китер? алмау яки ялгыш а?лау; лирик геройны шагыйрьне? ?з ш?хесе бел?н т??г?лл?штер?; язу стилен д?рес сайламау: артык к?т?ренке пафос бел?н с?йл??, кир?км?г?н лирик чигенешл?р ясау; чагыштырма анализ тал?п ителг?нд?, ике якны санап чыгу бел?н ген? чикл?н?, чагыштырма анализ ??м н?ти??л?р ясап бармау; темада к?рс?телг?н проблема ачылмый калу.
Сочинение язарга кереш? ? теманы уйлап сайлаудан башлана. Моны? ?чен т?б?нд?ге сорауларга ?авапларны к?з алдында тоту зарур:
теманы ачу ?чен материалны бел? д?р???? нинди?
бу тема сине кайсы ягы бел?н ?зен? тарта?
темада к?т?релг?н м?сь?л?л?рне т?г?л к?з алдына китер?се?ме?
мо?а охшаш темаларга сочинение язганы? бармы?
бирелг?н вакытка сыя алырсы?мы?
?г?р ирекле тема сайласа? ? онытма: бу тема ?и?ел т?гел. Ул синн?н ?з стиле? булуны ??м ?зме-к?пме язучылык осталыгына ия булуы?ны тал?п ит?.
Тема сайлаганнан со? тынычланырга тырышырга, сайланган тема ?чен материалны, белеме?не к?зд?н кичерерг? кир?к. ?г?р тема бер ?д?би ?с?рг? анализны эчен? алса, ?д?би ?с?рд? алынган чорны, аны? т?п геройларын, вакыйгаларны, эпизодларны, аерым детальл?рне, бу турыдагы т?нкыйди материалларны иск? т?шерерг? тырышырга кир?к ??м фикерл?рне берг? туплаганнан со? гына яза башлау у?ышлы булыр. Сочинение язу ?чен план т?зелс?, эшне? к?п ?леше башкарылган дип санарга м?мкин. Гад?тт? сочинение ?чен план ?ч ?лешт?н тора: I ? кереш, II ? т?п ?леш, III ? йомгаклау.
??рбер б?лек кечкен? ?лешл?рг? б?лен?. Уйлап т?зелг?н план булачак сочинениене? кыскача конспектын х?терл?т?.
Сочинениене башлап кит? ? и? кыены дип ?йтс?к т? ялгышмабыз. К?пчелек сочинение темалары ?чен чорга характеристика бир?д?н башлап кит? у?ышлырак. М?с?л?н, “Д?рдм?нд лирикасында ф?лс?фи уйланулар”, яки “?. Такташны? “Кил?ч?кк? хатлар” поэмасында “чуар чор” кешел?ре” темаларына язганда, ?лб?тт?, чорга характеристика бир?д?н башлау д?рес булыр. Билгеле, шагыйрьл?рне? биографиял?ренн?н аерым эпизодлар бел?н башлап кит? д? максатка ярашлы. Л?кин чор ??м биографик материал бел?н артык мавыгып китеп, т?п теманы онытырга ярамас. Ч?нки без тарихи вакыйгага т?гел, ?д?би ?с?рг? карата сочинение язабыз.
Кайбер темаларны язганда, турыдан-туры ?д?бият терминнарына а?латма бир?д?н башлап кит? у?ышлы. М?с?л?н, “Татар ?д?биятында поэма жанры”, “Татар ?д?биятында детектив жанры” темалары “поэма” ??м “детектив” терминнарына а?латма бир?не тал?п ит?. Бу эшне башкарганнан со? гына ?д?биятта ?леге жанрны? барлыкка кил? тарихына ??м ?д?би ?с?рл?рг? тукталу, аларны? ?зенч?лекл?рен ачу башлана. Билгеле инде, монда конкрет мисалларсыз булмый. Бер?р ?с?рг? тулырак тукталу ??м фикерл?рне йомгаклап кую сочинениене у?ышлы ит?р.
Язучыны? биографиясен? тукталып башлау да ?зен аклый торган алым. М?с?л?н, “К. Насыйри ?з халкыны? ??м ?з чорыны? улы булган”, “Татар театр с?нгатен ?стер?д? К. Тинчуринны? роле”, “Акмулла ? чич?н шагыйрь” диг?н темаларны ачуда язучы ??м шагыйрьл?рне? биографиял?ре ярд?м ит?р.
Кайбер темалар чагыштыру юлы бел?н ачылалар. “Татар язучылары ?с?рл?ренд? ш?хес культы чоры чагылышы”, “Х?зерге татар драматургиясенд? жанр байлыгы, форма т?рлелеге” темаларын ачканда бернич? язучыны? ?с?ре чагыштырыла, анализлана. ? “Ф. ?мирхан ?с?рл?ренд? т?рбия, ?хлак ??м дин м?сь?л?л?ре” темасында язучыны? ?з ?с?рл?ре бер-берсе бел?н чагыштырып тикшерел?.
“Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” ?с?ренд? гаил?, никах ??м м?х?бб?т м?сь?л?се”, “Г. Б?широв ?с?рл?ренд? туган як образы”, “М. М??диев ? ?анлы характерлар тудыру остасы” шикелле темаларны ачу турыдан-туры бу ?с?рл?рне? яки язучыларны? татар ?д?биятына алып килг?н я?алыкларын к?рс?т?д?н башлана.
Сочинениене ?зе?не? кичерешл?ре? бел?н б?йл?п башлап кит? д? ? у?ышлы алым. Бу очракта: “Минем и? яраткан шагыйрем…”, “Мин к?пт?н т?гел ген? язучыны? … ?с?рен укып чыктым”, “Шулай бервакыт…” ??мл?л?ре бел?н башлап ?иб?р? теге яки бу авторга карашыгызны тир?нр?к ачып сала. “Минем тормышымда матур ?д?бият”, “Мин сезг? яраткан язучым турында язарга телим”, “А. Алишны? балалар ?д?биятын ?стер?д?ге хезм?те” темаларын шушы нигезд? башлау отышлырак булыр кебек.
Ни?аять, б?генге к?н к?злегенн?н чыгып б?я биреп башларга да м?мкин. Бу очракта ?д?би ?с?рне? б?генге к?нд?ге ???миятен? басым ясала. Сочинениел?рне “Б?генге к?нд? аталар ??м балалар арасындагы м?н?с?б?тл?р к?н т?ртибенд? тора. Бу у?айдан ?. Еникине? “?йтелм?г?н васыят”ен к?рс?терг? була” яки “Катнаш никахлар м?сь?л?се б?ген д? к?п кешел?рне борчый. Г. Исхакыйны? “Ул ?ле ?йл?нм?г?н иде” повесте шул проблемаларны чагылдыруы бел?н ???миятле” кебек ??мл?л?р бел?н башлап кит?рг? м?мкин.
Сочинениене? т?п ?лешен язганда, теманы ист?н чыгарырга ярамый. Тема сочинениене? барлык ?лешл?ренд? ачылса да, т?п анализ, т?п фикерл?р, ?с?рд?ге мисаллар, д?лилл?р т?п ?лешт? бирел?. Бу ?лешт? теманы ачу ?чен кир?к булган б?тен м?мкинлекл?рд?н файдаланырга тырышырга кир?к. Бер ?с?р бел?н икенче ?с?рне, геройларны чагыштыру ? сочинениене ?анландыра, кызыклырак ит?.
Шулай ук кайбер ?д?би ?с?рл?рне с?нгатьне? башка т?рл?ре (р?сем, музыка, кино, театр ?.б.) бел?н чагыштыру да у?ышлы алым. М?с?л?н, Т. Ми?нуллин и?атына багышланган сочинениед? ни ?чен театрны? эшч?нлеген? тукталмаска? Л?кин бу б?йл?нешл?р теманы ачу ?чен булганда гына максатка ярашлы ик?нен онытмаска кир?к.
Сочинениел?рд? цитаталарны куллану да отышлы. Монда да чаманы югалтырга ярамый. Аларны? теманы ачарга ярд?м ит? торганнарын гына сайлап алырга тырышырга кир?к. Сайланган цитата фикерне тулыландыру ?чен хезм?т ит?рг? тиеш. Тыныш билгел?рен д?рес куюны да онытырга ярамый. ?г?р цитата шигырь юллары бел?н белдерелс?, шигырь юллары куштырнакларсыз я?а юлдан языла. Проза бел?н булса, куштырнаклар эчен? алынып, шул ук юлдан языла.
Сочинениене т?мам итк?нн?н со? аны тагын бер кат тикшереп чыгарга ??м:
сочинениед? логик эзлеклелек сакланганмы, артык с?зл?р, кабатлаулар юкмы, план нигезенд? язылганмы, тагын н?рс?л?р ?стисе бар;
тел?г?н фикерл?р ?йтелеп бетк?нме, т?нкыйди материал урынлы кулланылганмы;
стиль ?зенч?лекл?ре сакланганмы, н?ти?? д?рес ясалганмы;
грамоталылык ни д?р???д? кебек сорауларга игътибарны юн?лтерг? кир?к.
Барысын да тагын бер кат к?зд?н кичерг?нн?н со? гына сочинениене т?мамланган дип санарга м?мкин.
Тынычлык, сугыш ??м XX гасыр
Б?хетле бул, балам! ?ирд? я?а кеше туа ??м якты д?нья бел?н ис?нл?шк?нд?й, беренче тапкыр кычкырып аваз сала. Б?хетенн?н чиксез шатланган ана, елмаеп, н?ни сабыена т?б?л? ??м ?крен ген? ?леге с?зл?рне кабатлый: «Син д?ньяга килде?, син б?хетле, илебезне? кил?ч?ге сине? кулда».
?йе, безне? илебезд? ??рбер ана ?з сабыена с?енеп, зур ?мет бел?н ышанып карый. Ч?нки ул аны туган илене? кил?ч?ген д?вам ит?че, тынычлыгын саклаучы итеп ?стер?. ?г?р д? н?ни сабыены? г?на?сыз чиста к?зл?рен? карап аны? кайчан да булса ?з илен?, халкына кан-яшь алып кил?че явыз ??ллад яис? кемг?дер бил б?г?че мескен кол булуы к?з алдына килс?, аны? б?хетле буласына ышаныр идеме ик?н аналар?
Б?хетле бул, балам! Кайсы гына ана ?з баласына бу изге тел?кне тел?м?де ик?н? 1941 нче елны? 22 нче июнь та?ында илебезне, туган Ватаныбызны фашист илбасарларыннан саклап калырга, аны? азатлыгы, тынычлыгы ?чен гомерл?рен кызганмыйча к?р?шерг? ант итк?н ??м антларын изге кайнар каннары бел?н ?т?г?н миллионнарча ир-егетл?рне?, хатын-кызларны?, ятим калган кайгылы балаларны? газиз аналары да д?ньяга килг?нд? сабыйларына шушы тел?кне тел?г?ндер. Б?лки халыкны зар елаткан канэчкеч Гитлерны? да ?нисе улын кешел?рг? ш?фкатьсез, явыз ерткыч булсын дип т?гел, ? илен? лаеклы алмашчы, халыкка шатлык китер?че булсын дип ?стерг?ндер.
Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т, югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык халкына. Син аны? б?хетен урлап, рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп, алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Безне? илне? к?чсез, ?ле ныгып ?итм?г?н булуыннан файдаланырга тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне син а?ламагансы?. Безне? илебез яшь, к?чсез булса да, аны? горурланып с?йл?рлек, курку белм?с, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?, ?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Безне? илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршылады. Юк, ?и?ел ген? бирелм?де безг? тынычлык, шу?а к?р? д? без аны? кадерен бел?без. Без б?хетле яш?сен ?чен егерме миллион кеше яу кырында ятып калган. Без аларга баш иябез, илебезне? кил?ч?ге сезне? кебек ?к ышанычлы кулларда, аны? тынычлыгын ??рвакыт сакларбыз, изге туфрагыбызга в?хшил?рне? аягын да бастырмабыз, дип ант ит?без.
Тынычлык дошманнары!
Безне? халкыбыз б?хетне туган иленн?н, тынычлыктан башка к?з алдына да китерми. Сабыйлар к?з яше тамган, кешел?рне? канына буялган, аналарны? й?р?ген? сагыш-х?ср?т салган, ятимн?рне? б?хетсез язмышлары б?раб?рен? яулап алынган байлык, муллык, алтын-к?меш кызыктырмый безне. ? б?лки, сезне? ?чен шушыдыр зур б?хет?
Без кил?ч?к еллар капкасын бернинди коралсыз — Тынычлык, Дуслык, Туганлык бел?н ян?ш? атлап керерг? тиешбез ??м шуны? ?чен к?р?ш?без д?.
Мин елны? бер атнасын тулысынча тынычлыкка багышлануын тел?р идем. Бу атнада б?тен ?ир шарында бернинди д? корал ясалмасын, ??ркем тынычлык ?чен эшл?сен иде. Мин моны сугыш тел??че илл?р ?чен д? т?къдим ит?м.
Атом-т?ш сугышыны? нинди фа?ига китер?ен бел? торып, ниг? планетабызны корал базасына ?йл?ндерерг??
Мин д?, миллионнарча кешел?р кебек ?к, сугыш тел?мим. Кайвакыт уйланам. Хыялым ак аргамактай еракларга оча… Бер минут. ?йтерсе? б?тен д?нья елмая: кешел?р д?, кояш та, ч?ч?кл?р д?, б?тен тереклек д?ньясы да. Б?тен д?нья тып-тын. Тоташ елмаю. ? еракта ак каеннар шавы. ?н? ни ?чен елмая кешел?р. Дим?к, ?ле алар ишет?! Ишет?! Дим?к, к??елл?ренд? матурлыкны тоя бел?, тышкы ялтыравыкны гына т?гел, эчке рухи матурлыкны тоя бел? сакланып калган. Бер ген? минутка д?ньядагы барлык кешел?р ?зара дуслык ?епл?ре аша бер-берсен? б?йл?нг?н. Ч?нки аларны? ??мм?сен? д? уртак булган елмаю ?ир шарында патшалык ит?.
?н? шу?а кушылып, мин д? елмаям. ?зем уйлыйм: чыннан да, ?г?р ?ир шарында бер ген? минут тоташ елмаю булса, ??м кешел?р бер ?к к?ренешт?н елмайсалар, шуннан со? да бер-берсен? «сугыш» дип янарлар идеме ик?н? Шундый матурлыкны бер секунд эченд? к?лг? ?йл?ндерерг?, юк ит?рг? куллары барыр идеме ик?н? ?г?р барса, алар чын к??елд?н к?л? белмил?р, ? ?зл?рене? явызлыкларын ясалма к?л? астында астыртын корал итеп кулланалар. Л?кин бу м?мкин т?гел. ?г?р матурлыкны? б?тен нечк?лекл?рен, ?зен? ген? хас я?гырашын тоеп елмая ик?н, дим?к, бу — чын елмаю!
Бер ген? минут! Барын да онытыгыз! Елмаегыз, кешел?р! Ты?лагыз ак каеннарны? серле шаулавын!
Татарстан Республикасы ?ли?т муниципаль районы
Я?а Н?дер урта гомуми белем бир? м?кт?бе.
Сочинение
“Без тарихта эзлебез”
Эшл?де: 9 нчы сыйныф укучысы
Рамазанова Л?йс?н Рамил кызы
2012 нче ел.
?зебез яш?г?н, аякка баскан рухи ??м физик тир?лек бел?н б?йле халкыбыз язмышы-ти?н?ре булмаган г?з?л ??м шул ук вакытта гыйбр?тле д? тарих ул. Шу?а к?р? д? ?зене? туган-?ск?н ягына карата беркем д?, минемч?, битараф кала алмыйдыр.
Мин тамырым бел?н Я?а Н?дер авылыннан. Я?а Н?дер Татарстан Республикасы ?лм?т районыны? чал тарихлы авылларыннан берсе. ?ч гасырга якын тереклек ит?че, яшел урманнарга т?ренг?н биек таулары, ямьле аланнары, у?дырышлы басулары ??м саф сулы м?ш??р чишм?л?ре бел?н дан тоткан Я?а Н?дер авылы ул. Татарлыгыбызны, милли й?зебезне ?ле д? саклап кил?че у?ган-булган халык яши биред?. ?зл?рене? талантлары, у?ыш- казанышлары бел?н тарих битл?ренд? урын алырдай кешел?ре бик к?п авылымны?. Н?сел тамырлары бел?н Я?а Н?дерд?н бит алар , дип горурланып яшибез без, яшь буын в?килл?ре.
Мин ?земне? сочинениемне Россия тарихы битл?ренд? урын алырлык ТАССРны? атказанган агрономы, Ленин ордены кавалеры, Б?ек Ватан сугышы ??м хезм?т ветераны Газизулла Габдулла улы Абдуллинга багышлыйм.
Авыл кешесене? м?ш?катьл?рд?н арынып торган чагы бар мик?н аны?? Урып-?ыю т?г?лл?нерг? ?лгерми, ул инде кил?се ел у?ышы ?чен х?ст?рен к?р? башлый – техникасын ремонтлый, басуларны ашлый, кар суларын тота. Шул ук вакытта мал-туарны у?ышлы кышлату турында кайгыртырга кир?к. ? аннан со? инде, яланнар кардан ?рчелг?н чордан к?зге пычракларга кад?р басудан кайтып кер? алмый. Бу чорда авыл хезм?тч?нн?ре ч?ч? , аннан со? ч?челг?нне карап ?стер?,терлек азыгы туплау, инде килеп ?стерелг?н игенне т?кми-ч?чми ?ыйнап алу, орлык сату, ту?га с?р? ??м тагын нич?м?-нич? т?рле эшл?р бел?н м?шгуль булалар.
Н?къ ?н? шул кылны кырыкка ярырдай м?ш?катьле вакытта “З?й” колхозыны? т?рле почмакларында – ындыр табагында, машина-трактор паркында, производстваны? башка объектлары тир?сенд? еш кына ч?че к?мешл?нг?н, к?л?ч й?зле, базык г??д?ле бер кешене очрата аласы?. Х?л-?хв?л сорашучыга ?авап итеп башын кагып кына калмыйча, ул елмаеп кулын суза, тиз арада аралашып китеп, т?пле ки??шен д? бирерг? ?лгер?. ?г?р читт?нр?к к?з?теп торса?, авыл халкыны? аны тир?н ихтирам ит?ен ш?йл?п аласы?.? х?зер, ?йд?гез, х?рм?тк? лаек бу кеше бел?н якынрак танышыйк.
1915 нче елда урта х?лле крестьян гаил?сенд? беренче бала булып д?ньяга кил? ул. Ул туып озак та ?тми, аны? ?тисе гражданнар сугышына кит? ??м аннан бары 1922 нче елда улына ?иде яшь тулгач кына ?йл?неп кайта. Габдулла агай сугышта алган ??р?х?тл?рд?н с?лам?тлекк? туймый, шу?а к?р? Газиз 9-10 яше тулыр –тулмас ?тисене? беренче ярд?мчесен? ?верелеп ?лгерг?н инде. Ул кечкен?д?н ?к кешел?р бел?н тиз аралашучан, оештыру с?л?тен? ия булуы бел?н аерылып тора. Яшь булуына карамастан, бер ярд?мсез атын ?иг?р д? кояш бел?н берг? басу юлына с?ф?р чыгар. Сабан с?р?не ?к булдыра алмаса да, ч?ч?лекл?рне тырмалау тулысынча аны? ?стенд?.
?н? шул т??ге чорда аны? к??еленд? ?ирг? карата х?рм?т, игенче ??н?рен? м?х?бб?т чаткылары уянгандыр да инде. “З?й” колхозы оешып, милек “уртак байлыкка” ?верелг?ч т?, ул ?ирд?н читл?шми – колхозда т?рле кырчылык эшл?рен башкара. Тырыш, булдыклы егет инде 13 яшенд? хисапчы булып эшли, ? 16 яшенд? бригада бел?н ?ит?кчелек ит? башлый. Ни х?л ит?се?, заманы шундый булган,к?не буе басуда, иген кырларында , ? кичл?рен ликбез курсларында уку-язу серл?рен? т?шен?. Яшь бригадирны? эше ?чен ?нисе Ма?ир? апа бик т? борчыла, кулыннан килг?н кад?р ярд?м ит?рг? тырыша. Улыны? бригадасы артта калмасын ?чен, ул бар к?чен? ирт?д?н кичк? кад?р кырда эшли. Авыр эшл?рд?н авырып кит?, ?пк?сен? салкын тидерг?н була.Озак та ?тми, балаларын ятим калдырып, г?р иясе д? була. Т?п ир-ат кеше буларак, гаил?не т?эмин ит? Газиз абый ?илк?сен? т?ш?. 18 яшьлек егет, акча эшл?? нияте бел?н, Казанга чыгып кит?. Бер аваз русча белм?г?н авыл егете ш???р заводларыны? берсен? эшк? урнаша. Башта ул т?в?кк?ллеге ??м тапкырлыгы, яшьл?рг? хас булган авантюралыгы аркасында фабрика-завод ?йр?т? (ФЗ?) м?кт?бен? укырга кер?. Эш болай була. Урамда бинага караватлар ??м матраслар ташучы бер т?ркем егетне к?рг?ч, Газиз ?зе бел?н берг? килг?н ипт?шен?: “?йд?, без д? алар бел?н берг? ташыйбыз”, – ди. Аннан со? ?зл?рен? бер?р карават ??м матрас алып, шунда кунарга калалар. Алар ФЗ? училищесы гомуми торагына эл?кк?н булып чыгалар. Р?хс?тсез торакка урнашып, ике-?ч к?н ?тк?нн?н со?, училищега укырга ала башлыйлар. Газизне? ипт?ше, ?иде сыйныф бетер? турындагы таныклыгын к?рс?теп, комиссияне ?и?ел ген? уза. ? м?кт?пт? ?ч кен? сыйныфы т?мамлаган Газизне? кир?кле к?газьл?ре булмый. ?мма ул югалып калмый. Комиссия каршында кес?л?рен тиз-тиз актара башлый, аннан со? таныклыгын югалткан кеше кебек елап та ?иб?р?. Газизг? ышанганнармы, юкмы, л?кин аны училищега кабул ит?л?р. Газиз калайчы ??н?рен? укый башлый. Аны бер яшь кен? рус мастерына ?йр?нчек итеп куялар. Газиз башта ук искиткеч тырышлыгын к?рс?т?. Мастерга тимер китерерг? кир?к булганда, ул тиешле булган бер-ике табак урынына ?ч-д?ртне алып кил?. Мастер хезм?т с?юч?н егетне якын ит?, ?ен? чакырып кунак та итк?ли. Газиз акрынлап ш???рг? иял?ш?. Заводта аны? тырышлыгын к?реп алалар, бер ел ярым диг?нд?, а?а инде алтынчы разряд бир?л?р. Ачлы-туклы тормыш артта кала, ул ?йл?рен? посылкалар, акчалар ?иб?р? башлый. Озак та ?тми аны Кызыл Армия сафларына алалар. Армияд?н кайту вакыты ?ит?г?, Фин сугышы башлана, ? аннары Б?ек Ватан сугышы. Шулай итеп, акча эшл?рг? чыгып китк?н егетк?, бик зур сынаулар аша ?теп, ун елдан со? гына туган авылына кайту б?хете тия.
Минем кулымда Глеб Дюрягинны? “Сквозь пламя войны” диг?н китабы. Китапны? авторы 1941 нче елда Татарстан бил?м?л?ренд? т?зелг?н, каты сугышлар, б?релешл?р бел?н М?ск??д?н Чехославакияг? кад?р барып ?итк?н 352 нче Оршанск Кызыл Байрак орденлы Суворов исеменд?ге укчы дивизияне? сугышчан юлын ?анландырган.
1418 к?н ??м т?н канлы сугыш барган. Анда илебезне? ме?н?рч? кызлары ??м егетл?ре ти?д?шсез батырлыклар к?рс?тк?нн?р. Ме?н?рч? чакрымнарга сузылган фронт юлыннан кар-боз, тузан-сазлыклар аша, дошманны? умыртка с?яген сындыра-сындыра алга барганнар. К?пл?р сугыш кырында ??лак булырга, исемн?рен м??гел?штерерг?, килер буынга аларны? батырлыклары турында с?йл?рг? ант итк?нн?р.
Бу китапта Татарстан егетл?рене? батырлыгы турында да к?п с?йл?н?. Шулар арасында 8 нче батарея командиры капитан Газиз Габдулла улы Абдуллин да бар.
“ Сигезенче батарея капитаны Абдуллин Петрикиноны ялмап алган ут ялкынын бинокль аша бик ачык к?рде.
-Ипт?ш Капитан! – дип кычкырып ?иб?рде сержант Ячменев, – 400 метрлап…
Нишл?рг??…
– Мин танкларны б?тенл?й к?рмим! Т?тен каплаган! – дип кычкырды Запорожечко.
-Тагын бер й?з метр ??м барысы да яхшы булыр, – дип тынычландырды капитан Абдуллин. Бу ?авабы бел?н ул беренче чиратта ?зен ышандырырга тырышты.
-Ничек булса да шул 100 метрны т?з?рг?,-дип кабатлады аны? иренн?ре
-Ипт?ш капитан! Дивизия командиры сезне чакыра…Ни ?чен атмыйсыз,
дип сорый, – дип окоп эченн?н телефонист Белов шуышып чыкты.
– Бераз гына к?т?рг? кир?к, алайса фашистлар безне сиз?ч?к, – дип бирешм?де Абдуллин.
Шулчак у? якта капитан Васильчук батареясе ут ачты. Ачыклыкта танклар к?ренде.
– У?нан танкларга т?б?рг?! – диг?н капитан Абдуллинны? командасы ишетелде”.
Фин сугышын узып, шунда аякларын ?шетк?н авылдашым Газиз Абдуллин Б?ек Ватан сугышыны? да беренче и? авыр к?нн?ренн?н ?к катнаша.1941 нче елны? к?зенд? аны Б?гелм?г? ?иб?р?л?р, монда М?ск??не яклаучы махсус дивизия формалаштырыла. Ул дивизияне атлар бел?н т?эмин ит? бел?н ш?гыльл?н?.
Газиз абыйны? кызы Н?сим? апаны? ист?лекл?ренд? бу сугышчан вакыйгалар чагылыш тапкан. Минем шул ист?лекл?р д?фт?ренд?ге т?б?нд?ге шигырь юлларын я?гыратып кит?сем кил?:
Ярд?мче? Газиз ул, авылдан,
Тупласын атларны? к?рл?рен,
Татарлар бик тырыш, ат ?анлы
Бел?л?р ху?алык серл?рен.
К?п ??фа татыды башлары,
Чолганыш янады нич? кат.
К?мдел?р к?пме яшь дусларны,
Егылды кырларда нич? ат.
Сугышны гади солдат булып башлап, ул К?нбатыш фронтны? 352 нче укчы дивизиясе 914 нче артиллерия полкы батарея командирына кад?р ?с?. Бу полк М?ск?? янында немец танклары ????мен туктатучылар арасында була. Ул Волоколамск, Солнечногорск ш???рл?рен азат ит?д? катнаша . Аннан со? Смоленск ?лк?сенд?ге, Белорусияд?ге сугышлар. Газиз абый Берлинга барып ?ит? яза,
Траншейда к?мелеп калдылар,
?ттел?р миналы кырларны.
Я?гырган к?чле ут астында
Кичтел?р к?пме зур елганы.
?кереп танклар килдел?р,
?ир тетр?п, снаряд шартлады.
Егылды яралы, ?лел?р,
Тик алга ис?нн?р атлады.
Куды алар ?аман дошманны,
Калды артта к?пме калалар.
Артта инде азат Белорусь,
Атлый инде Польшага алар.
Аны? сугышчан хезм?тл?ре к?п т?рле б?л?кл?р бел?н билгел?нг?н. Аларны? берсен Кызыл йолдыз орденын –ул элемт?не торгызганы ?чен ала. 1942 нче елны? бер б?релешенд? артиллеристлар алдына немецларны тел?с? ничек тоткарлау бурычы куела. Кин?т кен? элемт? ?зел?. Газиз бер яшь солдатка аны ялгарга куша. Сугышчыны? мина кырына керерг? курыкканын к?реп, Газиз ?зе д? аны? бел?н кит?. Элемт?не торгызганнан со? алар кирег?, блиндажга борылалар, ? а?а снаряд кыйпылчыгы эл?г?. “К?р?се?ме,- ди Абдуллин сугышчыга,- сине куркыныч кайда к?тк?нен беркайчан да белеп булмый, шу?а к?р? бервакытта да курыкма ??м н?рс? эшл?рг? тиешсе?, шуны эшл?”. Гаил? риваятьл?ренд? Газиз абыйны? тагын бер батырлыгы турында ?ентекл?п с?йл?г?н хик?яте бар. Газиз абый 1 д?р???д?ге “Ватан сугышы” орденын тимер юл к?перен ( ? фашистлар аны? аша ?зл?рене? гаск?рл?рен азык-т?лек бел?н т?эмин итеп торганнар ) шартлаткан ?чен ала. Бурычны ?т?? ?чен ?ч к?н вакыт бирел?. К?перне нык саклаганнар, а?а сиздерми ген? якын кил? м?мкин булмый диярлек. Газиз Абдуллин, кыюлык ??м тапкырлык к?рс?теп, ?ченче омтылышта бурычны ?т?п чыга. Сугыш ахырына Газиз абый капитан д?р???сенд? була.
“Фронт юллары ул ?зе бер фа?игале бер тормыш зур сынау, кеше гомерене? нечк?д?н-нечк? ?епт?й ?зелерг? торган бер чагы инде. Анда к?рг?нн?рне, й?р?к аша кичерг?нн?рне тел бел?н с?йл?п т? , к?газьг? язып та а?латып бирешле т?гел”,-дип иск? ала Газизулла абый сугыш турындагы ист?лекл?ренд?.
Фашистлар Германиясе тар-мар ителеп, Берлин Рейхстагына ?и?? байрагы эленг?нн?н со? да ?ле Газиз абыйга ике ел ярымга якын чит ?ирл?рд? ка?гырап й?рерг? туры кил?. Ни?аять, ул тагын Н?деренд?. ?мма сугыштан со?гы ир-егет кулларына кытлык заманда озаклап ял итеп ятулар юк инде ул. Бернич? к?н узган мик?н, колхоз р?исе а?а и? ?аваплы участок- терлекчелек тармагы бел?н ?ит?кчелек ит?не й?кли. Ун елдан артык солдат сохарие ашаган, утны –суны кичк?н кич?ге артиллерия капитаны каушап калмый, ?и? сызганып эшк? кереш?. Озын-озакка сузмый ?имерелеп бет? язган ферма биналарын ремонтлауны оештырып ?иб?р?. Н?ти?? озак к?ттерми : терлекчелек продуктлары ?итештер? к?зг? к?ренеп арта, малларны? сакланышы к?т?рел?.
?зен тырыш, оештыруга с?л?тле итеп к?рс?т? алган Газизулла абыйны колхозда эшли башлаганны? ?ченче елында ук р?ис урынбасары итеп сайлыйлар. ? озак та ?тми, р?ис вазифасы тулысы бел?н аны? ?илк?сен? ята.
Д?ресен ген? ?йтк?нд?, авыл ху?алыгы тармагы бел?н ?ит?кчелек ит? б?ген д? ?и?ел т?гел. Язгы ч?ч?, урып-?ыю чоры якынлаштымы,?ит?кчел?рне? ма?гай тире с?ртерг? д? вакыты калмый. ? ул чагында чор ис? икел?т?, ?чл?т? катлаулырак булган бит. Б?тен хезм?т кул к?че бел?н башкарылган, хезм?т хакы турында иск? аласы да юк. Т?б?кт? нефть ятмалары табылу бел?н кешел?р авыл ху?алыгы производствосын калдырып, ш???рг? агыла башлады. ?мма нинди ген? четерекле заман булмасын, ?леге елларда да “З?й” колхозы ?зене? к?рс?ткечл?рен т?шерми. Югары табыш китер?че киндер культураларыны? м?йданнары ки??йтел?, терлекчелек тармагы югары ?сеш ала. Шу?а к?р? ки? тармаклы эре ху?алык бел?н ?ит?кчелек ит? махсус белем тал?п ит?. Газизулла абый моны? шулай булуын ?з ?илк?сенд? татып а?лый. Инде яшем утызга ?итте бит, дип тормыйча кабат парта арасына утыра. Авыл ху?алыгы техникумында ?ч ел белем алгач, агроном дипломы алып, туган колхозына ?йл?неп кайта. Шул вакытта инде а?а б?тен булган с?л?тен ачып салырга м?мкинлек туа. Аны? тырышлыгы бел?н “З?й” колхозы “Югары культуралы кырчылык ху?алыгы” диг?н мактаулы исемг? лаек була. Газизулла Габдулла улыны? намуслы хезм?те тиешенч? б?ял?н?. Ул Ленин ордены, медальл?р бел?н б?л?кл?н?. “Татарстан Республикасыны? атказанган агрономы” диг?н югары исем бирел?.
Районнан килг?н журналистны? “Б?хетлеме сез, Газизулла ага?”- диг?н соравына ?авабында да Газиз абый ?з кыйбласына тугры калып ?авап бир?.
Минем ?чен яш??не? м?гън?се – ?зе?не? кешел?рг? кир?клеге?не тоюда. Элегр?к, колзоз производствосында эшл?г?нд?, минем хезм?тем? ил р?хм?т ?йтк?н. ??м мен? б?ген минем ки??шл?рем? колак салучы булгач, ми?а шул да ?ит?, б?хетлемен бугай. К?р?се?, озын гомер юлы ?т? насыйп булган. Аллага ш?кер, бер??д?н д? яманлау, ?рн? с?зе ишетм?дем. Халыкка хезм?т ит?д?н д? югарырак ??м м??имр?к бурыч юк бит ул. Шул очракта гына кеше яш?? м?гън?сен? т?шен? ик?н.
Фронтта Газизулла Абдулла улы Абдуллин берг? сугышкан Федор Афанасьевич Собцов бел?н дуслашкан ??м бу дуслыкларын б?тен гомерл?ре буена саклаганнар. 1970 нче елларда ?з?к газеталарны? берсенд? кыска гына язма басыла. Анда элеккеге полк командиры ниндидер капитан Абдуллинны? ?авап бир?ен сорый. 1975 нче елда ике сугышчан дусны? онытылмас очрашуы була. Май к?не, Б?ек ?и?? б?йр?ме алды… Я?а Н?дер м?д?ният йортында Б?ек ?и??не? 30 еллыгына багышланган тантаналы митинг бара. Укучылар алдында сугыш герое, атказанган агроном Газиз Абдуллин чыгыш ясый . Кин?т кен? м?йдан уртасына Федор Афанасьевич Собцов чыга ??м сугышчан дусты янына кил?. Алар халык алдында кочаклашалар, икесене? д? к?зл?ренн?н м?лдер?п яшь ага. 30 ел к?решм?г?нн?р бит алар! Залдагы халык та аларга кушылып елый. Н?сим? апаны? ист?лекл?ренд? бу очрашу турында мондый юллар бар:
Кояшлы май к?не Н?дерд?,
?ыелган бар халык б?йр?мг?.
Бер полковник кин?т к?ренде,
Калдырды барчасын х?йранга.
Орден-медальл?р к?кр?кт?,
Та? калды тиктормас малайлар,
Бу батыр командир абыйны?
Битенн?н …яшьл?ре агалар.
Сулкылдый ул дустын кочаклап,
Алалмый а?ардан к?зл?рен.
?лл? со? башланды ?ян?к,
?йт?лмый ?йт?се с?зл?рен.
??м ?йтте кунагы елмаеп,
-Алдык бит язмышны? б?л?ген,
?лс?м д? инде ?ич ?кенм?м,
?т?лде и? олы тел?гем.
2001 нче елны?18 нче декабренда авылдашларын ??м туганнарын зур кайгыга салып, Газиз абый д?ньядан кит?. Газиз абыйны? фидакарь хезм?те, даны безне? й?р?кл?рд? м??ге сакланыр. М?кт?бебезне? “Туган якны ?йр?н?” музеенда а?а багышлап зур стенд т?зелг?н. Шушындый якташыбыз булуы бел?н без горурланып яшибез. ?йе, без Газиз абый шикелле ш?хесл?ребез бел?н тарихта эзлебез. Инде иншамны т?мамлар алдыннан, м?кт?п д?реслекл?рен т?з?че абый-апаларга да ?з фикеремне ?йт?сем кил?. Россия тарихы д?реслеге битл?ренд? д? Газиз абый шикелле кыю й?р?кле, максатчан озын гомер юлы узучы, кешел?рг? бары тик ш?фкать орлыклары гына таратучы олы й?р?кле , тормыш авырлыкларына бирешми торган ш?хесл?р турында язсалар, аны укуы, минемч?, кызыклы да , файдалы да булыр иде . Алардан ?рн?к алып, яшьт?шл?рем арсында тормышка битараф булучылар, ?инаять юлына басучылар да, ?з-?зл?рен? кул салучылар да ?ирд? яш??не? м?гън?се турында ныграк уйланырлар иде, б?лкем.
Алпар урта гомуми белем бир? м?кт?бе
Сочинение
Тынычлык, сугыш ??мХХI гасыр
Автор: Сафиуллин Р?сим ??х?т улы,?лки районы
Алпар урта гомуми белем бир? м?кт?бе,6нчы класс
?ит?кче:Гиниятуллина Г?лсир? Фоат кызы
2014 нче ел
Б?хетле,бул балам!?ирд? я?а кеше туа ??м якты д?нья бел?н ис?нл?шк?нд?й,беренче тапкыр кычкырып аваз сала.Б?хетенн?н чиксез шатланган ана елмаеп, н?ни сабыена т?б?л? ??м ?крен ген? ?леге с?зл?рне кабатлый:”Син д?ньяга килде?,син б?хетле,шушы к?нн?н башлап си?а илебезд? барлык юллар да ачык,ч?нки син Тынычлык патшалык итк?н кояшлы илд? туды?,аны? кил?ч?ге сине? кулда.”
?йе, безне? илебезд? ??рбер ана ?з сабыена с?енеп,зур ?мет бел?н ышанып карый.Ч?нки ул аны туган илене? кил?ч?ген д?вам ит?че, тынычлыгын саклаучы итеп ?стер?.?г?р д? н?ни сабыены? г?на?сыз чиста к?зл?рен? караганда, аны? кайчан да булса ?з илен?,халкына кан-яшь алып кил?че явыз ??ллад яис? кемг?дер бил б?г?че мескен кол булуы к?з алдына килс?:”б?хетле бул, балам!”-дип ?йтер ??м ?зе д? аны? б?хетле буласына ышаныр идеме ик?н аналар?
Тынычлык ул-сабыйлар елмаюы, ак каеннар шавы, кошлар сайравы, кешел?рне? бер-берсен? изге тел?кл? тел?ве, к?нне-т?нг? ялгап эшл?с? д? шул хезм?тт?н р?х?т табып с?ен?е. Без боларны? барсын да тоябыз,ч?нки безне? илебез тынычлык яклы. Безне? ?чен тынычлык и? кадерле, и? изге, и? газиз олы с?з. Туган илебез-б?хет йорты. Без аны? тынычлыгын саклаучылар. Ата-бабаларыбыз аны миллионнарча корбаннар б?раб?рен? кан коеп яулап алды. Юк, без сугышны к?рм?дек,?мма сугыш аф?тене? никад?р коточкыч,д??ш?тле булуын бел?без,ч?нки сугыш бет?г? алтмыш тугыз ел ?т?г? карамстан,ул салган яралар ?аман т?з?лми,?ле д? булса сыкрап:”Сугыш…Юк,юк кир?кми,була к?рм?сен”,- дип ачынып кабатлый.
Сугыш… Д??ш?тле ,к??елл?рне тетер?ндергеч, канлы еллар.
Б?хетле бул , балам! Кайсы гына ана ?з баласына бу изге тел?кне тел?м?де ик?н? 1941 нче елны? 22 нче июнь та?ында илебезне, туган Ватаныбызны,фашист илбасарларыннан саклап калырга, аны?азатлыгы, тынычлыгы ?чен гомерл?рен кызганмыйча к?р?шерг? ант итк?н ??м антларын изге кайнар каннары бел?н ?т?г?н миллионнарча ир-егетл?рне?, хатын-кызларны?,ятим калган кайгылы балаларны? газиз аналары да д?ньяга килг?нд? сабыйларына шушы тел?кне тел?г?ндер.Б?лки халыкны зар елаткан канэчкеч Гитлерны? да ?нисе улын кешел?рг? ш?фкатьсез, явыз ерткыч булсын дип т?гел, ? илен? лаеклы алмашчы,халыкка шатлык китер?че булсын дип ?стерг?ндер.
Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т,югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык с?юче халкыма. Син аны? б?хетен урлап,рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Безне? Совет республикасыны? яшь , к?чсез, ?ле ныгып ?итм?венн?н файдаланырга тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне син а?ламагансы?. Безне? илебез яшь,к?чсез булса да, аны? курку белм?с данлыклы, горурланып с?йл?рлек, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?,?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Безне? илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршы алды. Юк, ?и?ел ген? бирелм?г?н безг? бу тынычлык,шу?а к?р? д? без аны? кадерен бел?без. Без б?хетле яш?сен ?чен, егерме миллионнан артык кеше яу кырында ятып калган.??м тагы к?пме миллионлаган кешел?рне фашистлар авыллары-авыллары бел?н юкка чыгарган, ?терг?н,яндырган… Без аларга баш иябез, илебезне? кил?ч?ге сезне? кебек ?к ышанычлы кулларда, аны? тынычлыгын ??рвакыт сакларбыз, изге ?иребезг? в?хшил?рне? аягын бастырмабыз,дип ант ит?без.
Тынычлык дошманнары !
Безне? халкыбыз б?хетне туган иленн?н, тынычлыктан башка к?з алдына да китерми.Сабыйлар к?з яше тамган,кешел?рне? канына буялган, аналарны? й?р?ген? сагыш-х?ср?т салган, ятимн?рне? б?хетсез язмышлары б?раб?рен? яулап алынган байлык, муллык, алтын-к?меш кызыктырмый безне.
? б?лки, сезне? ?чен шушыдыр зур б?хет?
Без бел?без: Америкада да, д?ньяны? башка илл?ренд? д? тынычлыкны яклаучы кешел?р яши. Гомере буе тынычлыкны яклап, политик ?ырлар ?ырлаучы Дин Ридны? ачы язмышы,кечкен? булуына карамастан, тынычлык к?р?шчесе Саманта Смитны? ??м тагы башка бик к?п тынычлык к?р?шчел?рене? авыр язмышлары,фа?игал?ре безне? ил халкы ?чен д? зур кайгы булды ??м булачак.
Океан арты дусларыбыз!
Сезне? кебек ?к без д? тынычлык телибез, безне? ?иребез ки?, без басып алу сугышлары алып барырга ?ыенмыйбыз.Киресенч?, б?тен планетабызга аяз к?к й?зе, м??гелек кояш,б?хет ??м тынычлык телибез.
Без кил?ч?к гасыр капкасын бернинди коралсыз, Тынычлык, Дуслык, Туганлык бел?н ян?ш? атлап керерг? телибез ??м шуны? ?чен к?р?ш?безд?.
Мин ?ир шарында ??р елны тынычлык елы игълан ител?ен тел?р идем ?ир й?зенд? бер нинди д? корал ясалмасын ??м бер д? юкка кан коелмасын иде.
Мин моны сугыш тел??че илл?р ?чен д? т?къдим ит?м.
Атом –т?ш сугышыны? нинди фа?ига китер?ен бел? торып, ниг? планетабызны корал базасына ?йл?ндерерг? ?
Мин д? миллионнарча кешел?р кебек ?к сугыш тел?мим. Кайвакыт уйланам. Хыялым ак аргамактай еракларга оча…. Бер минут. ?йтерсе?, б?тен д?нья елмая, кешел?р д? кояш та, ч?ч?кл?р д? б?тен тереклек д?ньясы да. Б?тен д?нья тып-тын. Тоташ елмаю. ? еракта ак каеннар шавы. ?н? ни ?чен елмая кешел?р. Дим?к, ?ле алар ишет? ! Ишет? ! Дим?к, к??елл?рд? матурлыкны тоя бел?, тышкы ялтавыкны гына т?гел , эчке рухи матурлыкны тоя бел? сакланып калган. Бер ген? минутка д?ньядагы барлык кешел?р ?зара дуслык ?епл?ре аша бер-берсен? б?йл?нг?н. Ч?нки аларны? ??мм?сен? д? уртак булган елмаю ?ир шарында патшалык ит?\
?н? шу?а кушылып, мин д? елмаям. ?зем уйлыйм:чыннан да, ?г?р ?ир шарында бер ген? минут тоташ елмаю булса ??м кешел?р бер ?к к?ренешт?н елмайсалар,шуннан со? да бер-берсен?”Сугыш” дип янарлар идеме ик?н ? Шундый матурлыкны бер секунд эченд? к?лг? ?йл?ндерег?, юк ит?рг? куллары барыр идеме ик?н ? ?г?р барса, алар чын к??елд?н к?л? белмил?р, ? ?зл?рене? явызлыкларын ясалма к?л? астында асыртын корал итеп кулланалар. Л?кин бу м?мкин т?гел. ?г?р матурлыкны? б?тен нечк?лекл?рен, ?зен? ген? хас я?гырашын тоеп елмая ик?н, дим?к, бу чын елмаю!
Бер ген? минут ! Барын да онытыгыз ! Елмаегыз, кешел?р ! Ты?лагыз ак каеннарны? шавын!
Д?рес планы
Тема.К.Н??мине? “Х?ят апа” шигыре.
Максат:
1.Шигырьне уку, идея-эчт?леген ачу.
2.Тиз, й?герек,с?нгатьле уку к?некм?л?рен, б?йл?нешле с?йл?м телен ?стер?.
3.Укучыларга патриотик т?рбия бир?.
Жи?аз:Д?реслек. Магнитофон.Плакатлар,А.АПластовны? ”Фашист очып ?тте” картинасы, Х.Туфанны? “Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?” шигыре, рус-татар фольклор ?рн?кл?ре.
Д?рес барышы.
I Оештыру моменты.
II Укучыларны? белемн?рен актуальл?штер?:
Укучылардан Кави Н??мине? тормыш юлын ??м и?атын с?йл?т?.
Сорауларга ?авап.
Укучыларга я?а белем ??м к?некм?л?р бир?:
Магнитофон язмасын ты?лау.
III Теманы ?йт?.
С?злек ?стенд? ?ш.
Шигырьне укуга ?зерлек.
Шигырьне укытучыны? с?нгатьле итеп укып чыгуы.
Шигырьне укучылардан укыту.
Сораулар ?стенд? эш.
IV Д?рест? алган белем ??м к?некм?л?рне ныгыту:
1 Б?ек Ватан сугышы елларындагы фольклор ?стенд? эш:
а)рус халык фольклоры.
б)татар халык фольклоры.
2 Х.Туфанны? “Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?” шигыре.
3 А.А.Пластовны?”Фашист очып ?тте” картинасы ?стенд? эш:
а)сораулар ярд?менд? р?сем анализ.
4 Язучы Л?биб Лерон шигырен уку, анализлау.
Тер?к с?зл?р бел?н эш.
V Д?реск? йомгак. Укытучы с?зе.Билгел?рне анализлап кую.
VI ?й эше: Шигырьне с?нгатьле итеп укырга.Р?сем буенча инша язарга.
Д?рес барышы.
I Оештыру моменты.
Укучылар бел?н ис?нл?ш?.
II Укучыларны? белемн?рен актуальл?штер?:
1 Кави Н??мине? тормыш юлын ??м и?атын с?йл??.
2 Сорауларга ?авап.
III Укучыларга я?а белем ??м к?некм?л?р бир?:
Укытучы с?зе:
-Укучылар,без х?зер аудио язма ты?лыйбыз
– Игътибар бел?н ты?лагыз ?ле.Аннан со? мин сезг? сораулар бирермен.
1941 елны? 14 июненд? мин унынчы классны бетердем.Алда к?пт?н к?телг?н чыгарылыш кич?се.Кулыма 10кл бетерг?нг? таныклык алам. Казанга кит?м,медицина институтына укырга кер?м.дип й?рдем. Хыялым-врач булу. Кулда-аттестат. Л?кин 1941 елны? 22 июненд? сугыш башланды. Озак та ?тми б?тен гаил?без бел?н елый-елый ?тине фронтка озаттык. ?ни 5 бала бел?н калды. И? олысы-мин. Бригадир ирт?к т?р?з?д?н кычкырып кит?:
-Ф?йр?з?.б?ген ?ние? бел?н,чалгылар алып.борчак чабарга чыгыгыз. Мин. зурлар бел?н берр?тт?н, эшли башладым. Врач булам, кешел?р д?валыйм, ак халат киеп й?рим диг?н уйлар хыялда гына калды.
-Бу апаны? ?мет-хыяллары ни ?чен тормышка ошмаган? Кем гаепле мо?а?(Сугыш)
-Бик д?рес. Мо?а сугыш,фашистлар Германиясе гаепле.
-? х?зер д?фт?рл?регезне ачыгыз. Язып куегыз б?генге числоны ??м теманы:Кави Н??мия”Х?ят апа”шигыре.
С?злекч?.
н?л?т-проклятие
мордар-начар,?ш?ке
килен-сноха
чик-граница
-? х?зер гади карандашларыгызны алыгыз. Мин укыйм, кайсы с?зл?р сезг? а?лашылмый, шуларны билгел?п барыгыз. Автор с?зл?рен, хик?я, сорау, ?нд?? ??мл?л?рне укыганда интонация ничек ?зг?р?, шу?а игътибар итегез.(Укытучыны? укуы)
-Кайсы с?зл?р а?лашылмады?
(Укучылардан укыту, с?нгатьлелек д?р???сен? игътибар ит?)
Сораулар ??м биремн?р ?стенд? эш: .
-Бу шигырьд? вакыйга кайда ??м кайчан бара? (Ш???рд? ??м сугыш башланыр алдыннан бара)
-Исеме ?к ?йтеп тора инде. Бу шигырь кем турында? ( Х?ят апа гаил?се турында)
-Бик д?рес, Х?ят апа турында.Бу бик матур.тир?н м?гън?ле татар исеме. Ул- тереклек, яш?еш ,гомер, тормыш диг?н с?з.
-Х?ят апаны? ире кая кит??(Улы Камил чик буенда хезм?т ит?.Ире ял алып, улын к?рерг? кит?)
Ул нинди х?лл?рг? очрый?(Ул партизаннар отрядына кер?)
-Х?ят ana тылда нинди батырлык эшли?(Ирене? станогын да ?зенеке ит?. Сугыш бетк?нчег? кад?р 2 станокта бер?зе эшл?рг? с?з бир?)
-Шул юлларны табып укыгыз.
-Бу шигыре бел?н автор н?рс?не к?рс?т??(Б?ек Ватан сугышы елларында ш???рд?ге тылдагы хезм?тне к?рс?т?).
-Кави Н??ми фашистларны? начар кешел?р ик?нлеген нинди с?зл?р бел?н к?рс?т?, тасвирлый.
“Ад?м каны эчеп котырган,
Эзе тиг?н ?ирд? ?л?н к?йг?н
Ирене тиг?н ?ирд? су кипк?н
К?йр?п яна башлый ак к?газь
Ут й?гер? минем телем?.”
-Н?ти?? ясап ?йтик ?ле, сугыш елларында тормышны алып бару кемн?р ?илк?сен? т?шк?н ик?н?
-Хатын-кызлар, картлар, балалар.
Гом?р ага Б?широв аларны бик матур с?зл?р бел?н:Туган илне? тылдагы солдатлары, ? тылны икенче фронт ,диде.
‘Туган илне? тылдагы солдатлары да, фронттагы солдатлар кебек ук 1418 к?н ??м т?н Б?ек ?и??не якынайту ?чен армый-талмый к?р?штел?р.
Татар халкыны? с?екле шагыйре Габдулла Тукай:
А) «Без сугышта юлбарыстан к?члебез,
Тынычта без аттан артык эшлибез…
Б)Халык зур ул, к?чле ул, ?дип ул, шагыйрь ул» дип язган иде.
Б?ек Ватан сугышы еллары фольклорын алып карасак .мо?а бик к?п мисаллар табасы?
Не топтать фашистам
Степи и угодины. •
Грудью встанем, как один,
На защиту Родины.
Б)Милый мой фашистов бьет
И мне тоже хочется.
Дайте, дайте пулемет
Буду пулеметчицей.
Мой миленочек на фронте
Управляет танком,
Скоро я к нему поеду
Стану санитаркой.
Ой, подруженька моя,
Мой миленок на войне
За него и за себя
Я работаю вдвойне.
Наши тракторы – как танки
А девчата – как бойцы.
Распахали все полянки,
Все засеяли концы.
К?р?сез бу д?ртъюллыкларда Б?ек ?и??не якынайту ?чен авылда да зур к?р?ш барган.? х?зер татар халык авыз и?атын карап ?тик.
?х дусларым бу сугышны?
Бетк?нен к?рс?к иде.
Гитлер бел?н Муссолинны
Сабанга ?икс?к иде.
Фашистларны? ашаганы
Ак май бел?н бал гына.
Ул этл?рне? эшл?г?не
К?з яшь бел?н кан гына.
Немецларны? башкаласы
Берлин диг?н калада.
Калмый фашист штыгыннан
Бишект?ге бала да.
Дим?к, Б?ек Ватан сугышы еллары фольклорын Х?с?н Туфанны? «Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?» шигыре бел?н йомгаклап булыр иде.
Сугыш килеп китте бу ?ирг?
Н?рс? к?рс? шуны яндырып
К?мер к?л ?лек калдырып,
Сугыш килеп ?итте бу ?ирг?.
Россияне? халык р?ссамы,Ленин премиясе лауреаты Аркадий Александрович Пластов. 1942 елда бер т?ркем художниклар бел?н Сталинград фронтында була. Сугыш х?раб?л?рен к?лг? ?йл?ндерелг?н авылларны ?терелг?н картларны ??м балаларны к?р?.
-Р?семд? елны? кайсы вакыты с?р?тл?нг?н? ()
-К?з к?не без нишлибез?
Ни ?чен бу малай к?т?не бер?зе к?т??
-Р?семне? исемен? игьтибар итегез ?ле «Фашист пролетел» «Фашист очып ?тте».
-Безне? шигырьд?ге кайсы юллар ?леге р?семне? эчт?леген тир?н ачарга ярд?м ит??
«?зе тиг?н ?ирд? ?л?н к?йг?н
Ирене тиг?н ?ирд? су кипк?н
Ти?е к?релм?г?н ерткычлык
Язучы Л?биб Лерон шушы р?семг? багышлап, сугыш ?фатен к?рс?теп шигырь язган.
Сарыклар ?л?н чемчен?,
Т?мл?п к?ши сыерлар.
К?т?че малай янына
Ала маэмай сыенган.
Шундый тып-тын,хозур!
Кин?т…
Маэмай куйды сагаеп
Ап-ак болытлар артыннан
Калкып чыкты самолет.
С?р?нл?н? т?ште кояш
??м маэмай куйды ?реп.
Саргылт яфракларны ?илл?р
Алып китте б?тереп.
Шулчак чир?мн?рне ?теп
Й?герде утлы аваз.
Тынлыкны ч?рд?кл?п ?тте
Кайтаваз.
Й?зт?б?н капланды малай,
Канда-башы й?зе ,кул.
-Утырт ?ле, самолет!-дип
Кычкырмакчы иде ул…
Фашист очып ?тте.
Г?л??
С?неп бара, таралып.
…Бугазындагы т?ерен
Йоталмыйча тора эт…
-? х?зер «Фашист очып ?тте» р?семе буенча хик?я язабыз.
Мин сезг? т?р?к с?зл?р бир?м: к?зге к?н, табигать, алтынга маныла, фашист козгыны,пулеметтан ут я?гыры,нинди ерткычлык, кан саркып чыккан, малайны? дусты, ?з?к ?згеч тавыш.
Р?ссам ?зене? ?с?ренд? уч алырга чакыра.
Йомгаклау. Быел безне? илебезне? фашистлар Германиясен ?и??ен? 68 ел тула. Бу б?йр?мг? б?тен ил, халык ?зерл?н?. ??ркем ?з ?лешен кертерг? тырыша. Без д? укучылар; шушы матур б?хетле тормышыбызны? кадерен белик, олыларга ихтирам, кадер-х?рм?т к?рс?тик. Кайда гына булсак та ,транспортта булсак урын бирик, к?ршебезд?ге карт-корыга м?рх?м?тле , ярд?мчел булыйк. Аларны? авыр ,ачы язмышларын ист? тотып, картлыкларын х?рм?т итик.
Укучыларны? ?авапларын б?ял??, билгел?р кую.
Яратмыйм мин “сугыш” с?зен.
Булмасын ул, булмасын,
Кир?кми безг? сугыш.
Булмасын бер куркыныч,
Булсын б?тен ил тыныч!
Ш?йхи Маннур.
Мен? Б?ек ?и??не? 67 еллыгы якынлаша. 1941 нче елны? 22 нче июнь ирт?сенн?н, Буг елгасы буенда вермахт гаск?рл?рен? “Алга!” командасы бирелг?н к?нн?н, алты дист?д?н артык ел узып китк?н.?йе, Туган илебезне? фашистлар Германиясен ?и?еп, б?хетле азат тормышта яши башлавына шуны? кад?р вакыт ?тк?н… Сугыш турында китаплардан укып, кинолардан карап кына фикер й?рт?че тулы бер буын инде ?лк?н яшьк? ?итк?н. К?пме гомер… ?мма сугыш утын ?з куллары бел?н с?ндерг?н карт солдатлар ?чен к?п т?гел ул. Улларын ??м кызлрын фронтка озаткан аналар ?чен д? к?п т?гел. Кара м??ерле к?газьл?рг? ышанмыйча, б?генге к?нг? кад?р ирл?рен к?т?че тол хатыннар ?чен д? к?п т?гел. Кич? ген? кебек…
Л?кин шул кич?ге к?н аларны? ч?чл?рен? б?с булып сарган. Шул кич?ге к?н т?шл?рен? кереп сиск?ндер?. Б?генге к?н хакына корбан булган батырларны? й?р?кл?ре м?йданнарда м??гелек ут булып яна…
К?нн?рен д?, т?нн?рен д? с?нми,
М??гелек ут яна нурланып.
Яктылыгы еракларга кит?,
Та? нурлары кебек юл ярып.
Нур Баян.
Сугыш…. Планетабызда ??р кешене дер селкетк?н и? куркыныч с?з бу. Кемн?рне? ген? ?з?ген ?зм?г?н д?, тормышын ?имерм?г?н бу ка??р суккан аф?т.?г?р уйлап караса?, шушы аф?т т?р?з?сен чиртм?г?н, ишеген какмаган бер ген? гаил? д? юк бит. Миллионлаган кешел?рне? яшьлек елларын, балалык чорын, пар канатлы булып, тигез гаил?д? яш??не урлаган бу кара еллар…
Т?б?гебезд?н яу кырларына 442 кеше китк?н. Шуларны? 156 сы гына кире ?йл?неп кайткан. “Бер кайтмасак, бер кайтырбыз”,- дип китк?н калган авылдашларыбыз азат тормыш ?чен ?зл?рене? башларын салганнар. Б?ген инде ?ч авылга ?ч кен? ветераныбыз ис?н. Сугыш ветераннарыны? сафлары елдан-ел сир?г?я. Икенче б?тенд?нья сугышы ветераннары арабыздан кит? торалар. Алар бел?н б?тен бер чор – да?илык ??м кайгы чоры кит?. Без аларны, безне фашизмнан коткаручыларны, ?ич кен? д? онытырга тиеш т?гел.
Авыр сугыш еллары ир-егетл?рне ген? ?зен? тартып алмаган. Тылда калган хатын-кызларга, яш?смерл?рг?, карт-корыга да авыр, бик авыр булган. Аларны? ирл?ре фронтта ил азатлыгы ?чен кан т?кс?л?р, ?зл?ре ис? тыл фронтында ат кебек ?игелеп эшл?г?нн?р. М?кт?бебезд? тыл ветераннары, сугыш чоры балалары бел?н очрашулар ?лед?н-?ле уздырылып тора. Кунакларыбыз сугыш елларында ?зл?ре кичерг?н авырлыклар турында с?йл?г?нд?, ирексезд?н к?зл?рг? яшь тула. Туфрак кардан арчылу бел?н басуга чыгып, ?ир катырганчы шунда ?зл?рене? фидакарь хезм?тл?рен куеп эшл??л?ре бер х?л, ?ле бит к?н саен диярлек авылга ирл?рене?, туганнарыны? ??лак булулары турында кайгылы х?б?р килеп торган. Нинди сабыр, рухи яктан к?чле булырга кир?к моны? ?чен! ?ст?вен?, ?зл?ре ач, киярл?рен? киемн?ре юк. Тылдагы хезм?т иял?ре “Б?тенесе д? фронт ?чен, б?тенесе д? ?и?? ?чен!” диг?н шигарь астында эшл?г?нн?р. Барлы-юклы акчаларын, бар булган ?йберл?рен оборона фондына тапшырганнар.
Авылны? х?ле м?шкел, искиткеч м?шкел була. Ирл?р, атлар сугыш кырында. Монда калган яш?смерл?р, карт-коры, хатын-кызлар тормыш й?ген ?игелеп тартканнар. Тыл ветераннары с?йл?венч?, х?тта бер к?т?р?м салам ?чен безд?н 10 км ераклыктагы Казаклар авылына ??я?л?п бара торган булганнар. ? кичк? ч?ч?лек орлык ?чен 35-40 чакрымдагы Кукмарага ??я?л?п чыгып китк?нн?р. Я Хода, ничек т?зг?нн?р алар?! Аякта чабата, и?н?рд? ашлык тутырылган капчык…Уйласа? ис кит?: ничек т?зг?нн?р, ничек аяклары чыдаган?! ?мма алар зарланмаган, бер?? д? сыкранмаган. Ка??р суккан сугыш кына бетсен! Бары да онытылыр. ?и??г? тир?н ышаныч, ?мет яш?тк?н аларны.
Сугыш! Никад?р кайгы-х?ср?т, югалту, б?хетсезлек китерде? син тынычлык халкына. Син аны? б?хетен урлап, рухын сындырырга, юк ит?рг?, колга ?йл?ндерерг?, кешел?рне тезл?ндереп,алар ?стенн?н явызларча хакимлек ит?рг? тел?г?нсе?дер. Л?кин бер хакыйкатьне а?ламагансы?. Безне? илебезне? курку белм?с данлыклы, горурланып с?йл?рлек, ?и?елм?с батыр уллары, кызлары, шундый батыр й?р?кле балалар ?стерг?н б?ек аналары бар. Аларга б?хет т?шенч?се туганда ук, ана с?те бел?н кер?, ?н? шуны чын м?гън?сенд? а?лау аларга бетм?с-т?к?нм?с к?ч, туган илг? кайнар саф м?х?бб?т бир?,?н? шул к?ч ?и??г? алып кил?. Без б?хетле яш?сен ?чен к?пме кеше яу кырында ятып кала.
Минем Ханг?р?й бабам да Б?ек Ватан сугышында катнашкан. Ул 1921 нче елда д?ньяга кил?. Сугыш башланганда ук инде армия сафларында була.А?а, армия хезм?тен тутырып, ?йг? кайту насыйп булмый. Ул сугышны? беренче к?нн?ренн?н ?к фронтка алына, 1943 нче елны, бик каты яраланып, госпитальг? эл?г?.Бер елга якын д?валангач, тагын фронтка кит?.Ханг?р?й бабам Ленинград блокадасында да катнашкан.Кызганычка каршы, ул ?зе бу якты д?ньяда юк инде.Без аны? орден ??м медальл?рен ист?лек итеп саклыйбыз.Туган илебез зур сынаулар, авыр юллар, чиксез к?п югалтулар бел?н ?и?? та?ын каршылады. Юк, ?и?ел ген? бирелм?де бу тынычлык, шу?а к?р? д? без аны? кадерен белеп, шушы аяз к?небезг? с?енеп, тормышны? ямен-т?мен белеп, куанып яш?рг? тиеш! ?леге тел?кл?р к??елемд? шигырь юллары булып туды.
Сугышлар булмасын!
Б?ек ?и?? б?йр?мен?
Алтмыш ?иде ел тула.
Бу сугышта к?пме кеше,
К?пме бала кырыла.
“Тыныч булсын д?ньялар!” – дип,
Газиз халкым кан коя.
Бик к?п хатыннар интег?,
Балалар ятим кала.
Ханг?р?й бабам да минем
Бу сугышта катнашкан.
Кыю, батыр булган ?чен,
Орден, медальл?р алган.
Батыр бабам катнашкан
Ленинград блокадасында.
Тик, кызганыч, ?зе юк шул
С?йл?рг? барысын да.
Ист?лекк? саклыйбыз без
Орден ??м медальл?рен.
“Башка сугыш булмасын!” – дип
Телибез ирт?л?рен.
Гел кояш балкып торсын
Илебез к?кл?ренд?.
Балаларны? шат авазы
Г?рл?сен м?кт?пл?рд?.
“Сугыш!” Яратмыйм мин бу с?зне. ?би-бабайларыбызны? матур яшьлекл?рен тартып алганга, минем кебек ?смерл?рне? “?ти” дип ?йтерг? тилмереп ?ск?нн?ре ?чен, г?на?сызга коелган кан ?чен. Туган халкым кичерг?н михн?тл?р ?чен к?ралмыйм сугышны. ?йе, ?и??не? б??асе кыймм?тк? т?ште. К?пме тумаган балалар, кушылмаган яшь й?р?кл?р… Шу?а к?р? ?ирд? сугыш булмасын, бары тик тынычлык кына х?кем с?рсен иде.
Сугыш кичк?н карт солдатны?
Бер с?з каба сулышына.
Кабатлый ул дога итеп:
“Тик булмасын сугыш кына!”