?йымдастырыл?ан о?у іс-?рекетіні? технологиялы? картасы Жасы:4-5 Ересек Білім беру саласы : «Шы?армашылы?» Кіші сала: Сурет салу Та?ырыбы:Мені? с?йікті ертегім (Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісі) Ма?саты :Балалар ертегідегі жануарды бейнелей білуге ?йрете отырып шы?армашылы? ?абілеттерін,ой ?рісін дамыту.??ыптылы??а,тазалы??а т?рбиелеу. С?здік ж?мыс:Мысы?ты? дене б?ліктері. Алдын-ала ж?мыс ж?не о?у іс-?рекетіне дайынды?:ертегіні кейіпкерлендіру Дидактикалы? ??ралдар:мысы? суреті,?лгі,?ыл?алам,су,бояу,с?рткіш,?ыл ?алам ?ой?ыш,альбом Іс–?рекеті кезені Т?рбиешіні? бас?арымды? іс-?рекеттері Балаларды? іс –?рекеті I кезе?-
мотивациялы?-
?оз?аушы
-Балалар?а ж?мба? жасыру:
От басында ??м?ан,
Екі к?зін ж?м?ан.Ол не?
-Мысы? ?ай ертегіде кездеседі?
Балалар м??ият ты?дайды.Ж?мба?ты? жауабын айтады.
Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісінде кездеседі IIкезе?-проблемалы? -ізденушілік
-Балалар б?л ертегіні жаз?ан Ы.Алтынсарин.Ол кісі бала лар?а арнап к?п ертегі,??гі мелер жаз?ан.
-Ертегі кейіпкерлерін атап шы?айы?шы?
-Осы ертегіде негізгі кейіпкер не?
-Балалар б?гін біз осы ертегідегі мысы?тын бейнесін саламыз.
-Т?рбиеші мысы?тын салу жолын к?рсетеді.
-Мысы?тын денесі мен ??ла?ы ?ай пішінге ??сайды?
-Мысы?тын басы мен ая?ы ?ай пішінге ??сайды? Сергіту с?ті:
-Балалар?а ж?мыс істеу ??ралдарын ?алай пайдаланатыны? ескертіп айту.
Балалар ал енді мысы?тын бейнесін ?з бетінше салайы?.
Балаларды ?ада?алау,к?мек керек балалар?а к?мектесу.
Балалар т?рбиешіні тындайды.
Ертегі кейіпкерлерін атап береді:ма?та ?ыз,мысы?,сиыр,а?аш,
?ыздар,д?кенші,тауы?,
тыш?ан.
Мысы? деп айтады.
Балалар м??ият ?арап,тындайды.
?шб?рыш?а ??сайды.
Д?нгелек пішінге ??сайды.
Т?рбиешімен бірге сергіту с?тін жасайды.
Аламыз ?кемен бірге тауы?ты.
Тауы? жем жеп ??т-??ттайды.
Аламыз анамен бірге мысы?ты.
Мысы? мяу-мяу дейді.
Аламыз а?амен бірге итті.
Ит былай аф-аф дейді.
Балалар ??ралдарды ?алай пайдалануды ескереді.
Балалар мысы?тын бейнесін ?з бетінше салу?а кіріседі. III кезе?-
Рефлексивті- т?зеуші
-Балалар б?гін біз нені бейнеледік?
-Мысы? ?ай ертегіде кездеседі?
Жа?сы сал?ан балаларды мада?тау.
Балалар мысы?тын бейнесін деп жауап береді.
Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісінде. К?тілетін н?тиже : ??ынады:Мысы?тын дене б?ліктері ?ай пішінге ??сайтынын Т?сінеді:Мысы?тын бейнесін салудын ?діс-т?сілін ?олданады:?ыл?аламды д?рыс пайдаланып мысы?тын бейнесін пара??а салу
Шо?ан У?лиханов
(1835-1865)
“С?йер ?лы? болса,
Сен де с?й.
С?йінерге жарар ол”
(Абай.)
Талантты ?алым, публицист, ?дебиет зерттеушісі, саяхатшы-географ Шо?ан (шын аты М?хаммедханафия) Шы??ыс?лы У?лиханов XIX ?асырды? екінші жартысында ?аза?станда ту?ан демократты?, а?артушылы? м?дениетті? т???ыш ?кілдеріні? бірі. Оны? ?ыс?а да жар?ын ?мірі, жан-жа?ты зерттеушілік ?ызметі, философия, этнография, тарих, экономика, ???ы?, география, ауыз ?дебиеті, ?дебиет теориясы, т.б. жайында?ы ?ылыми зерттеулері, пікірлері ?ай кезде болмасын ?зіні? ??ндылы?ымен жар?ырай берері с?зсіз. ?аза? хал?ыны? рухани ізденістеріні? жар?ын к?рінісі бола отырып, ?о?амды? ойсана, пікір-т?жырымдарды? биіктей ?ркендеуіне ерекше ы?пал етті. Шо?ан 1835 жылды? ?араша айында ?азіргі ?останай облысыны? ??см?рын бекетінде ата?ты а?а с?лтан Шы??ыс У?лиханов отбасында д?ниеге келген. Ар?ы атасы Абылай жо??арлар?а ?арсы со?ыста ас?ан ерлік к?рсеткен, ел бірлігі мен тынышты?ы ?шін к?рескен, а?ылды ?олбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол Орта ж?з ханы бол?ан.
Шо?анны? балалы? ша?ы Сырымбет тауыны? баурайында, ту?ан елі К?кшетауда ?ткен. Шо?ан ?жесі Ай?анымны? т?рбиесінде бол?ан. 1847 жылы 12 жасар Шо?анды ?кесі сол кездегі е? та?даулы о?у орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына о?у?а орналастырады. Шо?анны? б?кіл келешегі мен ?ылым, ?нер жолында?ы талантын ашуда б?л о?у орныны? ма?ызы ерекше болды. М?нда жабы? ?скери о?у орны бол?анымен, к?птеген п?ндер ?скери саба?тар?а ?оса орыс, батыс ?дебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері о?ытылып, орысты? озы? ойлы интеллигенттеріні? ?кілдері саба? берген. О?ытушылар ??рамында білімді ж?не прогресшіл ой-пікірлі адамдар к?п бол?ан.
Кадет корпусында Шо?ан ?зіні? зеректігімен ерекшеленген. Тілді тез ме?геріп, ?зі ?атарлас о?ушылардан озы? о?ы?ан. “Корпуста ой-?рісі, білімі жа?ынан Шо?ан тез ?сті, орыс жолдастарын басып озып отырды. О?ан талайлар-а?, назар аударды. Ол сондай ?абілетті еді, ?зінен екі жас ?лкендерді? класында?ыларды да білім, идея жа?ынан басып озды” – деп жазды бірге о?ы?ан досы, этнограф-?алым Т.Н.Потанин.
Сібір кадеті корпусында о?уды? со??ы жылдарында-а?, Шо?ан саналы, тере? ойлы, жан-жа?ты білімді, ?зіндік ??з?арасы ?алыптас?ан, ту?ан хал?ыны? ?ажет-м??таждарын пайымдап, т?сіне алатын, о?ан барынша пайдалы ?ызмет етуге ?зір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сия?ты (орыс ?дебиеті мен тілі, тарих п?ні) о?ытушыларыны? игі ы?палымен ?зіні? жо?ары ?абілеті мен дарындылы?ыны? ар?асында орыс ж?не д?ние ж?зі ?дебиетіні? озы? ?лгілерін о?ып танысып, ?ылыми пайымдау, т?жырымдар жасай білді. Оны? зерттеушілік ?абілеті де осы корпуста о?ып ж?ргенде біртіндеп ?алыптасып, дами т?сті. Ол, ?сіресе, жаз?ы демалыс кездерінде ел ішіндегі халы? жырлары мен дастандарын жазып алып, а?ыз-??гімелерді жинау?а ?ызы?ты. Мысалы, “?озы К?рпеш-Баян с?лу жыры Шо?анны? ал?аш?ы жаз?ан шы?армаларыны? бірі болды. Шо?ан жина?ан ?аза?ты? ауыз ?дебиеті ?лгілері н?с?аларын, “?озы К?рпеш-Баян с?лу” жырын к?рнекті шы?ыс зерттеушісі, Петербург университетіні? профессоры И.И.Березин б?л зерттеулерге назар аударып, жазып ал?ан. Шо?анны? зерттеушілік ?абілетін бай?а?ан ?алым оны ?з тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тарт?ан.
Шо?анны? “Профессор И.Н.Березинге хат”, “Профессор И.И.Березинні? “хан жоры?тары” кітабына рецензия” т.б. ал?аш?ы ?ылыми ж?мыстарыны? ?зінен-а?, оны? болаша?ы зор ?алым, зерттеуші болатынды?ы а??арылатын. Шо?анны? біліміне м??алімдері мен ??рбылары ерекше ?ызы??ан, сол кезді? алды??ы ?атарлы ой-пікірлерімен танысты?ын жолдастарыны? к?бі ?лгі т?тып, мойында?ан. Шо?ан оларды? Еуропа м?дениетіне бет б?руына себепші бол?ан. “Бізден жасы кіші болса да, ?зімізбен салыстыр?анда, ол ?лкен сы?ылды еді де, біздер о?ан ?ара?анда бала т?різді едік, ?зіні? бізден арты? білетіндігін не біздерден білімі жа?ынан жо?арлылы?ын білдіруге тырыспаса да, жай ??гімені? ?зінде-а?, оны? біліміні? бізден арты?ты?ы танылып ?алатын. Жалпы жолдастарына, соны? ішінде ма?ан, ол еріксіз “Еуропа?а аш?ан терезе” сы?ылды болды”, – деп жазады Г.И.Потанин. М?ны? ?зі Шо?анны? жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оны? биік т?р?анын к?рсетеді.
?ыра?ы да зейінді Шо?ан?а сурет салу ?нері сол кезді? ?зінде-а?; халы? ?мірін бейнелеуді? тамаша бір ??ралы болып табылады. Ту?ан жері Сырымбетті? жаз?ы жайлаулар мен мекен ?оныстарыны? суретін салумен ш??ылданады. 1847-1852 жылдарда сал?ан суреттерін Шо?ан “корпустан елге демалыс?а бар?ан кезде сал?ан суреттер” – деп атайды. Г.Н.Потанин: “Кадет корпусыны? со??ы курстарында о?ып ж?рген кезімізде Шо?ан ?зіні? ??гімелерімен мені? д?птерімді толтырды. Біз ?аза?тарды? с???ар салып, саят ??ру салтын толы? жазып алды?. Шо?ан с???арды ?алай баптап к?туді? ?дісін ?те жа?сы білетін. Дауылпаз бен с???арды? т.б. суреттерін салып, ол мені? жазбамды толы?тыра т?сетін”, – деп жазды. М?ны? ?зі Шо?ан ?неріні? жан-жа?ты екенін, о?ан курстастарыны? ?ызы?ып, ерекше ??рметпен ?ара?анын д?лелдей т?седі. Шо?ан кадет корпусында о?ып ж?ргенде-а?, саяхатшыларды? ?мірі мен ісі туралы жазыл?ан е?бектерге аса ?ызы?ушылы?пен ?арап, танысты. Осы е?бектерді? ы?пал ?серінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жа?ты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар ?мірі жайлы жазыл?ан е?бектер болаша? саяхатшы?а бастау к?зі болып, жол н?с?ады.
?о?амды?, ?деби ?ызметі
Шо?ан У?лиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, Омбыда ?скери ?ызметке ?алады. Ол Сібір ?аза?-орыс ?скеріні? 6-атты ?скер полкына офицер болып та?айындалады, іс ж?зінде Батыс Сібір мен ?аза?станны? Солт?стік-Батыс айма?ыны? генерал-губернаторы Г.X.Гасфортты? адъютанты ?ызметіне белгіленеді. Сондай-а?, Батыс Сібір ?лкесіні? Бас бас?армасы о?ан айыры?ша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде ?арады. ?ызметі барысында Шо?ан У?лиханов патша ?кіметіні? отаршылды? саясаты ту?ыз?ан ?ділетсіздіктерді жете танып, ?арсы батыл пікірлер білдіруге тырысты. Осы ?ызметтерді ат?ара ж?ріп, ол Орта Азия халы?тарыны? тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласты.
Омбыдан кетуді, ?зіні? ту?ан хал?ына пайдасы тиетін істермен ш??ылдануды арманда?анын ?зіні? достары Ф.М.Достоевскийге, ?.?.Гутковскийге жаз?ан хаттарынан аны? к?руге болады. 1855 жылы Шо?ан У?лиханов Омбыдан Семей, Аяк?з, ?апал ар?ылы, Іле Алатауынан ?тіп, Жо??ар ?а?пасына дейін келеді, ?айтарда Алак?л, Тарба?атай жерлерін аралайды. Орталы? ?аза?стан-?ар?аралы, Баянауыл, К?кшетау ар?ылы Омбы?а оралады. Б?л сапарда ол ?аза? хал?ыны? тарихы мен ?дет-??рпы, діни ??ымдары жайында к?птеген материалдар жинайды. Сонымен бірге ?зі бол?ан айма?тарды? тарихы, ескі ?алаларды? орны, шы?-тастара?ы жазу, белгілерін, к?не ескерткіштер, а?ыз-??гімелер, ертегілер мен ?ле?дерді жазып алады. Осы материалдарды? негізінде “Т??ірі”, “?аза?тарда?ы шаманды?ты? ?алды?ы” сия?ты е?бектер жазады.
1856 жылы Шо?ан полковник М.М.Хоментовский бас?ар?ан ?скери-?ылыми экспедиция?а ?атысады. ?ыр?ыз елін жете зерттеуге, Ысты?к?л айма?ыны? картасын т?сіруге тиіс бол?ан б?л экспедияция?а ?атысу Шо?анны? зерттеу ж?мысын ойда?ыдай ж?ргізуіне м?мкіндіктер ту?ызады. Ысты?к?лге, ?ытай империясыны? ??лжа ?аласына саяхаты ж?не 1856-1857 жылдары Жетісу, Тянь-Шань сапарларында П.П.Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болуы, Кыр?ыз Алатауына екінші рет сапарыны? н?тижелері оны? “Жо??ария очерктері”, “?ыр?ыздар туралы жазбалар”, “Ысты? к?л сапарыны? к?нделіктері”, “?ытай империясыны? батыс провинциясы ж?не ??лжа ?аласы” атты е?бектерін жазу?а септігін тигізеді.
Шо?ан тарихи ма?ызы бар шы?армалар?а айыры?ша назар аударды. М?селен, ол ?ыр?ыз хал?ыны? “Манас”, “Семетей” туралы дастандарыны? біраз тарауын т???ыш орыс тіліне аударып, о?ан ?ылыми т?р?ыдан толы? тарихи ж?не ?деби талдаулар жасады. Бірінші рет баспа?а ?сынды. К?лемі жа?ынан, о?и?а ??ру, адам образдарын бейнелеу жа?ынан ?лемдік ?дебиетті? озы? ?лгілерімен те?дес, аса ??нды туынды ретінде ба?ала?ан. “Манас” – ?ыр?ыздарды? ескі мифтерінен, а?ыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам Манасты? т??ірегінде топтал?ан энциклопедия. Б?л жа?ынан, ол “Илиада” т?різді. Б?л аса зор эпопеяда ?ыр?ыз хал?ыны? ?мірі, діні д?рігерлік ??ымдары шетелдермен ?арым-?атынасы т?гел ?амтыл?ан. Екінші эпос – “Семетей” – “Манасты?” жал?асы. Б?л ?ыр?ызды? “Одиссеясы”, – деп к?рсетеді Шо?ан.
Шо?ан ?дебиет, оны? теориясы м?селелері ж?нінде сол кезді? ?зінде-а?, к?птеген ты? пікірлер, т?жырымдар жасап, ?з хал?ыны? тіршілігі мен м?дени дамуыны? жа?дайларына лайы? дамытады. Сондай-а?, ?р халы?ты? ?дебиетін оны? ?о?амды?, ?леуметтік ?мірімен ты?ыз байланыста ?арастырады.
?аза? поэзиясыны? халы?ты? сипаттары жайлы ты? ой-пікір білдіреді. Халы?ты? рухани серігі бол?ан поэзия туралы ол: “Б?л халы?ты? ертеден ?зіне т?н т?рмысында есте ?алдырма?ан бірде-бір ма?ызды о?и?асы, бірде-бір тамаша адамы жо? деуге болады. Оларды? бірін суырыпсалма а?ындар не жыршылар жыр етсе, екінші біреулеріні? атын кейінгі ?рпа? естерінде ?мтылмастай етіп белгілі бір сыбыз?ышы не ?обызшы музыканттар тастап кеткен”, – деп жазады.
?аза? ?ле?деріні? халы?ты?ы жайлы ??нды пікірлер білдіруде, Шо?ан халы? ?дебиетіні? ба?алы н?с?аларын жаса?ан ж?не ауыз ?дебиетіні? та?даулы ?лгілерін жырла?ан. Орынбай, Ш?же, Жана?, Арыстанбай, ??рымбай сия?ты а?ындарды? е?бектеріне ж?гінеді, мысалдар келтіреді. Сонымен бірге ?аза? поэзиясыны? жанр, т?р, ?ле? ??рылысын зерттей келе, м?ны орыс ?алымдарына таныстыруды ма?сат т?т?ан.
Ол ?аза?, ?ле?дерін: жыр, жо?тау, ?ара ?ле?, ?айым ?ле?, ?ле? деп беске б?леді. ?ле? ??рылысын жыршыларды? ?обыз не домбыра?а ?осып айтуына ?арап ж?йелеген. ?ле?ге, ?сіресе, суырып салма ?ле?ге бейімділік барлы? к?шпелі елдерді? ?зіне т?н ерекшелігі екенін аны?та?ан.
?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиеті м?раларын жинап, зерттей келе Шо?ан оларды? славян халы?тарыны?, ?сіресе, орыстарды? ауыз ?дебиетімен байланысын ашып д?лелді мысалдар келтіреді. “Жо??ария очерктерінде” “К?п уа?ыттан бері ?аза?ты? ертегілерін, мифтерін, этникалы? жырлары мен а?ыздарын жинаумен ш??ылдана ж?ріп, мен оларды? Еуропа халы?тарыны?, ?сіресе, славяндарды? осы тектес шы?армаларымен бір сарындасты?ына ?айран ?алдым”, – деп к?рсетеді. Орыс-?аза? ертегілерін, ма?ал-м?телдерін салыстыра отырып на?ты д?лелдейді. Мысалы: ?мір шынды?ыны? с?йкестігі ?дебиетте де та?ырып, сюжет ??састы?ын ту?ызатынын Шо?ан ?аза? пен араб поэзиясын салыстыра отырып, дала ?мірін жырла?ан екі елді? поэзиясыны? бір-біріне ??састы?ын, к?шпелі ел т?рмысы с?лу таби?ат, рулы? тартыс, ?айшылы?тарды суреттеуінен аны? к?рінетінін айтады. ?сіресе, б?л халы?тарда ?ле?ді суырып салып айту ?неріні? ерекшелігіне назар аудар?ан. ?аза?ты? шешен билері жайында ??нды пікір білдіреді.
Ш.У?лихановты? тарих, география, ?дебиет саласында?ы зерттеу е?бектері Петербург ?алымдарыны? назарына ілігіп, ??нды ы?ылас-ілтипаттарына ие болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский ?зіні? Жетісу бойында?ы зерттеулерін ж?ргізген кезде Шо?ан пікіріне ?немі ден ?ойып, а?ылдасып отыр?ан. Ысты?к?л сапарында біраз жерлерді бірге арала?ан. Семенов-Тянь-Шанскийді? ?сынуымен 1857 жылы 27 а?панда Шо?ан Орыс География ?о?амыны? толы? м?шелігіне сайланады. Б?л орыс ?о?амы зиялыларыны?, орыс ?ылымыны? жас ?алым е?бектерін зор ба?ала?анды?ы, ?ылым мен м?дениетке ?ос?ан ?лесін мойында?анды?ы екеніні? д?лелі.
1858-1859 жылдары Шо?анны? “Жары? ж?лдыз”, “?аш?ария сапары” оны ?ылыми-зерттеушілік, а?артушылы? саласында жа?а биікке к?терді. Ол кезде ?аш?ария Ресей тарапынан зерттелмеген ?лке болатын. Еуропа ?ылымы ?шін белгісіз, ??пиясы мол ел болатын. Себебі, XII ?асырды? со??ы ширегінде Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе ?аш?ария жерінде бол?аннан кейін, б?л ?лкеге ешкім ая? баспа?ан Шо?аннан бір жыл б?рын ?аш?ария?а ?ндістан ар?ылы бар?ан немісті? белгілі географы Адольф Шлагинвейтті жергілікті билеушілер басын кестіріп ?лтірткен. Адольфті? б?л ?ай?ылы та?дыры ж?нінде ал?аш м?ліметті жеткізген Шо?ан болды.
1870 жылдары Петербургте Шо?анны? “Жон?ария очерктері”. “Алты ша?арды? немесе ?ытайды? Хан-Лу провинциясыны? шы?ыста?ы алты ?аласынын жа?дайы туралы”, “Адольф Шлагинтвейтті? ?лімін ?келген жа?дайлар туралы м?ліметтер” туралы е?бектері жарияланды.
?аш?арда бол?ан кезінде Шо?ан ?й?ыр тілін жа?сы ме?гереді. Оны? архивінде ?аш?арда?ы ?й?ыр тілінде жаз?ан жазбалары да са?тал?ан.
Кіші Б??арада жа?а ?й?ыр тіліндегі ?дебиетті? ед?уір бай аударма ?дебиеті бар. Кіші Б??араны? ?дебиеті аударма?а не??рлым бай бол?анымен, ?зіндік ?олтума шы?армалар?а со??рлым кедей. Оларды? ?з іштерінен шы??ан бір де бір а?ыны ж?не белгілі бір жазушысы бол?ан емес деп к?рсетеді. ?ытай тарихында Хой-ху, Хой-хор, ?ой-?ой деген атпен белгілі бол?ан хал?ыны? Хой-хор ?улетін берген ж?не кейіннен осы к?нгі Шы?ыс Т?ркістан?а келіп ?оныс тепкен жат жерлік халы? елге м?лім. Шы?ыс м?ліметтерінде б?л халы? ?й?ыр деп аталады. Б?гінгі жеті ша?ар т?р?ындарын ?ытайлар чапту деп атайды. Чапту т?рік тіліні? ?й?ыр деп Клапрот (осы тілді? с?здігін ??ра?ан адам) ата?ан диалектісінде с?йлейді. ?й?ыр тілінде мо??ол с?здері к?п кездеседі.
?й?ырлар сонау Шы??ыс хан заманыны? ?зінде-а?, м?сылман дініндегі сол кезде ?зіні? жазу ?нері бар халы? бол?ан. Оларды мо??олдар сауатты халы? бол?анды?тан хатшы есебінде іс ж?ргізушіні? ?ызметтеріне пайдалан?ан. Сондай-а?, Шо?ан ?й?ыр деген атымен белгілі бол?ан ертедегі мон?ол жазуыны? ?лгілерін ?анша іздегенмен таба алма?анын ?ынжыла жазады. Б?л айма?ты? ?ткені мен сол кезді? ?алпын жа?сы білетін адамдарымен, ?алымдарымен, а?ындарымен де кездесіп ма?л?маттар жина?ан, шы?ыс ?олжазбаларыны? бірсыпырасын ?ол?а т?сірген. Тау жыныстарыны? коллекциясы, гербарий жаса?ан. Соларды? бірінде Мирджай тауы мен ?ара?аш ?зені а??арынан шы?атын нефрит асыл тасыны? текшелері бол?ан м?лде бейтаныс елді жан-жа?ты сипаттайтын, ?скери, саяси, экономикалы?, сауда-сатты? жа?ынан ?кіметке де, ?ылым?а да пайдалы бай материал мен сирек деректерді жинап, ?иыншылы?тар мен ?ауіп-?атерді к?п к?ріп, Шо?ан керуенмен 1859 жылы с?уір айында елге орал?ан. ?аш?ария сапарыны? н?тижелі жемісі – Ш.У?лихановты? “Алты ша?арды?, я?ни ?ытайды? Нан-Лу провинциясыны? шы?ыста?ы алты ?аланы? жайы” атты е?бектерінде жан-жа?ты м?лімделді. ?аш?ария сапарыны? ?ылыми н?тижелері туралы Орыс География ?о?амында м?лімдеме жаса?аннан кейін-а?, оны? материалын Германияда неміс тілінде басып шы?арды. 1865 жылы Лондонда а?ылшын тілінде жарияланды. Демек, ?аш?ария сапарында?ы ай?ындал?ан м?ліметтер Шо?ан У?лихановты? д?ниеж?зілік география ?ылымына ?ос?ан ма?ызы зор жа?алы?ы болып есептеледі. ?аш?ария экспедициясы ?кімет тарапынан да ресми т?рде аталып ?тті.
1860 жыл?ы 8 с?уірдегі ?кімет указы бойынша поручик с?лтан Шо?ан У?лиханов?а штабс ротмистр ?скери ата?ы, 4-д?режелі ізгі Владимир ордені, 500 сом к?міс а?ша берілген. Шо?анны? ?сынысы бойынша, осы экспедицияны? ж?мысына ?атысы бар 22 адам ?оса наградтал?ан, оны? ішінде керуен басы М?сабай, Семей к?песі Б??аш, К.К. Гутковский т.б болды. Ш.У?лиханов (1859-61) Петербургте бол?ан жылдары оны? ?ылыми-шы?армашылы? ?ызметіні? аса елеулі кезе?і болды. М?селен, Бас штабыны? ?скери-?ылыми комитетіні? тапсыруы бойынша, ол Орта Азия мен ?аза?станны? карталарын жасайды. “Бал?аш к?лі мен Алатау жотасы аралы?ыны? картасы”, “??лжа ?аласыны? жобасы”, “Ысты?к?л экспедициясыны? ?орытындысына ?осымша карта”, “?ытай империясы батыс ?лкесіні? картасы” т.б. дайындалады. М?ны? ?зі Ш.У?лихановты? география, картография салаларына ?ос?ан ?лесі зор екенін к?рсетеді. Сондай-а?, Шо?ан География ??рамында белгілі неміс ?алымы Карл Риттерді? е?бектерін баспа?а ?зірлеседі, сырт?ы істер министрлігін Азия департаменті жанында?ы Жо?ары мектепте, География ?о?амында ІПы?ыс Т?ркістан, ?ыр?ызстан туралы лекция о?иды, университетті? тарих-философия факультетінде лекциялар?а ?атысып отырады. М?ны? ?зі Шо?ан бойында?ы ?ылым?а деген ерекше ынта-ы?ыласты, ?ажымас ?айратты танытады.
Шо?анны? Петербургке бар?ан кезі 1861 жыл?ы басыбайлылы? т?ртіпті жою ж?ніндегі реформаны? ?арса?ы еді. Шаруларды патша?а ?арсы ?ндеген, ?о?амды сына?ан т.б. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сия?ты алды??ы ?атарлы а?ын-жазушыларды? “Современник” журналында жариялан?ан ма?алалары Шо?ан?а ?атты ?сер етіп, саяси ?леуметтік к?з?арасыны? ?алыптасуына негіз болды.
Петербургте Шо?ан достары П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен Ф.М. Достоевскийді кездестіреді, к?рнекті орыс ?алымдары А.И. Бекетовпен, шы?ыс зерттеушілері: Ф.Р. Отен-Сакенмен, И.И. Захаровпен, Е. Кавалевскиймен, а?ындар А. Манасов ?. Курачкин, Я. Полонскиймен танысып, араласады. Б?ларды? б?рі оны? идеялы? жа?ынан к?п толып ?суіне бірден-бір себеп бол?анын к?реміз. Ресейді? ?леуметтік ?міріндегі ?згерістер, орысты? революцияшыл демократтарыны? пікірлері оны? демократты? к?з?арасын тере?дете т?седі. ?аза? хал?ыны?, ?сіресе, оны? т?менгі тобыны? ауыр халі мен оны? жа?дайларына жан ашырлы?пен ?арап, т?сініп к?ре білді.
1861 жылды? к?ктемінде денсаулы?ы т?мендеуіне байланысты ту?ан еліне оралды. Ол ?аза? хал?ыны? тыныс-тіршілігін жа?сартып, к?мектесуді ойлап, ?ділеттілікті жа?тап, халы?ты? м??-м??тажын т?сіне білу ма?сатымен Атбасар уезіне а?а с?лтан болуды да ойлады. Сайлау?а ?атысып, к?пшілік дауыс ал?анымен, Сібір ?кімшілігі оны а?а с?лтанды??а бекітпеді. Себебі, демократты? ба?ытта?ы озы? ойлы зерттеуші ?ылым билеуші топ ?шін ?ауіпті адамдарды? бірі еді.
1862 жылы Потанинге жолда?ан хатында: “М?нда?ы ма?сатым – ?зі хал?ымды ?кімдер мен зорлы?шыл бай ?аза?тардан ?ор?ау еді”, – деп ашы? жазды. Ал, А.Г.Майков?а жаз?ан хатында Шо?ан б?л пікірін тере?дете т?сіп: “Жергілікті с?лтандармен ж?не ?ара с?йек ?аза?тардан шы??ан байлармен ?азір аразбын”, – дейді ол, – мен олар?а жалшыларды жа?сы ?ста?дар, е?бек а?ысын д?рыс т?ле?дер дегенді талай рет талап еттім. Мен даланы? пролетариатымен жа?сы доспын, ?йткені бір-бірімізді жа?сы ??амыз”.
1863-64 жылдары Шо?ан Омбы?а барып, Сібір ?аза?тары ?шін жасалып жат?ан сот реформасын дайындау ісіне ?атысып, б?л реформаны? елге тиімді, пайдалы болу жа?ынан ?арастырады. Осы кезде Шо?ан “Сот реформасы туралы жазбалар” атты ?зіні? ата?ты е?бегін жазды. Оны?: Бізді? заманымыз халы?ты? на?ыз м??-м??тажына тікелей ?атысы бар, халы??а е? ма?ызды, е? керекті реформа – экономикалы? ж?не ?леуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалы? реформаларды ж?зеге асыруды? ??ралы есебінде ж?ргізілмек, ?йткені ?рбір адам ж?не б?кіл адам баласы ?зіні? ?рлеу жолында т?пкілікті бір ма?сат?а ?мтылады. Ол ма?сат – ?зіні? т?рмысын жа?сарту.
Прогресс дегенімізді? негізіні? ?зі – біз осы т?р?ыдан алып ?араса?, адамны? т?рмысын жа?сарту?а жа?дай ту?ызатын реформалар ?ана керекті де, ал осы ма?сат?а ?андай болса да кедергі келтіретін реформалар болса, ондайлар халы??а зиянды, керексіз реформа болып табылады” – деп жазды. Б?л пікірді? бізді? заманымызды? б?гіні мен ерте?і ?шінде ?ашанда ??нды, ба?алы болып ?ала беретініне дау жо?. Сол кезді? ?зінде Шо?анны? миллионда?ан халы? та?дырына ерекше жанашырлы?пен ?арап, м?селені? д?рыс шешілуін арманда?анын к?рсетеді.
“Бізге, ?аза?тар?а, облысты? басты?тар ?стірт ?арауды ?детке айналдыр?ан”, – деп к?рсете келіп, Шо?ан реформа м?селесіне аса зор жауапкершілікпен ?арап, б??ан ?арапайым (д?улетсіз) ?аза?тарды ?е?інен ?атыстырып, оларды? пікірлерімен санасу керек екендігін, реформаны а?с?йектер емес, ?алы? б??араны? тілек-м?ддесіне сай ж?ргізу керектігін талап етеді. Б?л е?бегінде Шо?анны? ?аза? ?о?амыны? экономикалы?, саяси, рухани жа?дайлары ж?не ?аза? хал?ыны? болаша? даму негіздері мен жолдарына тере? талдаулар бере отырып, е? бастысы ?з хал?ыны? болаша?ына ?лкен сеніммен ?ара?анын к?реміз. 1864 жылы наурыз айында Ш.У?лиханов О?т?стік ?аза?станды Ресейге ?осу ж?ніндегі полковник М.Т.Черняевті? ?скери экспедициясына ша?ырылады. Біра?, жергілікті халы?тар?а Черняевті?, оны? ?скери ?ызметкерлеріні? к?рсеткен озбырлы?ы мен ?аталды?ына наразы болып, б?лініп кетеді. Верный (?азіргі Алматы 1 ?аласына келіп, Албан руыны? а?а с?лтаны Тезек т?рені? ауылына то?тайды. М?нда да жергілікті т?р?ындарды? хал-жа?дайларымен танысып, а?ыз-??гіме, ертегі-жырлар жинап, зерттеушілік ж?мыстарымен ш??ылданады. Сол кездегі Батыс ?ытайда?ы ?о?амды?-саяси жа?дайды? шиленесуіне байланысты бол?ан д?нгендер к?терілісіне к??іл б?леді. Ж?мыс бабымен ?апал?а о?та-текте келіп ж?ген бір сапарында Ш.У?лиханов ?скери газетіне ??лжада?ы жа?дай, д?нген ?оз?алыстарына байланысты ма?ала жариялайды. Демек, ?ай уа?ытта болмасын ел ішіндегі жа?дайлар?а ерекше м?н беріп отыр?анын к?реміз. Ол ?зіні? ?ыс?а ??мырында ?о?амды? ?ылымдарды? алуан саласында, тарих, география, этнография, экономика филологияда, ?нертануда – к?птеген ??нды е?бектер ?алдырды. Сондай-а?, Орталы? Азияны? т?ркі тілдес халы?тарыны?, ?аза?ты?, ?ыр?ызды?, ?збекті?, ?й?ырды?, т?ркіменні? тарихы мен сол кездегі ?леуметтік жа?дайы, тілі мен ?дебиетін саралап тере? зерттеуімен шы?ысты? ?ылымына зор ?лес ?осты. “?аза?ты? шежіресі”, “Жо??арлар очерктері”, “?аза?тар туралы жазбалар”, “Абылай”, “К?не заманда?ы ?аза?ты? ?ару-жара?, сауыт-саймандары”, “Далалы? м?сылманды?”, “?аза?та?ы шаман дініні? ?алды?тары”, “?аза?ты? к?ші-?оны”, “О?т?стік Сібір тайпаларыны? тарихы туралы пікірлер”, “Ысты?к?л к?нделіктері” т.б. е?бектерінде Орта Азияда?ы т?рік халы?тарыны? к?птеген келелі м?селелеріне ?ылыми т?р?ыдан жан-жа?ты зерттеулер ж?ргізіп, талдаулар жасады. Б?л е?бектерді? кейінгі зертеушілер ?шін ?ылыми м?ні жо?ары болды. Шо?ан ?зіні? жан-жа?ты мол біліміні? ар?асында зерттеулерді комплексті т?рде ж?ргізіп, тарихшы, географ, этнограф, публицист, ?дебиетші, жазушы болып ?атарластыра алып отыр?анын аны? бай?ау?а болады.
XIX ?. орта шенінде ірі ?алымдарды? бірі П.И.Небельсон Шо?ан туралы: “Петербургте ?ыр?ыздар сирек кездеседі, бес-алты адам жинала ?ояр ма екен? Соларды? ішінде ?мірде мен бармын деп ерекшеленбейтін бір ?ана адам бар. Ол ?те жас, кавалерия офицері, с?лтан Шо?ан Шы??ыс?лы У?лиханов”, – деп жазса, Платников: “Мен У?лихановпен Петербургте ?те жа?ын таныстым ж?не бірнеше кеш бірге болып к??ілді ?ткіздім, оны? ?абілеттілігіне М?хамед-?ани Бабажанов, біз Небельсон екеуіміз де те? келмеспіз”, – деген пікірлері Шо?ан біліміні? жан-жа?тылы?ын, тере?дігін д?лелдей т?сері ха?.
Шо?аннан ?ал?ан асыл м?раларды? бірі – бейнелеу ?нері саласында?ы е?бектері оны? ?аза?ты? т???ыш профессионал суретшісі екенін танытады. Сурет ?нерін жас кезінен-а? жа?сы к?рген. Ол портрет, таби?ат к?рінісі, пейзаж, халы?ты? т?рмыс-салтын бейнелеу жанрымен айналыс?ан. Суреттеріні? біразы 1860 жылдарды? басында “Всемирная иллюстрация”, “Сакра”, “Русский художественный лист” журналдарында, “Орыс география ?о?амыны? хабаршысында” жариялан?ан.
Ш.У?лихановты? к?п салалы ?р ?ырлы бай м?расы оны? д?ниетанымы, ?о?амды? философиялы?, а?артушылы?, демократты? к?з?арастары ?з заманыны? биік де?гейінде бол?анын ай?ындайды.
Шо?ан У?лиханов 1865 жылы с?уір айында ?айтыс болды. Алтынемел тауыны? баурайында?ы К?шенто?ан деген жерге ?ойылады. ?азіргі Алматы облысы Шо?ан атында?ы шаруашылы?та “Алтынемел” мемориалды? комплексі бар. Шо?ан ?азасы ?аза? елі ?шін ж?не оны? орыс достарына аса ауыр тиді. Орысты? географиялы? ?о?амы басып шы?ар?ан (1904) Шо?ан шы?армаларына жаз?ан ал?ы с?зінде академик И.И.Веселовский: “Шо?ан У?лиханов шы?ыстану ?леміне ??йры?ты ж?лдыздай жар? етіп шы?а келгенде, орысты? Шы?ысты зерттеуші ?алымдары оны ерекше ??былыс деп т?гел мойындап, т?ркі халы?тарыны? та?дыры туралы одан ма?ызы зор, ?лы жа?алы?тар ашуды к?ткен еді. Біра? Шо?анны? мезгілсіз ?лімі бізді? б?л ?мітімізді ?зіп кетті”, – деп жазды. Шы?ысты зерттеуші ?йгілі ?алым Е.И.Ковалевский Шо?анды “Ас?ан данышпан жас жігіт”, “Тамаша ?алым”, “?аза? хал?ыны? е? жа?сы досы ?рі орысты? мемлекеттік м?ддесін ?адір т?тушы” деп атады. Г.И.Потанин: “Шо?ан ?аза? ішінен о?ырман ?ауымын тап?ан болса, ол ?з хал?ыны? шын м?ніндегі ас?ан данышпаны болар еді”, – дейді.
Орысты? географиялы? ?о?амы Шо?ан ?лімі туралы хабарында: “На?ыз, шын ?ділдігін айт?анда У?лихановты ?здік адам деп айту?а болады. У?лиханов ?з еліне шын берілгендігін, оны тере? с?йетіндігін, ?аза?ты? т?рмысын жа?сы к?рушілігін са?тай алумен ?атар, Батысты? м?дениетін де жо?ары ба?алады”, – деп жазды. М?ндай жылы лебіздерді? ?айсысы болмасын Шо?ан е?бегіні? ?діл де жо?ары ба?асын ал?анды?ыны? ай?а?ы еді. Шо?ан жайында: Г.И.Потанин, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, И.И.Березин, И.И.Ибрагимов, т.б. естеліктер мен ма?алалар жариялады.
Шо?ан У?лихановты? демократты?, гуманистік ой-пікірлеріні? толысуына Омбы?а жер ауып келген орыс ойшылдары мен жазушылары к?п ?сер еткенін к?реміз. Шо?ан ?лылы?ын танытатын, оны биіктете т?сетін на?ты м?ліметтерді? бірі – ?зі ерекше с?йіп ба?ала?ан достарымен жазыс?ан хаттары. Осы хаттарды? ?р?айсысында Шо?анны? азаматты? бейнесі ерекше таныла т?седі. ?з хал?ыны? адал перзенті екеніне к?з жеткіземіз. Зерттеу е?бектеріні? ма?ызы мен м?ні ашыла т?седі, б?кіл д?ниеж?зілік география ?ылымына ?ос?ан зор табыс, жа?алы? ретінде ба?аланады.
Ш.У?лихановты? хаттары. Шо?ан Шы??ыс?лы мен Федор Михайлович Достоевскийді? досты?ы екеуіні? Омбыда, Семей мен Петербургте бірге бол?ан кездерінде бір ?зілмейді, кейінгі алты жыл ішінде (1856-1862) б?л досты? хат ар?ылы ны?ая тускенін к?реміз. М?селен, Семейден кетіп бара жатып, У?лиханов Достоевскийге былай деп жазады: …Сізбен бірге Семейде ?ткізген аз?ана к?н ма?ан сондай тамаша ?сер етті. Ендігі мені? бір ойым сізбен та?ы да бір кездесу. Мен адамны? н?зік сезімдері мен а? ниеті туралы жазу?а шебер емеспін. Мені? Сізге ?андай берілгендігімді ж?не сізді ?андай жа?сы к?ретінімді, ?рине, ?зі?із де білесіз”. Б?л хат?а Д.М.Достоевский ?зіні? шын ж?регінен шы??ан жылы с?здермен былай деп жауап ?айырды: “Мейірман достым! Сіз мені жа?сы к?ремін деп жазыпсыз. Ал мен сізге ?ысылмай-а? тура айтайын. Мен сізге ?ашы? болып ?алдым. Мен еш уа?ытта да, ешкімге де тіпті ту?ан ініме де, тап сізге к??ілім т?скендей ??штарлы?ты сезген емеспін. Б??ан талай д?лел келтіруге болар еді, біра? сізді несіне ма?тай берем. Ал енді сіз мені? а? ниетіме д?лелсіз-а? сенетін шы?арсыз деймін. Достоевский ?зіні? хаттарында Шо?ан?а пайдалы ке?ес беріп, рухын к?теріп, оны? алдына аса зор игі міндеттер ?ой?анын к?реміз. Енді бір хатында: ?ол?а ал?ан ісі?ізді тастай к?рме?із – сізді? материалдары?ыз ?те к?п. Сахара туралы ма?ала жазы?ыз. Оны Россия хал?ына т?сіндіруді? ?зі ?лы ма?сат, ?асиетті іс емес пе. Европаша білім ал?ан т???ыш ?аза? екені?ізді есі?ізге толы? алы?ыз.Тек осы о?и?аны? бір ?зі ?ана ?ажайып н?рсе ж?не оны ??уды? ?зі сізге к?п міндеттер ж?ктейді. Оны? ?стіне та?дыр Сізді таза жанды, адал ж?ректі, абзал адам ?ып жарат?ан. Артта ?алу?а болмайды, жо? болмайды…, деп жазады. М?ндай жанашырлы? жалынды с?здерінде Достоевский Шо?ан?а шын ж?ректен а?ыл-ке?есін білдіріп, оны белсенді іс, батыл ?рекетке рухтандыра т?седі.
Ф.М.Достоевский Шо?ан У?лихановты ерекше ?адірлей, ба?алай білді. Одан ал?ан заттарыны? б?рін ол е? ?ымбат естелік ретінде са?тайды. 1866 ж. Шо?ан мар??м бол?аннан кейін Достоевский ?зіні? ?йелі А.Г.Достоевская?а “мына ?лкен а?аш санды?ты к?рді? бе? Б?л мені? Сібірлік досым Шо?ан У?лихановты? сыйлы?ы. Сонды?тан да ол ма?ан ?ымбат. Сонды?тан мен ?з ?олжазбаларымды, хаттарым мен аса ?ымбатты естеліктерімді осында са?таймын” – деген с?здеріні? ?зі Шо?ан?а деген ысты? ы?ыласын аны? бай?атады.
А.Н.Майков?а жаз?ан хатында Шо?ан: “Мені? туыс?андарым ?лтты? та, тапты? та ескілікті? шырмауында. ?сіресе, бір бет да????марлы?ы бірден к?зге шалынады. Осы?ан ?арап-а?, оларды? ?здерін ?здері жо?ары ба?алайтыны, а?ыл-естіміз деп т?сінетіні ?з-?зімен т?сінікті болар. Демек олар?а айтыл?ан а?ыл-ке?ес намысына тиіп, б?рын?ыдан да к?рі ас?ынта т?сері т?сінікті. К?ппен жал?ыз алысу?а шама келмесін т?сіндім, шынды? ?анша ?асиетті бол?анымен, адас?анны? алды ж?н бола береді екен, ?сіресе, уа?ыт солай етіп т?рса амал жо?, – деп а?ынан жарылып, ?зіндік пікір, к?з?арасын білдіреді.
Шо?ан У?лихановты? орысты? к?рнекті жазушыларымен, ?алымдарымен т.б. жазыс?ан хаттары ?аза? ?дебиетіні? тарихы ?шін ерекше ма?ызды. Оны? хаттары мен к?нделіктерінен публицистикалы? дарыны ай?ын а??арылады.
?йымдастырыл?ан о?у іс-?рекетіні? технологиялы? картасы
Жасы:4-5 Ересек
Білім беру саласы : «Шы?армашылы?»
Кіші сала: Сурет салу
Та?ырыбы:Мені? с?йікті ертегім (Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісі)
Ма?саты :Балалар ертегідегі жануарды бейнелей білуге ?йрете отырып шы?армашылы? ?абілеттерін,ой ?рісін дамыту.??ыптылы??а,тазалы??а т?рбиелеу.
С?здік ж?мыс:Мысы?ты? дене б?ліктері.
Алдын-ала ж?мыс ж?не о?у іс-?рекетіне дайынды?:ертегіні кейіпкерлендіру
Дидактикалы? ??ралдар:мысы? суреті,?лгі,?ыл?алам,су,бояу,с?рткіш,?ыл ?алам ?ой?ыш,альбом
Іс–?рекеті кезені
Т?рбиешіні? бас?арымды? іс-?рекеттері
Балаларды? іс –?рекеті
I кезе?-
мотивациялы?-
?оз?аушы
-Балалар?а ж?мба? жасыру:
От басында ??м?ан,
Екі к?зін ж?м?ан.Ол не?
-Мысы? ?ай ертегіде кездеседі?
Балалар м??ият ты?дайды.Ж?мба?ты? жауабын айтады.
Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісінде кездеседі
IIкезе?-проблемалы? -ізденушілік
-Балалар б?л ертегіні жаз?ан Ы.Алтынсарин.Ол кісі бала лар?а арнап к?п ертегі,??гі мелер жаз?ан.
-Ертегі кейіпкерлерін атап шы?айы?шы?
-Осы ертегіде негізгі кейіпкер не?
-Балалар б?гін біз осы ертегідегі мысы?тын бейнесін саламыз.
-Т?рбиеші мысы?тын салу жолын к?рсетеді.
-Мысы?тын денесі мен ??ла?ы ?ай пішінге ??сайды?
-Мысы?тын басы мен ая?ы ?ай пішінге ??сайды?
Сергіту с?ті:
-Балалар?а ж?мыс істеу ??ралдарын ?алай пайдаланатыны? ескертіп айту.
Балалар ал енді мысы?тын бейнесін ?з бетінше салайы?.
Балаларды ?ада?алау,к?мек керек балалар?а к?мектесу.
Балалар т?рбиешіні тындайды.
Ертегі кейіпкерлерін атап береді:ма?та ?ыз,мысы?,сиыр,а?аш,
?ыздар,д?кенші,тауы?,
тыш?ан.
Мысы? деп айтады.
Балалар м??ият ?арап,тындайды.
?шб?рыш?а ??сайды.
Д?нгелек пішінге ??сайды.
Т?рбиешімен бірге сергіту с?тін жасайды.
Аламыз ?кемен бірге тауы?ты.
Тауы? жем жеп ??т-??ттайды.
Аламыз анамен бірге мысы?ты.
Мысы? мяу-мяу дейді.
Аламыз а?амен бірге итті.
Ит былай аф-аф дейді.
Балалар ??ралдарды ?алай пайдалануды ескереді.
Балалар мысы?тын бейнесін ?з бетінше салу?а кіріседі.
III кезе?-
Рефлексивті- т?зеуші
-Балалар б?гін біз нені бейнеледік?
-Мысы? ?ай ертегіде кездеседі?
Жа?сы сал?ан балаларды мада?тау.
Балалар мысы?тын бейнесін деп жауап береді.
Ма?та ?ыз бен мысы? ертегісінде.
К?тілетін н?тиже :
??ынады:Мысы?тын дене б?ліктері ?ай пішінге ??сайтынын
Т?сінеді:Мысы?тын бейнесін салудын ?діс-т?сілін
?олданады:?ыл?аламды д?рыс пайдаланып мысы?тын бейнесін пара??а салу
Шо?ан У?лиханов
(1835-1865)
“С?йер ?лы? болса,
Сен де с?й.
С?йінерге жарар ол”
(Абай.)
Талантты ?алым, публицист, ?дебиет зерттеушісі, саяхатшы-географ Шо?ан (шын аты М?хаммедханафия) Шы??ыс?лы У?лиханов XIX ?асырды? екінші жартысында ?аза?станда ту?ан демократты?, а?артушылы? м?дениетті? т???ыш ?кілдеріні? бірі. Оны? ?ыс?а да жар?ын ?мірі, жан-жа?ты зерттеушілік ?ызметі, философия, этнография, тарих, экономика, ???ы?, география, ауыз ?дебиеті, ?дебиет теориясы, т.б. жайында?ы ?ылыми зерттеулері, пікірлері ?ай кезде болмасын ?зіні? ??ндылы?ымен жар?ырай берері с?зсіз. ?аза? хал?ыны? рухани ізденістеріні? жар?ын к?рінісі бола отырып, ?о?амды? ойсана, пікір-т?жырымдарды? биіктей ?ркендеуіне ерекше ы?пал етті. Шо?ан 1835 жылды? ?араша айында ?азіргі ?останай облысыны? ??см?рын бекетінде ата?ты а?а с?лтан Шы??ыс У?лиханов отбасында д?ниеге келген. Ар?ы атасы Абылай жо??арлар?а ?арсы со?ыста ас?ан ерлік к?рсеткен, ел бірлігі мен тынышты?ы ?шін к?рескен, а?ылды ?олбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол Орта ж?з ханы бол?ан.
Шо?анны? балалы? ша?ы Сырымбет тауыны? баурайында, ту?ан елі К?кшетауда ?ткен. Шо?ан ?жесі Ай?анымны? т?рбиесінде бол?ан. 1847 жылы 12 жасар Шо?анды ?кесі сол кездегі е? та?даулы о?у орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына о?у?а орналастырады. Шо?анны? б?кіл келешегі мен ?ылым, ?нер жолында?ы талантын ашуда б?л о?у орныны? ма?ызы ерекше болды. М?нда жабы? ?скери о?у орны бол?анымен, к?птеген п?ндер ?скери саба?тар?а ?оса орыс, батыс ?дебиеті, географиясы мен тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері о?ытылып, орысты? озы? ойлы интеллигенттеріні? ?кілдері саба? берген. О?ытушылар ??рамында білімді ж?не прогресшіл ой-пікірлі адамдар к?п бол?ан.
Кадет корпусында Шо?ан ?зіні? зеректігімен ерекшеленген. Тілді тез ме?геріп, ?зі ?атарлас о?ушылардан озы? о?ы?ан. “Корпуста ой-?рісі, білімі жа?ынан Шо?ан тез ?сті, орыс жолдастарын басып озып отырды. О?ан талайлар-а?, назар аударды. Ол сондай ?абілетті еді, ?зінен екі жас ?лкендерді? класында?ыларды да білім, идея жа?ынан басып озды” – деп жазды бірге о?ы?ан досы, этнограф-?алым Т.Н.Потанин.
Сібір кадеті корпусында о?уды? со??ы жылдарында-а?, Шо?ан саналы, тере? ойлы, жан-жа?ты білімді, ?зіндік ??з?арасы ?алыптас?ан, ту?ан хал?ыны? ?ажет-м??таждарын пайымдап, т?сіне алатын, о?ан барынша пайдалы ?ызмет етуге ?зір екендігін танытты. Ол Косоплецкий, Тонеевский сия?ты (орыс ?дебиеті мен тілі, тарих п?ні) о?ытушыларыны? игі ы?палымен ?зіні? жо?ары ?абілеті мен дарындылы?ыны? ар?асында орыс ж?не д?ние ж?зі ?дебиетіні? озы? ?лгілерін о?ып танысып, ?ылыми пайымдау, т?жырымдар жасай білді. Оны? зерттеушілік ?абілеті де осы корпуста о?ып ж?ргенде біртіндеп ?алыптасып, дами т?сті. Ол, ?сіресе, жаз?ы демалыс кездерінде ел ішіндегі халы? жырлары мен дастандарын жазып алып, а?ыз-??гімелерді жинау?а ?ызы?ты. Мысалы, “?озы К?рпеш-Баян с?лу жыры Шо?анны? ал?аш?ы жаз?ан шы?армаларыны? бірі болды. Шо?ан жина?ан ?аза?ты? ауыз ?дебиеті ?лгілері н?с?аларын, “?озы К?рпеш-Баян с?лу” жырын к?рнекті шы?ыс зерттеушісі, Петербург университетіні? профессоры И.И.Березин б?л зерттеулерге назар аударып, жазып ал?ан. Шо?анны? зерттеушілік ?абілетін бай?а?ан ?алым оны ?з тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тарт?ан.
Шо?анны? “Профессор И.Н.Березинге хат”, “Профессор И.И.Березинні? “хан жоры?тары” кітабына рецензия” т.б. ал?аш?ы ?ылыми ж?мыстарыны? ?зінен-а?, оны? болаша?ы зор ?алым, зерттеуші болатынды?ы а??арылатын. Шо?анны? біліміне м??алімдері мен ??рбылары ерекше ?ызы??ан, сол кезді? алды??ы ?атарлы ой-пікірлерімен танысты?ын жолдастарыны? к?бі ?лгі т?тып, мойында?ан. Шо?ан оларды? Еуропа м?дениетіне бет б?руына себепші бол?ан. “Бізден жасы кіші болса да, ?зімізбен салыстыр?анда, ол ?лкен сы?ылды еді де, біздер о?ан ?ара?анда бала т?різді едік, ?зіні? бізден арты? білетіндігін не біздерден білімі жа?ынан жо?арлылы?ын білдіруге тырыспаса да, жай ??гімені? ?зінде-а?, оны? біліміні? бізден арты?ты?ы танылып ?алатын. Жалпы жолдастарына, соны? ішінде ма?ан, ол еріксіз “Еуропа?а аш?ан терезе” сы?ылды болды”, – деп жазады Г.И.Потанин. М?ны? ?зі Шо?анны? жолдастары арасында беделі ерекше зор болып, оны? биік т?р?анын к?рсетеді.
?ыра?ы да зейінді Шо?ан?а сурет салу ?нері сол кезді? ?зінде-а?; халы? ?мірін бейнелеуді? тамаша бір ??ралы болып табылады. Ту?ан жері Сырымбетті? жаз?ы жайлаулар мен мекен ?оныстарыны? суретін салумен ш??ылданады. 1847-1852 жылдарда сал?ан суреттерін Шо?ан “корпустан елге демалыс?а бар?ан кезде сал?ан суреттер” – деп атайды. Г.Н.Потанин: “Кадет корпусыны? со??ы курстарында о?ып ж?рген кезімізде Шо?ан ?зіні? ??гімелерімен мені? д?птерімді толтырды. Біз ?аза?тарды? с???ар салып, саят ??ру салтын толы? жазып алды?. Шо?ан с???арды ?алай баптап к?туді? ?дісін ?те жа?сы білетін. Дауылпаз бен с???арды? т.б. суреттерін салып, ол мені? жазбамды толы?тыра т?сетін”, – деп жазды. М?ны? ?зі Шо?ан ?неріні? жан-жа?ты екенін, о?ан курстастарыны? ?ызы?ып, ерекше ??рметпен ?ара?анын д?лелдей т?седі. Шо?ан кадет корпусында о?ып ж?ргенде-а?, саяхатшыларды? ?мірі мен ісі туралы жазыл?ан е?бектерге аса ?ызы?ушылы?пен ?арап, танысты. Осы е?бектерді? ы?пал ?серінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны арлап жан-жа?ты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар ?мірі жайлы жазыл?ан е?бектер болаша? саяхатшы?а бастау к?зі болып, жол н?с?ады.
?о?амды?, ?деби ?ызметі
Шо?ан У?лиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, Омбыда ?скери ?ызметке ?алады. Ол Сібір ?аза?-орыс ?скеріні? 6-атты ?скер полкына офицер болып та?айындалады, іс ж?зінде Батыс Сібір мен ?аза?станны? Солт?стік-Батыс айма?ыны? генерал-губернаторы Г.X.Гасфортты? адъютанты ?ызметіне белгіленеді. Сондай-а?, Батыс Сібір ?лкесіні? Бас бас?армасы о?ан айыры?ша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде ?арады. ?ызметі барысында Шо?ан У?лиханов патша ?кіметіні? отаршылды? саясаты ту?ыз?ан ?ділетсіздіктерді жете танып, ?арсы батыл пікірлер білдіруге тырысты. Осы ?ызметтерді ат?ара ж?ріп, ол Орта Азия халы?тарыны? тарихын, этнографиясы мен географиясын зерттеуге белсене араласты.
Омбыдан кетуді, ?зіні? ту?ан хал?ына пайдасы тиетін істермен ш??ылдануды арманда?анын ?зіні? достары Ф.М.Достоевскийге, ?.?.Гутковскийге жаз?ан хаттарынан аны? к?руге болады. 1855 жылы Шо?ан У?лиханов Омбыдан Семей, Аяк?з, ?апал ар?ылы, Іле Алатауынан ?тіп, Жо??ар ?а?пасына дейін келеді, ?айтарда Алак?л, Тарба?атай жерлерін аралайды. Орталы? ?аза?стан-?ар?аралы, Баянауыл, К?кшетау ар?ылы Омбы?а оралады. Б?л сапарда ол ?аза? хал?ыны? тарихы мен ?дет-??рпы, діни ??ымдары жайында к?птеген материалдар жинайды. Сонымен бірге ?зі бол?ан айма?тарды? тарихы, ескі ?алаларды? орны, шы?-тастара?ы жазу, белгілерін, к?не ескерткіштер, а?ыз-??гімелер, ертегілер мен ?ле?дерді жазып алады. Осы материалдарды? негізінде “Т??ірі”, “?аза?тарда?ы шаманды?ты? ?алды?ы” сия?ты е?бектер жазады.
1856 жылы Шо?ан полковник М.М.Хоментовский бас?ар?ан ?скери-?ылыми экспедиция?а ?атысады. ?ыр?ыз елін жете зерттеуге, Ысты?к?л айма?ыны? картасын т?сіруге тиіс бол?ан б?л экспедияция?а ?атысу Шо?анны? зерттеу ж?мысын ойда?ыдай ж?ргізуіне м?мкіндіктер ту?ызады. Ысты?к?лге, ?ытай империясыны? ??лжа ?аласына саяхаты ж?не 1856-1857 жылдары Жетісу, Тянь-Шань сапарларында П.П.Семенов-Тянь-Шанскиймен бірге болуы, Кыр?ыз Алатауына екінші рет сапарыны? н?тижелері оны? “Жо??ария очерктері”, “?ыр?ыздар туралы жазбалар”, “Ысты? к?л сапарыны? к?нделіктері”, “?ытай империясыны? батыс провинциясы ж?не ??лжа ?аласы” атты е?бектерін жазу?а септігін тигізеді.
Шо?ан тарихи ма?ызы бар шы?армалар?а айыры?ша назар аударды. М?селен, ол ?ыр?ыз хал?ыны? “Манас”, “Семетей” туралы дастандарыны? біраз тарауын т???ыш орыс тіліне аударып, о?ан ?ылыми т?р?ыдан толы? тарихи ж?не ?деби талдаулар жасады. Бірінші рет баспа?а ?сынды. К?лемі жа?ынан, о?и?а ??ру, адам образдарын бейнелеу жа?ынан ?лемдік ?дебиетті? озы? ?лгілерімен те?дес, аса ??нды туынды ретінде ба?ала?ан. “Манас” – ?ыр?ыздарды? ескі мифтерінен, а?ыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адам Манасты? т??ірегінде топтал?ан энциклопедия. Б?л жа?ынан, ол “Илиада” т?різді. Б?л аса зор эпопеяда ?ыр?ыз хал?ыны? ?мірі, діні д?рігерлік ??ымдары шетелдермен ?арым-?атынасы т?гел ?амтыл?ан. Екінші эпос – “Семетей” – “Манасты?” жал?асы. Б?л ?ыр?ызды? “Одиссеясы”, – деп к?рсетеді Шо?ан.
Шо?ан ?дебиет, оны? теориясы м?селелері ж?нінде сол кезді? ?зінде-а?, к?птеген ты? пікірлер, т?жырымдар жасап, ?з хал?ыны? тіршілігі мен м?дени дамуыны? жа?дайларына лайы? дамытады. Сондай-а?, ?р халы?ты? ?дебиетін оны? ?о?амды?, ?леуметтік ?мірімен ты?ыз байланыста ?арастырады.
?аза? поэзиясыны? халы?ты? сипаттары жайлы ты? ой-пікір білдіреді. Халы?ты? рухани серігі бол?ан поэзия туралы ол: “Б?л халы?ты? ертеден ?зіне т?н т?рмысында есте ?алдырма?ан бірде-бір ма?ызды о?и?асы, бірде-бір тамаша адамы жо? деуге болады. Оларды? бірін суырыпсалма а?ындар не жыршылар жыр етсе, екінші біреулеріні? атын кейінгі ?рпа? естерінде ?мтылмастай етіп белгілі бір сыбыз?ышы не ?обызшы музыканттар тастап кеткен”, – деп жазады.
?аза? ?ле?деріні? халы?ты?ы жайлы ??нды пікірлер білдіруде, Шо?ан халы? ?дебиетіні? ба?алы н?с?аларын жаса?ан ж?не ауыз ?дебиетіні? та?даулы ?лгілерін жырла?ан. Орынбай, Ш?же, Жана?, Арыстанбай, ??рымбай сия?ты а?ындарды? е?бектеріне ж?гінеді, мысалдар келтіреді. Сонымен бірге ?аза? поэзиясыны? жанр, т?р, ?ле? ??рылысын зерттей келе, м?ны орыс ?алымдарына таныстыруды ма?сат т?т?ан.
Ол ?аза?, ?ле?дерін: жыр, жо?тау, ?ара ?ле?, ?айым ?ле?, ?ле? деп беске б?леді. ?ле? ??рылысын жыршыларды? ?обыз не домбыра?а ?осып айтуына ?арап ж?йелеген. ?ле?ге, ?сіресе, суырып салма ?ле?ге бейімділік барлы? к?шпелі елдерді? ?зіне т?н ерекшелігі екенін аны?та?ан.
?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиеті м?раларын жинап, зерттей келе Шо?ан оларды? славян халы?тарыны?, ?сіресе, орыстарды? ауыз ?дебиетімен байланысын ашып д?лелді мысалдар келтіреді. “Жо??ария очерктерінде” “К?п уа?ыттан бері ?аза?ты? ертегілерін, мифтерін, этникалы? жырлары мен а?ыздарын жинаумен ш??ылдана ж?ріп, мен оларды? Еуропа халы?тарыны?, ?сіресе, славяндарды? осы тектес шы?армаларымен бір сарындасты?ына ?айран ?алдым”, – деп к?рсетеді. Орыс-?аза? ертегілерін, ма?ал-м?телдерін салыстыра отырып на?ты д?лелдейді. Мысалы: ?мір шынды?ыны? с?йкестігі ?дебиетте де та?ырып, сюжет ??састы?ын ту?ызатынын Шо?ан ?аза? пен араб поэзиясын салыстыра отырып, дала ?мірін жырла?ан екі елді? поэзиясыны? бір-біріне ??састы?ын, к?шпелі ел т?рмысы с?лу таби?ат, рулы? тартыс, ?айшылы?тарды суреттеуінен аны? к?рінетінін айтады. ?сіресе, б?л халы?тарда ?ле?ді суырып салып айту ?неріні? ерекшелігіне назар аудар?ан. ?аза?ты? шешен билері жайында ??нды пікір білдіреді.
Ш.У?лихановты? тарих, география, ?дебиет саласында?ы зерттеу е?бектері Петербург ?алымдарыны? назарына ілігіп, ??нды ы?ылас-ілтипаттарына ие болады. П.П.Семенов-Тянь-Шанский ?зіні? Жетісу бойында?ы зерттеулерін ж?ргізген кезде Шо?ан пікіріне ?немі ден ?ойып, а?ылдасып отыр?ан. Ысты?к?л сапарында біраз жерлерді бірге арала?ан. Семенов-Тянь-Шанскийді? ?сынуымен 1857 жылы 27 а?панда Шо?ан Орыс География ?о?амыны? толы? м?шелігіне сайланады. Б?л орыс ?о?амы зиялыларыны?, орыс ?ылымыны? жас ?алым е?бектерін зор ба?ала?анды?ы, ?ылым мен м?дениетке ?ос?ан ?лесін мойында?анды?ы екеніні? д?лелі.
1858-1859 жылдары Шо?анны? “Жары? ж?лдыз”, “?аш?ария сапары” оны ?ылыми-зерттеушілік, а?артушылы? саласында жа?а биікке к?терді. Ол кезде ?аш?ария Ресей тарапынан зерттелмеген ?лке болатын. Еуропа ?ылымы ?шін белгісіз, ??пиясы мол ел болатын. Себебі, XII ?асырды? со??ы ширегінде Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе ?аш?ария жерінде бол?аннан кейін, б?л ?лкеге ешкім ая? баспа?ан Шо?аннан бір жыл б?рын ?аш?ария?а ?ндістан ар?ылы бар?ан немісті? белгілі географы Адольф Шлагинвейтті жергілікті билеушілер басын кестіріп ?лтірткен. Адольфті? б?л ?ай?ылы та?дыры ж?нінде ал?аш м?ліметті жеткізген Шо?ан болды.
1870 жылдары Петербургте Шо?анны? “Жон?ария очерктері”. “Алты ша?арды? немесе ?ытайды? Хан-Лу провинциясыны? шы?ыста?ы алты ?аласынын жа?дайы туралы”, “Адольф Шлагинтвейтті? ?лімін ?келген жа?дайлар туралы м?ліметтер” туралы е?бектері жарияланды.
?аш?арда бол?ан кезінде Шо?ан ?й?ыр тілін жа?сы ме?гереді. Оны? архивінде ?аш?арда?ы ?й?ыр тілінде жаз?ан жазбалары да са?тал?ан.
Кіші Б??арада жа?а ?й?ыр тіліндегі ?дебиетті? ед?уір бай аударма ?дебиеті бар. Кіші Б??араны? ?дебиеті аударма?а не??рлым бай бол?анымен, ?зіндік ?олтума шы?армалар?а со??рлым кедей. Оларды? ?з іштерінен шы??ан бір де бір а?ыны ж?не белгілі бір жазушысы бол?ан емес деп к?рсетеді. ?ытай тарихында Хой-ху, Хой-хор, ?ой-?ой деген атпен белгілі бол?ан хал?ыны? Хой-хор ?улетін берген ж?не кейіннен осы к?нгі Шы?ыс Т?ркістан?а келіп ?оныс тепкен жат жерлік халы? елге м?лім. Шы?ыс м?ліметтерінде б?л халы? ?й?ыр деп аталады. Б?гінгі жеті ша?ар т?р?ындарын ?ытайлар чапту деп атайды. Чапту т?рік тіліні? ?й?ыр деп Клапрот (осы тілді? с?здігін ??ра?ан адам) ата?ан диалектісінде с?йлейді. ?й?ыр тілінде мо??ол с?здері к?п кездеседі.
?й?ырлар сонау Шы??ыс хан заманыны? ?зінде-а?, м?сылман дініндегі сол кезде ?зіні? жазу ?нері бар халы? бол?ан. Оларды мо??олдар сауатты халы? бол?анды?тан хатшы есебінде іс ж?ргізушіні? ?ызметтеріне пайдалан?ан. Сондай-а?, Шо?ан ?й?ыр деген атымен белгілі бол?ан ертедегі мон?ол жазуыны? ?лгілерін ?анша іздегенмен таба алма?анын ?ынжыла жазады. Б?л айма?ты? ?ткені мен сол кезді? ?алпын жа?сы білетін адамдарымен, ?алымдарымен, а?ындарымен де кездесіп ма?л?маттар жина?ан, шы?ыс ?олжазбаларыны? бірсыпырасын ?ол?а т?сірген. Тау жыныстарыны? коллекциясы, гербарий жаса?ан. Соларды? бірінде Мирджай тауы мен ?ара?аш ?зені а??арынан шы?атын нефрит асыл тасыны? текшелері бол?ан м?лде бейтаныс елді жан-жа?ты сипаттайтын, ?скери, саяси, экономикалы?, сауда-сатты? жа?ынан ?кіметке де, ?ылым?а да пайдалы бай материал мен сирек деректерді жинап, ?иыншылы?тар мен ?ауіп-?атерді к?п к?ріп, Шо?ан керуенмен 1859 жылы с?уір айында елге орал?ан. ?аш?ария сапарыны? н?тижелі жемісі – Ш.У?лихановты? “Алты ша?арды?, я?ни ?ытайды? Нан-Лу провинциясыны? шы?ыста?ы алты ?аланы? жайы” атты е?бектерінде жан-жа?ты м?лімделді. ?аш?ария сапарыны? ?ылыми н?тижелері туралы Орыс География ?о?амында м?лімдеме жаса?аннан кейін-а?, оны? материалын Германияда неміс тілінде басып шы?арды. 1865 жылы Лондонда а?ылшын тілінде жарияланды. Демек, ?аш?ария сапарында?ы ай?ындал?ан м?ліметтер Шо?ан У?лихановты? д?ниеж?зілік география ?ылымына ?ос?ан ма?ызы зор жа?алы?ы болып есептеледі. ?аш?ария экспедициясы ?кімет тарапынан да ресми т?рде аталып ?тті.
1860 жыл?ы 8 с?уірдегі ?кімет указы бойынша поручик с?лтан Шо?ан У?лиханов?а штабс ротмистр ?скери ата?ы, 4-д?режелі ізгі Владимир ордені, 500 сом к?міс а?ша берілген. Шо?анны? ?сынысы бойынша, осы экспедицияны? ж?мысына ?атысы бар 22 адам ?оса наградтал?ан, оны? ішінде керуен басы М?сабай, Семей к?песі Б??аш, К.К. Гутковский т.б болды. Ш.У?лиханов (1859-61) Петербургте бол?ан жылдары оны? ?ылыми-шы?армашылы? ?ызметіні? аса елеулі кезе?і болды. М?селен, Бас штабыны? ?скери-?ылыми комитетіні? тапсыруы бойынша, ол Орта Азия мен ?аза?станны? карталарын жасайды. “Бал?аш к?лі мен Алатау жотасы аралы?ыны? картасы”, “??лжа ?аласыны? жобасы”, “Ысты?к?л экспедициясыны? ?орытындысына ?осымша карта”, “?ытай империясы батыс ?лкесіні? картасы” т.б. дайындалады. М?ны? ?зі Ш.У?лихановты? география, картография салаларына ?ос?ан ?лесі зор екенін к?рсетеді. Сондай-а?, Шо?ан География ??рамында белгілі неміс ?алымы Карл Риттерді? е?бектерін баспа?а ?зірлеседі, сырт?ы істер министрлігін Азия департаменті жанында?ы Жо?ары мектепте, География ?о?амында ІПы?ыс Т?ркістан, ?ыр?ызстан туралы лекция о?иды, университетті? тарих-философия факультетінде лекциялар?а ?атысып отырады. М?ны? ?зі Шо?ан бойында?ы ?ылым?а деген ерекше ынта-ы?ыласты, ?ажымас ?айратты танытады.
Шо?анны? Петербургке бар?ан кезі 1861 жыл?ы басыбайлылы? т?ртіпті жою ж?ніндегі реформаны? ?арса?ы еді. Шаруларды патша?а ?арсы ?ндеген, ?о?амды сына?ан т.б. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сия?ты алды??ы ?атарлы а?ын-жазушыларды? “Современник” журналында жариялан?ан ма?алалары Шо?ан?а ?атты ?сер етіп, саяси ?леуметтік к?з?арасыны? ?алыптасуына негіз болды.
Петербургте Шо?ан достары П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен Ф.М. Достоевскийді кездестіреді, к?рнекті орыс ?алымдары А.И. Бекетовпен, шы?ыс зерттеушілері: Ф.Р. Отен-Сакенмен, И.И. Захаровпен, Е. Кавалевскиймен, а?ындар А. Манасов ?. Курачкин, Я. Полонскиймен танысып, араласады. Б?ларды? б?рі оны? идеялы? жа?ынан к?п толып ?суіне бірден-бір себеп бол?анын к?реміз. Ресейді? ?леуметтік ?міріндегі ?згерістер, орысты? революцияшыл демократтарыны? пікірлері оны? демократты? к?з?арасын тере?дете т?седі. ?аза? хал?ыны?, ?сіресе, оны? т?менгі тобыны? ауыр халі мен оны? жа?дайларына жан ашырлы?пен ?арап, т?сініп к?ре білді.
1861 жылды? к?ктемінде денсаулы?ы т?мендеуіне байланысты ту?ан еліне оралды. Ол ?аза? хал?ыны? тыныс-тіршілігін жа?сартып, к?мектесуді ойлап, ?ділеттілікті жа?тап, халы?ты? м??-м??тажын т?сіне білу ма?сатымен Атбасар уезіне а?а с?лтан болуды да ойлады. Сайлау?а ?атысып, к?пшілік дауыс ал?анымен, Сібір ?кімшілігі оны а?а с?лтанды??а бекітпеді. Себебі, демократты? ба?ытта?ы озы? ойлы зерттеуші ?ылым билеуші топ ?шін ?ауіпті адамдарды? бірі еді.
1862 жылы Потанинге жолда?ан хатында: “М?нда?ы ма?сатым – ?зі хал?ымды ?кімдер мен зорлы?шыл бай ?аза?тардан ?ор?ау еді”, – деп ашы? жазды. Ал, А.Г.Майков?а жаз?ан хатында Шо?ан б?л пікірін тере?дете т?сіп: “Жергілікті с?лтандармен ж?не ?ара с?йек ?аза?тардан шы??ан байлармен ?азір аразбын”, – дейді ол, – мен олар?а жалшыларды жа?сы ?ста?дар, е?бек а?ысын д?рыс т?ле?дер дегенді талай рет талап еттім. Мен даланы? пролетариатымен жа?сы доспын, ?йткені бір-бірімізді жа?сы ??амыз”.
1863-64 жылдары Шо?ан Омбы?а барып, Сібір ?аза?тары ?шін жасалып жат?ан сот реформасын дайындау ісіне ?атысып, б?л реформаны? елге тиімді, пайдалы болу жа?ынан ?арастырады. Осы кезде Шо?ан “Сот реформасы туралы жазбалар” атты ?зіні? ата?ты е?бегін жазды. Оны?: Бізді? заманымыз халы?ты? на?ыз м??-м??тажына тікелей ?атысы бар, халы??а е? ма?ызды, е? керекті реформа – экономикалы? ж?не ?леуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалы? реформаларды ж?зеге асыруды? ??ралы есебінде ж?ргізілмек, ?йткені ?рбір адам ж?не б?кіл адам баласы ?зіні? ?рлеу жолында т?пкілікті бір ма?сат?а ?мтылады. Ол ма?сат – ?зіні? т?рмысын жа?сарту.
Прогресс дегенімізді? негізіні? ?зі – біз осы т?р?ыдан алып ?араса?, адамны? т?рмысын жа?сарту?а жа?дай ту?ызатын реформалар ?ана керекті де, ал осы ма?сат?а ?андай болса да кедергі келтіретін реформалар болса, ондайлар халы??а зиянды, керексіз реформа болып табылады” – деп жазды. Б?л пікірді? бізді? заманымызды? б?гіні мен ерте?і ?шінде ?ашанда ??нды, ба?алы болып ?ала беретініне дау жо?. Сол кезді? ?зінде Шо?анны? миллионда?ан халы? та?дырына ерекше жанашырлы?пен ?арап, м?селені? д?рыс шешілуін арманда?анын к?рсетеді.
“Бізге, ?аза?тар?а, облысты? басты?тар ?стірт ?арауды ?детке айналдыр?ан”, – деп к?рсете келіп, Шо?ан реформа м?селесіне аса зор жауапкершілікпен ?арап, б??ан ?арапайым (д?улетсіз) ?аза?тарды ?е?інен ?атыстырып, оларды? пікірлерімен санасу керек екендігін, реформаны а?с?йектер емес, ?алы? б??араны? тілек-м?ддесіне сай ж?ргізу керектігін талап етеді. Б?л е?бегінде Шо?анны? ?аза? ?о?амыны? экономикалы?, саяси, рухани жа?дайлары ж?не ?аза? хал?ыны? болаша? даму негіздері мен жолдарына тере? талдаулар бере отырып, е? бастысы ?з хал?ыны? болаша?ына ?лкен сеніммен ?ара?анын к?реміз. 1864 жылы наурыз айында Ш.У?лиханов О?т?стік ?аза?станды Ресейге ?осу ж?ніндегі полковник М.Т.Черняевті? ?скери экспедициясына ша?ырылады. Біра?, жергілікті халы?тар?а Черняевті?, оны? ?скери ?ызметкерлеріні? к?рсеткен озбырлы?ы мен ?аталды?ына наразы болып, б?лініп кетеді. Верный (?азіргі Алматы 1 ?аласына келіп, Албан руыны? а?а с?лтаны Тезек т?рені? ауылына то?тайды. М?нда да жергілікті т?р?ындарды? хал-жа?дайларымен танысып, а?ыз-??гіме, ертегі-жырлар жинап, зерттеушілік ж?мыстарымен ш??ылданады. Сол кездегі Батыс ?ытайда?ы ?о?амды?-саяси жа?дайды? шиленесуіне байланысты бол?ан д?нгендер к?терілісіне к??іл б?леді. Ж?мыс бабымен ?апал?а о?та-текте келіп ж?ген бір сапарында Ш.У?лиханов ?скери газетіне ??лжада?ы жа?дай, д?нген ?оз?алыстарына байланысты ма?ала жариялайды. Демек, ?ай уа?ытта болмасын ел ішіндегі жа?дайлар?а ерекше м?н беріп отыр?анын к?реміз. Ол ?зіні? ?ыс?а ??мырында ?о?амды? ?ылымдарды? алуан саласында, тарих, география, этнография, экономика филологияда, ?нертануда – к?птеген ??нды е?бектер ?алдырды. Сондай-а?, Орталы? Азияны? т?ркі тілдес халы?тарыны?, ?аза?ты?, ?ыр?ызды?, ?збекті?, ?й?ырды?, т?ркіменні? тарихы мен сол кездегі ?леуметтік жа?дайы, тілі мен ?дебиетін саралап тере? зерттеуімен шы?ысты? ?ылымына зор ?лес ?осты. “?аза?ты? шежіресі”, “Жо??арлар очерктері”, “?аза?тар туралы жазбалар”, “Абылай”, “К?не заманда?ы ?аза?ты? ?ару-жара?, сауыт-саймандары”, “Далалы? м?сылманды?”, “?аза?та?ы шаман дініні? ?алды?тары”, “?аза?ты? к?ші-?оны”, “О?т?стік Сібір тайпаларыны? тарихы туралы пікірлер”, “Ысты?к?л к?нделіктері” т.б. е?бектерінде Орта Азияда?ы т?рік халы?тарыны? к?птеген келелі м?селелеріне ?ылыми т?р?ыдан жан-жа?ты зерттеулер ж?ргізіп, талдаулар жасады. Б?л е?бектерді? кейінгі зертеушілер ?шін ?ылыми м?ні жо?ары болды. Шо?ан ?зіні? жан-жа?ты мол біліміні? ар?асында зерттеулерді комплексті т?рде ж?ргізіп, тарихшы, географ, этнограф, публицист, ?дебиетші, жазушы болып ?атарластыра алып отыр?анын аны? бай?ау?а болады.
XIX ?. орта шенінде ірі ?алымдарды? бірі П.И.Небельсон Шо?ан туралы: “Петербургте ?ыр?ыздар сирек кездеседі, бес-алты адам жинала ?ояр ма екен? Соларды? ішінде ?мірде мен бармын деп ерекшеленбейтін бір ?ана адам бар. Ол ?те жас, кавалерия офицері, с?лтан Шо?ан Шы??ыс?лы У?лиханов”, – деп жазса, Платников: “Мен У?лихановпен Петербургте ?те жа?ын таныстым ж?не бірнеше кеш бірге болып к??ілді ?ткіздім, оны? ?абілеттілігіне М?хамед-?ани Бабажанов, біз Небельсон екеуіміз де те? келмеспіз”, – деген пікірлері Шо?ан біліміні? жан-жа?тылы?ын, тере?дігін д?лелдей т?сері ха?.
Шо?аннан ?ал?ан асыл м?раларды? бірі – бейнелеу ?нері саласында?ы е?бектері оны? ?аза?ты? т???ыш профессионал суретшісі екенін танытады. Сурет ?нерін жас кезінен-а? жа?сы к?рген. Ол портрет, таби?ат к?рінісі, пейзаж, халы?ты? т?рмыс-салтын бейнелеу жанрымен айналыс?ан. Суреттеріні? біразы 1860 жылдарды? басында “Всемирная иллюстрация”, “Сакра”, “Русский художественный лист” журналдарында, “Орыс география ?о?амыны? хабаршысында” жариялан?ан.
Ш.У?лихановты? к?п салалы ?р ?ырлы бай м?расы оны? д?ниетанымы, ?о?амды? философиялы?, а?артушылы?, демократты? к?з?арастары ?з заманыны? биік де?гейінде бол?анын ай?ындайды.
Шо?ан У?лиханов 1865 жылы с?уір айында ?айтыс болды. Алтынемел тауыны? баурайында?ы К?шенто?ан деген жерге ?ойылады. ?азіргі Алматы облысы Шо?ан атында?ы шаруашылы?та “Алтынемел” мемориалды? комплексі бар. Шо?ан ?азасы ?аза? елі ?шін ж?не оны? орыс достарына аса ауыр тиді. Орысты? географиялы? ?о?амы басып шы?ар?ан (1904) Шо?ан шы?армаларына жаз?ан ал?ы с?зінде академик И.И.Веселовский: “Шо?ан У?лиханов шы?ыстану ?леміне ??йры?ты ж?лдыздай жар? етіп шы?а келгенде, орысты? Шы?ысты зерттеуші ?алымдары оны ерекше ??былыс деп т?гел мойындап, т?ркі халы?тарыны? та?дыры туралы одан ма?ызы зор, ?лы жа?алы?тар ашуды к?ткен еді. Біра? Шо?анны? мезгілсіз ?лімі бізді? б?л ?мітімізді ?зіп кетті”, – деп жазды. Шы?ысты зерттеуші ?йгілі ?алым Е.И.Ковалевский Шо?анды “Ас?ан данышпан жас жігіт”, “Тамаша ?алым”, “?аза? хал?ыны? е? жа?сы досы ?рі орысты? мемлекеттік м?ддесін ?адір т?тушы” деп атады. Г.И.Потанин: “Шо?ан ?аза? ішінен о?ырман ?ауымын тап?ан болса, ол ?з хал?ыны? шын м?ніндегі ас?ан данышпаны болар еді”, – дейді.
Орысты? географиялы? ?о?амы Шо?ан ?лімі туралы хабарында: “На?ыз, шын ?ділдігін айт?анда У?лихановты ?здік адам деп айту?а болады. У?лиханов ?з еліне шын берілгендігін, оны тере? с?йетіндігін, ?аза?ты? т?рмысын жа?сы к?рушілігін са?тай алумен ?атар, Батысты? м?дениетін де жо?ары ба?алады”, – деп жазды. М?ндай жылы лебіздерді? ?айсысы болмасын Шо?ан е?бегіні? ?діл де жо?ары ба?асын ал?анды?ыны? ай?а?ы еді. Шо?ан жайында: Г.И.Потанин, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, И.И.Березин, И.И.Ибрагимов, т.б. естеліктер мен ма?алалар жариялады.
Шо?ан У?лихановты? демократты?, гуманистік ой-пікірлеріні? толысуына Омбы?а жер ауып келген орыс ойшылдары мен жазушылары к?п ?сер еткенін к?реміз. Шо?ан ?лылы?ын танытатын, оны биіктете т?сетін на?ты м?ліметтерді? бірі – ?зі ерекше с?йіп ба?ала?ан достарымен жазыс?ан хаттары. Осы хаттарды? ?р?айсысында Шо?анны? азаматты? бейнесі ерекше таныла т?седі. ?з хал?ыны? адал перзенті екеніне к?з жеткіземіз. Зерттеу е?бектеріні? ма?ызы мен м?ні ашыла т?седі, б?кіл д?ниеж?зілік география ?ылымына ?ос?ан зор табыс, жа?алы? ретінде ба?аланады.
Ш.У?лихановты? хаттары. Шо?ан Шы??ыс?лы мен Федор Михайлович Достоевскийді? досты?ы екеуіні? Омбыда, Семей мен Петербургте бірге бол?ан кездерінде бір ?зілмейді, кейінгі алты жыл ішінде (1856-1862) б?л досты? хат ар?ылы ны?ая тускенін к?реміз. М?селен, Семейден кетіп бара жатып, У?лиханов Достоевскийге былай деп жазады: …Сізбен бірге Семейде ?ткізген аз?ана к?н ма?ан сондай тамаша ?сер етті. Ендігі мені? бір ойым сізбен та?ы да бір кездесу. Мен адамны? н?зік сезімдері мен а? ниеті туралы жазу?а шебер емеспін. Мені? Сізге ?андай берілгендігімді ж?не сізді ?андай жа?сы к?ретінімді, ?рине, ?зі?із де білесіз”. Б?л хат?а Д.М.Достоевский ?зіні? шын ж?регінен шы??ан жылы с?здермен былай деп жауап ?айырды: “Мейірман достым! Сіз мені жа?сы к?ремін деп жазыпсыз. Ал мен сізге ?ысылмай-а? тура айтайын. Мен сізге ?ашы? болып ?алдым. Мен еш уа?ытта да, ешкімге де тіпті ту?ан ініме де, тап сізге к??ілім т?скендей ??штарлы?ты сезген емеспін. Б??ан талай д?лел келтіруге болар еді, біра? сізді несіне ма?тай берем. Ал енді сіз мені? а? ниетіме д?лелсіз-а? сенетін шы?арсыз деймін. Достоевский ?зіні? хаттарында Шо?ан?а пайдалы ке?ес беріп, рухын к?теріп, оны? алдына аса зор игі міндеттер ?ой?анын к?реміз. Енді бір хатында: ?ол?а ал?ан ісі?ізді тастай к?рме?із – сізді? материалдары?ыз ?те к?п. Сахара туралы ма?ала жазы?ыз. Оны Россия хал?ына т?сіндіруді? ?зі ?лы ма?сат, ?асиетті іс емес пе. Европаша білім ал?ан т???ыш ?аза? екені?ізді есі?ізге толы? алы?ыз.Тек осы о?и?аны? бір ?зі ?ана ?ажайып н?рсе ж?не оны ??уды? ?зі сізге к?п міндеттер ж?ктейді. Оны? ?стіне та?дыр Сізді таза жанды, адал ж?ректі, абзал адам ?ып жарат?ан. Артта ?алу?а болмайды, жо? болмайды…, деп жазады. М?ндай жанашырлы? жалынды с?здерінде Достоевский Шо?ан?а шын ж?ректен а?ыл-ке?есін білдіріп, оны белсенді іс, батыл ?рекетке рухтандыра т?седі.
Ф.М.Достоевский Шо?ан У?лихановты ерекше ?адірлей, ба?алай білді. Одан ал?ан заттарыны? б?рін ол е? ?ымбат естелік ретінде са?тайды. 1866 ж. Шо?ан мар??м бол?аннан кейін Достоевский ?зіні? ?йелі А.Г.Достоевская?а “мына ?лкен а?аш санды?ты к?рді? бе? Б?л мені? Сібірлік досым Шо?ан У?лихановты? сыйлы?ы. Сонды?тан да ол ма?ан ?ымбат. Сонды?тан мен ?з ?олжазбаларымды, хаттарым мен аса ?ымбатты естеліктерімді осында са?таймын” – деген с?здеріні? ?зі Шо?ан?а деген ысты? ы?ыласын аны? бай?атады.
А.Н.Майков?а жаз?ан хатында Шо?ан: “Мені? туыс?андарым ?лтты? та, тапты? та ескілікті? шырмауында. ?сіресе, бір бет да????марлы?ы бірден к?зге шалынады. Осы?ан ?арап-а?, оларды? ?здерін ?здері жо?ары ба?алайтыны, а?ыл-естіміз деп т?сінетіні ?з-?зімен т?сінікті болар. Демек олар?а айтыл?ан а?ыл-ке?ес намысына тиіп, б?рын?ыдан да к?рі ас?ынта т?сері т?сінікті. К?ппен жал?ыз алысу?а шама келмесін т?сіндім, шынды? ?анша ?асиетті бол?анымен, адас?анны? алды ж?н бола береді екен, ?сіресе, уа?ыт солай етіп т?рса амал жо?, – деп а?ынан жарылып, ?зіндік пікір, к?з?арасын білдіреді.
Шо?ан У?лихановты? орысты? к?рнекті жазушыларымен, ?алымдарымен т.б. жазыс?ан хаттары ?аза? ?дебиетіні? тарихы ?шін ерекше ма?ызды. Оны? хаттары мен к?нделіктерінен публицистикалы? дарыны ай?ын а??арылады.