Сочинение на тему ма?жан ж?мабаев на казахском языке
8 вариантов
Ма?жанЖ?мабаев – ?аза? поэзиясыны? ірі ?кілдеріні? бірі.
1893 жылы Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде ту?ан. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен Ма?жан т?рт жасынан хат таниды. ?ызылжарда?ы М.Бегішев аш?ан медреседе 5 жыл о?ып, 1910 жылы бітіреді.
1910-1913 жылдары Уфада?ы “?алия” медресесінде о?иды.
1912 жылы ?азан ?аласында ?стазы, татар жазушысы ?алымжан Ибрагимовты? к?мегімен “Шолпан” атты т???ыш жина?ы басылып шы?ады. Осыдан со? Ма?жанЖ?мабаев Омбыда?ы м??алімдер семинариясына т?сіп, 1916 жылы оны медальмен ?здік ая?тайды.
Семинарияны бітірген со? “Алаш” партиясын ??ру?а ?атысады.
Жиырмасыншы жылдарды? бірінші жартысында шы?армашылы? ?німді е?бекпен ш??ылданады. ?йгілі “Батыр Баян” поэмасын жазады, баспас?зде біраз д?ниелері жары? к?реді.
1923-1927 жылдары М.Ж?мабаев М?скеуде жо?ар?ы ?деби- к?ркем?нер институтында о?иды. Б?л жылдары орыс, Батыс Европа ?дебиетін тере? зерттеп о?иды.
1929 жылы ол “Ал?а” атты жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен сотталады. Шын м?нінде б?л ?деби платформа?а ?атысты ?йірме болатын.
Шы?армашылы?пен, айналыс?ан ал?аш?ы он жылда ол ?лт- азатты?ын поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. ?кінішке орай, 1929 жылдан 1938 жыл?а дейінгі а?ынны? он жылды? ??мырында шы?армашылы? ?нсіздік орнайды.
А?ын 1938 жылы халы? жауы деген “?штікті?” шешімімен жазы?сыз атылады.
Ол ?аза? ?дебиетін орыс, Европа ?дебиетіні? биік де?гейіне к?терді. Еліні? тарихы мен м?дени м?раларын тере? білуі “Батыр Баян”, “?ор?ыт”, “О?жетпесті? ?иясында”, “?ойлыбайды? ?обызы”, “Ертегі” т.б. сия?ты тамаша поэмалар тудырды. Ма?жан “Педагогика” о?улы?ында халы?ты? педагогика мен психология?а талдау ж?ргізді. Ма?жан поэзиясыны? жо?ары идеялы?ы, отаншылды?, ?лтты? рух?а толы болуы, ?ле?деріні? ерекше бейнелілік, к?ркемдік формасы, жа?ашылды?ы заманынан басы озы?, ілгері кеткен а?ын екендігін к?рсетеді.
Ма?жанЖ?мабай (?білма?жан) Бекен?лы (25 маусым 1893, Солт?стік ?аза?стан облысы, ?азіргі Ма?жанЖ?мабай ауданы, Сасы?к?л жа?асы – 19 наурыз 1938, Алматы) – Алаш ?оз?алысыны? ?айраткері, а?ын, ?аза? ?дебиетіні? жар?ын ж?лдызы ?кілі.
?мірбаяны:
Атасы – Ж?мабай ?ажы. ?кесі Бекен саудамен айналыс?ан д?улетті адам бол?ан. Анасыны? есімі – Г?лсім. Ма?жан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары ?ызылжарда?ы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, м?сылман халы?тарыны? азатты?ы жолында к?рескен М.Бегишевті? ?йымдастыруымен ашыл?ан медреседе о?ыды. Медреседе Бегишевтен Шы?ыс халы?тарыны? тарихынан д?ріс алды, ?аза?, татар ?дебиеттерін, Фирдоуси, Са?ди, Хафиз, Омар ?айям, Низами, Науаи секілді шы?ыс а?ындарыны? дастандарын о?ып ?йренді.
Баспадан 1909 жылы шы??ан Абай ?ле?дерін о?ып, “Ата?ты а?ын, с?зі алтын хакім Абай?а” деген ?ле? жазды. 1910 – 1913 жылдары Уфа ?аласында?ы “?алия” медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы ?.Ибрагимовтен д?ріс алып, белгілі ?айраткер С.Жант?ринмен ты?ыз ?арым-?атынас орнатады, болаша? к?рнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.
Ибрагимовті? к?мегімен 1912 жылы ?азан ?аласында?ы К?рімовтер баспасында “Шолпан” атты т???ыш ?ле?дер жина?ы басылып шы?ады. “Сада?” журналын шы?ару?а ?атысады, о?ан ?зіні? ?ле?дерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы м??алімдер семинариясында о?ыды.
“Бірлік” ?йымы ж?мысына белсене араласып, “Балапан” ?олжазба журналын шы?ару?а ?атысады. ?.Б?кейхан, А.Байт?рсын?лы, М.Дулат?лы секілді алаш ?айраткерлерімен байланыс орнатып, “?аза?” газетіне ?з ?ле?дерін жариялайды.
1917 жылы А?пан т??керісінен кейін ?алыптас?ан саяси жа?дай?а сай ?о?амды? ?мірге белсене араласып, А?мола облысты? ?аза? съезін ?ткізуді ?йымдастырушыларды? ?атарында болды. Осы жылы с?уірде А?мола облысы ?аза? комитеті ??рамына сайланды. М?скеу ?аласында ?ткен Б?кілресейлік м?сылман съезіне ?атысты. Бірінші жалпы?аза? съезіні? шешімі бойынша Б?кілресейлік ??рылтай жиналысына депутатты??а кандидат ретінде ?сынылды.
“Алаш” партиясыны? А?мола облысыны? комитетіні? м?шесі болды. “?ш ж?з” партиясы ?кілдеріні? жал?ан айыптауымен бір ай?а жуы? аба?ты?а отырып шы?ты. Екінші жалпы?аза? съезіне делегат ретінде ?атысып, онда о?у м?селесі бойынша ??рыл?ан комиссия?а т?ра?алы? етті.
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство бас?армасында ?ызмет етті. 1919 – 1923 жылдары А?мола губерниялы? “Бостанды? туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана” журналдарында, “А?жол” газетінде ?ызмет істеп ж?ріп, халы? а?арту ж?мысына белсене араласады. Сол кезе?де ?алы? ?ауым?а таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жары??а шы?арады.
1923 – 1927 жылдары М?скеуде Жо?ары ?дебиет-к?ркем?нер институтында о?иды. Онда орыс ?дебиетін, Батыс Еуропа ?дебиетін тере? зерттеп, орыс м?дениет ?айраткерлерімен жете танысып, к?пшілігімен досты? ?арым-?атынаста болады. М?скеуде о?ып ж?ргенде оны? шы?армалары орынсыз сын?а ?шырады.
1924 жылы 24 ?арашада М?скеу ?аласында?ы Шы?ыс е?бекшілері коммунистік университетінде ?аза? жастарыны? жерлестік ?йымында жиналыс ?тіп, олар Ж?мабай?лыны? 1922 жылы ?азанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шы??ан жыр жина?тарын тал?ы?а салды.
Онда а?ын шы?армаларын теріске шы?аратын ?аулы ?абылданды. Б?л ?аулы “Е?бекші ?аза?” газетіні? 1925 жылы 14 а?панда?ы санында басылды. Орынсыз сыннан к??ілі жабы??ан а?ын “С?лем хат” деген ?ле? жазды.
Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Е?бекші ?аза?” газетіні? 1924 жылы 19 желто?санында?ы санында С.М??ановты? “С?лем хат жаз?ан азамат Ма?жанЖ?мабай?лына” деген ескертпемен “С?лемге с?лем” деген жауап ?ле?і басылды.
Жа?а ??рылыс?а, жа?а т?рмыс?а ?атысты на?тылы ?ле? жазбаса да, “уралап ай?айламады?” деген кін?мен, тап к?ресіне белсене араласып, кедей с?зін с?йлемеді? деген айыппен Ж?мабай?лы ?ата? сын?а алынды. Ж?мабай?лы 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан со? ?ызылжарда о?ытушылы? ?ызметтер ат?арады.
1929 жылы Ж?мабай?лы “Ал?а” атты жасырын ?йым ??р?аны ?шін деген айыптаулармен М?скеудегі Бутырка т?рмесіне ?амалып, 10 жыл айдау?а кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованы? араласуымен бостанды? алып, ?аза?стан?а ?айтады.
Петропавл ?аласыннда мектепте орыс тілі мен ?дебиетінен саба? беретін м??алім болып ж?мыс істейді. К?п ?замай ?алалы? о?у ісіні? ме?герушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен м??алімдік ?ызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Ж?мабай?лы Алматы?а келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы ?айтадан ?амау?а алынып, ату жазасына кесілді.
Шы?армашылы?ы
А?ын т???ыш ?ле?інен бастап ?леуметтік та?ырып?а ден ?ойып, а?артушылы?, ?лт-азатты?, демократияшыл ба?ытты ?станды. Абай поэзиясыны? ?шпес ма?ызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, ?лы а?ынны? “мы? жыл ж?тса д?мі кетпес” с?зін жа?а жа?дайда ілгері дамытты, Батыс пен Шы?ысты? рухани ?азынасын саба?тастыру негізінде ?аза? поэзиясын та?ырып, т?р мен мазм?н жа?ынан байытты. Ж?мабай?лы ел ішіндегі ?леуметтік м?селелерді к?терді (“Шын сорлы”), хал?ын ?нер-білімге ша?ырды (“Л?ззат ?айда?”, “Жаз?ы та?”, “?нер-білім ?айтсе табылар”, “Балалы? ша?”, “?аза?ым”, “?ара?ым”, “Осы к?нгі к?й”, “Мен сорлы”).
Бір?атар ?ле?дерін махаббат та?ырыбына арнады (“Жас келін], “Зарлы с?лу”, “С?йгеніме”, “Алдан?ан с?лу”). ?з поэзиясыны? ал?аш?ы ?адамдарынан бастап а?ты? демі біткенге дейін Ж?мабай?лы ?лт азатты? та?ырыбын ?збей тол?анды, оны ?з поэзиясыны? ?зегі етті. Б?кіл халы?ты тап, топ?а жіктемей, ?аза? елін ?лемдік м?дени жетістіктерге ?ол жеткізуге ?андай к?ш кедергі деген сауал ?ойып, о?ан басты кедергі – отаршылды? деген шешімге келді.
Бастап?ы кезде б?л та?ырып ту?ан жерді? таби?атын тамашалаудан барып ?айран жерді? ендігі к?ні не болады деген уайым-?ай?ы?а ?ласады, а?ыры келіп кіндік ?аны там?ан нулы, сулы ?лкені жаулап жат?ан ?ара шекпенді отаршылды??а ?арсы наразылы? оты болып т?танды (“Ту?ан жерім – Сасы?к?л”). А?ын хал?ымен бірге к?йзелді, осыдан келіп романтикалы? ?уенге б?ленген жоры? идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде… тек та? атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастар?а сенемін”, т.б.). Ж?мабай?лы шы?армаларында?ы романтикалы? сарын, ?сіресе, оны? символистік арнада жаз?ан ?ле?дерінен ай?ын к?рінеді. А?ын символизмі болаша? пердесін ашатын жа?а мифология ту?ызды, келешек суретін салу саясатшыларды? емес, а?ындарды? ?олында деген сенімге айналды (“От”, “Пай?амбар”, “К?ншы?ыс”, “Жаралы жан”, “Ай?а”, т.б.). А?ын дыбыс-буынны? соны ?ндестіктерін тауып, ?аза? жырын байыта т?сті (“Шолпы”). Ж?мабай?лы поэзиясында?ы ??нарлы арнаны? бірі – т?ркі та?ырыбы. Т?ркі халы?тарыны? бірлігі та?ырыбы Ж?мабай?лы поэзиясыны? ?уелден ?алыптас?ан алтын ар?ауы іспетті.
А?ын д?ниетанымына ?ызылжарда?ы Бегішев медресесінде о?уы к?п ы?пал етті. Ол жас ?рен ж?регіне т?рікке деген бауырмалды? сезім ту?ызды. “Шолпан” жина?ында?ы “Орал тауы” ?ле?інде:“ “?осылып батыр т?рік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп тізгінге орал” ”
, – деп жазды. Ерекше атап ?тетін бір ж?йт – Ж?мабай?лыны? т?рік хал?ыны? шет ел бас?ыншыларына ?арсы азатты? ?оз?алысына ?н ?осуы. М?нда реалистік, романтикалы? сарындар бір-бірімен астасып, бірге ?ріліп отырады.
Т?рік та?ырыбы ?аза? хал?ыны? ?лт-азатты? та?ырыбына ?ласып, отаршылды??а ?арсы к?реске алып келді (“Орал тауы”, “Алыста?ы бауырыма”, “Жер ж?зінде”, “?аза? тілі”, “Тез барам!”, “Т?ркістан”, “Орал”). Сондай-а?, Ж?мабай?лы “Пай?амбар” ?ле?інде “??н – т?рікті? ар?ы атасы” десе, “Т?ркістан” атты ?ле?інде “Т?ркістан – ер т?рікті? бесігі ?ой” деп ас?а? рухпен жырлады.
т?рікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы М?стафа Кемал Атат?рік баста?ан т?рік хал?ыны? азатты? со?ысына арнал?ан “Алыста?ы бауырыма” атты ?ле?інде айры?ша бай?алады. Оны? б?л ?ле?ін М?стафа Шо?ай “Яш Т?ркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны т?рікшілдік к?ресі ?шін е? ?ымбатты ж?не е? пайдалы ?ле? деп ба?алады. Ма?жантану Ж?мабай?лы – философ а?ын. А?ынны? философиялы? к?з?арасы ?з ?ле?дерінде жа?сылы? пен жаманды?, ?ділдік пен ?ділетсіздік т?різді ?арама-?айшылы?ты философиялы? ??ымдарды шебер шендестіре білуінен бай?алады. Ол д?ниені бірт?тас ??былыс ретінде алып, адамды сол ?лы таби?ат, жаратылысты? бір туындысы, б?лшегі ретінде суреттейді. Таби?атсыз, жаратылыссыз адам жо?. Ал таби?ат адамсыз да к?н к?ре береді. Біра? сана о?ан ба?ынбайды, дене ба?ынса да сезім ба?ынбайды. Сонды?тан ол б?л?ынады, серпінеді, ?стем бол?ысы келеді (“От”).
??былысты? м?нін ке? к?лемде, жалпы?а бірдей ?алыпта тани білуде а?ын, е? алдымен, нені? болса да м?н-мазм?нына ??іледі, ?рдайым жалпы адамзат?а т?н ?уенге бой ?рады, таби?атты? ?з за?ына ?ана ба?ынатын ??былыстарды? ішкі ??пия астарын ??ын?ысы келеді. Ж?мабай?лыны? ойынша а?ын деген болжап білмес жол?а сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол ?иынды?ты ?айыспай к?теретін, не д?ниені т?рк етіп, б?рінен безінетін жан (“?иял ??лы мен бір а?ын”). А?ын “?ор?ыт” поэмасында философияда?ы м??гілік та?ырып – ?мір мен ?лім м?селесін ?ор?ыт пен ажалды? а?дысуы т?рінде суреттейді. Ажал – ха?, сонды?тан да ?мір жібіні? т?йінінде ?лімді болмай ?оймайтын ?мір а?и?аты ретінде ?абылдау ?ажет деп санайды ол. Ма?жан поэзиясы Ж?мабай?лы ?аза? лирикасыны? сыршылды?ын тере?детті, адамны? н?зік сезімдеріне тіл бітіре білді. Б?л ?асиет оны?, ?сіресе, махаббат лирикасына т?н (“С?й, жан с?улем”, т.б.). Ж?мабай?лы – ?лемдік поэзияда экологиялы? та?ырыпты ал?аш жырлаушыларды? бірі (“Айда аты?ды, С?рсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалы? прогреске ?арсы бол?ан жо?, оны? ?лтты?-м?дени, рухани д?ст?рлерді б?зуына ?арсы еді. Техника жетістіктерін ?ызы?а жырлай отырып, ту?ан жерді? ?сем таби?атынан айырылып ?алмау?а ?ндеді. Ма?жан поэмалары Ж?мабай?лы ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. ?аза? поэмасын суреткерлік арна?а б?рды. Адам жаныны?, психология ?леміні? ??пия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп ?рнектей білді. Ж?мабай?лы поэмаларына лирикалы? тере?дік пен эпикалы? ке? ??лаштылы? бірдей т?н.
Жеке адам мен ?лт та?дырын драм. сюжетте ?йлестіріп, к?ркемдік зор ?уатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “О?жетпесті? ?иясында”, “?ойлыбайды? ?обызы”, “?тірік ертегі”, “Шын ертегі”).
А?ын шы?армашылы?ыны? ?лкен бір арнасы – халы??а білім беру, педагогика саласы. Мектеп о?ушыларына, м??алімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін о?ыту ж?ні” (1925) е?бектерін жариялады. А?ан сері, Базар жырау, ?буб?кір Диваев туралы зерттеу е?бектер жазып, ауыз ?дебиеті ?лгілерін жинау?а ж?рдемдесті. Ма?жан публицистикасы Ж?мабай?лы аударма саласына ?лкен м?н берді. И.Гете, Г.Гейне, ?бу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю. Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, И.П. Мятлов, А.А. Блок ?ле?дерін, А.М. Горький, В.В. Иванов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, т.б. ??гімелерін ?аза? тіліне аударды. Та?даулы прозалы? шы?армалар аударумен ?оса Ж?мабай?лы “Шолпанны? к?н?сі” ??гімесі ар?ылы ?аза? ?дебиетіне психологиялы? талдау, сана а?ымы ?дістерін енгізді.
Саба?ты? та?ырыбы: Ма?жан Ж?мабаев «С?йемін»
Білімділік ма?саты: Ма?жанны? ?мірі мен шы?армашылы?ы туралы жан-жа?ты ма?л?мат беру,а?ынды? ерекшелігін таныту.
Т?рбиелік ма?саты: Отбасын,Отанын с?юге,жерін,елін ??рметтеуге т?рбиелеу.
Дамытушылы? ма?саты:?ле?дегі а?ын ?олдан?ан к?ркемдегіш ??ралдарды тауып,талдау жасай білуге,?зіндік пікірлерін орта?а салу?а бейімдеу.
Саба?ты? т?рі:
Саба?ты? к?рнекіліктері: «А?ыз адам» журналы,шы?армалар жина?ы т.б.
П?наралы? байланыс: тарих,география.
Саба?ты? барысы: 1.?йымдастыру кезе?і:О?ушылармен амандасу,сынып тазалы?ына к??іл б?лу,психологиялы? тренинг.
О?ушылар:?дебиеттен ?депті ?йренеміз,
Білген сайын ?демі к?йге енеміз.
М??а?али, Ма?жандар ?ле?інен,
Ту?ан жерді с?юді ?йренеміз. -деп ?атысушы ?стаздар?а с?лем береді. 2.?айталау-о?у анасы.
С?йкестендіру тесті
Шы?армадан ?зінді
Авторы
1.Жа?сыны? аты ?лмейді, ?алымны? хаты ?лмейді
1.Ш?к?рім ??дайберді?лы
2.Те?іздей тере? а?ылдым,
Тебіренбес ауыр мінездім.
2.Абай ??нанбаев
3.Біреуі-жер, біреуі-к?к та?ысы,
Адам ?шін батысып ?ызыл ?ан?а.
3.С?лтанмахм?т Торай?ыров
4.Ма?танып б?рін де ?зім айттым дейді,
Біреуді? шылауында ж?ріп текке.
4.Махамбет ?теміс?лы
5.М?зда?ан елді? ж?регін
Жылыту?а мен кіремін.
5.Жиренше шешен
6.Наурызда ?аза? ш?кірттері сауы? жасау?а даярланды?.
6.Жамбыл Жабаев
7.Абырой?а ие бол,
а?ат баспа бір ?адам.
7.Ахмет Байт?рсын?лы
8.Ерінбесе? е?бекке-д?улет дайын,
Жарат?ан жо? жатсын деп бір ??дайы?.
8.Ж?сіпбек Аймауытов
Жауабы: 1-5; 2-4; 3-2; 4-7; 5-3; 6-8; 7-6; 8-1; 3.?ызы?ушылы?ты ояту.
С?зж?мба? шешу ар?ылы жа?а саба?ты бастаймыз.
1 Абай айт?ан бес д?шпанны? бірі.
2 «Маса» ?ле?дер жина?ыны? авторы кім?
3 ?неге, ?лгі с?зіні? синонимі.
4 Жыр алыбы кім?
5 Жамбылды? майданда ?аза тап?ан ?лы?
6 Жігітті? ?ш ж?ртыны? бірі.
Осы с?зж?мба?ты д?рыс шешкенде ерекше торк?зден «Ма?жан» есімі шы?ады. 4.Ма?ынаны тану. Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына ?ыс?аша шолу
жасап,ол туралы айтыл?ан пікірлерге то?таламын.
Б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы:М.Ж?мабаевты? «С?йемін» атты ?ле?і.
О?ушылар?а алдын ала БББ(Білемін.Білдім.Білгім келеді.) кестесі берілген еді.
Б?рыннан Ма?жан туралы не білетіндіктері с?ралады.Т?менгі сыныптарда білетін ?ле?дерін айтуларын с?раймын.
Б?гінгі танысатындары?ыз «С?йемін» атты ерекше ?серлі ?ле?і,-деп ?ле?ді м?нерлеп,жат?а айтып беремін.
К?лдей к??гірт шашы бар,
То?сан бесте жасы бар.
К?з дегені?-с?п-с?р к?р.
Тасбиы? санап б?гіліп,
Жерге ?арап ??іліп,
К?рше ауыр к?рсінер
Мені? бір ?арт анам бар.
Неге екенін білмеймін-
Сол анамды с?йемін!
Та?тада ?р шума?ыны? ма?ынасын ашатын бейне-суреттер к?рсетіледі.
М?дениеттанушы ?уезхан ?одарды? орыс тіліндегі аудармасын о?ып беремін.
Люблю.
Её волосы как бы посыпаны пеплом,
Она еле живая и полуслепла:
Скоро будет ей сто,коль Аллах ей поможет.
И сидит она четки перебирая,
Не зная осталось ей сколько до рая,
Могильную сырость уж чувствуя кожей.
Это мать моя бедная в старости тяжкой.
Другим мне этого не обьяснить.
Но я не могу её не любить. 5.Саба?ты бекіту
А)О?ушылар?а ?ле? шума?тарын кезекпен о?ытамын.
?)А?ын кімдерді,нелерді с?йді?
А?ынны? ?лі сахара Сарыар?аны с?юіні? м?ні не?
?ле? ?здері?е ?алай ?сер етті?
«Неге екенін білмеймін»-деген жолдардан а?ынны? ?андай сезімін а??ару?а болады?-
деген с?ра?тар?а жауап алу.
Б)?ле? ??рылысына талдау жасау.
(?ле?де 4шума?,?р шума?та 9 тарма?,7 буын,2 буна?,аралас ?й?ас.)
В)«Анасы», «Жары», «Елі», «Жері» деген с?здерге ?ле? мазм?нына байланысты ?з ойларын топтастыру ар?ылы жазып,?р топтан о?ушылар та?та?а шы?ып постер ?ор?айды.
Б.Б.Б. кестесін толтырып тапсырады. 6.?йге тапсырма.
1.?ле?ді жаттау.
2. «Ана?нан асыл бар ма екен?»-деген та?ырыпта эссе жазып келу.
3.?ле? жолдарында?ы к?ркемдегіш т?сілдерді табу. 7.Ба?алау.
МА?ЖАН Ж?МАБАЕВ Ж?мабаев Ма?жан Бекен?лы – ?азіргі Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде 1893 25.06. ту?ан.
Ма?жан Ж?мабаев – а?ын, аудармашы, ?аза? поэзиясыны? ірі ?кілдеріні? бірі. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен Ма?жан т?рт жасынан хат таниды. Сол кездегі д?ст?р бойынша ?уелі ауыл молдасынан саба? алады. Б?дан со? ?улетті ?кесі Бекен Ма?жанды Кызылжарда?ы Бегішов медресесіне о?у?а береді. М?сылманды? орташа д?р?желі білім беретін б?л медресе бес жылдай о?ып бітірген со? 1910-1913 ж. Уфа ?аласында?ы «?алия» медресесінде о?иды. Осында ж?ріп «Сада?» журналын шы?арысады, о?ан ?зіні? ?ле?дерін жариялайды. Абайды? ?ле?дер жина?ымен танысады, татар а?ын, жазушылармен достасады, араб, парсы, т?рік тілдерін о?ып ?йренуін жал?ыстырады. Орыс тілінен саба? алады. Абай ?лгісімен Шы?ыс ??м Батыс поэзиясынан бірдей н?р алады.
1913-1917 ж. Омбыда?ы м??алімдер даярлайтын семинарияда о?ып, оны медальмен ?здік бітіреді. Омбыда о?ып ж?рген кезінде сонда?ы жастармен тізе ?осып «Бірлік» ?деби ?йірмесін ??рысып, оны? «Балапан» атты ?олжазба ?деби журналын редакциялайды. 1917-23 ж. «Бостанды? туы», «А?жол» газеттерінде ж?не «Шолпан» журналында істеп ж?ріп халы? а?арту ж?мысына белсене араласады. 1923-26 ж. Москвада к?ркем ?дебиет институтта о?иды. 1927-29 ж. Бурабай, одан со? Петропавлда му?алімдік, о,ытушылы? ?ызметтер ат?арады. А?ынды? ?нермен ?ызылжар медресесінде о?ып ж?ргенде айналыса бастайды. 1912 ж. ?азан ша?арында Ж?мабаевты? «Шолпан» атты ?ле?дер жи?а?ы жары? к?рді.
Ж?мабаев ел жайына, ?леуметтік м?селелерге ой жіберді («Шын сорлы») хал?ын ?нер білімге ша?ырды (« Л?ззат ?айда», «Жаз?ы та?», «Сорлы ?аза?», «?нер!білім ?айтсе табылар», «Балалы? ша?»). Бір?атар ?ле?дерін ?йел те?дігі та?ырыбына арнады («Жас келін», «Зарлы с?лу», «С?йгеніме», «Алдан?ан с?лу»).
А?артушылы? реализмі сыншыл реализмге ауысты, б?кіл халы?ты тап, топ?а жіктемей баршасын т?гел ?лемдік м?дени жетістіктерге ?ол арту?а ?ндеу таби?и т?рде б?л тілекке кім ?арсы, ?о?ам дамуына ?андай к?ш кедергі деген сауал?а ?ласты, басты кедергі – отаршылды? деген шешімге келді. А?ын хал?ымен бірге к?йзелді, назаланды, ашу-ыза?а булы?ты, с?йтіп романтикалы? ?уенге б?ленген жоры? идеясы туды («Жарыма», «Есімде…тек та? атсын», «Жаралы жан», «Мен жастар?а сенемін»). Ма?жан шы?армаларында?ы романтикалы? сарын ?с?ресе оны? символистік арнада жаз?ан ?ле?дерінен ай?ын к?рінеді. Ол символизм болаша? пердесін ашатын жа?а мифология ту?ызды, келешек суретін салу саясатшыларды? емес, а?ындарды? ?олында деген ?а?ида?а к?міл сенді («От», «Пай?амбар», «К?ншы?ыс», «Жарлы жан», «Ай?а»). Ма?жан символизміндегі ерекшелік – тарихи на?тылы?ында, ал м?ны? ?зі реалистік нышандарды? бірі екендігі м?лім.
Ж?мабаев поэзиясында?ы ??нарлы арнаны? бірі – т?рік та?ырыбы. М?нда реалистік ??м романтикалы? сарындар астасып, бірге ?ріліп отырады. Т?рік та?ырыбы, сайып келгенде, ?лт-азатты? та?ырыбы айдынына ??яды, отаршылды??а ?арсы жан?иярлы? к?реске ?айрап шындайды («Орал тауы», «?аза? тілі», «Тез барам», «Т?ркістан», «Т?ранны? бір сауында», «Орал»).
Ж?мабаев ?аза? лирикасыны? сыршылды?ын терендетті, ж?ректі? е? н?зік пернелерін с?йлетті, адамны? небір тылсым сезімдеріне тіл бітіре білді. Б?л ?асиет оны? ?сіресе махаббат лирикасына т?н («С?й, жан, с?улем»). Ма?жан ?лемдік поэзияда экологиялы? та?ырыпты жырлаушыларды? біріне жатады. («Айда аты?ды, С?псемба», «Шойын жол»). Ол техникалы? прогреске ?арсы бол?ан жо?, ол оны? ?лтты? м?дени, рухани д?ст?рлерді б?зуына ?арсы еді. Ол таби?атты аялау?а ша?ырды. Ж?мабаев а?ын ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. Ол ?аза? поэмасын суреткерлік арна?а б?рады. К?п жылдар бойы Ж?мабаев?а буржуазияшыл ?лтшыл деген айып та?ылды. Оны ?аза? даласында?ы ?ас жауы етіп к?теруге тырысты. Шын м?нінде, а?ын «кенестік а?ысты» жатсын?ан жо?. О?ан «?ызыл жалау» ?ле?і, «То?санны? тобы» атты ?ле?дер ку?.
Ке?ес жылдары Ж?мабаев екі ?ле?дер жина?ын жариялады. Ал?аш?ы 1922 ж. ?азанда, екіншісі – Ташкенте басылып шы?ты. А?ынны? ж?не бір пейіл ?ойып, ы?ыластана, беріле істеген ?ызметі – педагогика саласы. Мектеп о?ушыларына, м??алімдерге арнап «Педагогика»(1922,1923), «Бастауыш мектепте ана тілін о?ыту ж?ні» е?бектерін жариялады.
М.Ж?мабаев аударма саласына ?лкен м?н берді. И.Гете, Г.Гейне, ?бу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю.Лермонтов, А.А.Фет, И.И.Дмитриев, А.А.Блок ?ле?дерін, А.М.Горький, В.В.Иванов, Д.Н.Мамин-Сибиряк ??гімелерін ?аза? тіліне аударды.
1929 жылы ол “Ал?а” атты жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен сотталады. Шын м?нінде б?л ?деби платформа?а ?атысты ?йірме болатын.
Шы?армашылы?пен айналыс?ан ал?аш?ы он жылда ол ?лт-азатты?ын поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. ?кінішке орай, 1929 жылдан 1938 жыл?а дейінгі а?ынны? он жылды? ??мырында шы?армашылы? ?нсіздік орнайды.
А?ын 1938 жылы халы? жауы деген “?штікті?” шешімімен жазы?сыз атылады.
Ма?жан – ?аза? поэзиясыны? шолпан ж?лдыздарыны? бірі ?рі бірегейі.Ол артына ?шпес рухани мол м?ра,?зіне ?лмес м??гілік ескерткіш ?алдырып кеткен.
Жарты ?асырдан аса оны? есімін де,шы?армаларын да атай алмай келген хал?ы к?п жылдардан кейін ?ана ?лы а?ынымен са?ына ?ауыш?ан.
Ма?жанны? туып ?скен жері – Солт?стік ?аза?стан облысыны? ?азіргі Булаев ауданы.?кесі Бекен – к?зі ашы?, ?жет,?айратты, парасатты адам. К?п жылдар болыс бол?ан. Мектеп ашып, м??алім ?стап,?з балаларыны? о?уына ?ам?орлы? жасайды.Б?л мектепте патша ?скерінен ?ашып ж?рген Ажиетдин А?анов деген о?ы?ан, білімді баш??рт жігіті м??алім боп істеген.Зерек Ма?жан т?рт жасында осы мектеп есігін ашады, хат таниды, Шы?ыс ?дебиетімен ал?аш осы мектепте танысады. ?олына т?скен ?исса-дастандарды о?и бастайды. А?ын Шы?ыс ?дебиеті даналары Фирдоуси, Са?ди, ?афиз,Омар Хаям дастандарын т?пн?с?адан о?ып-?йренеді.
О?у?а зерек, білімге, білмекке ынталы Ма?жанды ?кесі ?ызылжарда?ы медресеге о?у?а т?сіреді.М?нда ол шы?ыс тілдерін ?йренеді, сол тілдердегі ?дебиеттерге ден ?ояды.Тап осы кездерде а?ынды? талантыны? б?рі де ашылады.
Ма?жан сол кездерде Абайды? 1909 жылы Петербургте жары? к?рген ?ле?дерін о?ып, сонан сусындайды.
А?ын м?нан ?рі білімін Уфада?ы «?алия» медресесінде жал?астырады. Медреседе д?ріс о?ушылар ішінде татарды? классик жазушысы ?алымжан Ибрагимов бар еді.Б?л медреседе сол жылдары бірталай ?аза? жастары да о?ы?ан, соларды? арасында хал?ымызды? біртуар жазушысы Бейімбет Майлин де бол?ан.
Ма?жан ?ле?деріні? т???ыш рет ?азанда К?рімовтар баспаханасынан басылып шы?уына ?ол ?шын берген – ?стазы ?алымжан Ибрагимов.
Ш?кіртіні? ал?ырлы?ын да, зеректігін де таны?ан ол Ма?жанны? білімін ?рі ?арай жал?астыруына да а?ыл-ке?ес береді.
Ма?жан орыс ??м Еуропа м?дениетінен сусындама? болып, Омбыда?ы о?ытушылар семинариясына о?у?а т?седі. Осы о?у орнында ол С?кен Сейфуллинмен ал?аш танысады.Ма?жан семинарияны алтын медальмен бітіреді.
Ма?жан ана тіліні? мол байлы?ын бойына барынша сі?ірген, орыс тілін де жетік білген.Соны? ар?асында ол Пушкин, Лермонтов, Горкий, Байрон, Гете та?ы да бас?а орыс, Батыс а?ын-жазушыларыны? шы?армаларымен танысып, оларды? та?даулы туындыларын ана тілімізге аударып, хал?ымызды? игілігіне айналдыр?ан.
Ма?жанны? барлы? ?мірі – поэзиясында. А?ын ел ішіндегі ?леуметтік, ?о?амды? ?мірге белсене араласады. Солар?а а?ынды? ?н ?осып отырады. Ма?жан ?ле?дері негізінен хал?ыны?, ел – ж?ртыны? та?дырына ба?ыштал?ан.Ма?жан – лирик а?ын, сыршыл а?ын. А?ын поэзиясыны? е? ?ома?ты жа?ы осы лирикалары. Олары романтикалы? ас?а? сезіммен ?рілген. Жан тербетеді, адамды н?зік с?лу сезімдерге б?лейді. А?ын лирикасыны? та?ырыптары алуан: ту?ан жер, ата мекен, халы? та?дыры, ар – адамгершілік, шынайы махаббат, т.б.
Ма?жан – эпик а?ын. Оны? ?аламынан «Батыр Баян», «?ор?ыт», «Ж?сіпхан» сия?ты поэмалар ту?ан. «Батыр Баян» поэмасында ?зіні? хал?ына, Алашына деген суымас перзенттік ж?регіні? ысты? сезімін ?ле? ?рнегіне шынайылы?пен т?сірген. Хал?ымызды? сондай ер ж?рек перзенттеріні? бірі – батыр Баян. «Батыр Баян» поэмасы «алашым» деп е?іреп, «майданда жолбарыстай» ерлік к?рсеткен осы аруа?ты к?кжал батыр?а арнал?ан. Ма?жан Ж?мабаев
Ма?жан Ж?мабаев — к?рнекті жазушы, а?ын, публицист. ?аза? поэзиясыны? шолпан ж?лдыздарыны? бірі ?рі бірегейі атан?ан талантты а?ынны? есімі ке?ес ?кіметі т?сында ?аза? ?дебиеті тарихынан жазы?сыз сызылып, оны? маржан жырлары идеологиялы? ?удалау?а ?шыра?ан болатын. Хал?ыны? т?уелсіз ел бол?анын к?руді а?са?ан ол, ?міріні? аса ауыр с?ттерін бастан ?ткерді. Алайда, та?дыры ?иын бол?анымен, ?мірше? жырлары кейінгі ?рпа??а ?лмес м?ра болып ?ал?ан Ма?жан Ж?мабаев е?бектері туралы кеме?гер жазушымыз кезінде к?регенді ой айт?ан еді.
ХХ ?асырды? басы елімізді? рухани-м?дени тарихында?ы ?иынды?ы мен ?айшылы?ы мол к?рделі кезе? болды. ?аза? ?дебиетіндегі аса ірі т?л?а Ма?жан Ж?мабаевты? а?ын болу, ?алыптасу кезе?і — ?лтты? к?з?арастарды? оянуы мен ?о?амда жа?а жол іздеген да?дару д?уіріне тура келді. Д?л осы т?ста Ма?жан жалынды жырларымен ?лтты? рухын к?терген алаш ?лдарыны? бірі болды.
Ма?жан Ж?мабаев 1893 жылы Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде ту?ан. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен ол т?рт жасынан хат таниды. Ауыл м??алімінен сауат аш?ан Ма?жан 1905 жылы ?ызылжарда?ы медресеге о?у?а т?сіп, оны жа?сы ?лгеріммен ая?тайды. Біра?, б?л білсем, к?рсем деп ілгері ?мтыл?ан жас талапты онша ?ана?аттандыра ?оймайды. С?йтіп, Ма?жан білім жолында іздене т?седі.
Жан — жа?ты білімін жетілдірген Ма?жан Ж?мабаев бір?атар шы?ыс тілдерінен д?ріс алып, шы?ыс а?ындарыны? жырларымен танысады. С?йтіп ?зі де ?дебиетпен ш??ылдана бастайды. 1912 жылы неб?рі 19 жасында Ма?жан ?стазы, татар жазушысы ?алымжан Ибрагимовты? к?мегімен «Шолпан» атты т???ыш жина?ын жары??а шы?арады. Осыдан тура бір ?асыр б?рын ?азан ?аласында басыл?ан ?ле?дер жина?ында Ма?жан жалында?ан жас?а т?н махабатты емес, ел – ж?ртыны? та?дырына ала?да?ан ?леуметтік, ау?ымы ке? м?селелерді к?тереді.
Не к?рсем де алаш ?шін к?ргенім,
Ма?ан ата? ?лтым ?шін ?лгенім! – деп хал?ына деген шексіз махаббатын жырла?ан Ма?жан алаш ?айраткерлерімен байланыс орнатып, “?аза?” газетіне ?ле?дерін жариялап т?р?ан. Ол Міржа?ып Дулат?лыны? «Оян, ?аза?» ?ле?іні? рухында «Жатыр» деп аталатын жырын жазады. Ма?жан 1923-1927 жылдары М?скеуде о?ы?ан кезде батыс Еуропа ?дебиетімен, орысты? жазушы-а?ындарымен етене жа?ын таныс бол?ан.
1924 жылы М?скеуде Ке?ес пролетариат жазушыларыны? ?ауымдасты?ы ??рылады. Социалистік реализімді орнату ма?сатында?ы б?л ?йымны? ?аза?танда ж?зеге асуына ?дебиетте ж?рген зиялы ?ауым ?кілдері ?арсы болады. Шы?армашылы? адамыны? ?з ой-пікірін айтуына тос?ауыл жасайтын саясат?а келіспеген ?айраткерлер ?атарында бол?ан Ма?жан сол жылы М?скеуде ж?ріп «Ал?а» ?йымын ??ру?а ?рекет жасайды. ?аза? жазушыларыны? басын ?лттты? ба?ыт?а біріктіріп, Семей, Ташкент, Петропавлда ж?рген белсенді ?айраткерлерге «Табалдыры?» атты жа?а ба?дарламаны ?олжазба т?рінде таратып, ?зіні? саяси ?станымын білдірген.
?кінішке орай, ?лтты? м?ддені к?здейтін ??жат жары??а шы?пайды. Біра?, осы ?рекеті ?шін 1929 жылы Ма?жан Ж?мабаев жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен М?скеудегі Бутырка т?рмесіне ?амалады. Сол кезе?де Ма?жанны? осы бастамасы ?аза? зиялыларына тере? ой тастап, ?о?амны? шынайы болмысын суреттеген туындылар жары? к?ре бастайды. Мысалы, М?хтар ?уезов «Хан Кене» шы?армасын жазса, Ма?жанны? «Ж?сіпхан» деп аталатын к?ркем д?ниесі соны? ай?а?ы.
Шы?армашылы?пен, айналыс?ан ал?аш?ы он жылда Ма?жан ?лт — азатты?ты поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. 1929 — 1938 жылдар аралы?ында к?ркем туындылары то?ырау?а т?скен ?аза? ?дебиетіні? к?рнекті ?кілі тек 1936 жылы ?ана бостанды??а шы?ып, ?аза?стан?а ?айтып оралады. Петропавл ?аласында м??алім болып ж?мыс істейді. Алайда, оны ?алалы? о?у ісіні? ме?герушісі саяси айыптап, ?ызметінен босатады. 1937 жылы Алматы?а келіп аударма ісімен айналыс?ан Ма?жан Ж?мабаев 1938 жылы ?айтадан ?амау?а алынып, ату жазасына кесілді.
Неб?рі 44 жыл ??мыр кешкен Ма?жан Ж?мабаев ?зі ?мірден ?тсе де артына ?лмес м?расын ?алдырды. Б?гінде Ма?жантану ілімі ?лтты? рухани-м?дени ??ндылы?тар ?атарында. ?аза? ?дебиетіні? сар?ылмас ?азынасына айнал?ан ?лы суреткерді? шы?армашылы?ын к?птеген ?алымдар зерттеп, ?ылыми е?бектер, о?улы?тар жазды. Филология ?ылымдарыны? докторы, профессор Шериздан Елеукенов, Ма?жантану жолында с?белі е?бек етіп, осы салада?ы ізденісі ?шін мемлкеттік сыйлы??а ие бол?ан ?аламгер. Ол 1988 жылдары Алаш азаматтарын а?тау туралы ??жатты ?дебиет ж?не ?нер институты атынан дайындап, атпал азаматты? хал?ымен ?ауышуына м?рынды? бол?ан.
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, ма?ан ?арсы кім т?рар?
К?кте – б?лт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желді? ж?нін кім с?рар? –
Ма?жан а?ынды?ыны? ??пиясы оны? ?з т?сыны? шынды?ын д?л бейнелуінде ?ана емес, ?ле?іні? си?ырлы к?шінде. Ол бірде ?мірді? к?лкісіндей ?уанышты бейнелесе, бірде жыла?ан, ?ай?ы ж?т?ан ?аза?ты? ішкі сезімін к?рсетеді.
Ма?жан ана тіліні? мол байлы?ын бойына барынша сі?іріп, орыс тілін жетік білген. Соны? ар?асында ол Пушкин, Лермонтов, Горкий, Байрон, Гете секілді орыс, батыс а?ын-жазушыларыны? шы?армаларын ана тілімізге аударып, хал?ымызды? игілігіне айналдырды. ?деби туындылармен бірге Ма?жанны? ?аламынан ту?ан о?у ??ралдары да к?пшілікті? ?ызметіне жарап жатыр. Жастарды о?у, білімге ша?ыр?ан ?аламгер ?лемдік педагогиканы ?аза?ты? ?лтты? ерекшеліктерге сай етіп, бір?атар е?бек жазды. 1923 жылы оны? Ташкентте «Педагогика» атты кітабы ж?не т?менгі сынып?а арнал?ан «Сауатты бол» атты о?улы?ы жары? к?реді.
Еліні? тарихы мен м?дени м?раларын тере? білген Ма?жан ?аламынан «Батыр Баян», «?ор?ыт», «О?жетпесті? ?иясында», «?ойлыбайды? ?обызы», «Ертегі» сия?ты бірнеше тамаша поэмалар тудырды.
…Т?ркістан – екі д?ние есігі ?ой,
Т?ркістан – ер т?рікті? бесігі ?ой, – деп тебіренген ол «Т?ран», «Т?ркістан» ар?ылы Шы?ыс ?лемін, б?кіл т?ркі д?ниесін ма?тан ете жырлайды. Сонды?тан, Ма?жан Ж?мабаевты? т?ркі ж?ртыны? алдында т?л?асы биік а?ын. Оны? шы?армасына байланысты жиындар Т?ркия мемлекетінде жиі ?йымдастырылып, к?птеген ?ле?дері т?рік тілінде жары? к?рген.
Ма?жан Ж?мабаев еш?андай басшылы? ?ызметтер ат?арма?ан. Сырт бейнесі ?те с?лу, келбетті адам бол?ан екен. С?бит М??анов ол туралы: «Мінезі баладай, тілі балдай еді. Адам?а ?айырымды, кешірімді, ?алт?ысыз жан еді… » деп жазады. А?ынны? ал?аш?ы жарынан Граждан атты баласы болып, кейін ол шетініп кеткен. Ал со??ы ?осыл?ан зайыбы Зылиха ?міріні? со?ына дейін Ма?жанмен бірге болып, оны? ?ле?дерін бастырып, жина?ан екен. Сондай-а? аумалы-т?кпелі заманда ?зіне ?ара к?йе жа??ан жандар?а а?ынны? жаман с?з айтпауы да оны? бойында адамшлы? ?асиетті? биік бол?анды?ын к?рсетеді.
К?здерінде от ойнар,
С?здерінде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемін!
Ма?жан Ж?мабаевты? ?ле?дері
БАЛАПАН ?АНАТ ?А?ТЫ
(“Балапан” журналына арналып ?ара с?збен жазыл?ан ?ле?)
Балапан ?анат ?а?ты…
Жас едi. ?анаты да ?атып жеткен жо? едi. Амалсыз ?а?ты.
Солт?стiктi? суы?ына шыдай алмады. Суы? жел с?йегiне жеттi. Ыз?ар ?кпесiне ?ттi.
?шып орман?а барып едi, к?нi кеше к?бiрлесiп, к?лiмдесiп, жылы ??ша?ын ашып т?р?ан а?аштар б??ан мойнын б?рмады. ?шып то?ай?а барып едi, ?анша шырылдап айналып ж?рсе де, ?алы? а? кебiнiн жамылып, то?ай т?рмады.
Балапан баспана таба алмады.
Балапан ?анат ?а?ты…
Аштан ?летiн болды. Ойды-?ырды ?ар бас?ан. Бiр ?ылтана? таба алмады. То?ып, дiрiлдеп, алас?рып ж?рген балапанды к?рiп: “?орама кiр, ?олымда т?р, ?ал?ан-??т?анымды берермiн”, — деп к?ледi солт?стiктi? сал?ын ж?рек, тас бауыр адамы!
Балапан ?анат ?а?ты…
Ойы — жанд?рмен жылы жа??а жетпек, егiз Есiл — Н?раны? т?ттi суларынан iшiп, Аралды? ысты? ??мын ??шпа?шы. Тере? Бал?ашты? м?лдiрiне шомылма?шы. Алтайды? етегiнде “у?” деп демiн алып, Мар?ак?лдi? ?айма?ында ж?збекшi.
Балапан ?анат ?а?ты…
?АЗА? ТIЛI
К?ш кемiдi, айбынды ту ??лады,
Кеше батыр – б?гiн ?ор?а?, б??ады.
Ерiкке ?мтыл?ан ?ш?ыр жаны кiсенде
?ан суын?ан, ж?рек сол?ын со?ады.
?ыран ??сты ?ос ?анаты ?ыр?ылды,
К?ндей к?штi к?ркiреген ел тынды.
Ас?ар Алтай — алтын ана есте жо?,
Батыр, хандар — ас?ан жандар ?мытылды!
Ерлiк, елдiк, бiрлiк, ?айрат, ба?, арды?, —
Жауыз та?дыр жойды б?рiн не барды?…
Алтын К?ннен ба?асыз бiр белгi боп,
Н?рлы ж?лдыз, бабам тiлi, сен ?алды?!
Жары? к?рмей жатса? да ?за?, кен-тiлiм,
Таза, тере?, ?ткiр, к?штi, ке? тiлiм,
Тарап кеткен балалары?ды бауыры?а
А? ?олы?мен тарта аларсы? сен, тiлiм!
ЖЕР Ж?ЗIНЕ…
Жер ж?зiне ер ата?ым жайыл?ан,
Жан емеспiн оттан, судан тайын?ан.
?айраты мол ?андыбала? ?ыранмын,
К?н бол?ан жо? жаудан ж?рек шайыл?ан.
Еркiн ыр?ып шы??ам ас?ар Алтай?а,
?ырда т?рып сада? тарт?ам ?ытай?а.
Талай тай?а?, тар кешуде тайма?ан
Батыр ж?рек, ?айрат ендi алдай ма?!
Талмай, ?айтпай ?амал б?з?ан кеме?гер,
Арыстан?а ?арсы ?мтыл?ан мендей ер.
Бiр бар?ылда? жалпылда?ан т?беттен
?ор?ар болсам, ж?тсын менi ?ара жер!
МЕН ЖАСТАР?А СЕНЕМIН
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай ?айратты –
?ырандай к?штi ?анатты.
Мен жастар?а сенемiн!
К?здерiнде от ойнар,
С?здерiнде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемiн!
Жас ?ырандар – балапан,
Жайып ?анат ?мтыл?ан.
К?здегенi к?к аспан.
Мен жастар?а сенемiн!
Ж?мса? мiнез жiбектер.
С?ттей таза ж?ректер.
?асиеттi тiлектер –
Мен жастар?а сенемiн!
Тау суындай г?рiлдер,
Айбынды алаш елiм дер,
Алтын Ар?а жерiм дер,
Мен жастар?а сенемiн!
?ажу бар ма т?лпар?а,
Талу бар ма с???ар?а,
Иман к?штi оларда,
Мен жастар?а сенемiн!…
Алаш айбынды ?раны,
?асиеттi ??раны,
Алашты? олар ??рбаны,
Мен жастар?а сенемiн!
Мен сенемiн жастар?а.
Алаш атын аспан?а
Шы?арар олар бiр та?да,
Мен жастар?а сенемiн!
СЕН С?ЛУ
Бiлем аны?: жан?а жайлы Май с?лу,
Жар?-жар? еткен майда найза?ай с?лу.
?ызы?ты орман, к??iлдi еркiн ке? дала,
К?мiс таба? к?кте ж?зген Ай с?лу.
Кешкi ескен жiбек, жылы жел с?лу,
Хош иiстi т?рлi-т?стi г?л с?лу.
?демi аспан – т?бедегi к?к шатыр,
Ас?ар тауы, дариясымен жер с?лу.
Сыл?-сыл? к?лiп сылдыр ?а??ан су с?лу,
К?лге ?онып ?а??ылда?ан ?у с?лу.
Бейне айнадай жар?ыра?ан айдыннан
К?н шы?арда к?терiлген бу с?лу.
Ша??ай т?сте ?ткiр, алтын К?н с?лу,
Жымы?да?ан ж?лдыздармен т?н с?лу.
Толып жатыр т?рлi с?лу д?ниеде,
Б?рiнен де ма?ан, с?улем, сен с?лу!
ЖАУ?А Т?СКЕН ЖАН?А
(М.Д.-?а хат)
Дамыл к?рмей ерте-кеш,
Ж?ртты? ?амын к?п жедi?.
Байлады? белдi, салып к?ш,
Тынышты? ж?зiн к?рмедi?.
Жа?аласты? жауменен,
“Бермеймiн ж?ртым, жаным”, – деп.
Алыспа? болды? тауменен,
“Ж?рт ?шiн т?гем ?аным”, – деп.
“Оян! – дедi? ж?рты?а, –
Бас к?терiп, тiрлiк ?ыл!”
А?ыл айтты? ?лты?а:
“Таста талас, бiрлiк ?ыл!”
Бiр шешпедi? белi?дi,
Ж?рт ?шiн уайым-?ай?ы жеп,
Са?тама? болып елi?дi:
“?ара к?н алда, бекiн”, – деп.
Менменсiген к?штi жау
К?здеп т?рды iсi?дi.
?оймады сенi есен-сау,
Алды ?олдан к?шi?дi.
?ара??ы ?йге ?амады,
Мейiрiмсiз ??ше? тасбауыр.
Сорлы?а Т??iрi пана-ды,
Болса да бейнет ?анша ауыр.
?иял?а ескi бата бер,
?айра ?зi?дi, д?рмен не?
Уайымсыз, ойсыз жата бер,
Ж?рт ?шiн т?стi?, арман не?
К?зiн ашып, арты?да
Ж?рты? ойлар: “Б?л ?алай?
Тайынба, ?оры?па, тартынба!” –
Деушi болар бiрталай.
?мытпа?ан ?з ?лтын
?айратты жас жiгiттер
Ж?рт ?шiн салар мал-м?лкiн,
Бiрiн-бiрi ?гiттер.
?стасын, жапсын, уайым жо?:
“?оймай ?уса ?ор?а?ты –
Батыр болар” деген к?п,
Батыр ?ып, одан не тапты?
?рнек болар м?ндай iс
Кейiнгi жан?ан жастар?а.
?айраттанып, к?йiп iш,
Азуын шайнар ?астар?а.
?ара??ы болса ?анша т?н,
Ж?лдыз сонша жар?ырар.
Б?лт басса да Алтын к?н,
Бiр шы?ар, жердi жары? ?ылар.
Келешек к?нде ?а?аз?а,
Алтынмен жазар аты?ды.
??ша?тап с?йер, ?а?азда
К?рсе жаз?ан хаты?ды.
Уайым-?ай?ы ж?тады,
Сенi ойлап, сорлы ж?рт.
А?ды?ан жау ?тады,
Т??iрi, соны? т?бiн ??рт.
Са?ан к?к те тiлектес,
Б?рал?ан ??ше? н?зiк бел,
Перiштелер жаны?да!
Еш ?ай?ырма, ра?ат – аны? бiл…
Мейiрiмi ке? к?штi Ием,
Сорлы ж?ртты о? баста.
Д?шпан – ??лаш, бiз – с?йем,
Ра?мет ?ш?ынын таста!
К?бейсiн елде ?айратты ер,
Ж?рт ?шiн болсын ?ара тер.
Сорлы ж?ртты бастасын,
Жаса?ан, со?ан к?мек бер!
Т?Т?ЫН
(М.Д.-?а хат)
Кеудеде – от, iште – жалын, к?зде – жас,
К?нi-т?нi ?ай?ы ж?т?ан сорлы бас.
Сабан т?сек, дым, ?ара??ы жата?ы,
Наны ?ара, шайы ?ара, ?арны аш.
К?н т?сiрмес мейiрiмi жо? ?ара
А?армай ма м?ндай ?йде ?ара шаш?
Жанында жо? жаны ашитын жа?ын ж?з,
Тасбауырлар ы??айына ?арамас.
Жары? с?уле – не Ай, не К?н к?рсетпес,
Жа?ыныны? “Ой, бауырымын!” естiрмес.
Iс санаулы, с?з а?дулы, ерiк жо?,
?з ?олымен ?намды тон пiштiрмес.
?ай?ыланба, сорлы т?т?ын, еш нетпес,
К?н бат?анмен, та? атпайтын т?н жетпес.
Ер ж?ректi азаматты? басына
Б?л жал?анда нелер келiп, не кетпес?!
М.Д. АБА?ТЫДАН ШЫ??АНДА
Зор ?уаныш — ?ара т?н ?ткенiне,
Алтын та?ды ашы? к?н жеткенiне,
?ан аралас т?гiлген к?п к?з жасты
Т??iрi ?абыл, мейiрiм ?ып, еткенiне.
Ерiк ??сы ?айта ?шып келгенiне,
Душар болмай д?шпанны? мергенiне.
?айта шы?ты бат?ан К?н,
н?р шашылды,
Мы? ш?кiрлiк Т??iрiнi? бергенiне.
К?ннi? бетiн ежелден б?лт жаппа?,
Жапса да, ?за? т?рмай, ж?нiн таппа?.
?ай?ы к?рсе, ер жiгiт ?айраты аспа?,
?амшы тисе, шын ж?йрiк ?дей шаппа?.
О?нан естi жел бiраз ?ырын ескен,
Со? туса да, о? туса, ?алмас к?штен.
?ткен iске – салауат, к?тiп ?алды?
?ткiр ?имыл, ескi ?мiт, жа?а к?шпен.
Малгаждарова Айгерим Кабдуллаевна Шы?ыс ?аза?стан облысы Бородулиха ауданы «Н.Островский атында?ы орта мектеп КММ» ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімі 7-сынып. ?аза? ?дебиеті Саба?ты? та?ырыбы: «Ма?жан Ж?мабаевты? шы?армашылы? ?мір жолы» Саба?ты? ма?саты: Білімділік-М.Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына байланысты о?ушылар білетін м?ліметтерді тексере отырып, ?ле?дерін т?сініп ж?не м?нерлеп о?у?а к??іл б?лу; Дамытушылы?-М?нерлеп о?у да?дысын дамыту,?з пікірін еркін жеткізуге да?дыландыру; Т?рбиелік-елін,жерін, тілін с?юге баули отырып ?лтжандылы??а т?рбиелеу. Саба?ты? барысы: 1 ?йымдастыру кезе?і
а/О?ушылармен с?лемдесу.
б/О?ушыларды? саба??а ?атысуын тексеру 2. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру. Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ы туралы ?деби білім беру.
М??алім с?зі
Балалар,б?гінгі бізді? саба?ты? та?ырыбы: ««Ма?жан Ж?мабаевты? шы?армашылы? ?мір жолы»
Д?птерімізді ашамыз, б?гінгі к?нді ж?не та?ырыпты жазамыз
Жа?а та?ырыпты естіген кезде сіздерде Ма?жан Ж?мабаев кім деген с?ра? туындайды. Ал б?л с?ра??а жауапты іздейтін сіздер боласыздар.Сіздер ?ш топ?а б?лініп отырсыздар.
Я?ни 1 топ «Шолпан» тобы, 2 топ «Ал?а »тобы,3 топ «Алаш» тобы Сіздерді? алдары?ызда интернет ж?йесіне ?осыл?ан ноутбук.Сіздер интернет ар?ылы Ма?жан Ж?мабаев туралы м?ліметтер мен деректер іздейсіздер.
1 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
Ма?жан Ж?мабаев кім
Ту?ан жылы.
Ту?ан жері
Ата- анасы туралы м?лімет
2 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
?ай жерде білім ал?ан, ?айда о?ы?ан /жылдар/
3 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
Ма?жанны? шы?армашылы?ы /?ле?дері, поэмалары/
Тап?ан жауаптары?ызды ?а?аз бетіне сызба т?рінде т?сіріп, ?ор?айсыздар.
Берілетін уа?ыт
5-7 минут
О?ушыларды? ?ор?ауы 5 минут
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру
?ле?ні? тілге же?іл, ??ла??а жылы тиюін Абай да іздеген.Абай да с?зді? ішін м?нерлеп, тонын с?лу ?ылу?а тырыс?ан, біра? дыбыспен сурет жасауда, с?зді? сырт?ы т?рін ?демілеуде Ма?жан?а жеткен ?аза? жо?… Олай болса, а?ынды? ж?зінде Абайдан со??ы ?дебиетке жа?а т?р кіргізіп, со?ына ш?кірт ерткен, мектеп аш?ан к?шті а?ын Ма?жан екенінде дау жо?» деп жазды Ж?сіпбек Аймауытов. Ма?жан Ж?мабаев –ХХ ?асырды? басында ?аза? ?дебиетіні? к?гінде жар?ырай жан?ан жары? ж?лдыздарыны? бірі.
Енді д?птерімізге Ма?жан Ж?мабаевты? кім екенін жазып алайы?
Жастайынан орысша о?ып, орыс ?дебиетіні? м?дениетіне еркін жеткен Ма?жан ?аза? поэзиясына ?здік ерекшелігімен, дарынды болмысымен келеді. ?уелде лапылдап т?р?ан сезімін, ынты?а ?зіліп т?р?ан махаббатын жасты? жалынымен, жандырып жіберердей леппен жеткізуге ?мтыл?ан ол енді бірте-бірте ой есейгендігін танытып, азаматты? лирика?а ?арай ойысады.
Міне к?ріп отыр?анымыздай
Сонымен ?атар Ма?жанны? жастар?а, о?ушылар?а, сендерге арнал?ан ?ле?дері мол Ол халы?, ел та?дыры мен болаша?ы жастарды? ?олында деп сенді.
Енді Ма?жанны? «Мен жастар?а сенемін» ?ле?ін ты?даймыз Мен жастар?а сенемін!
Ма?жан Ж?мабаев
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай ?айратты –
?ырандай к?шті ?анатты.
Мен жастар?а сенемін!
К?здерінде от ойнар,
С?здерінде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемін!
Жас ?ырандар-балапан,
Жайылып ?анат ?мтыл?ан.
К?здегені к?к аспан.
Мен жастар?а сенемін!
Ж?мса? мінез жібектер.
С?ттей таза ж?ректер.
?асиетті тілектер –
Мен жастар?а сенемін!
Тау суындай г?рілдер,
Айбынды Алаш елім дер,
Алтын ар?а жерім дер,
Мен жастар?а сенемін!
?ажу барма т?лпар?а,
Талу барма с???ар?а,
Иман к?шті олрарда,
Мен жастар?а сенемін!
Алаш айбынды ?раны,
?асиетті ??раны,
Алашты? олар ??рбаны,
Мен жастар?а сенемін!
Мен сенемін жастар?а,
Алаш отын оспан?а
Шы?арар олар бір та?да,
Мен жастар?а сенемін!
А?ын атамыз егемен елімізді? ерте?гі ?ызметін ат?арар лайы?ты т?л?а – ол жастар екенін ескеріп, «Мен жастар?а сенемін» ?ле?інде елді? ?алыптасуына жастардан ?лкен ?міт к?тіп, аманат сенім артатынды?ын а??артады.
Енді о?улы?тарымызды ашып Ма?жан Ж?мабаевты? «?ара?ым» ?ле?іне назар салайы?
?ара?ым
?ара?ым,о?у о?ы,бос?а ж?рме!
Ойын?а ,??р ?аларсы?,к??іл берме.
О?ымай ойын ?у?ан балалар?а
Жолама, ша?ырса да, ?асына ерме!
Кідірме, ая?дама, ал?а ?мтыл,
Алам деп к?ктен ж?лдыз ?олы? серме.
«?арман?ан ?арап ?алмас!»- деген рас с?з,
То?тамай істе болса? батып терге.
Жасынан о?у о?ып, ?нер ?у?ан
Жан жетпес к??ілі ж?йрік кеме?герге.
Білімсіз,??р ?алта?тап ж?ргенменен,
Ерте ?лген, к?мілулі ?ара жерге.
?ле?нен кейін с?здік пен ж?мыс
?ара?ым-ласковое обращение к младшим, ??р ?аларсы?- остнешься с пустыми руками, бос?а- зря, жолама- не подходи, ?асына ерме- не ходи рядом с ними,кідірме, ая?дама- не останавливайся, ?мтыл- стремись, к?ктен- с неба, ?олы? серме- руку протяни, ?арап ?алмас- не останется с пустыми руками, рас- правда, жан жетпес- лучше всех, к??ілі ж?йрік кеме?гер- человек который знает все, мудрый, образованный, ??р ?алта?тап ж?ргенмен- ходить зря.
?ле? бойынша с?ра?тар:
1.А?ын ?ле?ді кімге арнап жаз?ан?
Балалар?а
2.А?ын балалар?а ?андай а?ыл айтады?
О?у о?ы,бос?а ж?рме
Сонымен ?атар Ма?жан ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. ?аа? поэмасын суреткерлік арна?а б?рды. Ма?жанны? поэмаларына лирикалы? тере?дік пен эпикалы? ке? ??лаштылы? бірдей т?н.
Ма?жанны? поэмалары
Сол кезде т?т?ын?а алын?ан Ма?жанны? сауалнамасы
Жалынды а?ын?а «халы? жауы» деген ?ара та?ба басады. А?ынмен бірге оны? шы?армалары да ?араланады. Тек содан кейін, жарты ?асыр 50 жылдан кейін ?ана а?ын аты елімен, жерімен ?рпа?тарымен ?ауышады.
Та?ы да ескере кететін ?ызы?ты жайттарды? бірі 2011 жылы «Жас Алаш» арнайы экспедициясы Ма?жанды Магаданнан іздейді.
Осы жайлы видеоматериал?а назар аударса? Саба?ты бекіту.
С?ра?тар мен тапсырмалар:
Ма?жан Ж?мабаев кім?
?ай жерде д?ние келген?
?кесіні? аты кім?
?андай поэмаларын білесі?дер?
?андай ?ле?дерін білесі?дер? Балаларды ба?алау. ?й тапсырмасын беру. М.Ж?мабаевты? ?мірі, «?ара?ым» ?ле?ін жаттау
?орытынды. М??алім с?зі
Біз б?гінгі саба?та М.Ж?мабаевты? ?мірі ж?не шы?армашылы?ымен танысып, к?п ма?л?мат алды?. Міне осындай ?р т?л?алы азаматтарымызды? шы?армалары ?лде де зерттелмеген, жарияланба?андары да бар секілді. Оны зерттеп іздеу- бізді? ма?сатымыз.
Саба? ая?талды. Сау болы?ыздар.
Ма?жан Ж?мабаев
(1893-1938) Ма?жан Ж?мабаев поэзия ?леміндегі жары? ж?лдыз, ?айталанбас ??былыс. Оны? ?уатты, бой?а жігер, ж?рекке от беретін рухты ?ні, ізденістері мен жа?ашылды?ы ?аза? ?дебиетін ХХ ?асырды? басында-а? Еуропа, орыс ?дебиетіні? биік де?гейіне к?терді. «?ле?ді музыка?а айналдыр?ан, дыбыстан сурет т?р?ыз?ан, с?зге жан бітірген, жа?а ?лшеулер шы?ар?ан» Ма?жанны? осындай ?асиеттерін, ішкі шы?армашылы? ??діретін ж?рттан б?рын бай?а?ан ?рі аса жо?ары ба?ала?ан М?хтар ?уезов: «Ма?жан м?дениеті зор а?ын. Сырт?ы кестені? келісімі мен к?йшілдігіне ?ара?анда, б?л бір заманны? тегінен ас?андай, сезімі жетілмеген ?аза? ?ауымынан ертерек шы??андай… Сонды?тан б?гінгі к?нні? бар жазушысыны? ішінен келешекке бой ?рып, арт?ы к?нге аны? ?алу?а жарайтын с?з – Ма?жанны? с?зі. Одан бас?амызды? б?ріміздікі к?м?нді, ?те сенімсіз деп білемін» деп жазды.
Ма?жанды с?йетін, еуропалы?ын, жар?ыра?ан, ?шекейін с?йетін М?хтар ?уезовті? ?з ойын осылай Ма?жан ?у?ын-с?ргінге ?шырап ж?рген кезде ашы? айтуы, б?л – Ма?жанны? шы?армашылы?ына берілген ба?а, ?сер елді? баласыны? с?зі ?ана емес, азапты жолда ж?рген а?ын?а ашы?тан-ашы? ара т?су, ?з басын о??а байла?анмен бірдей на?ыз ерлік еді! М?хтар ?уезов о?ан саналы т?рде барды. ?йткені олар ел тарихында?ы е? бір жой?ын да к?рделі кезе?де тарихи-?леуметтік ??былыс?а сыншыл к?збен ?арап, ?зінше ба?а берген, ?лт бостанды?ы мен т?уелсіздгі жолында?ы к?ресте білек біріктірген та?дырлас жандар-тын. М?хтар ?уезов Ма?жан ?аламынан шы??ан туындылар?а ?ркез зер салып ж?реді, «Ал?а» ба?дарламасымен де ал?аш?ыларды? бірі болып танысады. «Ба?дарламаны? ке?естік идеология?а ?арай икемделіп жазыл?анын М?хтар а??армады емес. М?ны солшыл ба?ытта жазыл?ан деп т?йіндеуінен бай?аймыз. Негізінен ол ба?дарламаны ма??лдап, на?ты ?рекетке к?шу керектігін айтып, Ма?жан?а жауап хат жолдайды». (Ш. Елеукенов «Ма?жан мен М?хтар», «Ж?лдыз», 1997 ж.№10, 112б.).
Ма?жанны? б?л е?бегіні? М. ?уезовті? ?олына тиюі де ?ызы?. Ма?жан ?олмен к?шіріліп к?бейтілген санаулы ?ана «Ал?а» ба?дарламасыны? бір данасын М?хтар?а ?зі тапсырады. Б?л да оны? М?хтарды ба?ала?анды?ыны?, о?ан деген ы?ыласы мен сеніміні? ерекше бол?анды?ыны? к?рінісі деп т?сінуіміз керек.
Осы екі ?лы ?аламгерді? шы?армашылы?ында?ы та?ы бір то?ысу?а назар аударайы?шы. Ма?жан «Ертегі», «О?жетпесті? ?иясында» дастандарында Кенесары ханны? т?л?асын сомдаса, даналы?ын, даралы?ын, ал?ырлы?ын, кеме?герлігін жырласа, М?хтар «Хан Кене» атты пьеса жазып, оны? болмыс-бітімін, ел тарихында?ы ролін аша т?сті. Оларды? пайымдауынша, хан Кенені? та?дыры ХХ ?асырды? басында?ы ?аза? хал?ыны? ?асіретімен ты?ыз саба?тас, ?ндес. Осылай ?ос арыс ?аза?ты ?алы? ?рттен ?айтсем ??т?арам деген тілек ?шін жанын ??рбан етуге даяр Ке?есарыны биікке к?теріп ?ана ?оймайды, империялы? сана?а, боданды? сана?а ?арсы к?ресте бірлесіп шеп ??рады.
«Ма?жан-а?ынны? а?ыны». Содан да оны? жырларын талдау?а шеберлігін сынау?а екіні? біріні? ж?регі дауалама?ан, білімі, к?ші жете бермеген. Б??ан ?асы мен досы ?атар ж?рген кезде де ешкім у?ж айта алма?ан. ?аза?ты? белгілі а?артушысы Ж?сіпбек Аймауытов 1923 жылы Ташкентте о?ып ж?рген ?аза? студенттеріні? алдында жаса?ан баяндамасында Ма?жан сыршылды?ымен, суретшілдігімен, с?зге еркіндігімен, тап?ырлы?ымен, маржандай тізілген, тор?ындай ?лбіреген н?зік ?нді к?йімен, шерлі, м??ды зарымен к?шті екенін айта келіп, «Ма?жан – алдымен сыршыл а?ын. Ма?жан с?зіндей тілге ж?мса?, ж?рекке тиетін ?лбіреген н?зік ?уез ?аза?ты? б?рын?ы а?ындарында бол?ан емес. Ма?жан не жазса да сырлы, к?ркем, с?нді жазады. О?ушыны? ж?регіне ?сер бере алмайтын ??р?а? ?ле?ді, жабайы жырды Ма?жаннан таба алмайсыз» – дейді, Ма?жанды Пушкинге те?ейді. Осы арада орыс хал?ыны? ?лкен а?ыны, ?алым В. Я. Брюсов?а телініп ж?рген «Ма?жан – ?аза?ты? Пушкині» деген с?здерді? на?ыз авторы кім екенін айыру?а болатын сия?ты.
Солт?стік ?аза?стан облысты? мемлекеттік м?ра?атында?ы Ма?жан Ж?мабаев?а ?атысты ??жаттарды? арасында оны? ?зі тапсыр?ан ?мірбаян пара?шалары да бар. Біріншісін Ма?жан 1923 жыл?ы 12 желто?санда М?скеудегі жо?ары к?ркем ?дебиет институтына ?абылдан?анда толтырады. Ту?ан жері, т?ра?ы, ?айда, ?андай білім ал?аны, отбасы туралы ?ыс?а да н?с?а деректер: жо?ары о?у орнына т?скенге дейін Омбыда?ы м??алімдер даярлайтын семинарияда о?ы?ан, мектепте м??алім, газетте редактор бол?ан, ?йленген.
Ал екінші пара?ша бертінге дейін Петропавл педагогика техникумыны? м?ра?атында са?талып келді, тапсырыл?ан уа?ыты 1927 жыл?ы 1 ?ырк?йек деп к?рсетілген. М?нда Ма?жан 1925 жылы ?дебиет институтын т?мамда?анын, он жыл е?бек ?тілі бар екенін, ?аза? тілінен саба? беретінін жазады. Ма?жан б?л кезде:
К?ннен ту?ан баламын,
Жар?ыраймын, жанамын.
К?нге ?ана ба?ынам! –
деп ?зіні? ту?ан ?лтыны? аспанда?ы Айы, к?гіндегі К?ні, ?мсе а?ыл-ойыны?, парасатыны? ?лшемі, ас?ар биігі, ма?танышы, та?зым етер т?л?асы болу?а ?мтылысын танытып ?лгерген дауылпазды? на? ?зі еді.
Ма?жанны? дарыны ерте ашылды. Бозбала ша?ында бал?ын ?німен, сырлы да с?лу жырымен баршаны баурап, ?.Ибрагимов сия?ты ?лкен т?л?аны? назарына іліккен а?ын орда б?зар отызында ?иян?а сермеген ?анаты талмайтын ?ыран екенін шын танытты. Алда оны не к?тіп т?р еді? Бас?алар тонды ке? пішкенмен Ма?жанны? ?зіні? о?ан тере? бойлап, ала?дама?аны аны?. Ол тек елім, хал?ым деп со??ан ж?регіні? д?рсіліне ??ла? т?рді. Содан да ?з бойына ?лтыны? ащысы мен т?щысын, ?уанышы мен ?ай?ысын, ?ызы?ы мен азабын ?ат-?абат ?ондырып, та?дырлы, тау?ыметі мол, тай?а?ы к?п жолды та?дады.
?анатын еркін сермей алмай ?апыда кетті, жа??т жырлары ?арат?нек ?ойнауында ?алды, арты?-кемі жо?, жарты ?асыр бойы т?ншы?ып жатты десек те, сола?ай, содыр саясат оны? ?зін де, с?зін де жоя ал?ан жо?. «Б?йырса, шыра? с?нбес, ?за? жанар» деген а?ынны? ?з с?зі а?и?ат?а айналып, Ма?жан хал?ымен ?айта ?ауышты, м??гілікке оралды. Міне, содан бері де жиырма жыл ?тті.
Осы уа?ыт ішінде біз Ма?жан туралы біраз жайлар?а ?аны?ты?. Ма?жанды жарыса жазу ?рдісі жиырмасыншы ?асырды? 90-жылдарына д?п келді. ?азір біршама саябырла?ан секілді. Б?дан, ?рине, ?лтты? ?лы а?ынына деген с?йіспеншілігі ортайып ?алды деген ??ым тумас?а тиіс. Ма?жанны? ?зі де, жыры да м??гілік, елімен, хал?ымен бірге жасай береді.
Ма?жан туралы жазыл?ан е?бектерді кезе?-кезе?ге б?ліп ?арастырар болса?, Ма?жанны? к?зі тірісінде, ?у?ын-с?ргінге ?шырап, толы? а?тал?ан?а дейін жазыл?ан д?ниелерді? бір т?бе екенінде дау жо?. На? сол кезде аны? с?зін айтып кеткендерді? ?атарында Ж?сіпбек Аймауытовты, М?хтар ?уезовті, Ахмет Байт?рсыновты, С?лтанбек ?ожановты ж?не бас?аларын атау?а болады. Б?ларды? ма?жантану?а ?ос?ан ?лесі ?лшеусіз. Осы орайда есімі елімізге белгілі ?алым, филология ?ылымыны? докторы, профессор Бейсембай Кенжебаевты? естелігі де аса ??нды д?ние десек ?ателесе ?оймаспыз. Оны? естелігі ?за? та емес. «Б?л ?арапайым естелікті? айыры?ша ?адірлі болатын та?ы бір себебі – оны авторы ?айта ??руды? шарапатынан ?лде?ашан б?рын (70-ші жылы) жаз?ан. Еш?андай есепсіз адал жанымен жаз?ан» (??лбек Ерг?беков). Айтса айт?андай, естелік иесі ерекше ??рметке лайы?, батылды?ымен аты шы??ан ?алым. Оны? ?зі де ?лтшылды? ?амытын киіп, ?у?ын-с?ргінді к?п к?рген.
Енді осы ?оспасыз таза естелікке ??ілер болса? Ма?жанны? бейнесі жар?ырап алдымыздан шы?ады. «Ма?жан с?лу еді: орта бойлы, толы? денелі, б?йра ?ара шашты, а? ??ба бидай ??ді еді. Бет пішіні Абайды? белгілі суретіндегі бет пішініне ??сайтын. Ж?ріс-т?рысы жарасты, с?л ма??аз еді. Осыны? б?ріні? ?стіне ол ?ыз мінезді еді» – деп жазады Б. Кенжебаев.
Осы айтыл?андар Ма?жанны? шын бейнесін ашатын с?здер. Олай болатын себебі, Бейсембай Кенжебаев Ма?жан Ж?мабаевты жа?сы білген, 1922 жылы М?скеуде К?ншы?ыс е?бекшілеріні? коммунистік университетінде о?ып ж?ргенде оны? алдынан д?ріс ал?ан. Б?л кезде Ма?жан Ж?мабаевты? ?зі де студент болатын, ол М?скеудегі жо?ары к?ркем ?дебиет институтында о?итын. Бейсембай Кенжебаев: «Мейлі, лекциялы? саба?та болсын, мейлі, практикалы? саба?та болсын, ол ?а?аз?а, кітап?а ?арамайтын. С?з арасында келтіретін мысал ?ле?дер мен ??гімелерді т?гел жат?а айтатын. Декламация о?ып т?р?ан т?різді барлы? н?шін, сипатын, ?имылын келтіріп айтатын» деп Ма?жанны? біліміні? тере?дігіне, ал?ырлы?ына т?нті болады.
Осы естелік Ма?жанны? Абайды пір т?т?анын, о?ан ?атты еліктегенін та?ы да д?лелдей т?седі. Ма?жан студенттерге Абай ?ле?дерін о?ып-?йретеді, олармен бірге Абайды? жа?а жыр жина?ын талдайды. Бір кездескенде ?зіні? ш?кіртіне аударма?а ?атысты ойларын б?кпесіз білдіріп: «Бас?а тілден шы?арма аудару – ол шы?арманы ?зінікі етіп алу деген с?з, ?зінікі бол?ан со?, ол ?гей бала емес, ту?ан бала болу?а тиіс. Я?ни ?гей бала екені м?лде білінбеске керек. Ол ?шін шы?арманы? т?р?ы, т?л?асы аударылмай, ма?ынасы, рухы аударылуы ?ажет», – дейді. Ол осылай Абайды ж?регімен ??ын?ан. Оларды? жырларында?ы ?ндестік те осыны д?лелдейді. ?аза? ?шін Абай ?алай ?ай?ырса, Ма?жан да солай ?апаланады. ?зіні? ?лтты? таным-та?ылымы жеткен биікке ол ?з хал?ыны? да орны?уын тілейді, ботадай боздайды, а?сайды, армандайды, ?йтеуір ?зіні? ?лтын сол ас?аралы за??ардан к?ргісі келеді.
«Мінезі баладай, тілі балдай еді. Адам?а ?айырымды, кешірімді, ?алт?ысыз жан еді… Білімді, ал?ыр, ойшыл, орысша?а, шы?ыс тілдеріне ерекше жетік-ті». С?бит М??ановты? осы с?здерінде де к?п сыр жат?ан жо? па? ?мір жолы Ма?жанды ?р кезде заманы бір, ?зі т?стас ?аза?ты? зиялыларымен кездестіріп отыр?ан. С?бе?ні? айтуынша, алайда, оларды? идеялы? жолдары б?лек бол?ан. Ке?естік д?уірді, оны? табыстарын жырлама?ан, ескіні, байшылды?ты, ?лтты к?ксеген Ма?жанны? жырлары коммунистік жолды та?да?андар?а жат бол?ан. Соны? бір к?рінісі – Ма?жанны? 1923 жылы Ташкентте басылып шы??ан ?ле?дер жина?ын м?скеулік ?аза?тарды? тал?ылауы. 1924 жылды? 24 ?арашасында ?дебиет ?йірмесі ?йымдастыр?ан б?л жиын?а КСРО халы?тары орталы? баспасыны? директоры Н?зір Т?ре??лов, Орталы? комсомол комитетіні? бюро м?шесі, жастарды? коммунистік интернационалы ат?ару комитетіні? б?лім басты?ы ?ани М?ратбаев та ?атысады. К?н т?ртібіндегі м?селе бойынша жас а?ын, сол кезде К?ншы?ыс е?бекшілеріні? коммунистік университетінде о?ып ж?рген ?тебай Т?рманжанов баяндама жасайды. Баяндаманы тал?ылау?а ?атысушыларды? пікірі екі б?лініп, жиналыс «Ма?жан буржуазияшыл-?лтшыл, бізге м?лде жат а?ын» дегенге саятын ?аулы ?абылдайды. Кейін осы ?аулы ?аза?станны? орталы? газеті «Е?бекші ?аза?та» жарияланады. М?ны? Ма?жан?а ?атты со??ы болып тигені, а?ынды ?лкен к?йзеліске ?шырат?аны с?зсіз. Оны? «То?санны? тобы» деген тол?ауында:
Жырларым елді жалпылап,
Жасырман ж?зді жа?тадым,
То?сан?а енді то?тадым,
Тол?анып, ойлап, тал?ылап…
То?саннан сонау он аула?,
Мен то?санмен біргемін, – деуі содан.
Ма?жан?а ?арсы шабуылды? ?деуіне сол кезде М?скеуде о?ып жат?ан жастар ?ана т?рткі болды десек ?ателесер едік. О?ан С?бе?ні?, к?дімгі С?бит М??ановты? да бел шешіп, білек сыбанып кірісіп кеткені белгілі. Идеялы? ?арсыластарына ымырасыз С?бе? Ма?жанды да ая?ан жо?, ?згелермен бірге сынны? дойыр ?амшысын о?ан да сілтеді.
Ма?жан кім ?анша даттаса да был?анбайтын асыл емес пе, соны кейін С?бе? де т?сінген болуы керек, а?ын туралы пікірі ?згеріп, артына Ма?жан Ж?мабаевты? ?мір жолы, шы?армашылы?ы жайлы зерттеу е?бегін ?алдырып кетті. Ата?ты жазушыны? «ХХ ?асырда?ы ?аза? ?дебиеті» деп аталатын кітабына енген осы е?бекте Ма?жан туралы мынадай жолдар бар:
«… А?ынды? жа?ынан келгенде, Ма?жан, ?рине, ?аза?ты? к?шті а?ындарынан саналады. ?аза?ты? тілін байыту ретінде, ?дебиетте жа?а т?рлер енгізу ретінде, Ма?жанны? е?бегі к?п. Абайдан кейін тіл ?негесінде Ма?жаннан ас?ан а?ын ?аза?та жо?». Б?л Ма?жан ?мірден озбай т?рып 1932 жылы айтыл?ан с?з. На? осы кезде ?у?ын-с?ргінге ?шырап, ?иналып ж?рген Ма?жан да С?бе?нен сырт айналуды ж?н деп таппайды, хат жазып одан а?ыл-ке?ес, к?мек с?райды.
Осы арада Ма?жан Ж?мабаевты? С?кен Сейфуллинмен ?арым-?атынасы туралы да ??гімелей кету арты? емес сия?ты. Ма?жан 1937 жылы Алматы?а табан тірегенде С?бе? ?арсы ал?анмен «Мені? жолым-теріс. С?кендікі – д?рыс болды. Алдымен со?ан с?лем берейін» деген тілегін білдіреді. С?бе? ?зіні? естелігінде жаз?андай, ретін тауып С?кенге хабар береді. С?кен ?арсы болмайды, екеуі к?здеріне жас алып ??ша?-тасады. Осы арада Ма?жан С?кеннен кешірім с?райды. С?кен: «Са?ан б?рі де кешірімді, бізден енді кешірім с?рама» дейді. Сол к?ні Ма?жан С?кен ?йінде ?онып ?алады.
Сырт к?зге ?атарда?ы о?и?а сия?ты болып к?рінгенмен екі алыпты? т?сінісуі – б?л тарихи с?т еді. ?йткені, о?ан дейін оларды? арасы жа?сы емес-ті. Ма?жан мен С?кен т???ыш рет Омбыда кездескен, сонда бірге о?ы?ан. Кейін араларынан «?ара мысы?» ж?гіріп кетіп, кикілжі?мен біраз жерге барып ?ал?ан. Екеуі де а?ын бол?аннан кейін бірін-бірі с?збен т?йрейді ?ой бая?ы. Соза берсек, б?л ?зі таусылмайтын ??гіме. Белгілі ?алым Т?рсынбек К?кішев а?амыз б?л ж?нінде «?нер б?секесі, немесе Ма?жан мен С?кен» деген к?лемді тарихи-?деби эссе жаз?ан.
А?ын М?зафар ?лімбаевты? «Солт?стік ?аза?стан» газетінде (1991 ж. 21 мамыр) жариялан?ан «Ма?жанды махаббатпен о?ы?анда» деп аталатын эссесінде де Ма?жан мен С?кенні? ара-?атынасын ашатын т?стар аз емес. А?ын а?амыз ?мірді? ?з а?ымында, ?дебиетті? дамуында ?р?илы мектептерді?, ?р алуан таланттарды? б?секесі, жарысы, айтысы мен тартысы ?ызу ж?ріп келгенін, ж?ре де беретінін айта келіп, «Ма?жанны? идеялы? ж?не эстетикалы? позициясына ?арсы жанкешті к?респесе, С?кенні? азамат ?рі а?ын-суреткер ретінде ?ауырт ?сіп, биікке сам?ауы, ол ол ма, ?аза? ?дебиетіндегі жалаугер жетекшілігі ?амтамасыз етілер ме еді. М. Ж?мабаевты? «Батыр Баянымен» ?иын жарыс?а С?кен ?зін ?ткір ?айрап салмаса «К?кшетау» дастаны ?зіні? ?ажайып к?ркемдік д?режесіне к?теріле алар ма еді?» деп сауал тастайды. С?з жо?, осы б?секе жай да ж?йрік ?аламды одан сайын жел?анаттандыра т?скені аны?. Олай болса, Ма?жан мен С?кен ?мір к?шінде ?рдайым бірге ж?рді. Оларды? ?мірлеріні? со??ы с?тінде кездесіп т?сінісулері, табысулары кездейсо?ты? емес. Б?л хал?ымыз?а б?йыр?ан та?дырды? сыйы.
Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына ?атысты жайларды елеп-екшеп ж?ре мені «Ма?жан туралы оны? жерлесі, замандасы, за??ар жазушы ?абит М?сірепов неге бір ауыз с?з ?алдырма?ан?» деген ой мазалай беруші еді. Оны? жауабын жазушы Жайы? Бект?ровты? «Бес арыс» («Жалын» баспасы, 1992 ж.) деп аталатын жина??а енген естелігінен тап?андай болдым.
?абе? бірде Жайы? Бект?ров?а Ма?жанмен ал?аш рет 1928 жылы Бурабайда кездескенін, А?мола губерниялы? партия комитетіні? хатшысы Сады?бек Сапарбековті? ?зін ша?ырып алып, «Ма?жанны? орнына орман шаруашылы?ы техникумында о?ытушы бол» дегенін айтып береді. «Бурабай?а келдім. Ма?жанды осында бірінші рет к?рдім. Ол ?зіні? п?терін ма?ан беріп, ?ызылжар?а кетті. Сонда барып совпарт школда саба? берді» дейді.
Кейін Ма?жан мен ?абе? 1936 жылы Алматыда та?ы кездеседі. «Мен ?аза?стан Орталы? партия комитетіні? м?дени-а?арту б?ліміні? ме?герушісі едім. Ма?жанды ж?мыс?а орналастырды?. Ол ж?мысына ??лшына кірісті. Дінге ?арсы орысша бір трактат іспеттес е?бек жазып ?келді. Ж?мысыны? ?зі де дінге ?арсы ?гіт-насихат ж?ргізу еді». (?абит М?сірепов). Жайы? Бект?ровпен ??гімесінде ?абе?: «Мені? ойымша, Ма?жан шы?армаларын басу?а б?л к?нде совет ?кіметіні? еш б?геттігі жо?, б?лай деу бос с?з. Оны? шы?армаларын жары??а шы?ару?а бізді? ?зімізді? к?птен бергі бір беткей ?алыптасып кеткен теріс да?дымыз, теріс к?з?арасымыз, Ма?жанды ?лтшыл деп жамандап ?ал?ан ескі ?детіміз б?гет. Біз біреуді жамандаса?, тас?а бас?ан та?бадай, ?мір ба?и ?шпейтін ?ара бояудай к?реміз. Кейде тіпті ?айсыбір а?ындарымызды? іштей ?ыз?анша?ты?ы да б?гет болып ж?р» деп Ма?жан шы?армаларын жары??а шы?ару?а ?атысты ойларын ашы? білдіріпті. Алайда, ?абе? Ма?жан?а ара т?скен жо?, Ма?жан туралы естелік те ?алдырмады. Оны? себебін ?азір д?п басып айту ?иын. Ата?ты «Бесеуді? хатына» ?ол ?ой?ан, «Бейімбет жау болса, мені де жау деп сана?ыздар» деген ?абе?ні? Ма?жан туралы ?алам тартпа?анын т?сіну де, т?сіндіру де ?иын.
Со??ы жиырма жылды? ішінде Ма?жан жайлы біраз д?ние жары? к?ргенін жо?арыда айтты?. Соларды? ішінде белгілі жазушы Жайы? Бект?ровты? е?бегіні? орны б?лек десем а?и?аттан тым алыс кете ?оймаспын. Ш.У?лиханов, Ы. Алтынсарин, ?. Б?кейханов, А. Байт?рсынов, ?. Мар??лан сынды ?аза?ты? асыл ?лдарыны? ?деби портреттерін о?ырман?а тарту еткен Ж. Бект?ров Ма?жанны? хал?ына ?айта оралуына да к?п е?бек сі?ірді. Ол ?аза?стан Жазушылар ода?ыны? ?ара?анды облысаралы? б?лімшесін бас?ар?ан жылдары Солт?стік ?аза?стан облысына сан м?рте келіп, Ма?жанны? жары Зылихамен кездесіп, ?олынан келген к?мегін аяма?ан. «Ма?жанды іздестірді?із бе? Жо?ар?ы жа??а арыз жазды?ыз ба? деп с?з бастап кеттім. «Жазды? ?ой. Жазба?ан жеріміз жо?. Ештеме шы?пады», – деді Зыли?а. Мен ол кісіге: «Сіз Н.С. Хрущевке жазы?ыз. К?йеуім а?ын еді, ж?рт ?лтшыл десті. Біра? ол еш?андай басшы ж?мыста бол?ан жо? еді. Ке?ес ?кіметіне ?арсы ешбір теріс ?рекет істеген адам емес. 1930 жылы ?лтшылсы? деп бір соттады. Одан лагерьде жазасын ?теп келіп, болмашы ?ызмет істеп ж?ргенде ?айта ?амалды, жо? болып кетті» деп жазы?ыз» дедім». (Ж. Бект?ров)
Жазушы осыдан кейін ?зі де ?арап отырмайды, Баш??ртстанны? халы? жазушысы Сайфи ??даш?а хат жазып, Ма?жан Ж?мабаевты а?тау?а к?мектесуін с?райды. Ма?жан Ж?мабаевпен Уфада?ы «?алия» медресесінде бірге о?ы?ан С. ??даш 1969 жылы ?аза?стан компартиясы орталы? комитетіні? бірінші хатшысы Д. ?онаев?а хат жолдайды. «?аза? а?ыны Ма?жан Ж?мабаевты? та?дыры туралы» деп аталатын б?л хатында баш??рт ?дебиетіні? а?са?алы ?аза?станны? к?птеген ?алаларынан, оны? ішінде ?ара?андыдан да, Ма?жан?а ара т?суін с?ра?ан ?тініштер келгенін жазады.
Жайы? а?амызды? Ма?жан?а, Ма?жанны? артында ?ал?ан жесірі Зыли?а?а жаса?ан бас?а да жа?сылы?тары аз емес. Ма?жан а?тал?аннан кейін Зыли?аны шет?а?пай ?ыла баста?ан а?ынны? туыстарыны? орынсыз ?рекеттерін айыпта?аны та?ы бар. Ол: «?мірде ?ділетсіздік к?п ?ой. Б?рі де ?ара??ылы?ты?, іші тарлы?ты? белгісі. Б?рын естерінен шы?ып кеткен Зыли?а, енді Ма?жан ж?ртты? аузына ?айта іліге баста?аннан кейін, б?л бай??старды? да тіліне, к??іліне орала бастапты. Б?ларды? да ?келері, туыстары сотталып, есе?гіреп ?ал?ан адамдар. Жал?ан ?ыз?анша?ты? сезім де бар. Жа?сы м?ра?а ие бол?ысы келетін ниет те бар. Баласы, ?рпа?ы жо?, жал?ызбасты сорлы кемпірді? Ма?жанны? із-т?ссіз кеткен е?бектерін инемен ??ды? ?аз?андай жина?анын ?зге, соны? к?п азап-бейнетін к?ргеннен бас?а ешкімге ешбір жазы?ы жо?» деп жазды.
Белгілі жазушы, ?аза? ?дебиеті а?са?алдарыны? бірі ?аббас ?абыш?лы да осыны д?ттейді. «Ма?а?ны? ?ле?-дастандары, ?деби аудармалары жариялан?ан газет-журналдарды іздеп табу, к?шірме жасатып алу, ?рине, апай?а ?иын бол?ан. А?ы-п?лын т?леу былай т?рыпты, кесірі жетерлік кездерде ашы? іздеуді? ?зі ?андай т?уекелді ?ажет етті десе?ші?! К?йеуіне жа?ыл?ан к?йені кетіру ?шін жан тынышты?ын ?мыт?ан, ал?аш т?т?ындал?анында ізденіп М?скеуге, Максим Горькийге дейін бар?ан, Ма?а?ны? ол жолы а?талуына бірден-бір себепші бола білген, ал ері екінші рет т?т?ындал?анда со?ынан Сібірге бар?аннан ?зге шарасы ?алма?ан З?лке?, кім не десе де, б?гінгі бізге де, келер ?рпа??а да аса ?ажет ?ыруар іс тындырды» (?аббас ?абыш?лы. «?аза? ?дебиеті» 2003 ж. 30 мамыр).
Саба?ты? та?ырыбы: Ма?жан Ж?мабаев. ?ара?ым. БІЛІМДІЛІК: ?аза? хал?ыны? талантты а?ыны Ма?жан ?мірі мен шы?армаларымен таныстыру. ДАМЫТУШЫЛЫ?:М.Ж?мабаевты? жыр ?лемімен танысу, поэзияны? тере?іне бойлау, ?ле?ні?, с?зді? астарына, ?ыр-сырына м?н беруге, идеясын т?сініп, ба?алай білуге баулу. Т?РБИЕЛІК: Ел азаматы ата?ына лайы?ты, еліні? патриоты болу?а т?рбиелеу.Ту?ан елін с?юге, шы?армаларын о?ып,?лгі т?ту?а т?рбиелеу. Поэзия, с?з ?нері, к?ркем?нер д?ниесіне с?йіспеншілікпен ?арау?а т?рбиелеу
Саба?ты? ?діс-т?сілі:??гімелеу
Саба?ты? к?рнекілігі:компьтер, интерактивтік та?та
Саба?ты? т?рі: жа?а саба?
Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру кезе?і: – Амандасу.
– О?ушыларды т?гендеу, танысу.
– Саба?ты? та?ырыбы мен ма?сатымен таныстыру. І. Тіл дамыту. М-О.
– Ж?сіпбек Аймауытов кім?
– ?ай жылы д?ниеге келді?
– ?ай жерде ту?ан?
– Неше жас?а дейін ауыл молдасынан о?иды?
– О?уын ?ай жерлерде жал?астырады?
– ?андай романдары бар?
– ?андай пьесалары бар? ІІІ. ?й тапсырмасын с?рау. Ж.Аймауытов ?мірі, «?нші» – ??гімесі бойынша берілген с?ра?тар?а жауап беру. (2-о?ушы) О?ушылар ??гіме бойынша диалог ??растырып бір-біріне с?ра? ?ояды.
М?тіннен он ?ос с?здерді тауып жазу (1-о?ушы)-интерактивтік та?тада. Жазады, о?иды, аударады.
1. Жетішатыр ?андай ?ала?
2. Б?л ?ала ?азір ?алай аталады?
3. ?ымыз дегеніміз не?
4. ?ншіні? аты кім?
5. Студенттер ?ншіні ?андай мейрам?а ша?ырды?
6.?мір?ан ?андай ?ншіні? прототипі?
7. Прототип – дегеніміз не?
?ос с?здер: екі-?ш, ?атын-?алаш, бала-ша?а, бір-екі, тым-тырыс, г?л-г?л, ойын-сауы?, ?ыз-келіншек, бір-бір, ?зін-?зі.
Г) ?й тапсырмасын бекіту.
О?ушылар ?й тапсырмасын бекіту ?шін мына тапсырманы орындаймыз.
М?тінге байланысты берілген с?йлемдерді ая?тап жазы?дар: Ж.Аймауытов – а?ын, жазушы, сыншы, публицист, … . Ауыл молдасынан о?ып, … … . «Жетішатыр» жа?сы … . Балалар, жо?ары … . Бір жігіт кіріп … . Бір-бір ауыздан ?ш … … . Керекті с?здер: сауат ашады, шы?ы?дар, ?н салды, аудармашы, ?ала, келді.
Б?л тапсырма интерактивтік та?тада жазулы болады, керекті с?здер с?ра?ты? астында беріледі, сол с?здерді ма?ынасына байланысты д?рыс ?оя білу.
Жа?а саба?: Интерактивтік та?тада М.Ж?мабаевті? «Мен жастар?а сенемін » деген 5-сыныпта ?ткен ?ле?і жазулы т?рады м??алім:
О?ушылар біз ?дебиет п?нін 5-сыныптан бастап ?теміз, ал егер сендер ал?ыр, зерек бала болса?дар мына ?ле? жолдарыны? авторын білуге тиістісі?дер. Ты?да?дар! Арыстандай айбатты, Жолбарыстай ?айратты ?ырандай к?шті ?анатты, Мен жастар?а сенемін! К?здерінде от ойнар, С?здерінде жалын бар- Жаннан ?ымбат олар?а ар, Мен жастар?а сенемін! Жас ?ырандар балапан, Жайып ?анат ?мтыл?ан, К?здегені к?к аспан, Мен жастар?а сенемін!
Естері?е т?ссе балалар, ?ай а?ын жастар?а ?лкен сеніммен ?ара?ан, ?лкен сенім арт?ан! Кім айтады? Олай болса ?ле? жолдарын б?ріміз бірге о?ып шы?айы?!
Міне б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы: Ма?жан ?мірі мен «?ара?ым» ?ле?і.
1. М.Ж?мабаевті? портреті.
М??алім кесте ар?ылы а?ын ?мірбаянымен таныстырады
1893 жылы, Солт?стік ?аза?стан облысы,Булаев ауданында д?ниеге келген
1905 жылы ?ызылжар ?аласында?ы медресеге о?у?а т?седі
шы?ар?ан “Шолпан” атты т???ыш кітабы 1912 жылы жары? к?реді
1938 жылы 19 наурызда жазы?сыз жаладан ?аза табады
М??алімо?иды,с?ра? ?ою,о?ушылар о?иды.
Кестені штормен жауып кесте бойынша есте са?та?андарын айтып береді
Халы?, ел та?дыры мен болаша?ы жастарды? ?олында деп сенді – а?ын.
Мына бір с?здерді? ішінен ?зі?нен кіші немесе бала?а айтылатын сыпайы ма?ыналы с?зді кім табады?
А?ам, апам, апатай, т?тем, ?ара?ым, анашым, к?ке.
Олай болса жазушыны? ?ле?іні? аты «?ара?ым » -екен.
?ле?ді м??алім о?иды
1-2 о?ушы о?иды м?нерлеп
С?здік пен ж?мыс, аудару.
І де?гей
– А?ын ?ле?ді кімге арнап жаз?ан?
– А?ын балалар?а ?андай а?ыл айтады?
– «Жасынан о?у о?ып, ?нер ?у?ан,
Жан жетпес к??ілі ж?йрік кеме?герге»,- деген ?ле? жолдарында ?андай бала туралы айт?ан?
(ерте,жас кезінен о?у о?ып, ?нер жолына т?скен бала туралы айтады)
– Осы ?ле? жолдары Абайды? ?андай ?ле?імен мазм?ндас. (?ылым таппай ма?танба)
Тапсырмалар. Д?птермен ж?мыс.
А?ын ??птамайтын ?рекеттер
А?ын ??птайтын ?рекеттер
О?ымау, ойнау, ??р ж?ру, білімсіздік
о?у, ?нер ?уу, ал?а ?мтылу,
– ?ле?імізді? негізгі мазм?ны е? бірінші жолында берілген екен, сонды?тан б?ріміз бірге осы бірінші жолды бірге ?айталап о?имыз!-2-рет
?ара?ым, о?у о?ы, бос?а ж?рме!
Келесі тапсырма:
Берілген ма?ал-м?телдерді? ?осымшаларын д?рыс ?ойып жазу.
Білім – а?ыл… ?айра?ы. (-ды?)
О?ы?ан… к??ілі жары?.(-ны?)
?нерлі ?р… ж?зеді.(-ге)
Ер жігіт… жетпіс ?нер де аз. (-ке)
Жа?а саба?ты бекіту: Б?л саба?тан не алдым, не т?сіндім? Деген с?ра??а жауап.
«?ара?ым» – ?ле?і не туралы?
?ара?ым, – деп кімге к??іл б?ліп т?р?
?й тапсырмасы: ?ле?ді жаттау,?мірбаяны.
Ба?алау .
Ел ?аза?та жыр патшасы – Ма?жан бар,
С?зінде оны? алтын, к?міс, маржан бар.
Ол – ??діретті, б?кіл т?рік жыршысы,
К?ннен ту?ан, т?ннен ту?ан пай?амбар, – деп б?гінгі М.Ж?мабаев «?ара?ым» атты саба?ына арнал?ан ашы? саба?ымыз ая?талды.
Ма?жан Ж?мабаев – ?аза? поэзиясыны? ірі ?кілдеріні? бірі.
1893 жылы Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде ту?ан. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен Ма?жан т?рт жасынан хат таниды. ?ызылжарда?ы М.Бегішев аш?ан медреседе 5 жыл о?ып, 1910 жылы бітіреді.
1910-1913 жылдары Уфада?ы “?алия” медресесінде о?иды.
1912 жылы ?азан ?аласында ?стазы, татар жазушысы ?алымжан Ибрагимовты? к?мегімен “Шолпан” атты т???ыш жина?ы басылып шы?ады. Осыдан со? Ма?жан Ж?мабаев Омбыда?ы м??алімдер семинариясына т?сіп, 1916 жылы оны медальмен ?здік ая?тайды.
Семинарияны бітірген со? “Алаш” партиясын ??ру?а ?атысады.
Жиырмасыншы жылдарды? бірінші жартысында шы?армашылы? ?німді е?бекпен ш??ылданады. ?йгілі “Батыр Баян” поэмасын жазады, баспас?зде біраз д?ниелері жары? к?реді.
1923-1927 жылдары М.Ж?мабаев М?скеуде жо?ар?ы ?деби- к?ркем?нер институтында о?иды. Б?л жылдары орыс, Батыс Европа ?дебиетін тере? зерттеп о?иды.
1929 жылы ол “Ал?а” атты жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен сотталады. Шын м?нінде б?л ?деби платформа?а ?атысты ?йірме болатын.
Шы?армашылы?пен, айналыс?ан ал?аш?ы он жылда ол ?лт- азатты?ын поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. ?кінішке орай, 1929 жылдан 1938 жыл?а дейінгі а?ынны? он жылды? ??мырында шы?армашылы? ?нсіздік орнайды.
А?ын 1938 жылы халы? жауы деген “?штікті?” шешімімен жазы?сыз атылады.
Ол ?аза? ?дебиетін орыс, Европа ?дебиетіні? биік де?гейіне к?терді. Еліні? тарихы мен м?дени м?раларын тере? білуі “Батыр Баян”, “?ор?ыт”, “О?жетпесті? ?иясында”, “?ойлыбайды? ?обызы”, “Ертегі” т.б. сия?ты тамаша поэмалар тудырды.
Ма?жан “Педагогика” о?улы?ында халы?ты? педагогика мен психология?а талдау ж?ргізді.
Ма?жан поэзиясыны? жо?ары идеялы?ы, отаншылды?, ?лтты? рух?а толы болуы, ?ле?деріні? ерекше бейнелілік, к?ркемдік формасы, жа?ашылды?ы заманынан басы озы?, ілгері кеткен а?ын екендігін к?рсетеді.
Ма?жан Ж?мабай (?білма?жан) Бекен?лы (25 маусым 1893, Солт?стік ?аза?стан облысы, ?азіргі Ма?жан Ж?мабай ауданы, Сасы?к?л жа?асы – 19 наурыз 1938, Алматы) – Алаш ?оз?алысыны? ?айраткері, а?ын, ?аза? ?дебиетіні? жар?ын ж?лдызы ?кілі.
?мірбаяны:
Атасы – Ж?мабай ?ажы. ?кесі Бекен саудамен айналыс?ан д?улетті адам бол?ан. Анасыны? есімі – Г?лсім. Ма?жан ауыл молдасынан сауатын ашып, 1905 – 1910 жылдары ?ызылжарда?ы (Петропавл) №1 мешіт жанында белгілі татар зиялысы, м?сылман халы?тарыны? азатты?ы жолында к?рескен М.Бегишевті? ?йымдастыруымен ашыл?ан медреседе о?ыды. Медреседе Бегишевтен Шы?ыс халы?тарыны? тарихынан д?ріс алды, ?аза?, татар ?дебиеттерін, Фирдоуси, Са?ди, Хафиз, Омар ?айям, Низами, Науаи секілді шы?ыс а?ындарыны? дастандарын о?ып ?йренді.
Баспадан 1909 жылы шы??ан Абай ?ле?дерін о?ып, “Ата?ты а?ын, с?зі алтын хакім Абай?а” деген ?ле? жазды. 1910 – 1913 жылдары Уфа ?аласында?ы “?алия” медресесінде білім алды. Онда татар жазушысы ?.Ибрагимовтен д?ріс алып, белгілі ?айраткер С.Жант?ринмен ты?ыз ?арым-?атынас орнатады, болаша? к?рнекті жазушы Б.Майлинмен танысады.
Ибрагимовті? к?мегімен 1912 жылы ?азан ?аласында?ы К?рімовтер баспасында “Шолпан” атты т???ыш ?ле?дер жина?ы басылып шы?ады. “Сада?” журналын шы?ару?а ?атысады, о?ан ?зіні? ?ле?дерін жариялайды. 1913 – 1916 жылдары Омбы м??алімдер семинариясында о?ыды.
“Бірлік” ?йымы ж?мысына белсене араласып, “Балапан” ?олжазба журналын шы?ару?а ?атысады. ?.Б?кейхан, А.Байт?рсын?лы, М.Дулат?лы секілді алаш ?айраткерлерімен байланыс орнатып, “?аза?” газетіне ?з ?ле?дерін жариялайды.
1917 жылы А?пан т??керісінен кейін ?алыптас?ан саяси жа?дай?а сай ?о?амды? ?мірге белсене араласып, А?мола облысты? ?аза? съезін ?ткізуді ?йымдастырушыларды? ?атарында болды. Осы жылы с?уірде А?мола облысы ?аза? комитеті ??рамына сайланды. М?скеу ?аласында ?ткен Б?кілресейлік м?сылман съезіне ?атысты. Бірінші жалпы?аза? съезіні? шешімі бойынша Б?кілресейлік ??рылтай жиналысына депутатты??а кандидат ретінде ?сынылды.
“Алаш” партиясыны? А?мола облысыны? комитетіні? м?шесі болды. “?ш ж?з” партиясы ?кілдеріні? жал?ан айыптауымен бір ай?а жуы? аба?ты?а отырып шы?ты. Екінші жалпы?аза? съезіне делегат ретінде ?атысып, онда о?у м?селесі бойынша ??рыл?ан комиссия?а т?ра?алы? етті.
1918 – 1919 жылдары Петропавл уездік земство бас?армасында ?ызмет етті. 1919 – 1923 жылдары А?мола губерниялы? “Бостанды? туы” газетінде, “Шолпан”, “Сана” журналдарында, “А?жол” газетінде ?ызмет істеп ж?ріп, халы? а?арту ж?мысына белсене араласады. Сол кезе?де ?алы? ?ауым?а таныс поэмасы “Батыр Баянды” жазып, жары??а шы?арады.
1923 – 1927 жылдары М?скеуде Жо?ары ?дебиет-к?ркем?нер институтында о?иды. Онда орыс ?дебиетін, Батыс Еуропа ?дебиетін тере? зерттеп, орыс м?дениет ?айраткерлерімен жете танысып, к?пшілігімен досты? ?арым-?атынаста болады. М?скеуде о?ып ж?ргенде оны? шы?армалары орынсыз сын?а ?шырады.
1924 жылы 24 ?арашада М?скеу ?аласында?ы Шы?ыс е?бекшілері коммунистік университетінде ?аза? жастарыны? жерлестік ?йымында жиналыс ?тіп, олар Ж?мабай?лыны? 1922 жылы ?азанда, 1923 жылы Ташкентте басылып шы??ан жыр жина?тарын тал?ы?а салды.
Онда а?ын шы?армаларын теріске шы?аратын ?аулы ?абылданды. Б?л ?аулы “Е?бекші ?аза?” газетіні? 1925 жылы 14 а?панда?ы санында басылды. Орынсыз сыннан к??ілі жабы??ан а?ын “С?лем хат” деген ?ле? жазды.
Ол “Тілші” газетінде жарияланды. “Е?бекші ?аза?” газетіні? 1924 жылы 19 желто?санында?ы санында С.М??ановты? “С?лем хат жаз?ан азамат Ма?жан Ж?мабай?лына” деген ескертпемен “С?лемге с?лем” деген жауап ?ле?і басылды.
Жа?а ??рылыс?а, жа?а т?рмыс?а ?атысты на?тылы ?ле? жазбаса да, “уралап ай?айламады?” деген кін?мен, тап к?ресіне белсене араласып, кедей с?зін с?йлемеді? деген айыппен Ж?мабай?лы ?ата? сын?а алынды. Ж?мабай?лы 1927 – 1929 жылы Бурабайда, одан со? ?ызылжарда о?ытушылы? ?ызметтер ат?арады.
1929 жылы Ж?мабай?лы “Ал?а” атты жасырын ?йым ??р?аны ?шін деген айыптаулармен М?скеудегі Бутырка т?рмесіне ?амалып, 10 жыл айдау?а кесіледі. 1936 жылы М.Горький мен Е.Пешкованы? араласуымен бостанды? алып, ?аза?стан?а ?айтады.
Петропавл ?аласыннда мектепте орыс тілі мен ?дебиетінен саба? беретін м??алім болып ж?мыс істейді. К?п ?замай ?алалы? о?у ісіні? ме?герушісі оны саяси себептерге байланысты деген айыппен м??алімдік ?ызметтен босатады. 1937 жылы наурызда Ж?мабай?лы Алматы?а келеді. Аударма ісімен айналысады. 1938 жылы ?айтадан ?амау?а алынып, ату жазасына кесілді.
Шы?армашылы?ы
А?ын т???ыш ?ле?інен бастап ?леуметтік та?ырып?а ден ?ойып, а?артушылы?, ?лт-азатты?, демократияшыл ба?ытты ?станды. Абай поэзиясыны? ?шпес ма?ызын бірден танып, оны “хакім” деп атады, ?лы а?ынны? “мы? жыл ж?тса д?мі кетпес” с?зін жа?а жа?дайда ілгері дамытты, Батыс пен Шы?ысты? рухани ?азынасын саба?тастыру негізінде ?аза? поэзиясын та?ырып, т?р мен мазм?н жа?ынан байытты. Ж?мабай?лы ел ішіндегі ?леуметтік м?селелерді к?терді (“Шын сорлы”), хал?ын ?нер-білімге ша?ырды (“Л?ззат ?айда?”, “Жаз?ы та?”, “?нер-білім ?айтсе табылар”, “Балалы? ша?”, “?аза?ым”, “?ара?ым”, “Осы к?нгі к?й”, “Мен сорлы”).
Бір?атар ?ле?дерін махаббат та?ырыбына арнады (“Жас келін], “Зарлы с?лу”, “С?йгеніме”, “Алдан?ан с?лу”). ?з поэзиясыны? ал?аш?ы ?адамдарынан бастап а?ты? демі біткенге дейін Ж?мабай?лы ?лт азатты? та?ырыбын ?збей тол?анды, оны ?з поэзиясыны? ?зегі етті. Б?кіл халы?ты тап, топ?а жіктемей, ?аза? елін ?лемдік м?дени жетістіктерге ?ол жеткізуге ?андай к?ш кедергі деген сауал ?ойып, о?ан басты кедергі – отаршылды? деген шешімге келді.
Бастап?ы кезде б?л та?ырып ту?ан жерді? таби?атын тамашалаудан барып ?айран жерді? ендігі к?ні не болады деген уайым-?ай?ы?а ?ласады, а?ыры келіп кіндік ?аны там?ан нулы, сулы ?лкені жаулап жат?ан ?ара шекпенді отаршылды??а ?арсы наразылы? оты болып т?танды (“Ту?ан жерім – Сасы?к?л”). А?ын хал?ымен бірге к?йзелді, осыдан келіп романтикалы? ?уенге б?ленген жоры? идеясы туды (“Жарыма”, “Есімде… тек та? атсын”, “Жаралы жан”, “Мен жастар?а сенемін”, т.б.).
Ж?мабай?лы шы?армаларында?ы романтикалы? сарын, ?сіресе, оны? символистік арнада жаз?ан ?ле?дерінен ай?ын к?рінеді. А?ын символизмі болаша? пердесін ашатын жа?а мифология ту?ызды, келешек суретін салу саясатшыларды? емес, а?ындарды? ?олында деген сенімге айналды (“От”, “Пай?амбар”, “К?ншы?ыс”, “Жаралы жан”, “Ай?а”, т.б.). А?ын дыбыс-буынны? соны ?ндестіктерін тауып, ?аза? жырын байыта т?сті (“Шолпы”). Ж?мабай?лы поэзиясында?ы ??нарлы арнаны? бірі – т?ркі та?ырыбы. Т?ркі халы?тарыны? бірлігі та?ырыбы Ж?мабай?лы поэзиясыны? ?уелден ?алыптас?ан алтын ар?ауы іспетті.
А?ын д?ниетанымына ?ызылжарда?ы Бегішев медресесінде о?уы к?п ы?пал етті. Ол жас ?рен ж?регіне т?рікке деген бауырмалды? сезім ту?ызды. “Шолпан” жина?ында?ы “Орал тауы” ?ле?інде:“ “?осылып батыр т?рік балалары,
Таптатпа, жолын кесіп тізгінге орал” ”
, – деп жазды. Ерекше атап ?тетін бір ж?йт – Ж?мабай?лыны? т?рік хал?ыны? шет ел бас?ыншыларына ?арсы азатты? ?оз?алысына ?н ?осуы. М?нда реалистік, романтикалы? сарындар бір-бірімен астасып, бірге ?ріліп отырады.
Т?рік та?ырыбы ?аза? хал?ыны? ?лт-азатты? та?ырыбына ?ласып, отаршылды??а ?арсы к?реске алып келді (“Орал тауы”, “Алыста?ы бауырыма”, “Жер ж?зінде”, “?аза? тілі”, “Тез барам!”, “Т?ркістан”, “Орал”). Сондай-а?, Ж?мабай?лы “Пай?амбар” ?ле?інде “??н – т?рікті? ар?ы атасы” десе, “Т?ркістан” атты ?ле?інде “Т?ркістан – ер т?рікті? бесігі ?ой” деп ас?а? рухпен жырлады.
т?рікшілдік сезімі 1919 – 1923 жылы М?стафа Кемал Атат?рік баста?ан т?рік хал?ыны? азатты? со?ысына арнал?ан “Алыста?ы бауырыма” атты ?ле?інде айры?ша бай?алады. Оны? б?л ?ле?ін М?стафа Шо?ай “Яш Т?ркістан” журналында (1930, №1) жариялай отырып, оны т?рікшілдік к?ресі ?шін е? ?ымбатты ж?не е? пайдалы ?ле? деп ба?алады.
Ма?жантану
Ж?мабай?лы – философ а?ын. А?ынны? философиялы? к?з?арасы ?з ?ле?дерінде жа?сылы? пен жаманды?, ?ділдік пен ?ділетсіздік т?різді ?арама-?айшылы?ты философиялы? ??ымдарды шебер шендестіре білуінен бай?алады. Ол д?ниені бірт?тас ??былыс ретінде алып, адамды сол ?лы таби?ат, жаратылысты? бір туындысы, б?лшегі ретінде суреттейді. Таби?атсыз, жаратылыссыз адам жо?. Ал таби?ат адамсыз да к?н к?ре береді. Біра? сана о?ан ба?ынбайды, дене ба?ынса да сезім ба?ынбайды. Сонды?тан ол б?л?ынады, серпінеді, ?стем бол?ысы келеді (“От”).
??былысты? м?нін ке? к?лемде, жалпы?а бірдей ?алыпта тани білуде а?ын, е? алдымен, нені? болса да м?н-мазм?нына ??іледі, ?рдайым жалпы адамзат?а т?н ?уенге бой ?рады, таби?атты? ?з за?ына ?ана ба?ынатын ??былыстарды? ішкі ??пия астарын ??ын?ысы келеді. Ж?мабай?лыны? ойынша а?ын деген болжап білмес жол?а сапар шеккен пір, кейде жын, кейде бала, сол сапарда ол ?иынды?ты ?айыспай к?теретін, не д?ниені т?рк етіп, б?рінен безінетін жан (“?иял ??лы мен бір а?ын”). А?ын “?ор?ыт” поэмасында философияда?ы м??гілік та?ырып – ?мір мен ?лім м?селесін ?ор?ыт пен ажалды? а?дысуы т?рінде суреттейді. Ажал – ха?, сонды?тан да ?мір жібіні? т?йінінде ?лімді болмай ?оймайтын ?мір а?и?аты ретінде ?абылдау ?ажет деп санайды ол.
Ма?жан поэзиясы
Ж?мабай?лы ?аза? лирикасыны? сыршылды?ын тере?детті, адамны? н?зік сезімдеріне тіл бітіре білді. Б?л ?асиет оны?, ?сіресе, махаббат лирикасына т?н (“С?й, жан с?улем”, т.б.). Ж?мабай?лы – ?лемдік поэзияда экологиялы? та?ырыпты ал?аш жырлаушыларды? бірі (“Айда аты?ды, С?рсембай”, “Шойын жол”). Ол техикалы? прогреске ?арсы бол?ан жо?, оны? ?лтты?-м?дени, рухани д?ст?рлерді б?зуына ?арсы еді. Техника жетістіктерін ?ызы?а жырлай отырып, ту?ан жерді? ?сем таби?атынан айырылып ?алмау?а ?ндеді.
Ма?жан поэмалары
Ж?мабай?лы ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. ?аза? поэмасын суреткерлік арна?а б?рды. Адам жаныны?, психология ?леміні? ??пия сырларын, иірімдерін, даму диалектикасын шеберлікпен кестелеп ?рнектей білді. Ж?мабай?лы поэмаларына лирикалы? тере?дік пен эпикалы? ке? ??лаштылы? бірдей т?н.
Жеке адам мен ?лт та?дырын драм. сюжетте ?йлестіріп, к?ркемдік зор ?уатпен жырлай білді (“Батыр Баян”, “О?жетпесті? ?иясында”, “?ойлыбайды? ?обызы”, “?тірік ертегі”, “Шын ертегі”).
А?ын шы?армашылы?ыны? ?лкен бір арнасы – халы??а білім беру, педагогика саласы. Мектеп о?ушыларына, м??алімдерге арнап “Педагогика” (1922, 1923), “Бастауыш мектепте ана тілін о?ыту ж?ні” (1925) е?бектерін жариялады. А?ан сері, Базар жырау, ?буб?кір Диваев туралы зерттеу е?бектер жазып, ауыз ?дебиеті ?лгілерін жинау?а ж?рдемдесті.
Ма?жан публицистикасы
Ж?мабай?лы аударма саласына ?лкен м?н берді. И.Гете, Г.Гейне, ?бу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю. Лермонтов, А.А. Фет, И.И. Дмитриев, И.П. Мятлов, А.А. Блок ?ле?дерін, А.М. Горький, В.В. Иванов, Д.Н. Мамин-Сибиряк, т.б. ??гімелерін ?аза? тіліне аударды. Та?даулы прозалы? шы?армалар аударумен ?оса Ж?мабай?лы “Шолпанны? к?н?сі” ??гімесі ар?ылы ?аза? ?дебиетіне психологиялы? талдау, сана а?ымы ?дістерін енгізді.
Саба?ты? та?ырыбы: Ма?жан Ж?мабаев «С?йемін»
Білімділік ма?саты: Ма?жанны? ?мірі мен шы?армашылы?ы туралы жан-жа?ты ма?л?мат беру,а?ынды? ерекшелігін таныту.
Т?рбиелік ма?саты: Отбасын,Отанын с?юге,жерін,елін ??рметтеуге т?рбиелеу.
Дамытушылы? ма?саты:?ле?дегі а?ын ?олдан?ан к?ркемдегіш ??ралдарды тауып,талдау жасай білуге,?зіндік пікірлерін орта?а салу?а бейімдеу.
Саба?ты? т?рі:
Саба?ты? к?рнекіліктері: «А?ыз адам» журналы,шы?армалар жина?ы т.б.
П?наралы? байланыс: тарих,география.
Саба?ты? барысы:
1.?йымдастыру кезе?і:О?ушылармен амандасу,сынып тазалы?ына к??іл б?лу,психологиялы? тренинг.
О?ушылар:?дебиеттен ?депті ?йренеміз,
Білген сайын ?демі к?йге енеміз.
М??а?али, Ма?жандар ?ле?інен,
Ту?ан жерді с?юді ?йренеміз. -деп ?атысушы ?стаздар?а с?лем береді.
2.?айталау-о?у анасы.
С?йкестендіру тесті
Шы?армадан ?зінді
Авторы
1.Жа?сыны? аты ?лмейді, ?алымны? хаты ?лмейді
1.Ш?к?рім ??дайберді?лы
2.Те?іздей тере? а?ылдым,
Тебіренбес ауыр мінездім.
2.Абай ??нанбаев
3.Біреуі-жер, біреуі-к?к та?ысы,
Адам ?шін батысып ?ызыл ?ан?а.
3.С?лтанмахм?т Торай?ыров
4.Ма?танып б?рін де ?зім айттым дейді,
Біреуді? шылауында ж?ріп текке.
4.Махамбет ?теміс?лы
5.М?зда?ан елді? ж?регін
Жылыту?а мен кіремін.
5.Жиренше шешен
6.Наурызда ?аза? ш?кірттері сауы? жасау?а даярланды?.
6.Жамбыл Жабаев
7.Абырой?а ие бол,
а?ат баспа бір ?адам.
7.Ахмет Байт?рсын?лы
8.Ерінбесе? е?бекке-д?улет дайын,
Жарат?ан жо? жатсын деп бір ??дайы?.
8.Ж?сіпбек Аймауытов
Жауабы: 1-5; 2-4; 3-2; 4-7; 5-3; 6-8; 7-6; 8-1;
3.?ызы?ушылы?ты ояту.
С?зж?мба? шешу ар?ылы жа?а саба?ты бастаймыз.
1 Абай айт?ан бес д?шпанны? бірі.
2 «Маса» ?ле?дер жина?ыны? авторы кім?
3 ?неге, ?лгі с?зіні? синонимі.
4 Жыр алыбы кім?
5 Жамбылды? майданда ?аза тап?ан ?лы?
6 Жігітті? ?ш ж?ртыны? бірі.
Осы с?зж?мба?ты д?рыс шешкенде ерекше торк?зден «Ма?жан» есімі шы?ады.
4.Ма?ынаны тану. Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына ?ыс?аша шолу
жасап,ол туралы айтыл?ан пікірлерге то?таламын.
Б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы:М.Ж?мабаевты? «С?йемін» атты ?ле?і.
О?ушылар?а алдын ала БББ(Білемін.Білдім.Білгім келеді.) кестесі берілген еді.
Б?рыннан Ма?жан туралы не білетіндіктері с?ралады.Т?менгі сыныптарда білетін ?ле?дерін айтуларын с?раймын.
Б?гінгі танысатындары?ыз «С?йемін» атты ерекше ?серлі ?ле?і,-деп ?ле?ді м?нерлеп,жат?а айтып беремін.
К?лдей к??гірт шашы бар,
То?сан бесте жасы бар.
К?з дегені?-с?п-с?р к?р.
Тасбиы? санап б?гіліп,
Жерге ?арап ??іліп,
К?рше ауыр к?рсінер
Мені? бір ?арт анам бар.
Неге екенін білмеймін-
Сол анамды с?йемін!
Та?тада ?р шума?ыны? ма?ынасын ашатын бейне-суреттер к?рсетіледі.
М?дениеттанушы ?уезхан ?одарды? орыс тіліндегі аудармасын о?ып беремін.
Люблю.
Её волосы как бы посыпаны пеплом,
Она еле живая и полуслепла:
Скоро будет ей сто,коль Аллах ей поможет.
И сидит она четки перебирая,
Не зная осталось ей сколько до рая,
Могильную сырость уж чувствуя кожей.
Это мать моя бедная в старости тяжкой.
Другим мне этого не обьяснить.
Но я не могу её не любить.
5.Саба?ты бекіту
А)О?ушылар?а ?ле? шума?тарын кезекпен о?ытамын.
?)А?ын кімдерді,нелерді с?йді?
А?ынны? ?лі сахара Сарыар?аны с?юіні? м?ні не?
?ле? ?здері?е ?алай ?сер етті?
«Неге екенін білмеймін»-деген жолдардан а?ынны? ?андай сезімін а??ару?а болады?-
деген с?ра?тар?а жауап алу.
Б)?ле? ??рылысына талдау жасау.
(?ле?де 4шума?,?р шума?та 9 тарма?,7 буын,2 буна?,аралас ?й?ас.)
В)«Анасы», «Жары», «Елі», «Жері» деген с?здерге ?ле? мазм?нына байланысты ?з ойларын топтастыру ар?ылы жазып,?р топтан о?ушылар та?та?а шы?ып постер ?ор?айды.
Б.Б.Б. кестесін толтырып тапсырады.
6.?йге тапсырма.
1.?ле?ді жаттау.
2. «Ана?нан асыл бар ма екен?»-деген та?ырыпта эссе жазып келу.
3.?ле? жолдарында?ы к?ркемдегіш т?сілдерді табу.
7.Ба?алау.
МА?ЖАН Ж?МАБАЕВ Ж?мабаев Ма?жан Бекен?лы – ?азіргі Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде 1893 25.06. ту?ан.
Ма?жан Ж?мабаев – а?ын, аудармашы, ?аза? поэзиясыны? ірі ?кілдеріні? бірі. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен Ма?жан т?рт жасынан хат таниды. Сол кездегі д?ст?р бойынша ?уелі ауыл молдасынан саба? алады. Б?дан со? ?улетті ?кесі Бекен Ма?жанды Кызылжарда?ы Бегішов медресесіне о?у?а береді. М?сылманды? орташа д?р?желі білім беретін б?л медресе бес жылдай о?ып бітірген со? 1910-1913 ж. Уфа ?аласында?ы «?алия» медресесінде о?иды. Осында ж?ріп «Сада?» журналын шы?арысады, о?ан ?зіні? ?ле?дерін жариялайды. Абайды? ?ле?дер жина?ымен танысады, татар а?ын, жазушылармен достасады, араб, парсы, т?рік тілдерін о?ып ?йренуін жал?ыстырады. Орыс тілінен саба? алады. Абай ?лгісімен Шы?ыс ??м Батыс поэзиясынан бірдей н?р алады.
1913-1917 ж. Омбыда?ы м??алімдер даярлайтын семинарияда о?ып, оны медальмен ?здік бітіреді. Омбыда о?ып ж?рген кезінде сонда?ы жастармен тізе ?осып «Бірлік» ?деби ?йірмесін ??рысып, оны? «Балапан» атты ?олжазба ?деби журналын редакциялайды. 1917-23 ж. «Бостанды? туы», «А?жол» газеттерінде ж?не «Шолпан» журналында істеп ж?ріп халы? а?арту ж?мысына белсене араласады. 1923-26 ж. Москвада к?ркем ?дебиет институтта о?иды. 1927-29 ж. Бурабай, одан со? Петропавлда му?алімдік, о,ытушылы? ?ызметтер ат?арады. А?ынды? ?нермен ?ызылжар медресесінде о?ып ж?ргенде айналыса бастайды. 1912 ж. ?азан ша?арында Ж?мабаевты? «Шолпан» атты ?ле?дер жи?а?ы жары? к?рді.
Ж?мабаев ел жайына, ?леуметтік м?селелерге ой жіберді («Шын сорлы») хал?ын ?нер білімге ша?ырды (« Л?ззат ?айда», «Жаз?ы та?», «Сорлы ?аза?», «?нер!білім ?айтсе табылар», «Балалы? ша?»). Бір?атар ?ле?дерін ?йел те?дігі та?ырыбына арнады («Жас келін», «Зарлы с?лу», «С?йгеніме», «Алдан?ан с?лу»).
А?артушылы? реализмі сыншыл реализмге ауысты, б?кіл халы?ты тап, топ?а жіктемей баршасын т?гел ?лемдік м?дени жетістіктерге ?ол арту?а ?ндеу таби?и т?рде б?л тілекке кім ?арсы, ?о?ам дамуына ?андай к?ш кедергі деген сауал?а ?ласты, басты кедергі – отаршылды? деген шешімге келді. А?ын хал?ымен бірге к?йзелді, назаланды, ашу-ыза?а булы?ты, с?йтіп романтикалы? ?уенге б?ленген жоры? идеясы туды («Жарыма», «Есімде…тек та? атсын», «Жаралы жан», «Мен жастар?а сенемін»). Ма?жан шы?армаларында?ы романтикалы? сарын ?с?ресе оны? символистік арнада жаз?ан ?ле?дерінен ай?ын к?рінеді. Ол символизм болаша? пердесін ашатын жа?а мифология ту?ызды, келешек суретін салу саясатшыларды? емес, а?ындарды? ?олында деген ?а?ида?а к?міл сенді («От», «Пай?амбар», «К?ншы?ыс», «Жарлы жан», «Ай?а»). Ма?жан символизміндегі ерекшелік – тарихи на?тылы?ында, ал м?ны? ?зі реалистік нышандарды? бірі екендігі м?лім.
Ж?мабаев поэзиясында?ы ??нарлы арнаны? бірі – т?рік та?ырыбы. М?нда реалистік ??м романтикалы? сарындар астасып, бірге ?ріліп отырады. Т?рік та?ырыбы, сайып келгенде, ?лт-азатты? та?ырыбы айдынына ??яды, отаршылды??а ?арсы жан?иярлы? к?реске ?айрап шындайды («Орал тауы», «?аза? тілі», «Тез барам», «Т?ркістан», «Т?ранны? бір сауында», «Орал»).
Ж?мабаев ?аза? лирикасыны? сыршылды?ын терендетті, ж?ректі? е? н?зік пернелерін с?йлетті, адамны? небір тылсым сезімдеріне тіл бітіре білді. Б?л ?асиет оны? ?сіресе махаббат лирикасына т?н («С?й, жан, с?улем»). Ма?жан ?лемдік поэзияда экологиялы? та?ырыпты жырлаушыларды? біріне жатады. («Айда аты?ды, С?псемба», «Шойын жол»). Ол техникалы? прогреске ?арсы бол?ан жо?, ол оны? ?лтты? м?дени, рухани д?ст?рлерді б?зуына ?арсы еді. Ол таби?атты аялау?а ша?ырды. Ж?мабаев а?ын ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. Ол ?аза? поэмасын суреткерлік арна?а б?рады. К?п жылдар бойы Ж?мабаев?а буржуазияшыл ?лтшыл деген айып та?ылды. Оны ?аза? даласында?ы ?ас жауы етіп к?теруге тырысты. Шын м?нінде, а?ын «кенестік а?ысты» жатсын?ан жо?. О?ан «?ызыл жалау» ?ле?і, «То?санны? тобы» атты ?ле?дер ку?.
Ке?ес жылдары Ж?мабаев екі ?ле?дер жина?ын жариялады. Ал?аш?ы 1922 ж. ?азанда, екіншісі – Ташкенте басылып шы?ты. А?ынны? ж?не бір пейіл ?ойып, ы?ыластана, беріле істеген ?ызметі – педагогика саласы. Мектеп о?ушыларына, м??алімдерге арнап «Педагогика»(1922,1923), «Бастауыш мектепте ана тілін о?ыту ж?ні» е?бектерін жариялады.
М.Ж?мабаев аударма саласына ?лкен м?н берді. И.Гете, Г.Гейне, ?бу Фирас, А.В. Кольцов, М.Ю.Лермонтов, А.А.Фет, И.И.Дмитриев, А.А.Блок ?ле?дерін, А.М.Горький, В.В.Иванов, Д.Н.Мамин-Сибиряк ??гімелерін ?аза? тіліне аударды.
1929 жылы ол “Ал?а” атты жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен сотталады. Шын м?нінде б?л ?деби платформа?а ?атысты ?йірме болатын.
Шы?армашылы?пен айналыс?ан ал?аш?ы он жылда ол ?лт-азатты?ын поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. ?кінішке орай, 1929 жылдан 1938 жыл?а дейінгі а?ынны? он жылды? ??мырында шы?армашылы? ?нсіздік орнайды.
А?ын 1938 жылы халы? жауы деген “?штікті?” шешімімен жазы?сыз атылады.
Ма?жан – ?аза? поэзиясыны? шолпан ж?лдыздарыны? бірі ?рі бірегейі.Ол артына ?шпес рухани мол м?ра,?зіне ?лмес м??гілік ескерткіш ?алдырып кеткен.
Жарты ?асырдан аса оны? есімін де,шы?армаларын да атай алмай келген хал?ы к?п жылдардан кейін ?ана ?лы а?ынымен са?ына ?ауыш?ан.
Ма?жанны? туып ?скен жері – Солт?стік ?аза?стан облысыны? ?азіргі Булаев ауданы.?кесі Бекен – к?зі ашы?, ?жет,?айратты, парасатты адам. К?п жылдар болыс бол?ан. Мектеп ашып, м??алім ?стап,?з балаларыны? о?уына ?ам?орлы? жасайды.Б?л мектепте патша ?скерінен ?ашып ж?рген Ажиетдин А?анов деген о?ы?ан, білімді баш??рт жігіті м??алім боп істеген.Зерек Ма?жан т?рт жасында осы мектеп есігін ашады, хат таниды, Шы?ыс ?дебиетімен ал?аш осы мектепте танысады. ?олына т?скен ?исса-дастандарды о?и бастайды. А?ын Шы?ыс ?дебиеті даналары Фирдоуси, Са?ди, ?афиз,Омар Хаям дастандарын т?пн?с?адан о?ып-?йренеді.
О?у?а зерек, білімге, білмекке ынталы Ма?жанды ?кесі ?ызылжарда?ы медресеге о?у?а т?сіреді.М?нда ол шы?ыс тілдерін ?йренеді, сол тілдердегі ?дебиеттерге ден ?ояды.Тап осы кездерде а?ынды? талантыны? б?рі де ашылады.
Ма?жан сол кездерде Абайды? 1909 жылы Петербургте жары? к?рген ?ле?дерін о?ып, сонан сусындайды.
А?ын м?нан ?рі білімін Уфада?ы «?алия» медресесінде жал?астырады. Медреседе д?ріс о?ушылар ішінде татарды? классик жазушысы ?алымжан Ибрагимов бар еді.Б?л медреседе сол жылдары бірталай ?аза? жастары да о?ы?ан, соларды? арасында хал?ымызды? біртуар жазушысы Бейімбет Майлин де бол?ан.
Ма?жан ?ле?деріні? т???ыш рет ?азанда К?рімовтар баспаханасынан басылып шы?уына ?ол ?шын берген – ?стазы ?алымжан Ибрагимов.
Ш?кіртіні? ал?ырлы?ын да, зеректігін де таны?ан ол Ма?жанны? білімін ?рі ?арай жал?астыруына да а?ыл-ке?ес береді.
Ма?жан орыс ??м Еуропа м?дениетінен сусындама? болып, Омбыда?ы о?ытушылар семинариясына о?у?а т?седі. Осы о?у орнында ол С?кен Сейфуллинмен ал?аш танысады.Ма?жан семинарияны алтын медальмен бітіреді.
Ма?жан ана тіліні? мол байлы?ын бойына барынша сі?ірген, орыс тілін де жетік білген.Соны? ар?асында ол Пушкин, Лермонтов, Горкий, Байрон, Гете та?ы да бас?а орыс, Батыс а?ын-жазушыларыны? шы?армаларымен танысып, оларды? та?даулы туындыларын ана тілімізге аударып, хал?ымызды? игілігіне айналдыр?ан.
Ма?жанны? барлы? ?мірі – поэзиясында. А?ын ел ішіндегі ?леуметтік, ?о?амды? ?мірге белсене араласады. Солар?а а?ынды? ?н ?осып отырады. Ма?жан ?ле?дері негізінен хал?ыны?, ел – ж?ртыны? та?дырына ба?ыштал?ан.Ма?жан – лирик а?ын, сыршыл а?ын. А?ын поэзиясыны? е? ?ома?ты жа?ы осы лирикалары. Олары романтикалы? ас?а? сезіммен ?рілген. Жан тербетеді, адамды н?зік с?лу сезімдерге б?лейді. А?ын лирикасыны? та?ырыптары алуан: ту?ан жер, ата мекен, халы? та?дыры, ар – адамгершілік, шынайы махаббат, т.б.
Ма?жан – эпик а?ын. Оны? ?аламынан «Батыр Баян», «?ор?ыт», «Ж?сіпхан» сия?ты поэмалар ту?ан. «Батыр Баян» поэмасында ?зіні? хал?ына, Алашына деген суымас перзенттік ж?регіні? ысты? сезімін ?ле? ?рнегіне шынайылы?пен т?сірген. Хал?ымызды? сондай ер ж?рек перзенттеріні? бірі – батыр Баян. «Батыр Баян» поэмасы «алашым» деп е?іреп, «майданда жолбарыстай» ерлік к?рсеткен осы аруа?ты к?кжал батыр?а арнал?ан.
Ма?жан Ж?мабаев
Ма?жан Ж?мабаев — к?рнекті жазушы, а?ын, публицист. ?аза? поэзиясыны? шолпан ж?лдыздарыны? бірі ?рі бірегейі атан?ан талантты а?ынны? есімі ке?ес ?кіметі т?сында ?аза? ?дебиеті тарихынан жазы?сыз сызылып, оны? маржан жырлары идеологиялы? ?удалау?а ?шыра?ан болатын. Хал?ыны? т?уелсіз ел бол?анын к?руді а?са?ан ол, ?міріні? аса ауыр с?ттерін бастан ?ткерді. Алайда, та?дыры ?иын бол?анымен, ?мірше? жырлары кейінгі ?рпа??а ?лмес м?ра болып ?ал?ан Ма?жан Ж?мабаев е?бектері туралы кеме?гер жазушымыз кезінде к?регенді ой айт?ан еді.
ХХ ?асырды? басы елімізді? рухани-м?дени тарихында?ы ?иынды?ы мен ?айшылы?ы мол к?рделі кезе? болды. ?аза? ?дебиетіндегі аса ірі т?л?а Ма?жан Ж?мабаевты? а?ын болу, ?алыптасу кезе?і — ?лтты? к?з?арастарды? оянуы мен ?о?амда жа?а жол іздеген да?дару д?уіріне тура келді. Д?л осы т?ста Ма?жан жалынды жырларымен ?лтты? рухын к?терген алаш ?лдарыны? бірі болды.
Ма?жан Ж?мабаев 1893 жылы Солт?стік ?аза?стан облысы, Булаев ауданы, Сасы?к?л деген жерде ту?ан. Бала кезінен ?те зеректігімен к?зге т?скен ол т?рт жасынан хат таниды. Ауыл м??алімінен сауат аш?ан Ма?жан 1905 жылы ?ызылжарда?ы медресеге о?у?а т?сіп, оны жа?сы ?лгеріммен ая?тайды. Біра?, б?л білсем, к?рсем деп ілгері ?мтыл?ан жас талапты онша ?ана?аттандыра ?оймайды. С?йтіп, Ма?жан білім жолында іздене т?седі.
Жан — жа?ты білімін жетілдірген Ма?жан Ж?мабаев бір?атар шы?ыс тілдерінен д?ріс алып, шы?ыс а?ындарыны? жырларымен танысады. С?йтіп ?зі де ?дебиетпен ш??ылдана бастайды. 1912 жылы неб?рі 19 жасында Ма?жан ?стазы, татар жазушысы ?алымжан Ибрагимовты? к?мегімен «Шолпан» атты т???ыш жина?ын жары??а шы?арады. Осыдан тура бір ?асыр б?рын ?азан ?аласында басыл?ан ?ле?дер жина?ында Ма?жан жалында?ан жас?а т?н махабатты емес, ел – ж?ртыны? та?дырына ала?да?ан ?леуметтік, ау?ымы ке? м?селелерді к?тереді.
Не к?рсем де алаш ?шін к?ргенім,
Ма?ан ата? ?лтым ?шін ?лгенім! – деп хал?ына деген шексіз махаббатын жырла?ан Ма?жан алаш ?айраткерлерімен байланыс орнатып, “?аза?” газетіне ?ле?дерін жариялап т?р?ан. Ол Міржа?ып Дулат?лыны? «Оян, ?аза?» ?ле?іні? рухында «Жатыр» деп аталатын жырын жазады. Ма?жан 1923-1927 жылдары М?скеуде о?ы?ан кезде батыс Еуропа ?дебиетімен, орысты? жазушы-а?ындарымен етене жа?ын таныс бол?ан.
1924 жылы М?скеуде Ке?ес пролетариат жазушыларыны? ?ауымдасты?ы ??рылады. Социалистік реализімді орнату ма?сатында?ы б?л ?йымны? ?аза?танда ж?зеге асуына ?дебиетте ж?рген зиялы ?ауым ?кілдері ?арсы болады. Шы?армашылы? адамыны? ?з ой-пікірін айтуына тос?ауыл жасайтын саясат?а келіспеген ?айраткерлер ?атарында бол?ан Ма?жан сол жылы М?скеуде ж?ріп «Ал?а» ?йымын ??ру?а ?рекет жасайды. ?аза? жазушыларыны? басын ?лттты? ба?ыт?а біріктіріп, Семей, Ташкент, Петропавлда ж?рген белсенді ?айраткерлерге «Табалдыры?» атты жа?а ба?дарламаны ?олжазба т?рінде таратып, ?зіні? саяси ?станымын білдірген.
?кінішке орай, ?лтты? м?ддені к?здейтін ??жат жары??а шы?пайды. Біра?, осы ?рекеті ?шін 1929 жылы Ма?жан Ж?мабаев жасырын ?лтшыл ?йым ??рды деген жал?ан айыптаумен М?скеудегі Бутырка т?рмесіне ?амалады. Сол кезе?де Ма?жанны? осы бастамасы ?аза? зиялыларына тере? ой тастап, ?о?амны? шынайы болмысын суреттеген туындылар жары? к?ре бастайды. Мысалы, М?хтар ?уезов «Хан Кене» шы?армасын жазса, Ма?жанны? «Ж?сіпхан» деп аталатын к?ркем д?ниесі соны? ай?а?ы.
Шы?армашылы?пен, айналыс?ан ал?аш?ы он жылда Ма?жан ?лт — азатты?ты поэзияда е? тере? ?оз?а?ан а?ын болды. 1929 — 1938 жылдар аралы?ында к?ркем туындылары то?ырау?а т?скен ?аза? ?дебиетіні? к?рнекті ?кілі тек 1936 жылы ?ана бостанды??а шы?ып, ?аза?стан?а ?айтып оралады. Петропавл ?аласында м??алім болып ж?мыс істейді. Алайда, оны ?алалы? о?у ісіні? ме?герушісі саяси айыптап, ?ызметінен босатады. 1937 жылы Алматы?а келіп аударма ісімен айналыс?ан Ма?жан Ж?мабаев 1938 жылы ?айтадан ?амау?а алынып, ату жазасына кесілді.
Неб?рі 44 жыл ??мыр кешкен Ма?жан Ж?мабаев ?зі ?мірден ?тсе де артына ?лмес м?расын ?алдырды. Б?гінде Ма?жантану ілімі ?лтты? рухани-м?дени ??ндылы?тар ?атарында. ?аза? ?дебиетіні? сар?ылмас ?азынасына айнал?ан ?лы суреткерді? шы?армашылы?ын к?птеген ?алымдар зерттеп, ?ылыми е?бектер, о?улы?тар жазды. Филология ?ылымдарыны? докторы, профессор Шериздан Елеукенов, Ма?жантану жолында с?белі е?бек етіп, осы салада?ы ізденісі ?шін мемлкеттік сыйлы??а ие бол?ан ?аламгер. Ол 1988 жылдары Алаш азаматтарын а?тау туралы ??жатты ?дебиет ж?не ?нер институты атынан дайындап, атпал азаматты? хал?ымен ?ауышуына м?рынды? бол?ан.
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар?
Жолбарыспын, ма?ан ?арсы кім т?рар?
К?кте – б?лт, жерде желмін гулеген,
Жер еркесі – желді? ж?нін кім с?рар? –
Ма?жан а?ынды?ыны? ??пиясы оны? ?з т?сыны? шынды?ын д?л бейнелуінде ?ана емес, ?ле?іні? си?ырлы к?шінде. Ол бірде ?мірді? к?лкісіндей ?уанышты бейнелесе, бірде жыла?ан, ?ай?ы ж?т?ан ?аза?ты? ішкі сезімін к?рсетеді.
Ма?жан ана тіліні? мол байлы?ын бойына барынша сі?іріп, орыс тілін жетік білген. Соны? ар?асында ол Пушкин, Лермонтов, Горкий, Байрон, Гете секілді орыс, батыс а?ын-жазушыларыны? шы?армаларын ана тілімізге аударып, хал?ымызды? игілігіне айналдырды. ?деби туындылармен бірге Ма?жанны? ?аламынан ту?ан о?у ??ралдары да к?пшілікті? ?ызметіне жарап жатыр. Жастарды о?у, білімге ша?ыр?ан ?аламгер ?лемдік педагогиканы ?аза?ты? ?лтты? ерекшеліктерге сай етіп, бір?атар е?бек жазды. 1923 жылы оны? Ташкентте «Педагогика» атты кітабы ж?не т?менгі сынып?а арнал?ан «Сауатты бол» атты о?улы?ы жары? к?реді.
Еліні? тарихы мен м?дени м?раларын тере? білген Ма?жан ?аламынан «Батыр Баян», «?ор?ыт», «О?жетпесті? ?иясында», «?ойлыбайды? ?обызы», «Ертегі» сия?ты бірнеше тамаша поэмалар тудырды.
…Т?ркістан – екі д?ние есігі ?ой,
Т?ркістан – ер т?рікті? бесігі ?ой, – деп тебіренген ол «Т?ран», «Т?ркістан» ар?ылы Шы?ыс ?лемін, б?кіл т?ркі д?ниесін ма?тан ете жырлайды. Сонды?тан, Ма?жан Ж?мабаевты? т?ркі ж?ртыны? алдында т?л?асы биік а?ын. Оны? шы?армасына байланысты жиындар Т?ркия мемлекетінде жиі ?йымдастырылып, к?птеген ?ле?дері т?рік тілінде жары? к?рген.
Ма?жан Ж?мабаев еш?андай басшылы? ?ызметтер ат?арма?ан. Сырт бейнесі ?те с?лу, келбетті адам бол?ан екен. С?бит М??анов ол туралы: «Мінезі баладай, тілі балдай еді. Адам?а ?айырымды, кешірімді, ?алт?ысыз жан еді… » деп жазады. А?ынны? ал?аш?ы жарынан Граждан атты баласы болып, кейін ол шетініп кеткен. Ал со??ы ?осыл?ан зайыбы Зылиха ?міріні? со?ына дейін Ма?жанмен бірге болып, оны? ?ле?дерін бастырып, жина?ан екен. Сондай-а? аумалы-т?кпелі заманда ?зіне ?ара к?йе жа??ан жандар?а а?ынны? жаман с?з айтпауы да оны? бойында адамшлы? ?асиетті? биік бол?анды?ын к?рсетеді.
К?здерінде от ойнар,
С?здерінде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемін!
Ма?жан Ж?мабаевты? ?ле?дері
БАЛАПАН ?АНАТ ?А?ТЫ
(“Балапан” журналына арналып ?ара с?збен жазыл?ан ?ле?)
Балапан ?анат ?а?ты…
Жас едi. ?анаты да ?атып жеткен жо? едi. Амалсыз ?а?ты.
Солт?стiктi? суы?ына шыдай алмады. Суы? жел с?йегiне жеттi. Ыз?ар ?кпесiне ?ттi.
?шып орман?а барып едi, к?нi кеше к?бiрлесiп, к?лiмдесiп, жылы ??ша?ын ашып т?р?ан а?аштар б??ан мойнын б?рмады. ?шып то?ай?а барып едi, ?анша шырылдап айналып ж?рсе де, ?алы? а? кебiнiн жамылып, то?ай т?рмады.
Балапан баспана таба алмады.
Балапан ?анат ?а?ты…
Аштан ?летiн болды. Ойды-?ырды ?ар бас?ан. Бiр ?ылтана? таба алмады. То?ып, дiрiлдеп, алас?рып ж?рген балапанды к?рiп: “?орама кiр, ?олымда т?р, ?ал?ан-??т?анымды берермiн”, — деп к?ледi солт?стiктi? сал?ын ж?рек, тас бауыр адамы!
Балапан ?анат ?а?ты…
Ойы — жанд?рмен жылы жа??а жетпек, егiз Есiл — Н?раны? т?ттi суларынан iшiп, Аралды? ысты? ??мын ??шпа?шы. Тере? Бал?ашты? м?лдiрiне шомылма?шы. Алтайды? етегiнде “у?” деп демiн алып, Мар?ак?лдi? ?айма?ында ж?збекшi.
Балапан ?анат ?а?ты…
?АЗА? ТIЛI
К?ш кемiдi, айбынды ту ??лады,
Кеше батыр – б?гiн ?ор?а?, б??ады.
Ерiкке ?мтыл?ан ?ш?ыр жаны кiсенде
?ан суын?ан, ж?рек сол?ын со?ады.
?ыран ??сты ?ос ?анаты ?ыр?ылды,
К?ндей к?штi к?ркiреген ел тынды.
Ас?ар Алтай — алтын ана есте жо?,
Батыр, хандар — ас?ан жандар ?мытылды!
Ерлiк, елдiк, бiрлiк, ?айрат, ба?, арды?, —
Жауыз та?дыр жойды б?рiн не барды?…
Алтын К?ннен ба?асыз бiр белгi боп,
Н?рлы ж?лдыз, бабам тiлi, сен ?алды?!
Жары? к?рмей жатса? да ?за?, кен-тiлiм,
Таза, тере?, ?ткiр, к?штi, ке? тiлiм,
Тарап кеткен балалары?ды бауыры?а
А? ?олы?мен тарта аларсы? сен, тiлiм!
ЖЕР Ж?ЗIНЕ…
Жер ж?зiне ер ата?ым жайыл?ан,
Жан емеспiн оттан, судан тайын?ан.
?айраты мол ?андыбала? ?ыранмын,
К?н бол?ан жо? жаудан ж?рек шайыл?ан.
Еркiн ыр?ып шы??ам ас?ар Алтай?а,
?ырда т?рып сада? тарт?ам ?ытай?а.
Талай тай?а?, тар кешуде тайма?ан
Батыр ж?рек, ?айрат ендi алдай ма?!
Талмай, ?айтпай ?амал б?з?ан кеме?гер,
Арыстан?а ?арсы ?мтыл?ан мендей ер.
Бiр бар?ылда? жалпылда?ан т?беттен
?ор?ар болсам, ж?тсын менi ?ара жер!
МЕН ЖАСТАР?А СЕНЕМIН
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай ?айратты –
?ырандай к?штi ?анатты.
Мен жастар?а сенемiн!
К?здерiнде от ойнар,
С?здерiнде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемiн!
Жас ?ырандар – балапан,
Жайып ?анат ?мтыл?ан.
К?здегенi к?к аспан.
Мен жастар?а сенемiн!
Ж?мса? мiнез жiбектер.
С?ттей таза ж?ректер.
?асиеттi тiлектер –
Мен жастар?а сенемiн!
Тау суындай г?рiлдер,
Айбынды алаш елiм дер,
Алтын Ар?а жерiм дер,
Мен жастар?а сенемiн!
?ажу бар ма т?лпар?а,
Талу бар ма с???ар?а,
Иман к?штi оларда,
Мен жастар?а сенемiн!…
Алаш айбынды ?раны,
?асиеттi ??раны,
Алашты? олар ??рбаны,
Мен жастар?а сенемiн!
Мен сенемiн жастар?а.
Алаш атын аспан?а
Шы?арар олар бiр та?да,
Мен жастар?а сенемiн!
СЕН С?ЛУ
Бiлем аны?: жан?а жайлы Май с?лу,
Жар?-жар? еткен майда найза?ай с?лу.
?ызы?ты орман, к??iлдi еркiн ке? дала,
К?мiс таба? к?кте ж?зген Ай с?лу.
Кешкi ескен жiбек, жылы жел с?лу,
Хош иiстi т?рлi-т?стi г?л с?лу.
?демi аспан – т?бедегi к?к шатыр,
Ас?ар тауы, дариясымен жер с?лу.
Сыл?-сыл? к?лiп сылдыр ?а??ан су с?лу,
К?лге ?онып ?а??ылда?ан ?у с?лу.
Бейне айнадай жар?ыра?ан айдыннан
К?н шы?арда к?терiлген бу с?лу.
Ша??ай т?сте ?ткiр, алтын К?н с?лу,
Жымы?да?ан ж?лдыздармен т?н с?лу.
Толып жатыр т?рлi с?лу д?ниеде,
Б?рiнен де ма?ан, с?улем, сен с?лу!
ЖАУ?А Т?СКЕН ЖАН?А
(М.Д.-?а хат)
Дамыл к?рмей ерте-кеш,
Ж?ртты? ?амын к?п жедi?.
Байлады? белдi, салып к?ш,
Тынышты? ж?зiн к?рмедi?.
Жа?аласты? жауменен,
“Бермеймiн ж?ртым, жаным”, – деп.
Алыспа? болды? тауменен,
“Ж?рт ?шiн т?гем ?аным”, – деп.
“Оян! – дедi? ж?рты?а, –
Бас к?терiп, тiрлiк ?ыл!”
А?ыл айтты? ?лты?а:
“Таста талас, бiрлiк ?ыл!”
Бiр шешпедi? белi?дi,
Ж?рт ?шiн уайым-?ай?ы жеп,
Са?тама? болып елi?дi:
“?ара к?н алда, бекiн”, – деп.
Менменсiген к?штi жау
К?здеп т?рды iсi?дi.
?оймады сенi есен-сау,
Алды ?олдан к?шi?дi.
?ара??ы ?йге ?амады,
Мейiрiмсiз ??ше? тасбауыр.
Сорлы?а Т??iрi пана-ды,
Болса да бейнет ?анша ауыр.
?иял?а ескi бата бер,
?айра ?зi?дi, д?рмен не?
Уайымсыз, ойсыз жата бер,
Ж?рт ?шiн т?стi?, арман не?
К?зiн ашып, арты?да
Ж?рты? ойлар: “Б?л ?алай?
Тайынба, ?оры?па, тартынба!” –
Деушi болар бiрталай.
?мытпа?ан ?з ?лтын
?айратты жас жiгiттер
Ж?рт ?шiн салар мал-м?лкiн,
Бiрiн-бiрi ?гiттер.
?стасын, жапсын, уайым жо?:
“?оймай ?уса ?ор?а?ты –
Батыр болар” деген к?п,
Батыр ?ып, одан не тапты?
?рнек болар м?ндай iс
Кейiнгi жан?ан жастар?а.
?айраттанып, к?йiп iш,
Азуын шайнар ?астар?а.
?ара??ы болса ?анша т?н,
Ж?лдыз сонша жар?ырар.
Б?лт басса да Алтын к?н,
Бiр шы?ар, жердi жары? ?ылар.
Келешек к?нде ?а?аз?а,
Алтынмен жазар аты?ды.
??ша?тап с?йер, ?а?азда
К?рсе жаз?ан хаты?ды.
Уайым-?ай?ы ж?тады,
Сенi ойлап, сорлы ж?рт.
А?ды?ан жау ?тады,
Т??iрi, соны? т?бiн ??рт.
Са?ан к?к те тiлектес,
Б?рал?ан ??ше? н?зiк бел,
Перiштелер жаны?да!
Еш ?ай?ырма, ра?ат – аны? бiл…
Мейiрiмi ке? к?штi Ием,
Сорлы ж?ртты о? баста.
Д?шпан – ??лаш, бiз – с?йем,
Ра?мет ?ш?ынын таста!
К?бейсiн елде ?айратты ер,
Ж?рт ?шiн болсын ?ара тер.
Сорлы ж?ртты бастасын,
Жаса?ан, со?ан к?мек бер!
Т?Т?ЫН
(М.Д.-?а хат)
Кеудеде – от, iште – жалын, к?зде – жас,
К?нi-т?нi ?ай?ы ж?т?ан сорлы бас.
Сабан т?сек, дым, ?ара??ы жата?ы,
Наны ?ара, шайы ?ара, ?арны аш.
К?н т?сiрмес мейiрiмi жо? ?ара
А?армай ма м?ндай ?йде ?ара шаш?
Жанында жо? жаны ашитын жа?ын ж?з,
Тасбауырлар ы??айына ?арамас.
Жары? с?уле – не Ай, не К?н к?рсетпес,
Жа?ыныны? “Ой, бауырымын!” естiрмес.
Iс санаулы, с?з а?дулы, ерiк жо?,
?з ?олымен ?намды тон пiштiрмес.
?ай?ыланба, сорлы т?т?ын, еш нетпес,
К?н бат?анмен, та? атпайтын т?н жетпес.
Ер ж?ректi азаматты? басына
Б?л жал?анда нелер келiп, не кетпес?!
М.Д. АБА?ТЫДАН ШЫ??АНДА
Зор ?уаныш — ?ара т?н ?ткенiне,
Алтын та?ды ашы? к?н жеткенiне,
?ан аралас т?гiлген к?п к?з жасты
Т??iрi ?абыл, мейiрiм ?ып, еткенiне.
Ерiк ??сы ?айта ?шып келгенiне,
Душар болмай д?шпанны? мергенiне.
?айта шы?ты бат?ан К?н,
н?р шашылды,
Мы? ш?кiрлiк Т??iрiнi? бергенiне.
К?ннi? бетiн ежелден б?лт жаппа?,
Жапса да, ?за? т?рмай, ж?нiн таппа?.
?ай?ы к?рсе, ер жiгiт ?айраты аспа?,
?амшы тисе, шын ж?йрiк ?дей шаппа?.
О?нан естi жел бiраз ?ырын ескен,
Со? туса да, о? туса, ?алмас к?штен.
?ткен iске – салауат, к?тiп ?алды?
?ткiр ?имыл, ескi ?мiт, жа?а к?шпен.
Малгаждарова Айгерим Кабдуллаевна
Шы?ыс ?аза?стан облысы Бородулиха ауданы
«Н.Островский атында?ы орта мектеп КММ»
?аза? тілі мен ?дебиеті п?ні м??алімі
7-сынып. ?аза? ?дебиеті
Саба?ты? та?ырыбы: «Ма?жан Ж?мабаевты? шы?армашылы? ?мір жолы»
Саба?ты? ма?саты:
Білімділік-М.Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына байланысты о?ушылар білетін м?ліметтерді тексере отырып, ?ле?дерін т?сініп ж?не м?нерлеп о?у?а к??іл б?лу;
Дамытушылы?-М?нерлеп о?у да?дысын дамыту,?з пікірін еркін жеткізуге да?дыландыру;
Т?рбиелік-елін,жерін, тілін с?юге баули отырып ?лтжандылы??а т?рбиелеу.
Саба?ты? барысы:
1 ?йымдастыру кезе?і
а/О?ушылармен с?лемдесу.
б/О?ушыларды? саба??а ?атысуын тексеру
2. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру. Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ы туралы ?деби білім беру.
М??алім с?зі
Балалар,б?гінгі бізді? саба?ты? та?ырыбы: ««Ма?жан Ж?мабаевты? шы?армашылы? ?мір жолы»
Д?птерімізді ашамыз, б?гінгі к?нді ж?не та?ырыпты жазамыз
Жа?а та?ырыпты естіген кезде сіздерде Ма?жан Ж?мабаев кім деген с?ра? туындайды. Ал б?л с?ра??а жауапты іздейтін сіздер боласыздар.Сіздер ?ш топ?а б?лініп отырсыздар.
Я?ни 1 топ «Шолпан» тобы, 2 топ «Ал?а »тобы,3 топ «Алаш» тобы Сіздерді? алдары?ызда интернет ж?йесіне ?осыл?ан ноутбук.Сіздер интернет ар?ылы Ма?жан Ж?мабаев туралы м?ліметтер мен деректер іздейсіздер.
1 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
Ма?жан Ж?мабаев кім
Ту?ан жылы.
Ту?ан жері
Ата- анасы туралы м?лімет
2 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
?ай жерде білім ал?ан, ?айда о?ы?ан /жылдар/
3 топты? жауап іздейтін с?ра?тары
Ма?жанны? шы?армашылы?ы /?ле?дері, поэмалары/
Тап?ан жауаптары?ызды ?а?аз бетіне сызба т?рінде т?сіріп, ?ор?айсыздар.
Берілетін уа?ыт
5-7 минут
О?ушыларды? ?ор?ауы 5 минут
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру
?ле?ні? тілге же?іл, ??ла??а жылы тиюін Абай да іздеген.Абай да с?зді? ішін м?нерлеп, тонын с?лу ?ылу?а тырыс?ан, біра? дыбыспен сурет жасауда, с?зді? сырт?ы т?рін ?демілеуде Ма?жан?а жеткен ?аза? жо?… Олай болса, а?ынды? ж?зінде Абайдан со??ы ?дебиетке жа?а т?р кіргізіп, со?ына ш?кірт ерткен, мектеп аш?ан к?шті а?ын Ма?жан екенінде дау жо?» деп жазды Ж?сіпбек Аймауытов. Ма?жан Ж?мабаев –ХХ ?асырды? басында ?аза? ?дебиетіні? к?гінде жар?ырай жан?ан жары? ж?лдыздарыны? бірі.
Енді д?птерімізге Ма?жан Ж?мабаевты? кім екенін жазып алайы?
Жастайынан орысша о?ып, орыс ?дебиетіні? м?дениетіне еркін жеткен Ма?жан ?аза? поэзиясына ?здік ерекшелігімен, дарынды болмысымен келеді. ?уелде лапылдап т?р?ан сезімін, ынты?а ?зіліп т?р?ан махаббатын жасты? жалынымен, жандырып жіберердей леппен жеткізуге ?мтыл?ан ол енді бірте-бірте ой есейгендігін танытып, азаматты? лирика?а ?арай ойысады.
Міне к?ріп отыр?анымыздай
Сонымен ?атар Ма?жанны? жастар?а, о?ушылар?а, сендерге арнал?ан ?ле?дері мол Ол халы?, ел та?дыры мен болаша?ы жастарды? ?олында деп сенді.
Енді Ма?жанны? «Мен жастар?а сенемін» ?ле?ін ты?даймыз
Мен жастар?а сенемін!
Ма?жан Ж?мабаев
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай ?айратты –
?ырандай к?шті ?анатты.
Мен жастар?а сенемін!
К?здерінде от ойнар,
С?здерінде жалын бар,
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемін!
Жас ?ырандар-балапан,
Жайылып ?анат ?мтыл?ан.
К?здегені к?к аспан.
Мен жастар?а сенемін!
Ж?мса? мінез жібектер.
С?ттей таза ж?ректер.
?асиетті тілектер –
Мен жастар?а сенемін!
Тау суындай г?рілдер,
Айбынды Алаш елім дер,
Алтын ар?а жерім дер,
Мен жастар?а сенемін!
?ажу барма т?лпар?а,
Талу барма с???ар?а,
Иман к?шті олрарда,
Мен жастар?а сенемін!
Алаш айбынды ?раны,
?асиетті ??раны,
Алашты? олар ??рбаны,
Мен жастар?а сенемін!
Мен сенемін жастар?а,
Алаш отын оспан?а
Шы?арар олар бір та?да,
Мен жастар?а сенемін!
А?ын атамыз егемен елімізді? ерте?гі ?ызметін ат?арар лайы?ты т?л?а – ол жастар екенін ескеріп, «Мен жастар?а сенемін» ?ле?інде елді? ?алыптасуына жастардан ?лкен ?міт к?тіп, аманат сенім артатынды?ын а??артады.
Енді о?улы?тарымызды ашып Ма?жан Ж?мабаевты? «?ара?ым» ?ле?іне назар салайы?
?ара?ым
?ара?ым,о?у о?ы,бос?а ж?рме!
Ойын?а ,??р ?аларсы?,к??іл берме.
О?ымай ойын ?у?ан балалар?а
Жолама, ша?ырса да, ?асына ерме!
Кідірме, ая?дама, ал?а ?мтыл,
Алам деп к?ктен ж?лдыз ?олы? серме.
«?арман?ан ?арап ?алмас!»- деген рас с?з,
То?тамай істе болса? батып терге.
Жасынан о?у о?ып, ?нер ?у?ан
Жан жетпес к??ілі ж?йрік кеме?герге.
Білімсіз,??р ?алта?тап ж?ргенменен,
Ерте ?лген, к?мілулі ?ара жерге.
?ле?нен кейін с?здік пен ж?мыс
?ара?ым-ласковое обращение к младшим, ??р ?аларсы?- остнешься с пустыми руками, бос?а- зря, жолама- не подходи, ?асына ерме- не ходи рядом с ними,кідірме, ая?дама- не останавливайся, ?мтыл- стремись, к?ктен- с неба, ?олы? серме- руку протяни, ?арап ?алмас- не останется с пустыми руками, рас- правда, жан жетпес- лучше всех, к??ілі ж?йрік кеме?гер- человек который знает все, мудрый, образованный, ??р ?алта?тап ж?ргенмен- ходить зря.
?ле? бойынша с?ра?тар:
1.А?ын ?ле?ді кімге арнап жаз?ан?
Балалар?а
2.А?ын балалар?а ?андай а?ыл айтады?
О?у о?ы,бос?а ж?рме
Сонымен ?атар Ма?жан ?аза? поэмасыны? баяндау стилін, шешендік м?нерін ?згерту ?ажет екендігін ал?аш айт?андарды? бірі болды. ?аа? поэмасын суреткерлік арна?а б?рды. Ма?жанны? поэмаларына лирикалы? тере?дік пен эпикалы? ке? ??лаштылы? бірдей т?н.
Ма?жанны? поэмалары
Сол кезде т?т?ын?а алын?ан Ма?жанны? сауалнамасы
Жалынды а?ын?а «халы? жауы» деген ?ара та?ба басады. А?ынмен бірге оны? шы?армалары да ?араланады. Тек содан кейін, жарты ?асыр 50 жылдан кейін ?ана а?ын аты елімен, жерімен ?рпа?тарымен ?ауышады.
Та?ы да ескере кететін ?ызы?ты жайттарды? бірі 2011 жылы «Жас Алаш» арнайы экспедициясы Ма?жанды Магаданнан іздейді.
Осы жайлы видеоматериал?а назар аударса?
Саба?ты бекіту.
С?ра?тар мен тапсырмалар:
Ма?жан Ж?мабаев кім?
?ай жерде д?ние келген?
?кесіні? аты кім?
?андай поэмаларын білесі?дер?
?андай ?ле?дерін білесі?дер?
Балаларды ба?алау.
?й тапсырмасын беру. М.Ж?мабаевты? ?мірі, «?ара?ым» ?ле?ін жаттау
?орытынды. М??алім с?зі
Біз б?гінгі саба?та М.Ж?мабаевты? ?мірі ж?не шы?армашылы?ымен танысып, к?п ма?л?мат алды?. Міне осындай ?р т?л?алы азаматтарымызды? шы?армалары ?лде де зерттелмеген, жарияланба?андары да бар секілді. Оны зерттеп іздеу- бізді? ма?сатымыз.
Саба? ая?талды. Сау болы?ыздар.
Ма?жан Ж?мабаев
(1893-1938) Ма?жан Ж?мабаев поэзия ?леміндегі жары? ж?лдыз, ?айталанбас ??былыс. Оны? ?уатты, бой?а жігер, ж?рекке от беретін рухты ?ні, ізденістері мен жа?ашылды?ы ?аза? ?дебиетін ХХ ?асырды? басында-а? Еуропа, орыс ?дебиетіні? биік де?гейіне к?терді. «?ле?ді музыка?а айналдыр?ан, дыбыстан сурет т?р?ыз?ан, с?зге жан бітірген, жа?а ?лшеулер шы?ар?ан» Ма?жанны? осындай ?асиеттерін, ішкі шы?армашылы? ??діретін ж?рттан б?рын бай?а?ан ?рі аса жо?ары ба?ала?ан М?хтар ?уезов: «Ма?жан м?дениеті зор а?ын. Сырт?ы кестені? келісімі мен к?йшілдігіне ?ара?анда, б?л бір заманны? тегінен ас?андай, сезімі жетілмеген ?аза? ?ауымынан ертерек шы??андай… Сонды?тан б?гінгі к?нні? бар жазушысыны? ішінен келешекке бой ?рып, арт?ы к?нге аны? ?алу?а жарайтын с?з – Ма?жанны? с?зі. Одан бас?амызды? б?ріміздікі к?м?нді, ?те сенімсіз деп білемін» деп жазды.
Ма?жанды с?йетін, еуропалы?ын, жар?ыра?ан, ?шекейін с?йетін М?хтар ?уезовті? ?з ойын осылай Ма?жан ?у?ын-с?ргінге ?шырап ж?рген кезде ашы? айтуы, б?л – Ма?жанны? шы?армашылы?ына берілген ба?а, ?сер елді? баласыны? с?зі ?ана емес, азапты жолда ж?рген а?ын?а ашы?тан-ашы? ара т?су, ?з басын о??а байла?анмен бірдей на?ыз ерлік еді! М?хтар ?уезов о?ан саналы т?рде барды. ?йткені олар ел тарихында?ы е? бір жой?ын да к?рделі кезе?де тарихи-?леуметтік ??былыс?а сыншыл к?збен ?арап, ?зінше ба?а берген, ?лт бостанды?ы мен т?уелсіздгі жолында?ы к?ресте білек біріктірген та?дырлас жандар-тын. М?хтар ?уезов Ма?жан ?аламынан шы??ан туындылар?а ?ркез зер салып ж?реді, «Ал?а» ба?дарламасымен де ал?аш?ыларды? бірі болып танысады. «Ба?дарламаны? ке?естік идеология?а ?арай икемделіп жазыл?анын М?хтар а??армады емес. М?ны солшыл ба?ытта жазыл?ан деп т?йіндеуінен бай?аймыз. Негізінен ол ба?дарламаны ма??лдап, на?ты ?рекетке к?шу керектігін айтып, Ма?жан?а жауап хат жолдайды». (Ш. Елеукенов «Ма?жан мен М?хтар», «Ж?лдыз», 1997 ж.№10, 112б.).
Ма?жанны? б?л е?бегіні? М. ?уезовті? ?олына тиюі де ?ызы?. Ма?жан ?олмен к?шіріліп к?бейтілген санаулы ?ана «Ал?а» ба?дарламасыны? бір данасын М?хтар?а ?зі тапсырады. Б?л да оны? М?хтарды ба?ала?анды?ыны?, о?ан деген ы?ыласы мен сеніміні? ерекше бол?анды?ыны? к?рінісі деп т?сінуіміз керек.
Осы екі ?лы ?аламгерді? шы?армашылы?ында?ы та?ы бір то?ысу?а назар аударайы?шы. Ма?жан «Ертегі», «О?жетпесті? ?иясында» дастандарында Кенесары ханны? т?л?асын сомдаса, даналы?ын, даралы?ын, ал?ырлы?ын, кеме?герлігін жырласа, М?хтар «Хан Кене» атты пьеса жазып, оны? болмыс-бітімін, ел тарихында?ы ролін аша т?сті. Оларды? пайымдауынша, хан Кенені? та?дыры ХХ ?асырды? басында?ы ?аза? хал?ыны? ?асіретімен ты?ыз саба?тас, ?ндес. Осылай ?ос арыс ?аза?ты ?алы? ?рттен ?айтсем ??т?арам деген тілек ?шін жанын ??рбан етуге даяр Ке?есарыны биікке к?теріп ?ана ?оймайды, империялы? сана?а, боданды? сана?а ?арсы к?ресте бірлесіп шеп ??рады.
«Ма?жан-а?ынны? а?ыны». Содан да оны? жырларын талдау?а шеберлігін сынау?а екіні? біріні? ж?регі дауалама?ан, білімі, к?ші жете бермеген. Б??ан ?асы мен досы ?атар ж?рген кезде де ешкім у?ж айта алма?ан. ?аза?ты? белгілі а?артушысы Ж?сіпбек Аймауытов 1923 жылы Ташкентте о?ып ж?рген ?аза? студенттеріні? алдында жаса?ан баяндамасында Ма?жан сыршылды?ымен, суретшілдігімен, с?зге еркіндігімен, тап?ырлы?ымен, маржандай тізілген, тор?ындай ?лбіреген н?зік ?нді к?йімен, шерлі, м??ды зарымен к?шті екенін айта келіп, «Ма?жан – алдымен сыршыл а?ын. Ма?жан с?зіндей тілге ж?мса?, ж?рекке тиетін ?лбіреген н?зік ?уез ?аза?ты? б?рын?ы а?ындарында бол?ан емес. Ма?жан не жазса да сырлы, к?ркем, с?нді жазады. О?ушыны? ж?регіне ?сер бере алмайтын ??р?а? ?ле?ді, жабайы жырды Ма?жаннан таба алмайсыз» – дейді, Ма?жанды Пушкинге те?ейді. Осы арада орыс хал?ыны? ?лкен а?ыны, ?алым В. Я. Брюсов?а телініп ж?рген «Ма?жан – ?аза?ты? Пушкині» деген с?здерді? на?ыз авторы кім екенін айыру?а болатын сия?ты.
Солт?стік ?аза?стан облысты? мемлекеттік м?ра?атында?ы Ма?жан Ж?мабаев?а ?атысты ??жаттарды? арасында оны? ?зі тапсыр?ан ?мірбаян пара?шалары да бар. Біріншісін Ма?жан 1923 жыл?ы 12 желто?санда М?скеудегі жо?ары к?ркем ?дебиет институтына ?абылдан?анда толтырады. Ту?ан жері, т?ра?ы, ?айда, ?андай білім ал?аны, отбасы туралы ?ыс?а да н?с?а деректер: жо?ары о?у орнына т?скенге дейін Омбыда?ы м??алімдер даярлайтын семинарияда о?ы?ан, мектепте м??алім, газетте редактор бол?ан, ?йленген.
Ал екінші пара?ша бертінге дейін Петропавл педагогика техникумыны? м?ра?атында са?талып келді, тапсырыл?ан уа?ыты 1927 жыл?ы 1 ?ырк?йек деп к?рсетілген. М?нда Ма?жан 1925 жылы ?дебиет институтын т?мамда?анын, он жыл е?бек ?тілі бар екенін, ?аза? тілінен саба? беретінін жазады. Ма?жан б?л кезде:
К?ннен ту?ан баламын,
Жар?ыраймын, жанамын.
К?нге ?ана ба?ынам! –
деп ?зіні? ту?ан ?лтыны? аспанда?ы Айы, к?гіндегі К?ні, ?мсе а?ыл-ойыны?, парасатыны? ?лшемі, ас?ар биігі, ма?танышы, та?зым етер т?л?асы болу?а ?мтылысын танытып ?лгерген дауылпазды? на? ?зі еді.
Ма?жанны? дарыны ерте ашылды. Бозбала ша?ында бал?ын ?німен, сырлы да с?лу жырымен баршаны баурап, ?.Ибрагимов сия?ты ?лкен т?л?аны? назарына іліккен а?ын орда б?зар отызында ?иян?а сермеген ?анаты талмайтын ?ыран екенін шын танытты. Алда оны не к?тіп т?р еді? Бас?алар тонды ке? пішкенмен Ма?жанны? ?зіні? о?ан тере? бойлап, ала?дама?аны аны?. Ол тек елім, хал?ым деп со??ан ж?регіні? д?рсіліне ??ла? т?рді. Содан да ?з бойына ?лтыны? ащысы мен т?щысын, ?уанышы мен ?ай?ысын, ?ызы?ы мен азабын ?ат-?абат ?ондырып, та?дырлы, тау?ыметі мол, тай?а?ы к?п жолды та?дады.
?анатын еркін сермей алмай ?апыда кетті, жа??т жырлары ?арат?нек ?ойнауында ?алды, арты?-кемі жо?, жарты ?асыр бойы т?ншы?ып жатты десек те, сола?ай, содыр саясат оны? ?зін де, с?зін де жоя ал?ан жо?. «Б?йырса, шыра? с?нбес, ?за? жанар» деген а?ынны? ?з с?зі а?и?ат?а айналып, Ма?жан хал?ымен ?айта ?ауышты, м??гілікке оралды. Міне, содан бері де жиырма жыл ?тті.
Осы уа?ыт ішінде біз Ма?жан туралы біраз жайлар?а ?аны?ты?. Ма?жанды жарыса жазу ?рдісі жиырмасыншы ?асырды? 90-жылдарына д?п келді. ?азір біршама саябырла?ан секілді. Б?дан, ?рине, ?лтты? ?лы а?ынына деген с?йіспеншілігі ортайып ?алды деген ??ым тумас?а тиіс. Ма?жанны? ?зі де, жыры да м??гілік, елімен, хал?ымен бірге жасай береді.
Ма?жан туралы жазыл?ан е?бектерді кезе?-кезе?ге б?ліп ?арастырар болса?, Ма?жанны? к?зі тірісінде, ?у?ын-с?ргінге ?шырап, толы? а?тал?ан?а дейін жазыл?ан д?ниелерді? бір т?бе екенінде дау жо?. На? сол кезде аны? с?зін айтып кеткендерді? ?атарында Ж?сіпбек Аймауытовты, М?хтар ?уезовті, Ахмет Байт?рсыновты, С?лтанбек ?ожановты ж?не бас?аларын атау?а болады. Б?ларды? ма?жантану?а ?ос?ан ?лесі ?лшеусіз. Осы орайда есімі елімізге белгілі ?алым, филология ?ылымыны? докторы, профессор Бейсембай Кенжебаевты? естелігі де аса ??нды д?ние десек ?ателесе ?оймаспыз. Оны? естелігі ?за? та емес. «Б?л ?арапайым естелікті? айыры?ша ?адірлі болатын та?ы бір себебі – оны авторы ?айта ??руды? шарапатынан ?лде?ашан б?рын (70-ші жылы) жаз?ан. Еш?андай есепсіз адал жанымен жаз?ан» (??лбек Ерг?беков). Айтса айт?андай, естелік иесі ерекше ??рметке лайы?, батылды?ымен аты шы??ан ?алым. Оны? ?зі де ?лтшылды? ?амытын киіп, ?у?ын-с?ргінді к?п к?рген.
Енді осы ?оспасыз таза естелікке ??ілер болса? Ма?жанны? бейнесі жар?ырап алдымыздан шы?ады. «Ма?жан с?лу еді: орта бойлы, толы? денелі, б?йра ?ара шашты, а? ??ба бидай ??ді еді. Бет пішіні Абайды? белгілі суретіндегі бет пішініне ??сайтын. Ж?ріс-т?рысы жарасты, с?л ма??аз еді. Осыны? б?ріні? ?стіне ол ?ыз мінезді еді» – деп жазады Б. Кенжебаев.
Осы айтыл?андар Ма?жанны? шын бейнесін ашатын с?здер. Олай болатын себебі, Бейсембай Кенжебаев Ма?жан Ж?мабаевты жа?сы білген, 1922 жылы М?скеуде К?ншы?ыс е?бекшілеріні? коммунистік университетінде о?ып ж?ргенде оны? алдынан д?ріс ал?ан. Б?л кезде Ма?жан Ж?мабаевты? ?зі де студент болатын, ол М?скеудегі жо?ары к?ркем ?дебиет институтында о?итын. Бейсембай Кенжебаев: «Мейлі, лекциялы? саба?та болсын, мейлі, практикалы? саба?та болсын, ол ?а?аз?а, кітап?а ?арамайтын. С?з арасында келтіретін мысал ?ле?дер мен ??гімелерді т?гел жат?а айтатын. Декламация о?ып т?р?ан т?різді барлы? н?шін, сипатын, ?имылын келтіріп айтатын» деп Ма?жанны? біліміні? тере?дігіне, ал?ырлы?ына т?нті болады.
Осы естелік Ма?жанны? Абайды пір т?т?анын, о?ан ?атты еліктегенін та?ы да д?лелдей т?седі. Ма?жан студенттерге Абай ?ле?дерін о?ып-?йретеді, олармен бірге Абайды? жа?а жыр жина?ын талдайды. Бір кездескенде ?зіні? ш?кіртіне аударма?а ?атысты ойларын б?кпесіз білдіріп: «Бас?а тілден шы?арма аудару – ол шы?арманы ?зінікі етіп алу деген с?з, ?зінікі бол?ан со?, ол ?гей бала емес, ту?ан бала болу?а тиіс. Я?ни ?гей бала екені м?лде білінбеске керек. Ол ?шін шы?арманы? т?р?ы, т?л?асы аударылмай, ма?ынасы, рухы аударылуы ?ажет», – дейді. Ол осылай Абайды ж?регімен ??ын?ан. Оларды? жырларында?ы ?ндестік те осыны д?лелдейді. ?аза? ?шін Абай ?алай ?ай?ырса, Ма?жан да солай ?апаланады. ?зіні? ?лтты? таным-та?ылымы жеткен биікке ол ?з хал?ыны? да орны?уын тілейді, ботадай боздайды, а?сайды, армандайды, ?йтеуір ?зіні? ?лтын сол ас?аралы за??ардан к?ргісі келеді.
«Мінезі баладай, тілі балдай еді. Адам?а ?айырымды, кешірімді, ?алт?ысыз жан еді… Білімді, ал?ыр, ойшыл, орысша?а, шы?ыс тілдеріне ерекше жетік-ті». С?бит М??ановты? осы с?здерінде де к?п сыр жат?ан жо? па? ?мір жолы Ма?жанды ?р кезде заманы бір, ?зі т?стас ?аза?ты? зиялыларымен кездестіріп отыр?ан. С?бе?ні? айтуынша, алайда, оларды? идеялы? жолдары б?лек бол?ан. Ке?естік д?уірді, оны? табыстарын жырлама?ан, ескіні, байшылды?ты, ?лтты к?ксеген Ма?жанны? жырлары коммунистік жолды та?да?андар?а жат бол?ан. Соны? бір к?рінісі – Ма?жанны? 1923 жылы Ташкентте басылып шы??ан ?ле?дер жина?ын м?скеулік ?аза?тарды? тал?ылауы. 1924 жылды? 24 ?арашасында ?дебиет ?йірмесі ?йымдастыр?ан б?л жиын?а КСРО халы?тары орталы? баспасыны? директоры Н?зір Т?ре??лов, Орталы? комсомол комитетіні? бюро м?шесі, жастарды? коммунистік интернационалы ат?ару комитетіні? б?лім басты?ы ?ани М?ратбаев та ?атысады. К?н т?ртібіндегі м?селе бойынша жас а?ын, сол кезде К?ншы?ыс е?бекшілеріні? коммунистік университетінде о?ып ж?рген ?тебай Т?рманжанов баяндама жасайды. Баяндаманы тал?ылау?а ?атысушыларды? пікірі екі б?лініп, жиналыс «Ма?жан буржуазияшыл-?лтшыл, бізге м?лде жат а?ын» дегенге саятын ?аулы ?абылдайды. Кейін осы ?аулы ?аза?станны? орталы? газеті «Е?бекші ?аза?та» жарияланады. М?ны? Ма?жан?а ?атты со??ы болып тигені, а?ынды ?лкен к?йзеліске ?шырат?аны с?зсіз. Оны? «То?санны? тобы» деген тол?ауында:
Жырларым елді жалпылап,
Жасырман ж?зді жа?тадым,
То?сан?а енді то?тадым,
Тол?анып, ойлап, тал?ылап…
То?саннан сонау он аула?,
Мен то?санмен біргемін, – деуі содан.
Ма?жан?а ?арсы шабуылды? ?деуіне сол кезде М?скеуде о?ып жат?ан жастар ?ана т?рткі болды десек ?ателесер едік. О?ан С?бе?ні?, к?дімгі С?бит М??ановты? да бел шешіп, білек сыбанып кірісіп кеткені белгілі. Идеялы? ?арсыластарына ымырасыз С?бе? Ма?жанды да ая?ан жо?, ?згелермен бірге сынны? дойыр ?амшысын о?ан да сілтеді.
Ма?жан кім ?анша даттаса да был?анбайтын асыл емес пе, соны кейін С?бе? де т?сінген болуы керек, а?ын туралы пікірі ?згеріп, артына Ма?жан Ж?мабаевты? ?мір жолы, шы?армашылы?ы жайлы зерттеу е?бегін ?алдырып кетті. Ата?ты жазушыны? «ХХ ?асырда?ы ?аза? ?дебиеті» деп аталатын кітабына енген осы е?бекте Ма?жан туралы мынадай жолдар бар:
«… А?ынды? жа?ынан келгенде, Ма?жан, ?рине, ?аза?ты? к?шті а?ындарынан саналады. ?аза?ты? тілін байыту ретінде, ?дебиетте жа?а т?рлер енгізу ретінде, Ма?жанны? е?бегі к?п. Абайдан кейін тіл ?негесінде Ма?жаннан ас?ан а?ын ?аза?та жо?». Б?л Ма?жан ?мірден озбай т?рып 1932 жылы айтыл?ан с?з. На? осы кезде ?у?ын-с?ргінге ?шырап, ?иналып ж?рген Ма?жан да С?бе?нен сырт айналуды ж?н деп таппайды, хат жазып одан а?ыл-ке?ес, к?мек с?райды.
Осы арада Ма?жан Ж?мабаевты? С?кен Сейфуллинмен ?арым-?атынасы туралы да ??гімелей кету арты? емес сия?ты. Ма?жан 1937 жылы Алматы?а табан тірегенде С?бе? ?арсы ал?анмен «Мені? жолым-теріс. С?кендікі – д?рыс болды. Алдымен со?ан с?лем берейін» деген тілегін білдіреді. С?бе? ?зіні? естелігінде жаз?андай, ретін тауып С?кенге хабар береді. С?кен ?арсы болмайды, екеуі к?здеріне жас алып ??ша?-тасады. Осы арада Ма?жан С?кеннен кешірім с?райды. С?кен: «Са?ан б?рі де кешірімді, бізден енді кешірім с?рама» дейді. Сол к?ні Ма?жан С?кен ?йінде ?онып ?алады.
Сырт к?зге ?атарда?ы о?и?а сия?ты болып к?рінгенмен екі алыпты? т?сінісуі – б?л тарихи с?т еді. ?йткені, о?ан дейін оларды? арасы жа?сы емес-ті. Ма?жан мен С?кен т???ыш рет Омбыда кездескен, сонда бірге о?ы?ан. Кейін араларынан «?ара мысы?» ж?гіріп кетіп, кикілжі?мен біраз жерге барып ?ал?ан. Екеуі де а?ын бол?аннан кейін бірін-бірі с?збен т?йрейді ?ой бая?ы. Соза берсек, б?л ?зі таусылмайтын ??гіме. Белгілі ?алым Т?рсынбек К?кішев а?амыз б?л ж?нінде «?нер б?секесі, немесе Ма?жан мен С?кен» деген к?лемді тарихи-?деби эссе жаз?ан.
А?ын М?зафар ?лімбаевты? «Солт?стік ?аза?стан» газетінде (1991 ж. 21 мамыр) жариялан?ан «Ма?жанды махаббатпен о?ы?анда» деп аталатын эссесінде де Ма?жан мен С?кенні? ара-?атынасын ашатын т?стар аз емес. А?ын а?амыз ?мірді? ?з а?ымында, ?дебиетті? дамуында ?р?илы мектептерді?, ?р алуан таланттарды? б?секесі, жарысы, айтысы мен тартысы ?ызу ж?ріп келгенін, ж?ре де беретінін айта келіп, «Ма?жанны? идеялы? ж?не эстетикалы? позициясына ?арсы жанкешті к?респесе, С?кенні? азамат ?рі а?ын-суреткер ретінде ?ауырт ?сіп, биікке сам?ауы, ол ол ма, ?аза? ?дебиетіндегі жалаугер жетекшілігі ?амтамасыз етілер ме еді. М. Ж?мабаевты? «Батыр Баянымен» ?иын жарыс?а С?кен ?зін ?ткір ?айрап салмаса «К?кшетау» дастаны ?зіні? ?ажайып к?ркемдік д?режесіне к?теріле алар ма еді?» деп сауал тастайды. С?з жо?, осы б?секе жай да ж?йрік ?аламды одан сайын жел?анаттандыра т?скені аны?. Олай болса, Ма?жан мен С?кен ?мір к?шінде ?рдайым бірге ж?рді. Оларды? ?мірлеріні? со??ы с?тінде кездесіп т?сінісулері, табысулары кездейсо?ты? емес. Б?л хал?ымыз?а б?йыр?ан та?дырды? сыйы.
Ма?жан Ж?мабаевты? ?мірі мен шы?армашылы?ына ?атысты жайларды елеп-екшеп ж?ре мені «Ма?жан туралы оны? жерлесі, замандасы, за??ар жазушы ?абит М?сірепов неге бір ауыз с?з ?алдырма?ан?» деген ой мазалай беруші еді. Оны? жауабын жазушы Жайы? Бект?ровты? «Бес арыс» («Жалын» баспасы, 1992 ж.) деп аталатын жина??а енген естелігінен тап?андай болдым.
?абе? бірде Жайы? Бект?ров?а Ма?жанмен ал?аш рет 1928 жылы Бурабайда кездескенін, А?мола губерниялы? партия комитетіні? хатшысы Сады?бек Сапарбековті? ?зін ша?ырып алып, «Ма?жанны? орнына орман шаруашылы?ы техникумында о?ытушы бол» дегенін айтып береді. «Бурабай?а келдім. Ма?жанды осында бірінші рет к?рдім. Ол ?зіні? п?терін ма?ан беріп, ?ызылжар?а кетті. Сонда барып совпарт школда саба? берді» дейді.
Кейін Ма?жан мен ?абе? 1936 жылы Алматыда та?ы кездеседі. «Мен ?аза?стан Орталы? партия комитетіні? м?дени-а?арту б?ліміні? ме?герушісі едім. Ма?жанды ж?мыс?а орналастырды?. Ол ж?мысына ??лшына кірісті. Дінге ?арсы орысша бір трактат іспеттес е?бек жазып ?келді. Ж?мысыны? ?зі де дінге ?арсы ?гіт-насихат ж?ргізу еді». (?абит М?сірепов). Жайы? Бект?ровпен ??гімесінде ?абе?: «Мені? ойымша, Ма?жан шы?армаларын басу?а б?л к?нде совет ?кіметіні? еш б?геттігі жо?, б?лай деу бос с?з. Оны? шы?армаларын жары??а шы?ару?а бізді? ?зімізді? к?птен бергі бір беткей ?алыптасып кеткен теріс да?дымыз, теріс к?з?арасымыз, Ма?жанды ?лтшыл деп жамандап ?ал?ан ескі ?детіміз б?гет. Біз біреуді жамандаса?, тас?а бас?ан та?бадай, ?мір ба?и ?шпейтін ?ара бояудай к?реміз. Кейде тіпті ?айсыбір а?ындарымызды? іштей ?ыз?анша?ты?ы да б?гет болып ж?р» деп Ма?жан шы?армаларын жары??а шы?ару?а ?атысты ойларын ашы? білдіріпті. Алайда, ?абе? Ма?жан?а ара т?скен жо?, Ма?жан туралы естелік те ?алдырмады. Оны? себебін ?азір д?п басып айту ?иын. Ата?ты «Бесеуді? хатына» ?ол ?ой?ан, «Бейімбет жау болса, мені де жау деп сана?ыздар» деген ?абе?ні? Ма?жан туралы ?алам тартпа?анын т?сіну де, т?сіндіру де ?иын.
Со??ы жиырма жылды? ішінде Ма?жан жайлы біраз д?ние жары? к?ргенін жо?арыда айтты?. Соларды? ішінде белгілі жазушы Жайы? Бект?ровты? е?бегіні? орны б?лек десем а?и?аттан тым алыс кете ?оймаспын. Ш.У?лиханов, Ы. Алтынсарин, ?. Б?кейханов, А. Байт?рсынов, ?. Мар??лан сынды ?аза?ты? асыл ?лдарыны? ?деби портреттерін о?ырман?а тарту еткен Ж. Бект?ров Ма?жанны? хал?ына ?айта оралуына да к?п е?бек сі?ірді. Ол ?аза?стан Жазушылар ода?ыны? ?ара?анды облысаралы? б?лімшесін бас?ар?ан жылдары Солт?стік ?аза?стан облысына сан м?рте келіп, Ма?жанны? жары Зылихамен кездесіп, ?олынан келген к?мегін аяма?ан. «Ма?жанды іздестірді?із бе? Жо?ар?ы жа??а арыз жазды?ыз ба? деп с?з бастап кеттім. «Жазды? ?ой. Жазба?ан жеріміз жо?. Ештеме шы?пады», – деді Зыли?а. Мен ол кісіге: «Сіз Н.С. Хрущевке жазы?ыз. К?йеуім а?ын еді, ж?рт ?лтшыл десті. Біра? ол еш?андай басшы ж?мыста бол?ан жо? еді. Ке?ес ?кіметіне ?арсы ешбір теріс ?рекет істеген адам емес. 1930 жылы ?лтшылсы? деп бір соттады. Одан лагерьде жазасын ?теп келіп, болмашы ?ызмет істеп ж?ргенде ?айта ?амалды, жо? болып кетті» деп жазы?ыз» дедім». (Ж. Бект?ров)
Жазушы осыдан кейін ?зі де ?арап отырмайды, Баш??ртстанны? халы? жазушысы Сайфи ??даш?а хат жазып, Ма?жан Ж?мабаевты а?тау?а к?мектесуін с?райды. Ма?жан Ж?мабаевпен Уфада?ы «?алия» медресесінде бірге о?ы?ан С. ??даш 1969 жылы ?аза?стан компартиясы орталы? комитетіні? бірінші хатшысы Д. ?онаев?а хат жолдайды. «?аза? а?ыны Ма?жан Ж?мабаевты? та?дыры туралы» деп аталатын б?л хатында баш??рт ?дебиетіні? а?са?алы ?аза?станны? к?птеген ?алаларынан, оны? ішінде ?ара?андыдан да, Ма?жан?а ара т?суін с?ра?ан ?тініштер келгенін жазады.
Жайы? а?амызды? Ма?жан?а, Ма?жанны? артында ?ал?ан жесірі Зыли?а?а жаса?ан бас?а да жа?сылы?тары аз емес. Ма?жан а?тал?аннан кейін Зыли?аны шет?а?пай ?ыла баста?ан а?ынны? туыстарыны? орынсыз ?рекеттерін айыпта?аны та?ы бар. Ол: «?мірде ?ділетсіздік к?п ?ой. Б?рі де ?ара??ылы?ты?, іші тарлы?ты? белгісі. Б?рын естерінен шы?ып кеткен Зыли?а, енді Ма?жан ж?ртты? аузына ?айта іліге баста?аннан кейін, б?л бай??старды? да тіліне, к??іліне орала бастапты. Б?ларды? да ?келері, туыстары сотталып, есе?гіреп ?ал?ан адамдар. Жал?ан ?ыз?анша?ты? сезім де бар. Жа?сы м?ра?а ие бол?ысы келетін ниет те бар. Баласы, ?рпа?ы жо?, жал?ызбасты сорлы кемпірді? Ма?жанны? із-т?ссіз кеткен е?бектерін инемен ??ды? ?аз?андай жина?анын ?зге, соны? к?п азап-бейнетін к?ргеннен бас?а ешкімге ешбір жазы?ы жо?» деп жазды.
Белгілі жазушы, ?аза? ?дебиеті а?са?алдарыны? бірі ?аббас ?абыш?лы да осыны д?ттейді. «Ма?а?ны? ?ле?-дастандары, ?деби аудармалары жариялан?ан газет-журналдарды іздеп табу, к?шірме жасатып алу, ?рине, апай?а ?иын бол?ан. А?ы-п?лын т?леу былай т?рыпты, кесірі жетерлік кездерде ашы? іздеуді? ?зі ?андай т?уекелді ?ажет етті десе?ші?! К?йеуіне жа?ыл?ан к?йені кетіру ?шін жан тынышты?ын ?мыт?ан, ал?аш т?т?ындал?анында ізденіп М?скеуге, Максим Горькийге дейін бар?ан, Ма?а?ны? ол жолы а?талуына бірден-бір себепші бола білген, ал ері екінші рет т?т?ындал?анда со?ынан Сібірге бар?аннан ?зге шарасы ?алма?ан З?лке?, кім не десе де, б?гінгі бізге де, келер ?рпа??а да аса ?ажет ?ыруар іс тындырды» (?аббас ?абыш?лы. «?аза? ?дебиеті» 2003 ж. 30 мамыр).
Саба?ты? та?ырыбы: Ма?жан Ж?мабаев. ?ара?ым.
БІЛІМДІЛІК: ?аза? хал?ыны? талантты а?ыны Ма?жан ?мірі мен шы?армаларымен таныстыру.
ДАМЫТУШЫЛЫ?: М.Ж?мабаевты? жыр ?лемімен танысу, поэзияны? тере?іне бойлау, ?ле?ні?, с?зді? астарына, ?ыр-сырына м?н беруге, идеясын т?сініп, ба?алай білуге баулу.
Т?РБИЕЛІК: Ел азаматы ата?ына лайы?ты, еліні? патриоты болу?а т?рбиелеу.Ту?ан елін с?юге, шы?армаларын о?ып,?лгі т?ту?а т?рбиелеу. Поэзия, с?з ?нері, к?ркем?нер д?ниесіне с?йіспеншілікпен ?арау?а т?рбиелеу
Саба?ты? ?діс-т?сілі:??гімелеу
Саба?ты? к?рнекілігі:компьтер, интерактивтік та?та
Саба?ты? т?рі: жа?а саба?
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру кезе?і:
– Амандасу.
– О?ушыларды т?гендеу, танысу.
– Саба?ты? та?ырыбы мен ма?сатымен таныстыру.
І. Тіл дамыту. М-О.
– Ж?сіпбек Аймауытов кім?
– ?ай жылы д?ниеге келді?
– ?ай жерде ту?ан?
– Неше жас?а дейін ауыл молдасынан о?иды?
– О?уын ?ай жерлерде жал?астырады?
– ?андай романдары бар?
– ?андай пьесалары бар?
ІІІ. ?й тапсырмасын с?рау. Ж.Аймауытов ?мірі, «?нші» – ??гімесі бойынша берілген с?ра?тар?а жауап беру. (2-о?ушы) О?ушылар ??гіме бойынша диалог ??растырып бір-біріне с?ра? ?ояды.
М?тіннен он ?ос с?здерді тауып жазу (1-о?ушы)-интерактивтік та?тада. Жазады, о?иды, аударады.
1. Жетішатыр ?андай ?ала?
2. Б?л ?ала ?азір ?алай аталады?
3. ?ымыз дегеніміз не?
4. ?ншіні? аты кім?
5. Студенттер ?ншіні ?андай мейрам?а ша?ырды?
6.?мір?ан ?андай ?ншіні? прототипі?
7. Прототип – дегеніміз не?
?ос с?здер: екі-?ш, ?атын-?алаш, бала-ша?а, бір-екі, тым-тырыс, г?л-г?л, ойын-сауы?, ?ыз-келіншек, бір-бір, ?зін-?зі.
Г) ?й тапсырмасын бекіту.
О?ушылар ?й тапсырмасын бекіту ?шін мына тапсырманы орындаймыз.
М?тінге байланысты берілген с?йлемдерді ая?тап жазы?дар:
Ж.Аймауытов – а?ын, жазушы, сыншы, публицист, … .
Ауыл молдасынан о?ып, … … .
«Жетішатыр» жа?сы … .
Балалар, жо?ары … .
Бір жігіт кіріп … .
Бір-бір ауыздан ?ш … … .
Керекті с?здер: сауат ашады, шы?ы?дар, ?н салды, аудармашы, ?ала, келді.
Б?л тапсырма интерактивтік та?тада жазулы болады, керекті с?здер с?ра?ты? астында беріледі, сол с?здерді ма?ынасына байланысты д?рыс ?оя білу.
Жа?а саба?: Интерактивтік та?тада М.Ж?мабаевті? «Мен жастар?а сенемін » деген 5-сыныпта ?ткен ?ле?і жазулы т?рады м??алім:
О?ушылар біз ?дебиет п?нін 5-сыныптан бастап ?теміз, ал егер сендер ал?ыр, зерек бала болса?дар мына ?ле? жолдарыны? авторын білуге тиістісі?дер. Ты?да?дар!
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай ?айратты
?ырандай к?шті ?анатты,
Мен жастар?а сенемін!
К?здерінде от ойнар,
С?здерінде жалын бар-
Жаннан ?ымбат олар?а ар,
Мен жастар?а сенемін!
Жас ?ырандар балапан,
Жайып ?анат ?мтыл?ан,
К?здегені к?к аспан,
Мен жастар?а сенемін!
Естері?е т?ссе балалар, ?ай а?ын жастар?а ?лкен сеніммен ?ара?ан, ?лкен сенім арт?ан! Кім айтады? Олай болса ?ле? жолдарын б?ріміз бірге о?ып шы?айы?!
Міне б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы: Ма?жан ?мірі мен «?ара?ым» ?ле?і.
1. М.Ж?мабаевті? портреті.
М??алім кесте ар?ылы а?ын ?мірбаянымен таныстырады
1893 жылы, Солт?стік ?аза?стан облысы,Булаев ауданында д?ниеге келген
1905 жылы ?ызылжар ?аласында?ы медресеге о?у?а т?седі
шы?ар?ан “Шолпан” атты т???ыш кітабы 1912 жылы жары? к?реді
1938 жылы 19 наурызда жазы?сыз жаладан ?аза табады
М??алімо?иды,с?ра? ?ою,о?ушылар о?иды.
Кестені штормен жауып кесте бойынша есте са?та?андарын айтып береді
Халы?, ел та?дыры мен болаша?ы жастарды? ?олында деп сенді – а?ын.
Мына бір с?здерді? ішінен ?зі?нен кіші немесе бала?а айтылатын сыпайы ма?ыналы с?зді кім табады?
А?ам, апам, апатай, т?тем, ?ара?ым, анашым, к?ке.
Олай болса жазушыны? ?ле?іні? аты «?ара?ым » -екен.
?ле?ді м??алім о?иды
1-2 о?ушы о?иды м?нерлеп
С?здік пен ж?мыс, аудару.
І де?гей
– А?ын ?ле?ді кімге арнап жаз?ан?
– А?ын балалар?а ?андай а?ыл айтады?
– «Жасынан о?у о?ып, ?нер ?у?ан,
Жан жетпес к??ілі ж?йрік кеме?герге»,- деген ?ле? жолдарында ?андай бала туралы айт?ан?
(ерте,жас кезінен о?у о?ып, ?нер жолына т?скен бала туралы айтады)
– Осы ?ле? жолдары Абайды? ?андай ?ле?імен мазм?ндас. (?ылым таппай ма?танба)
Тапсырмалар. Д?птермен ж?мыс.
А?ын ??птамайтын ?рекеттер
А?ын ??птайтын ?рекеттер
О?ымау, ойнау, ??р ж?ру, білімсіздік
о?у, ?нер ?уу, ал?а ?мтылу,
– ?ле?імізді? негізгі мазм?ны е? бірінші жолында берілген екен, сонды?тан б?ріміз бірге осы бірінші жолды бірге ?айталап о?имыз!-2-рет
?ара?ым, о?у о?ы, бос?а ж?рме!
Келесі тапсырма:
Берілген ма?ал-м?телдерді? ?осымшаларын д?рыс ?ойып жазу.
Білім – а?ыл… ?айра?ы. (-ды?)
О?ы?ан… к??ілі жары?.(-ны?)
?нерлі ?р… ж?зеді.(-ге)
Ер жігіт… жетпіс ?нер де аз. (-ке)
Жа?а саба?ты бекіту: Б?л саба?тан не алдым, не т?сіндім? Деген с?ра??а жауап.
«?ара?ым» – ?ле?і не туралы?
?ара?ым, – деп кімге к??іл б?ліп т?р?
?й тапсырмасы: ?ле?ді жаттау,?мірбаяны.
Ба?алау .
Ел ?аза?та жыр патшасы – Ма?жан бар,
С?зінде оны? алтын, к?міс, маржан бар.
Ол – ??діретті, б?кіл т?рік жыршысы,
К?ннен ту?ан, т?ннен ту?ан пай?амбар, – деп б?гінгі М.Ж?мабаев «?ара?ым» атты саба?ына арнал?ан ашы? саба?ымыз ая?талды.