С?ембик? – Казан ханлыгыны? со?гы патшабик?се. Аны? ш?хесе бел?н б?йле к?п риваятьл?р бар. Татарны? х?теренд? С?ембик? искиткеч чиб?р ??м акыллы, зир?к хатын буларак саклана. Казан ханлыгыны? яулап алынуы С?ембик?не? фа?игасе бел?н б?йле. Азатлык татар тарихчылары хезм?тл?рен? таянып С?ембик?г? б?йле ун кызыклы факт туплады. С?ембик? якынча 1516 елда Нугай Урдасыны? Йосыф морза гаил?сенд? д?ньяга кил?. Алар турыдан-туры Идег?й токымына б?йле. С?ембик?не? т?г?л туган ?ире билгеле т?гел. Мамадыш районыны? Арташ авылы халкы ханбик?не безне? авыл кызы ди. Аны? турында т?рле имл?? текстлары сакланган. Нугай Урдасы кабил?л?рене? Нократ елгасы тир?сен? килеп утыруы бик м?мкин. 1533 елда М?ск?? гаск?р ?иб?реп Казанны басып ала. Д??л?т бел?н хакимлек итк?н Сафаг?р?йг? чыгып кит?рг? туры кил?. Казан т?хетен? Касыймнан Ша?галине? бертуган энесе – ?ангали килеп утыра. ?ангалиг? Йосыф морзаны? и? матур ??м зир?к кызы С?ембик?не хатынлыкка бир?л?р. Сафаг?р?й 1535 елда абыйсы С?хипг?р?й ярд?ме бел?н Казанга кире кайта ??м хакимлек ит? башлый. ?ангали б?релешл?р вакытында ?терел?. Сафаг?р?й С?ембик?не хатынлыкка ала. Ханны? башка хатыннары да була, л?кин С?ембик?не ныграк яраткан, дил?р. С?ембик? беренче иренн?н тол калганда й?кле була. Аны? ?ангалид?н кызы туа. Кыз баланы? исеме м?гъл?м т?гел. С?ембик?не? кызы бераз ?ск?ч, Ша?гали аны кызлыкка бир?ен ?тен?, ч?нки ?зене? балалары булмый. Кыз Касыймга кит?. Вакыт узгач, 1552 елда Кырым ханы Акк?б?кне? улы Кайбула ханлыктан куып чыгарыла, Нугай Урдасына килеп эл?г? ??м М?ск?? яклылар аны урыслар файдасына эшл?рг? кодалый башлый. Кайбула М?ск??г? кил?, аны Ша?гали карамагында ?ск?н С?ембик?не? кызына ?йл?ндер?л?р. Аларны? бишл?п баласы туа. Аны тагын ике бояр кызына ?йл?ндер?л?р, л?кин алардан балалары булмый. Ике хатыны да 1605-1610 елларда монастырьд? монашка булып ?л?л?р. Сафаг?р?й хан 1549 елны? мартында 39 яшенд? ?л?. Казан ханллыгы бел?н идар? ит? 3-4 яшьлек ?т?мешг?р?йг? кала. Чынында идар? эшл?рен С?ембик? алып барган. 1550 елда М?ск?? Казанга ????м ит? ??м ?и??, ханлыкны? тау ягы дошманга кала. Урыслар З?я каласын кора башлый. Гаск?р туплау ?чен ?зерлек эшл?рен ??елдер?л?р, утрауга кораллар, азык-т?лек китерел?. Казанга ультиматумнар куела. Урыслар, сугыш булмасын ?чен С?ембик?не бирегез, дил?р. 1551 елны? 11 августында С?ембик? м??гег? Казан бел?н хушлаша. Аны улы бел?н башта З?яг? алып кит?л?р, аннары М?ск??г? озаталар. М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. Ул эзсез югала. Тарихчылар фикеренч?, аны Явыз Иван кушуы бел?н М?ск?? Кирм?ненд?ге ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р. 1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Аны бер ел ?тк?ч, 1553 елда Ша?галиг? кия?г? бир?л?р. С?ембик?не М?ск??г? алып китк?ч, ?тисе Йосыф мирза Явыз Иванга: “Зин?ар, кызым бел?н улымны бир” дип ?гетл?п хат яза. М?ск?? башлыгы а?а: “Кызы? яхшы шартларда яши, аны Ша?галиг? кия?г? бирдек, ул ?зен б?хетле тоя” дип ?авап бир?. Йосыф мирзага, С?ембик?не? борынын, колакларын киск?нн?р, дип х?б?р ит?л?р. 1555 елда Йосыф мирза ??м М?ск??г? сатылган бертуган энесе Исм?гыйль мирза гаск?рл?ре арасында канлы б?релеш була. Йосыф мирза ?терел?. С?ембик? чукынудан баш тарткан. Татар ханбик?се 1556-1557 елларда ?л?. Аны? кабер ташы сакланмаган. Касыйм ш???ренд?ге ханнар т?рб?сенд? бернич? кабер бар, шуларны? берсе – Ша?галине? атасы Данияр. Бер кабер ташында “Б?л?к Шатбик?м” дип язылган. Татар галимн?ре биред? С?ембик? ?ирл?нг?н дип фаразлый. Ташта 37 яшенд? вафат булган диелг?н. Б?т?н м?гъл?мат юк. С?ембик? бел?н Сафаг?р?й улы ?т?мешг?р?йне д?рт яшенд? ?нисенн?н аералар ??м к?чл?п чукындыралар. Ул Александр исеме бел?н патша сараенда яши. Егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т М?ск?? кремленд?ге монастырьд? ?л?. Татар баласы Александр Григориевич исеме бел?н ?ирл?н?. Аны? кабере Явыз Иван, Семен Касаевич исеме бел?н ?ирл?нг?н Ядег?р хан ян?ш?сенд?. Казанда ханбик? исеме бел?н ике ист?лекле урын бар. Аны? берсе – Казан кирм?ненд?ге С?ембик? манарасы булса, икенчесе – С?ембик? бакчасы. Татар тарихчылары м?гъл?матларына караганда, бакча Урта Кабан буенда, х?зерге ?рх?р?й дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда ял итк?н. Урыс архитекторлары, тарихчы Нияз Халит С?ембик? манарасы 1711-1720 елларда салынган, ди. Тарихчы Марсель ?хм?т?анов моны исбатлаучы документ юк дип ?йт?. Казанда салынган барлык манарларга да документ бар, ? С?ембик? манарасына табылмаган. С?ембик?не? “Хан каберен? кордырдым манара” диг?н язуы билгеле. Шу?а таянып, аны Сафаг?р?й каберен? корылган манара диг?н фараз да бар. Азатлык
Ханбик? язмышына ян? бер караш «И Казан, серле Казан» исемле китабым чыккач («М?гариф» н?шрияты, 2004 ел), ми?а еш кына укучылар бел?н очрашырга туры килде. Казанда, т?рле районнарда бу китап буенча укучылар конференциял?ре, диспутлар ??м очрашулар булды. Шунда бер н?рс?г? инандым: халкыбыз ?тк?н тарихыбыз бел?н бик кызыксына, Казан ханлыгы ??м м?ш??р затларыбыз турында к?бр?к бел?се кил?. Укучыларны аеруча китабымны? С?ембик? ханбик? турындагы ?леше кызыксындырган булып чыкты. Аны? турында халыкта т?рле риваятьл?р, имеш-мимешл?р, х?тта гайб?тл?р д? й?ри. Шуларны иск? алып, мин и? еш кабатлана торган сорауларга «С?ембик?» журналы аша ?авап бирерг? булдым. — С?ембик? ханбик?не килмеш?к, дил?р… Ул х?тта татар да булмаган, имеш. Шул д?ресме? — Юк, д?рес т?гел. Ул нугай морзасы Йосыфны? кызы. Йосыф морза ис? атаклы ка?арман Идег?й н?селенн?н. Д?рес, нугайлар ул чорда Казан ханлыгына кермил?р, л?кин шул ук татар кавемен? карыйлар. М?с?л?н, ?зб?кл?р ?лег?ч? татарларны «нугай» дип атыйлар. — Аны? ?ч ире булган, дил?р… — Монысы д?рес. 1533 елны ул япь-яшь (уналты-ун?иде яшьл?р чамасы) чагында Казанга ?ангали ханга хатын булып т?ш?. ?ади Атласи аны? турында: «С?ембик? (тарихчы аны С?енбик? дип атый) чикт?н тыш матур ??м с?йкемле, ??м шуны? ил? б?раб?р бик акыллы бер кыз була. Нугай кызлары арасында С?ембик?г? охшаган кыз булмаган кебек, Казан ??м рус йортларында да а?а ти?д?ш булырлык кыз юк иде», — дип яза. С?ембик? ун?иде яшьлек яшь ханга кия?г? чыгып, аны? бел?н ике ген? ел яш?п кала. 1535 елны ханга каршы фетн? к?т?релеп, аны ?тер?л?р. Шуннан со? С?ембик? Кырымнан килг?н Сафаг?р?й ханга кия?г? чыга. Сафаг?р?й турында ?ади Атласи: «Ул Казан ханнарыны? и? булдыклысы в? шуны? ил? и? тойгылысы иде», — дип яза. С?з монда ил тойгысы, ягъни патриотлык тойгы турында бара. Шу?а к?р? С?ембик? д? аны чын к??елд?н с?я, ихтирам ит?. Аларны? ?т?мешг?р?й исемле уллары туа. Л?кин 1549 елны Сафаг?р?й кин?т ?леп кит?. Утыз ?ч яшьлек С?ембик? я?адан тол кала. Хан итеп кечкен? ?т?мешг?р?йне билгелил?р. Чынлыкта, Казан ханлыгы бел?н С?ембик? идар? ит?. Со?ыннан Явыз Иван кулына эл?кк?ч, рус патшасы аны к?чл?п Касыйм ханы Ша?галиг? хатынлыкка бир?. С?ембик? ханбик? мо?а теше-тырнагы бел?н каршы тора, ч?нки сатлык?ан Ша?гали, берд?н, шактый ?лк?н, икенчед?н, бик ямьсез, усал ??м явыз зат була. ? и? м??име — ?з милл?тен сатып, баскынчыларга хезм?т ит?. Казанга каршы сугышларда катнаша. Гомум?н, ул чорда хатын-кызны? ризалыгын сорап тормыйлар. ?сир т?шк?н хатынны? — бигр?к т?. — ?сир, дисез… ? Казаннан килг?н бер лектор С?ембик?не М?ск??г? ?з тел?ге бел?н китк?н дип с?йл?де… Чынлыкта ничегр?к булган? — Чынлыкта, ханбик?, ?лб?тт?, ?з тел?ге бел?н Казан т?хетен ташлап китми. 1551 елда М?ск?? бел?н булган м?н?с?б?тл?р кин?т кискенл?шеп кит?. Иван Грозный, Татар илене? башында С?ембик? кебек акыллы ??м ил тойгылы хатын торганда баш бирм?яч?ген а?лап, аны М?ск??г? тотып бир?л?рен тал?п ит?. Бирм?с?л?р, зур яу бел?н килеп, Казанны яулап алу бел?н яный. Шуннан со? инде Казанны? и? данлыклы ??м ку?тле б?кл?ре, С?ембик?не русларга тапшырып, сугыштан котылмакчы булалар. Араларында Ходайкул углан, Мурали б?к, А?килде абыз да була. Алар З?яг?, Ша?гали янына барып, С?ембик?не улы бел?н русларга тапшырачакларын белдер?л?р. Казанга С?ембик?не М?ск??г? алып кит? ?чен князь Петр Серебряный ?ит?кчелегенд? бернич? ме?лек рус отряды килеп кер?. Бу вакыйганы ?з к?зе бел?н к?рг?н рус елъязмачысы болай дип язып калдырган: «С?ембик?, тоткын булуын а?лагач, б?тенл?й х?лсезл?неп кит?. Ачы тавыш бел?н кычкырып, ?ирг? егыла. Аны? болай булуы б?тен сарай кешел?рен? т?эсир итеп, андагы кешел?рне? берсе д? еламый калмый. Сарайны? с?йкемле хатыннары, матур кызлары, ачы тавыш бел?н елап, битл?рен тырныйлар, ч?чл?рен йолкыйлар, кулларын ч?йнил?р иде. Боларны? тавышлары сарайны? тышына да ишетелеп, хан йортындагы кешел?р д? елый башлый. Хан сарае бел?н хан йорты канлы яшьл?р агыза торган урын булып кала. Елау тавышы ш???р халкына да ишетелеп, алар хан йортына ?ыела башлады. Казанлыларны? кайсылары русларны кырмакчы булып, кулларына ташлар алганнар иде. Л?кин Казан башлыклары аларга ирек куймадылар. Таяклар бел?н куалап, хан йортыннан ?йл?рен? куып ?иб?рдел?р». — ?леге елъязмачыга ышанып буламы? — ?йе, ?леге исеме билгесез елъязмачы, чыннан да, рус кешесе була. Казанлылар кулына ?сир т?шеп, егерме ел чамасы Казанда яши. Аны беркем д? ??берл?ми. Ул тылмач, ягъни т?р?ем?че вазифасын ?т?п, Казан ханнарына хезм?т ит?, х?тта ислам динен кабул ит?. С?ембик? турында да чын к??елд?н, зур ихтирам бел?н яза. С?ембик?не? й?рерг? х?ле калмаганга, аны рус сугышчылары сарайдан к?т?реп алып чыгалар. ?т?мешг?р?йне ис? сарай кешел?ре кулларына алып, к?т?реп баралар. Сафаг?р?й ханны? кабере янына килеп ?ит? бел?н, С?ембик? Петр Серебряныйдан ире бел?н хушлашырга р?хс?т сорый. (Сафаг?р?й Казан м?четл?рене? берсенд? к?мелг?н була.) Петр Серебряный С?ембик?не? ?тенечен ты?лап, а?а ире бел?н хушлашырга ирек куя. Билгесез елъязмачы С?ембик?не? мо?-зарын искиткеч шигъри р?вешт? болай тасвирлый: «?й, с?екле падиша?ым, ?зе?не? яшь ??м матур бик??не кабул итс?н?! Мине харап итм?с?н?! Минем матурлыгым ил? дошманнар файдаланмасалар иде. Мин синн?н аерылмыйм, к?лке ??м мыскыл ителер ?чен, телл?ре ??м динн?ре башка булган ят ?ирг? китмим. ?й, с?екле падиша?ым! Кем анда килеп минем егълавымны басылдырыр, кем минем ачы яшьл?ремне туктатыр, кем минем ?анымны? кайгыларын таратыр, кем минем яныма килер? Ми?а ?ичкем юк… Мин кайгымны кемг? с?йлим: угълыма с?йлимме, ул с?тт?н аерылмаган; атама с?йлимме, ул моннан бик ерак; казанлыларга с?йлимме, алар бит ?з ирекл?ре бел?н ант итеп мине урысларга бирдел?р… ?й, с?екле падиша?ым Сафаг?р?й! Ник син ми?а ?авап бирмисе?, ни ?чен ?зе?не? с?екле бик??не? ачы яшьл?рен ишетмисе?? Мен? монда, ишек т?бенд?, м?рх?м?тсез гаск?рл?р тора, алар мине, ерткычлар кыр к???сен алып китк?н кебек, сине? яны?нан алып китм?кче булалар. Бер чагында сине? хатыны? булган, б?тен Казан падиша?лыгыны? бик?се саналган кеше х?зеренд? кызганыч тоткын, ярлы ??м арык кол булып калды… Мин х?зеренд? егълый да алмыйм, к?земн?н яшьл?рем д? чыкмый. Бетми торган ачы яшьл?р бел?н минем к?зл?рем сукырайды. К?п кычкырудан тавышларым кысылды…» С?ембик?не? бу зары ?зе бер ?ыр-дастан булып я?гырый. Шуны? нигезенд? ?лл? нинди поэтик ?с?рл?р язып булыр иде. — ?леге лектор С?ембик?не халыктан ерак торган, милл?тен? битараф булган бер зат дип с?йл?де. Имештер, ул ире Ша?гали бел?н килеп, Казанны алуда да катнашкан… — Чеп-чи ялган. 1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Ша?галиг? кия?г? д? аны бер ел ?тк?ч, 1553 елны гына бир?л?р. Халыкны? а?а карата булган м?н?с?б?тен ис? ?леге елъязмачы бик т?г?л итеп терк?п калдырган. Аны? с?зл?рен? караганда, С?ембик? ирене? кабере янында ике с?гать чамасы була. Шуннан со? аны Казансу буена алып китеп, матур итеп биз?лг?н хан к?йм?сен? утырталар. Елъязмачы к?рс?тк?нч?, С?ембик? ханбик?не озатыр ?чен Казан халкыны? барчасы диярлек Казансу буена ?ыела: ире, хатыны, егете, кызы, зуры, кечкен?се — берсе д? ?йд? калмый. ?ади Атласи язганча, «таш кебек каты к??елл?р д? йомшарып, кызгану яше к?рм?г?н к?зл?рд?н д? яшьл?р агар булды». С?ембик? ханбик? к?йм?г? керер алдыннан озатырга ?ыелган халык бел?н саубуллаша. Халык та аны? бел?н чын к??елд?н хушлаша, С?ембик?не кызгануын белдер?. Озакламый к?йм?л?р кузгалып кит?. Елганы? ике ярында С?ембик?не саклап рус гаск?ре бара. Алар артыннан ис? яр буйлап Казан халкы аны шактый озак озата кил?. «С?ембик? чикт?н тыш акыллы в? шуны? ил? б?раб?р бик юмарт, шулай ук халыкны? ??ркайсына м?рх?м?тле булганлыгы ?чен, аны Казаннан ?иб?р? халыкка бик кыен тоелды». (?ади Атласи.) С?ембик? бел?н берг? аны? б?тен ?ыйган байлыгын — алтынын, к?мешен, чиг?ле еф?к киемн?рен, кыймм?тле з?б?р??т ташларын, савыт-сабаларын бернич? зур к?йм?г? т?яп, М?ск??г? алып кит?л?р. Кайбер риваятьл?рг? караганда, М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. ? бу китапхан?д? Казан ханлыгыны? б?тен рухи байлыгы ?ыелган була, дил?р: бик борынгы елъязмалар, дини ??м шигъри китаплар, кулъязмалар, кыймм?тле чыганаклар. Бу китапхан? д? эзсез югала. Кайбер тарихчылар фикеренч?, аны Иван Грозный кушуы буенча М?ск?? Кремленд?ге ниндидер ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р. — С?ембик? турында халыкта матур-матур риваятьл?р сакланган. Алар чынбарлыкка туры килеп бетм?с?л?р д?, ханбик? турында зур ихтирам бел?н с?йлил?р… Шундый бер?р риваятьне китер? алмассызмы? — Борынгы риваять болай ди. Имештер, рус падиша?ы Явыз Иван, Казан ханбик?се С?ембик?не? р?семен к?реп, а?а гашыйк була, ?зен? хатынлыкка сорап, яучылар ?иб?р?. Горур С?ембик? мо?а риза булмый. Шуннан со? Явыз Иван, зур яу бел?н килеп, Казанны яулап ала, С?ембик?не к?чл?п алмакчы була. Риза булмаса, бар халкын кырып бетер? бел?н яный. Шуннан со? С?ембик? тел?с?-тел?м?с? д? ризалыгын белдер?. Тик бер шарт куя: ?иде к?н эченд? ?иде катлы матур манара т?зеп куярга. ?г?р д? ?иде к?н эченд? шундый к?кк? х?тле к?т?релг?н манара ?зер булса — чыга, имеш. Булмаса — в?сс?лам… Явыз Иван б?тен рус иленн?н осталарны ?ыеп, материал туплап, аларга ?иде к?н эченд? д?ньяда ти?е булмаган матур ??м биек манара салырга куша. Башкарсалар — зур б?л?кл?р в?гъд? ит?. Башкармасалар — башлары чабылачак, дип ?йт?. Беренче к?нд? манараны? беренче каты ?зер була, икенче к?нд? — икенчесе… Шулай итеп, ?иде к?н эченд? ?иде катлы искиткеч матур ??м биек манара ?зер була. Шуннан со?, С?ембик? ханбик? Казаннан кит?р алдыннан, манарага менеп, халкы, иле, башкаласы бел?н саубуллашырга р?хс?т сорый. Явыз Иван р?хс?т ит?. С?ембик? манараны? и? ?ске катына менеп, халкы бел?н саубуллаша да, аска сикереп, ?з-?зен юк ит?… — С?ембик?не? ?леме, чыннан да, фа?игале булган, дил?р… — ?йе, монысы д?рес… ?лб?тт?, ул чордан бирле д?рт ярым гасыр вакыт узган. Л?кин д?реслекне чамаларга м?мкин. Ша?галиг? кия?г? бирг?нн?н со?, бер ел-ел ярым вакыт узуга япь-яшь (38 яшьлек), тап-таза С?ембик? кин?т вафат була. Аны? ?леме ничек булганны к?з алдына китерер ?чен Иван Грозныйны? Ша?гали исемен? язылган ярлыгыннан бер ?зек китерик: «Б?тен Русьне? падиша?ы ??м олуг князе булган Иван Васильевичтан туганыбыз Ша?гали ханга: Исм?гыйль, Касай, Юныс мирзалар безг? язу язганнар (Бу нугай морзалары. — Р. М.) Сез, туганыбыз, безне? кушуыбыз буенча, С?ен-бик?не? борынын киск?н, а?а т?рлеч? зур сыйсызлыклар кылып (ягъни ач тотып — Р. М.), аны ?терг?нчег? чаклы кыйнаган, дип Йосыф б?кк? (ягъни С?ембик?не? ?тисен? — Р. М.) с?з булды, диг?нн?р. Шуны? ?чен Йосыф б?к безг? ачулана, илчел?р ??м сатучылар ?иб?рми». Ярлык 1554 елны? гыйнварында язылган. С?ембик? д? шул вакытларда ерткычларча ?терелг?н булса кир?к. Д?рес, Иван Грозный ?з «туганы» Ша?галине ничек т? якларга тырыша. ?мма аны? бу кыланышыны? ни ?чен эшл?нг?не м?гъл?м. — Шу?а да татар халкы С?ембик?не ?ич т? онытачак т?гел. Аны? исемен ничек т? м??гел?штерерг? иде… — ?йе. Фа?игале язмыш, фа?игале ?лем… Мен? ни ?чен халык С?ембик? образын, поэтик риваятьл?рг? т?реп, к??еленд? саклый. С?ембик? манарасыннан тыш, Казанда С?ембик? исеме бел?н б?йл?нг?н тагын бер урын бар. Ул да булса — С?ембик? бакчасы. Риваятьл?рг? караганда, ул Урта Кабан буенда, х?зерге Архиерей дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда торган, ял итк?н. Бакчада нинди ген? г?лл?р, ч?ч?кл?р, матур-матур ?семлекл?р булмаган. Х?тта м?рм?рд?н эшл?нг?н сыннар да булган, дил?р. ? куак-агачлар арасында тутый кошлар, боланнар й?рг?н дип с?йлил?р. Тарихчылар да бу урында ханнарны? ??йге резиденциясе булуын таныйлар. Б?лки, бу урында я?адан С?ембик? бакчасын торгызырга м?мкин булыр? Казанны? бер?р урамына да С?ембик? исемен бирерг? иде. Кайсысына? Минемч?, Казан Кремле урнашкан, Казанны? и? борынгы урамына бирерг? була. Х?зер С?ембик? манарасы янында бу урам большевик Шейнкман исемен й?рт?. ? бит С?ембик? ханбик? кайчандыр шул урамда й?рг?н, шул тир?д? ире Сафаг?р?й бел?н хушлашкан… — С?ембик? ханбик?не? кабере сакланганмы? — ?йт?е кыен. 1556 елда Касыйм ш???ренд? Ша?гали хан т?рб?се т?зел?. Анда бер билгесез кабер д? бар. ?стен? таш куелган, ?мма бернинди язу да язылмаган. Кайбер тарихчылар С?ембик?не? кабере шул булырга тиеш дип уйлый. Атасы тал?бе бел?н аны нугай якларына илтеп к?мг?нн?р диг?н с?з д? й?ри. ?мма монысына ышануы кыен — ул чорда ?ле г??д?не андый ерак ?ирг? илтеп булмас иде… — Улы ?т?мешг?р?йне? язмышы нинди була? — Явыз Иван кулына эл?кк?ч, биш яшьлек н?ни улын ананы? кулыннан тартып алалар да к?чл?п чукындыралар. Христиан динен? к?чк?ч, ул Александр исеме бел?н й?ри, патша сараенда яши. Л?кин егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т вафат була. К?р?се?, Иван Грозный кушуы буенча аны агулап ?терг?нн?р. Бу ?инаятьне яшерер ?чен булса кир?к, ?леге ?т?мешг?р?й-Александрны М?ск?? Кремле соборында зур м?рт?б? бел?н к?м?л?р. Шулай итеп, ул — М?ск?? Кремленд? к?мелг?н берд?нбер Казан ханы. Аны? кабере ?лег?ч? шул к?е саклана. — Шул р?вешле С?ембик?не? н?селе ?зел?, башка беркеме д? калмыймы? — Ризаэтдин Ф?хретдин ?зене? «Казан ханнары» диг?н тарихи хезм?тенд? ?ангалине? бер кызы булуы турында яза. ?ангалине? ис?, бел?ебезч?, бер ген? хатыны — С?ембик? ген? була. Д?рес, Р. Ф?хретдин фикеренч?, бу кыз бер?р Казан мирзасыны? кызы булган хатыннан тууы да ихтимал. — Х?зерге татар галимн?ре бу м?сь?л?г? ничегр?к карыйлар со?? — Филология ф?нн?ре докторы Марсель ?хм?т?анов ?леге исемсез затны, ?ичшиксез, С?ембик?не? кызы дип саный. (Кара: «Татар иле» газетасы, 5-522 сан, 2003 елны? февраль ае, «С?ембик?не? баласы бер ген? булганмы?») Бу фикерг? Сарманда яш??че туган якны ?йр?н?че галим ??м язучы Дамир Гарифуллин да кушыла. — С?ембик? ?зе искиткеч г?з?л булгач, кызы да матур булгандыр… — ?йе, С?ембик?не якыннан к?реп белг?н кешел?р аны «х?сни ?амал», ягъни «искиткеч г?з?л» дип й?рт?л?р. Кызы да ?зен? охшаган булса кир?к. Бу турыда С?ембик?не? берд?нбер безг?ч? килеп ?итк?н р?семе с?йли. Бу р?семне? тарихы т?б?нд?геч?. Атаклы археолог, иске китаплар ?ыючы ?. Ш?рифуллин тикшер?л?ре буенча, ?леге портрет Казанны? Иске Татар бист?сенд? табыла. Кырлары ертылган, б?гелг?н урыннары у?ып, таушалып бетк?н бу р?сем С?ембик? ??м аны? гаил?сен тасвирлаган берд?нбер р?сми документ. Авторы — р?ссам А. Корноухов. Исеме — «С?ембик? ханбик? ?з гаил?се бел?н». ?леге р?сем — копия. Р?ссам ?зе к?рс?тк?нч?, ул аны безг? м?гъл?м булмаган XVI гасыр р?семен? карап эшл?г?н. Х?зер бу портрет Татарстанны? Милли музеенда саклана. Д?рес, мо?арчы р?семд? тасвирланган баланы ?т?мешг?р?й дип килдел?р. Л?кин М. ?хм?т?анов бик саллы итеп бу фикерне кире кага. Берд?н, р?семд? кыз бала тасвирланган, моны беренче карашка ук аерырга була. Икенчед?н, баш киеме — кызларныкы. Ир-егетл?р андый очлы, озынча баш киемен беркайчан да ким?г?нн?р. ?нисенд? д? шундый ук баш киеме. ?ченчед?н, р?сем С?ембик? ханбик? Казан ханлыгыны? идар?чесе булып торган елларда — 1549—1552 елларда ясалган булса кир?к. ?т?мешг?р?йг? бу вакытта нибары д?рт-биш яшь. Кызы ис? 1535—1536 елларда туган булса кир?к. Дим?к, а?а бу вакытта 13-14 яшь булгандыр. Р?семд? д? н?къ шундый яшьт?ге бала к?рс?телг?н. — Бу кызны? алдагы язмышы билгелеме? — Бу турыда галимн?р т?рлеч? фикер й?рт?. Р. Ф?хретдин болай дип яза: «Аны ?стерхан князьл?ренн?н Кайбулла князь Акк?бек угылы никахлап алып, гомерен М?ск??д? кичер?е риваять ител?дер» (?леге ?с?р, 115 бит). М. ?хм?т?анов ис? шактый тикшер?л?р ?тк?рг?нн?н со? шундый н?ти?? ясый: «С?ембик?не? кызын, — ди ул, — Ша?гали хан ?з т?рбиясен? ала ??м балигъ булгач Кайбулла исемле Казан кешесен? кия?г? бир?. Бу н?селне? тарихын тикшереп, галим р?семд? сур?тл?нг?н кызны? балалары тора-бара Ризаэтдин Ф?хретдинне? ерак бабалары булган» диг?н н?ти?? ясый. Бу фикер бел?н Д. Гарифуллин да килеш?: «Дим?к, м?ш??р ханбик? атаклы Ризаэтдин бине Ф?хретдин н?селен? кодагый була, ч?нки аны? кызы шушы н?селне? килене!» ?лб?тт?, бу ?ле фараз кылу гына. Булачак эзл?н?л?р бу фикерне й? раслар, й? кире кагар. Шулай да уйланырга, тагын да тир?нр?к эзл?н?л?р ?тк?рерг? нигез бар. Б?лкем, С?ембик? варислары б?ген д? безне? арада яшил?рдер. «С?ембик?», № 10, 2008.
С?ембик? – Казан ханлыгыны? со?гы патшабик?се. Аны? ш?хесе бел?н б?йле к?п риваятьл?р бар. Татарны? х?теренд? С?ембик? искиткеч чиб?р ??м акыллы, зир?к хатын буларак саклана. Казан ханлыгыны? яулап алынуы С?ембик?не? фа?игасе бел?н б?йле. Азатлык татар тарихчылары хезм?тл?рен? таянып С?ембик?г? б?йле ун кызыклы факт туплады. С?ембик? якынча 1516 елда Нугай Урдасыны? Йосыф морза гаил?сенд? д?ньяга кил?. Алар турыдан-туры Идег?й токымына б?йле. С?ембик?не? т?г?л туган ?ире билгеле т?гел. Мамадыш районыны? Арташ авылы халкы ханбик?не безне? авыл кызы ди. Аны? турында т?рле имл?? текстлары сакланган. Нугай Урдасы кабил?л?рене? Нократ елгасы тир?сен? килеп утыруы бик м?мкин. 1533 елда М?ск?? гаск?р ?иб?реп Казанны басып ала. Д??л?т бел?н хакимлек итк?н Сафаг?р?йг? чыгып кит?рг? туры кил?. Казан т?хетен? Касыймнан Ша?галине? бертуган энесе – ?ангали килеп утыра. ?ангалиг? Йосыф морзаны? и? матур ??м зир?к кызы С?ембик?не хатынлыкка бир?л?р. Сафаг?р?й 1535 елда абыйсы С?хипг?р?й ярд?ме бел?н Казанга кире кайта ??м хакимлек ит? башлый. ?ангали б?релешл?р вакытында ?терел?. Сафаг?р?й С?ембик?не хатынлыкка ала. Ханны? башка хатыннары да була, л?кин С?ембик?не ныграк яраткан, дил?р. С?ембик? беренче иренн?н тол калганда й?кле була. Аны? ?ангалид?н кызы туа. Кыз баланы? исеме м?гъл?м т?гел. С?ембик?не? кызы бераз ?ск?ч, Ша?гали аны кызлыкка бир?ен ?тен?, ч?нки ?зене? балалары булмый. Кыз Касыймга кит?. Вакыт узгач, 1552 елда Кырым ханы Акк?б?кне? улы Кайбула ханлыктан куып чыгарыла, Нугай Урдасына килеп эл?г? ??м М?ск?? яклылар аны урыслар файдасына эшл?рг? кодалый башлый. Кайбула М?ск??г? кил?, аны Ша?гали карамагында ?ск?н С?ембик?не? кызына ?йл?ндер?л?р. Аларны? бишл?п баласы туа. Аны тагын ике бояр кызына ?йл?ндер?л?р, л?кин алардан балалары булмый. Ике хатыны да 1605-1610 елларда монастырьд? монашка булып ?л?л?р. Сафаг?р?й хан 1549 елны? мартында 39 яшенд? ?л?. Казан ханллыгы бел?н идар? ит? 3-4 яшьлек ?т?мешг?р?йг? кала. Чынында идар? эшл?рен С?ембик? алып барган. 1550 елда М?ск?? Казанга ????м ит? ??м ?и??, ханлыкны? тау ягы дошманга кала. Урыслар З?я каласын кора башлый. Гаск?р туплау ?чен ?зерлек эшл?рен ??елдер?л?р, утрауга кораллар, азык-т?лек китерел?. Казанга ультиматумнар куела. Урыслар, сугыш булмасын ?чен С?ембик?не бирегез, дил?р. 1551 елны? 11 августында С?ембик? м??гег? Казан бел?н хушлаша. Аны улы бел?н башта З?яг? алып кит?л?р, аннары М?ск??г? озаталар. М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. Ул эзсез югала. Тарихчылар фикеренч?, аны Явыз Иван кушуы бел?н М?ск?? Кирм?ненд?ге ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р. 1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Аны бер ел ?тк?ч, 1553 елда Ша?галиг? кия?г? бир?л?р. С?ембик?не М?ск??г? алып китк?ч, ?тисе Йосыф мирза Явыз Иванга: “Зин?ар, кызым бел?н улымны бир” дип ?гетл?п хат яза. М?ск?? башлыгы а?а: “Кызы? яхшы шартларда яши, аны Ша?галиг? кия?г? бирдек, ул ?зен б?хетле тоя” дип ?авап бир?. Йосыф мирзага, С?ембик?не? борынын, колакларын киск?нн?р, дип х?б?р ит?л?р. 1555 елда Йосыф мирза ??м М?ск??г? сатылган бертуган энесе Исм?гыйль мирза гаск?рл?ре арасында канлы б?релеш була. Йосыф мирза ?терел?. С?ембик? чукынудан баш тарткан. Татар ханбик?се 1556-1557 елларда ?л?. Аны? кабер ташы сакланмаган. Касыйм ш???ренд?ге ханнар т?рб?сенд? бернич? кабер бар, шуларны? берсе – Ша?галине? атасы Данияр. Бер кабер ташында “Б?л?к Шатбик?м” дип язылган. Татар галимн?ре биред? С?ембик? ?ирл?нг?н дип фаразлый. Ташта 37 яшенд? вафат булган диелг?н. Б?т?н м?гъл?мат юк. С?ембик? бел?н Сафаг?р?й улы ?т?мешг?р?йне д?рт яшенд? ?нисенн?н аералар ??м к?чл?п чукындыралар. Ул Александр исеме бел?н патша сараенда яши. Егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т М?ск?? кремленд?ге монастырьд? ?л?. Татар баласы Александр Григориевич исеме бел?н ?ирл?н?. Аны? кабере Явыз Иван, Семен Касаевич исеме бел?н ?ирл?нг?н Ядег?р хан ян?ш?сенд?. Казанда ханбик? исеме бел?н ике ист?лекле урын бар. Аны? берсе – Казан кирм?ненд?ге С?ембик? манарасы булса, икенчесе – С?ембик? бакчасы. Татар тарихчылары м?гъл?матларына караганда, бакча Урта Кабан буенда, х?зерге ?рх?р?й дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда ял итк?н. Урыс архитекторлары, тарихчы Нияз Халит С?ембик? манарасы 1711-1720 елларда салынган, ди. Тарихчы Марсель ?хм?т?анов моны исбатлаучы документ юк дип ?йт?. Казанда салынган барлык манарларга да документ бар, ? С?ембик? манарасына табылмаган. С?ембик?не? “Хан каберен? кордырдым манара” диг?н язуы билгеле. Шу?а таянып, аны Сафаг?р?й каберен? корылган манара диг?н фараз да бар.
С?ембик? образы инде мен? нич? гасыр ?зене? серлелеге, хатын-кыз буларак матурлыгы, ана булуы ??м Ватаныбыз тарихы бел?н б?йлелеге аркасында ?д?бият ??м с?нгать в?килл?рене? игьтибарын ?зен? ??леп ит?. С?нгатьт? С?ембик? образына м?р???гать ит? 20 нче гасыр ахыры – 21 нче гасыр башында аеруча к?зг? к?рен? башлады. Моны илд? барган ?зг?решл?р бел?н б?йл?рг? м?мкин, ч?нки халыкны? ?за?ы уянды, без ?зебезне? ?тк?небез бел?н тир?нр?к кызыксына башладык. ? мо?арчы ?леге образга н?къ мен? рус р?ссамнары игьтибар итк?н. М?с?л?н, билгесез р?ссамны? 17 нче гасырда ясаган “С?ембик? ханбик? улы бел?н” диг?н композициясе, рус р?ссамы В.Худяковны? ?зе и? к?ренекле дип санаган картинасы ?.б. Х?зерге заманда яш??че ??м и?ат ит?че р?ссамнарны? да С?ембик?г? карата булган кызыксынучанлыгы ?ич т? кимеми. Мисал итеп Илдар ?хм?ровны? “С?ембик? улы ?т?мешг?р?й бел?н” (1991) картинасын, ?.Ф?тхетдиновны? “С?ембик? кабере”н (1997), Бакый Урманчены? “С?ембик?”сен, Казахстан р?ссамы Камил Муллашевны? “С?ембик? ханбик?”сен (1997), Раушан Ш?мсетдиновны? “?т?мешг?р?й хан ??м С?ембик?”сен (2005) ?.б. картиналарны китерерг? м?мкин. (Укытучы с?йл?г?нд?, ?леге картиналарны? репродукциял?ре проекторда к?рс?тел?).
С?ЕМБИК? МАНАРАСЫ Бу манара хакында бик к?п брошюралар, очерклар ??м ф?нни м?кал?л?р язылган, аны? п?йда булу датасы хакында Казан галимн?рене? бик к?п буыннары б?х?с алып барды. Аларны? бер ише С?ембик? манарасын татарныкы дип чыкты, ? икенчел?ре ул б?генге х?ленд? Кремльг? руслар ху?а булгач т?зелг?н дип раслыйлар. Риваятьл?рне? берсен? караганда, бу манара Казан ханнарыны? ?имерелг?н сарае урынында т?зел?. Чыннан да, со?гы тикшерен?л?р монда XII-XVI гасырларга шактый яхшы сакланган к?з?т?-сак манарасы нигезен таптылар. Х?зерге С?ембик? манарасы ?лешч? н?къ мен? шушы нигезд? утыра. Иске к?з?т? манарасы XV гасырда ук инде ш???рне? символы булган. Казан урынында шундый ук к?п яруслы, л?кин С?ембик? манарасына охшамаган таш манара сур?те т?шерелг?н борынгы карта н?къ мен? шул хакта с?йли. Тагын бер риваять манара изге ш?ех кабере урынында т?зелг?н ??м аны? баш с?ягенн?н чишм? тибеп торган дип с?йли. Атаклы Та?и чишм?се чыннан да булган, х?ер манара янында 1977 елгы казу эшл?ре вакытында каберл?р д? ачылды: д?рт т?рб? калдыклары табылган иде. Аларны? берсе XV гасырны? икенче яртысына карый ??м Казан ханы М?хм?тнеке дип фаразлана. Икенче т?рб? т?зелеп бетми кала ??м галимн?р аны 1549 елда вафат булган Сафаг?р?й ханныкы дип уйлыйлар. Манара ян?ш?сенд? археологлар ак таштан салынган корылма нигезен тыптылар. Казу эшл?ре бел?н ?ит?кчелек ит?че А.Х.Халиков аны м?чет дип билгели. «Казан тарихы» м?гъл?матлары буенча х?тта князь Василий Серебряныйны? каты б?гырен йомшаткан атаклы «С?ембик? елавы» да шунда була. Манараны? исеме каян килеп чыгуы хакында тагын бер легенда безне? к?нн?рг? кад?р килеп ?итк?н. Анда Иван Грозныйны? Казан ханбик?сене? г?з?ллеге хакында ишетеп, Казанга яучылар ?иб?р?е хакында с?йл?н?. Горур С?ембик? рус патшасына барудан баш тарта. Шуннан со? Иван Васильевич зур гаск?р туплап, Казанга кил? ??м ш???рне камап ала. Кала халкын саклап калу ?чен С?ембик? кия?г? чыгарга ризалаша, л?кин рус патшасы алдына ?иде к?н эченд? Казандагы и? биек манара т?з? шартын куя. Ашыга-ашыга т?зи башлыйлар ??м ?иденче к?н диг?нд? манара ?зер була. Шул чакта С?ембик? манара башына к?т?рел? ??м югарыдан «?ткен ташлар ?стен?» сикер?. Аны? хатир?се итеп казанлылар манараны С?ембик? манарасы дип атый башлыйлар. Тегел?йме-болаймы, л?кин кызыл кирпечт?н салынган 58 метр биеклект?ге С?ембик? манарасыны? чыннан да ?иде ярусы бар, алар биеклекл?ре ??м к?л?мн?ре бел?н т?рле-т?рле. К?з?т? манарасыны? иске нигезенд? салынган к?нбатыш ягы тотрыклырак булып чыкканга, манара т?зелеш т?мамлангач ук к?нчыгышка таба авыша башлый. Бу авышу ф?кать ХХ гасыр башында гына к?рен? башлый. Манараны тимер беркеткечл?р бел?н ныгыталар. Л?кин манара «авышуын» д?вам ит? ??м 1930 елга аны? авышлыгы 1 метр ??м 28 сантиметр чамасы т?шкил ит?. 90 нчы еллар башында уздырылган торгызу эшл?ренн?н со? авышу 1,98 метр д?р???сенд? туктатыла. Х?зер С?ембик? манарасы д?ньядагы и? «авыш» манара булып тора. Бу архитектура ??йк?ле, Париж ?чен Эйфель манарасы яис? Нью-Йорк ?чен Азатлык статуясы кебек, безне? ш???рне? символына ?верелде. Чыганак: http://president.tatarstan.ru “С?ембик? манарасы” исемле сочинение язу ?чен план I. С?ембик? манарасы – Казандагы милли архитектура ??йк?лл?рене? и? к?ренеклесе ??м и? атаклысы. II. С?ембик? манарасы – к?кк? ашып торган м??аб?т ??м г?з?л манара. 1. Т?зелеше. 2. Биеклеге. 3. Нигезене? тигез утырмавы с?б?пле, к?нчыгыш тарафына авышуы. 4. Эчке ягыны? эшл?неше. III. С?ембик? – Нугай мирзасы Йосыф кызы. 1. Портреты. 2. Кешелеклелек сыйфатлары. 3. Язмышы. IV. С?ембик? манарасы – ерак бабаларыбыз гомер кичерг?н заманалар ист?леге. Интернет-чыганаклар С?ембик? ханбик?. С?ембик? турында риваятьл?р С?ембик? манарасы С?ембик?не? серл?ре к?п Х?ле? ничек, С?ембик??.. С?ембик? манарасына исем кем кушкан? Хади Атласи. С?ЕН-БИК? ФИКЕР АЛЫШУ Аралашуны? н?ти??лер?к булуын тел?с?гез, ?леге формага электрон адресыгызны да языгыз. Ул биред? к?рс?телм?яч?к.
Сочинение / Казанга экскурсия Мен? без Казанда экскурсияд?. Республикабызны? башкаласы булган Казан ? Идел буендагы и? борынгы ш???рл?рне? берсе. А?а 1000 ел элек нигез салынган. Б?генге к?нд? Казан ? миллионнан артык халкы булган зур ш???р. Ул ист?лекле урыннарга бик бай. Экскурсиябезне Кремльд?н башлап ?иб?рдек. Кремль Казанны? ?з?генд? урнашкан. Ерактанрак караса?, ?йтерсе? л? ул бер утрауны бил?п тора. Кичл?рен шушы утрауны т?рле т?ст?ге утлар яктырта. Бу ? искиткеч к?ренеш. Кремльг? керг?н юлда ап-ак Спас манарасы урнашкан. Аны с?гать бизи. Кремль янында герой шагыйребез Муса ??лилг? ??йк?л куелган. Ул ?сирлект? д? ?лемсез шигырьл?р язган, батырларча ??лак булган. Без аны? шигырьл?рен яратып укыйбыз. Казанны ?ич т? С?ембик? манарасыннан башка к?з алдына китереп булмый. Тир?-якка нур б?ркеп торучы бу манара Казанны? й?зек кашына ??м г?з?л тарихи символына ?йл?нде. С?ембик? ? татар халкыны? горурлыгы, иминлек билгесе, иманы, кыйбласы ул. Кремльд? без С?ембик? манарасыны? тарихы бел?н таныштык. Ул ? бик борынгы корылма, ??м д?ньядагы авып баручы бернич? шундый корылмалар исемлеген? кертелг?н. Х?зерге к?нд? т?з?чел?р аны? авышып баруын туктатканнар. Я?а корылмалардан булган Кол Ш?риф м?четен д? озаклап карадык. Ул искиткеч матур ??м зур м?чет ик?н, ??м, хаклы р?вешт?, илебезне? ?иде мог?изасы исемлеген? керерг? тиеш. Кремль безг? бик ошады. Аннан со? Казанны? б?т?н ист?лекле урыннарына юн?лдек. Казан ? студентлар ш???ре. Ул инде к?пт?нн?н Россияне? югары белем, ф?н, н?шрият ?з?ге булган. Татарстан ?чен ген? т?гел, ? б?тен Идел буе, Урта Азия халыклары ?чен м?галлимн?р, ф?н эшлеклел?ре ?зерл?г?н, д?реслекл?р ??м китаплар бастырып торган. Шу?а к?р? д? анда бик к?п уку йортлары урнашкан. Университет ? Казаныбызны? горурлыгы. Анда ме?н?рч? студент югары белем ала. Минем ?ти-?нил?рем, к?п туганнарым да аны т?мамлаган. Минем д? шул университетта укыйсым кил?. Казанны? ?з?генд? урнашкан Татар д??л?т гуманитар-педагогика университеты да республикабыз горурлыгы. ? аны? каршында халкыбызны? с?екле улы, композитор Салих С?йд?шевк? ??йк?л куелган. Без тагын Татар д??л?т академия театры бинасы янында булдык. Ул Г. Камал исемен й?рт?. Театр Кабан к?ле буенда урнашкан. Без шунда к??елле ял иттек. Казанны? тагын бер ист?лекле урыны булган Тукай музеена да бардык. Атаклы шагыйребезне? тормыш ??м и?ат юлы буенча к?п м?гъл?мат алдык. Казан ш???ре ми?а бик т? ошады. Мин ?з туган ягымны бик яратам ??м аны? бел?н горурланам. http://insha.ru/text/2
С?ембик? – Казан ханлыгыны? со?гы патшабик?се. Аны? ш?хесе бел?н б?йле к?п риваятьл?р бар. Татарны? х?теренд? С?ембик? искиткеч чиб?р ??м акыллы, зир?к хатын буларак саклана. Казан ханлыгыны? яулап алынуы С?ембик?не? фа?игасе бел?н б?йле.
Азатлык татар тарихчылары хезм?тл?рен? таянып С?ембик?г? б?йле ун кызыклы факт туплады.
С?ембик? якынча 1516 елда Нугай Урдасыны? Йосыф морза гаил?сенд? д?ньяга кил?. Алар турыдан-туры Идег?й токымына б?йле. С?ембик?не? т?г?л туган ?ире билгеле т?гел. Мамадыш районыны? Арташ авылы халкы ханбик?не безне? авыл кызы ди. Аны? турында т?рле имл?? текстлары сакланган. Нугай Урдасы кабил?л?рене? Нократ елгасы тир?сен? килеп утыруы бик м?мкин.
1533 елда М?ск?? гаск?р ?иб?реп Казанны басып ала. Д??л?т бел?н хакимлек итк?н Сафаг?р?йг? чыгып кит?рг? туры кил?. Казан т?хетен? Касыймнан Ша?галине? бертуган энесе – ?ангали килеп утыра. ?ангалиг? Йосыф морзаны? и? матур ??м зир?к кызы С?ембик?не хатынлыкка бир?л?р. Сафаг?р?й 1535 елда абыйсы С?хипг?р?й ярд?ме бел?н Казанга кире кайта ??м хакимлек ит? башлый. ?ангали б?релешл?р вакытында ?терел?. Сафаг?р?й С?ембик?не хатынлыкка ала. Ханны? башка хатыннары да була, л?кин С?ембик?не ныграк яраткан, дил?р.
С?ембик? беренче иренн?н тол калганда й?кле була. Аны? ?ангалид?н кызы туа. Кыз баланы? исеме м?гъл?м т?гел. С?ембик?не? кызы бераз ?ск?ч, Ша?гали аны кызлыкка бир?ен ?тен?, ч?нки ?зене? балалары булмый. Кыз Касыймга кит?. Вакыт узгач, 1552 елда Кырым ханы Акк?б?кне? улы Кайбула ханлыктан куып чыгарыла, Нугай Урдасына килеп эл?г? ??м М?ск?? яклылар аны урыслар файдасына эшл?рг? кодалый башлый. Кайбула М?ск??г? кил?, аны Ша?гали карамагында ?ск?н С?ембик?не? кызына ?йл?ндер?л?р. Аларны? бишл?п баласы туа. Аны тагын ике бояр кызына ?йл?ндер?л?р, л?кин алардан балалары булмый. Ике хатыны да 1605-1610 елларда монастырьд? монашка булып ?л?л?р.
Сафаг?р?й хан 1549 елны? мартында 39 яшенд? ?л?. Казан ханллыгы бел?н идар? ит? 3-4 яшьлек ?т?мешг?р?йг? кала. Чынында идар? эшл?рен С?ембик? алып барган.
1550 елда М?ск?? Казанга ????м ит? ??м ?и??, ханлыкны? тау ягы дошманга кала. Урыслар З?я каласын кора башлый. Гаск?р туплау ?чен ?зерлек эшл?рен ??елдер?л?р, утрауга кораллар, азык-т?лек китерел?. Казанга ультиматумнар куела. Урыслар, сугыш булмасын ?чен С?ембик?не бирегез, дил?р. 1551 елны? 11 августында С?ембик? м??гег? Казан бел?н хушлаша. Аны улы бел?н башта З?яг? алып кит?л?р, аннары М?ск??г? озаталар. М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. Ул эзсез югала. Тарихчылар фикеренч?, аны Явыз Иван кушуы бел?н М?ск?? Кирм?ненд?ге ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р.
1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Аны бер ел ?тк?ч, 1553 елда Ша?галиг? кия?г? бир?л?р.
С?ембик?не М?ск??г? алып китк?ч, ?тисе Йосыф мирза Явыз Иванга: “Зин?ар, кызым бел?н улымны бир” дип ?гетл?п хат яза. М?ск?? башлыгы а?а: “Кызы? яхшы шартларда яши, аны Ша?галиг? кия?г? бирдек, ул ?зен б?хетле тоя” дип ?авап бир?. Йосыф мирзага, С?ембик?не? борынын, колакларын киск?нн?р, дип х?б?р ит?л?р. 1555 елда Йосыф мирза ??м М?ск??г? сатылган бертуган энесе Исм?гыйль мирза гаск?рл?ре арасында канлы б?релеш була. Йосыф мирза ?терел?.
С?ембик? чукынудан баш тарткан. Татар ханбик?се 1556-1557 елларда ?л?. Аны? кабер ташы сакланмаган. Касыйм ш???ренд?ге ханнар т?рб?сенд? бернич? кабер бар, шуларны? берсе – Ша?галине? атасы Данияр. Бер кабер ташында “Б?л?к Шатбик?м” дип язылган. Татар галимн?ре биред? С?ембик? ?ирл?нг?н дип фаразлый. Ташта 37 яшенд? вафат булган диелг?н. Б?т?н м?гъл?мат юк.
С?ембик? бел?н Сафаг?р?й улы ?т?мешг?р?йне д?рт яшенд? ?нисенн?н аералар ??м к?чл?п чукындыралар. Ул Александр исеме бел?н патша сараенда яши. Егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т М?ск?? кремленд?ге монастырьд? ?л?. Татар баласы Александр Григориевич исеме бел?н ?ирл?н?. Аны? кабере Явыз Иван, Семен Касаевич исеме бел?н ?ирл?нг?н Ядег?р хан ян?ш?сенд?.
Казанда ханбик? исеме бел?н ике ист?лекле урын бар. Аны? берсе – Казан кирм?ненд?ге С?ембик? манарасы булса, икенчесе – С?ембик? бакчасы. Татар тарихчылары м?гъл?матларына караганда, бакча Урта Кабан буенда, х?зерге ?рх?р?й дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда ял итк?н. Урыс архитекторлары, тарихчы Нияз Халит С?ембик? манарасы 1711-1720 елларда салынган, ди. Тарихчы Марсель ?хм?т?анов моны исбатлаучы документ юк дип ?йт?. Казанда салынган барлык манарларга да документ бар, ? С?ембик? манарасына табылмаган. С?ембик?не? “Хан каберен? кордырдым манара” диг?н язуы билгеле. Шу?а таянып, аны Сафаг?р?й каберен? корылган манара диг?н фараз да бар.
Азатлык
Ханбик? язмышына ян? бер караш
«И Казан, серле Казан» исемле китабым чыккач («М?гариф» н?шрияты, 2004 ел), ми?а еш кына укучылар бел?н очрашырга туры килде. Казанда, т?рле районнарда бу китап буенча укучылар конференциял?ре, диспутлар ??м очрашулар булды. Шунда бер н?рс?г? инандым: халкыбыз ?тк?н тарихыбыз бел?н бик кызыксына, Казан ханлыгы ??м м?ш??р затларыбыз турында к?бр?к бел?се кил?. Укучыларны аеруча китабымны? С?ембик? ханбик? турындагы ?леше кызыксындырган булып чыкты. Аны? турында халыкта т?рле риваятьл?р, имеш-мимешл?р, х?тта гайб?тл?р д? й?ри. Шуларны иск? алып, мин и? еш кабатлана торган сорауларга «С?ембик?» журналы аша ?авап бирерг? булдым.
— С?ембик? ханбик?не килмеш?к, дил?р… Ул х?тта татар да булмаган, имеш. Шул д?ресме?
— Юк, д?рес т?гел. Ул нугай морзасы Йосыфны? кызы. Йосыф морза ис? атаклы ка?арман Идег?й н?селенн?н. Д?рес, нугайлар ул чорда Казан ханлыгына кермил?р, л?кин шул ук татар кавемен? карыйлар. М?с?л?н, ?зб?кл?р ?лег?ч? татарларны «нугай» дип атыйлар.
— Аны? ?ч ире булган, дил?р…
— Монысы д?рес. 1533 елны ул япь-яшь (уналты-ун?иде яшьл?р чамасы) чагында Казанга ?ангали ханга хатын булып т?ш?. ?ади Атласи аны? турында: «С?ембик? (тарихчы аны С?енбик? дип атый) чикт?н тыш матур ??м с?йкемле, ??м шуны? ил? б?раб?р бик акыллы бер кыз була. Нугай кызлары арасында С?ембик?г? охшаган кыз булмаган кебек, Казан ??м рус йортларында да а?а ти?д?ш булырлык кыз юк иде», — дип яза.
С?ембик? ун?иде яшьлек яшь ханга кия?г? чыгып, аны? бел?н ике ген? ел яш?п кала. 1535 елны ханга каршы фетн? к?т?релеп, аны ?тер?л?р. Шуннан со? С?ембик? Кырымнан килг?н Сафаг?р?й ханга кия?г? чыга. Сафаг?р?й турында ?ади Атласи: «Ул Казан ханнарыны? и? булдыклысы в? шуны? ил? и? тойгылысы иде», — дип яза. С?з монда ил тойгысы, ягъни патриотлык тойгы турында бара. Шу?а к?р? С?ембик? д? аны чын к??елд?н с?я, ихтирам ит?. Аларны? ?т?мешг?р?й исемле уллары туа. Л?кин 1549 елны Сафаг?р?й кин?т ?леп кит?. Утыз ?ч яшьлек С?ембик? я?адан тол кала. Хан итеп кечкен? ?т?мешг?р?йне билгелил?р. Чынлыкта, Казан ханлыгы бел?н С?ембик? идар? ит?.
Со?ыннан Явыз Иван кулына эл?кк?ч, рус патшасы аны к?чл?п Касыйм ханы Ша?галиг? хатынлыкка бир?. С?ембик? ханбик? мо?а теше-тырнагы бел?н каршы тора, ч?нки сатлык?ан Ша?гали, берд?н, шактый ?лк?н, икенчед?н, бик ямьсез, усал ??м явыз зат була. ? и? м??име — ?з милл?тен сатып, баскынчыларга хезм?т ит?. Казанга каршы сугышларда катнаша. Гомум?н, ул чорда хатын-кызны? ризалыгын сорап тормыйлар. ?сир т?шк?н хатынны? — бигр?к т?.
— ?сир, дисез… ? Казаннан килг?н бер лектор С?ембик?не М?ск??г? ?з тел?ге бел?н китк?н дип с?йл?де… Чынлыкта ничегр?к булган?
— Чынлыкта, ханбик?, ?лб?тт?, ?з тел?ге бел?н Казан т?хетен ташлап китми. 1551 елда М?ск?? бел?н булган м?н?с?б?тл?р кин?т кискенл?шеп кит?. Иван Грозный, Татар илене? башында С?ембик? кебек акыллы ??м ил тойгылы хатын торганда баш бирм?яч?ген а?лап, аны М?ск??г? тотып бир?л?рен тал?п ит?. Бирм?с?л?р, зур яу бел?н килеп, Казанны яулап алу бел?н яный. Шуннан со? инде Казанны? и? данлыклы ??м ку?тле б?кл?ре, С?ембик?не русларга тапшырып, сугыштан котылмакчы булалар. Араларында Ходайкул углан, Мурали б?к, А?килде абыз да була. Алар З?яг?, Ша?гали янына барып, С?ембик?не улы бел?н русларга тапшырачакларын белдер?л?р.
Казанга С?ембик?не М?ск??г? алып кит? ?чен князь Петр Серебряный ?ит?кчелегенд? бернич? ме?лек рус отряды килеп кер?. Бу вакыйганы ?з к?зе бел?н к?рг?н рус елъязмачысы болай дип язып калдырган:
«С?ембик?, тоткын булуын а?лагач, б?тенл?й х?лсезл?неп кит?. Ачы тавыш бел?н кычкырып, ?ирг? егыла. Аны? болай булуы б?тен сарай кешел?рен? т?эсир итеп, андагы кешел?рне? берсе д? еламый калмый. Сарайны? с?йкемле хатыннары, матур кызлары, ачы тавыш бел?н елап, битл?рен тырныйлар, ч?чл?рен йолкыйлар, кулларын ч?йнил?р иде.
Боларны? тавышлары сарайны? тышына да ишетелеп, хан йортындагы кешел?р д? елый башлый. Хан сарае бел?н хан йорты канлы яшьл?р агыза торган урын булып кала. Елау тавышы ш???р халкына да ишетелеп, алар хан йортына ?ыела башлады. Казанлыларны? кайсылары русларны кырмакчы булып, кулларына ташлар алганнар иде. Л?кин Казан башлыклары аларга ирек куймадылар. Таяклар бел?н куалап, хан йортыннан ?йл?рен? куып ?иб?рдел?р».
— ?леге елъязмачыга ышанып буламы?
— ?йе, ?леге исеме билгесез елъязмачы, чыннан да, рус кешесе була. Казанлылар кулына ?сир т?шеп, егерме ел чамасы Казанда яши. Аны беркем д? ??берл?ми. Ул тылмач, ягъни т?р?ем?че вазифасын ?т?п, Казан ханнарына хезм?т ит?, х?тта ислам динен кабул ит?. С?ембик? турында да чын к??елд?н, зур ихтирам бел?н яза.
С?ембик?не? й?рерг? х?ле калмаганга, аны рус сугышчылары сарайдан к?т?реп алып чыгалар. ?т?мешг?р?йне ис? сарай кешел?ре кулларына алып, к?т?реп баралар. Сафаг?р?й ханны? кабере янына килеп ?ит? бел?н, С?ембик? Петр Серебряныйдан ире бел?н хушлашырга р?хс?т сорый. (Сафаг?р?й Казан м?четл?рене? берсенд? к?мелг?н була.) Петр Серебряный С?ембик?не? ?тенечен ты?лап, а?а ире бел?н хушлашырга ирек куя.
Билгесез елъязмачы С?ембик?не? мо?-зарын искиткеч шигъри р?вешт? болай тасвирлый:
«?й, с?екле падиша?ым, ?зе?не? яшь ??м матур бик??не кабул итс?н?! Мине харап итм?с?н?! Минем матурлыгым ил? дошманнар файдаланмасалар иде. Мин синн?н аерылмыйм, к?лке ??м мыскыл ителер ?чен, телл?ре ??м динн?ре башка булган ят ?ирг? китмим. ?й, с?екле падиша?ым! Кем анда килеп минем егълавымны басылдырыр, кем минем ачы яшьл?ремне туктатыр, кем минем ?анымны? кайгыларын таратыр, кем минем яныма килер? Ми?а ?ичкем юк… Мин кайгымны кемг? с?йлим: угълыма с?йлимме, ул с?тт?н аерылмаган; атама с?йлимме, ул моннан бик ерак; казанлыларга с?йлимме, алар бит ?з ирекл?ре бел?н ант итеп мине урысларга бирдел?р… ?й, с?екле падиша?ым Сафаг?р?й! Ник син ми?а ?авап бирмисе?, ни ?чен ?зе?не? с?екле бик??не? ачы яшьл?рен ишетмисе?? Мен? монда, ишек т?бенд?, м?рх?м?тсез гаск?рл?р тора, алар мине, ерткычлар кыр к???сен алып китк?н кебек, сине? яны?нан алып китм?кче булалар. Бер чагында сине? хатыны? булган, б?тен Казан падиша?лыгыны? бик?се саналган кеше х?зеренд? кызганыч тоткын, ярлы ??м арык кол булып калды… Мин х?зеренд? егълый да алмыйм, к?земн?н яшьл?рем д? чыкмый. Бетми торган ачы яшьл?р бел?н минем к?зл?рем сукырайды. К?п кычкырудан тавышларым кысылды…» С?ембик?не? бу зары ?зе бер ?ыр-дастан булып я?гырый. Шуны? нигезенд? ?лл? нинди поэтик ?с?рл?р язып булыр иде.
— ?леге лектор С?ембик?не халыктан ерак торган, милл?тен? битараф булган бер зат дип с?йл?де. Имештер, ул ире Ша?гали бел?н килеп, Казанны алуда да катнашкан…
— Чеп-чи ялган. 1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Ша?галиг? кия?г? д? аны бер ел ?тк?ч, 1553 елны гына бир?л?р. Халыкны? а?а карата булган м?н?с?б?тен ис? ?леге елъязмачы бик т?г?л итеп терк?п калдырган. Аны? с?зл?рен? караганда, С?ембик? ирене? кабере янында ике с?гать чамасы була. Шуннан со? аны Казансу буена алып китеп, матур итеп биз?лг?н хан к?йм?сен? утырталар. Елъязмачы к?рс?тк?нч?, С?ембик? ханбик?не озатыр ?чен Казан халкыны? барчасы диярлек Казансу буена ?ыела: ире, хатыны, егете, кызы, зуры, кечкен?се — берсе д? ?йд? калмый. ?ади Атласи язганча, «таш кебек каты к??елл?р д? йомшарып, кызгану яше к?рм?г?н к?зл?рд?н д? яшьл?р агар булды».
С?ембик? ханбик? к?йм?г? керер алдыннан озатырга ?ыелган халык бел?н саубуллаша. Халык та аны? бел?н чын к??елд?н хушлаша, С?ембик?не кызгануын белдер?. Озакламый к?йм?л?р кузгалып кит?. Елганы? ике ярында С?ембик?не саклап рус гаск?ре бара. Алар артыннан ис? яр буйлап Казан халкы аны шактый озак озата кил?. «С?ембик? чикт?н тыш акыллы в? шуны? ил? б?раб?р бик юмарт, шулай ук халыкны? ??ркайсына м?рх?м?тле булганлыгы ?чен, аны Казаннан ?иб?р? халыкка бик кыен тоелды». (?ади Атласи.)
С?ембик? бел?н берг? аны? б?тен ?ыйган байлыгын — алтынын, к?мешен, чиг?ле еф?к киемн?рен, кыймм?тле з?б?р??т ташларын, савыт-сабаларын бернич? зур к?йм?г? т?яп, М?ск??г? алып кит?л?р. Кайбер риваятьл?рг? караганда, М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. ? бу китапхан?д? Казан ханлыгыны? б?тен рухи байлыгы ?ыелган була, дил?р: бик борынгы елъязмалар, дини ??м шигъри китаплар, кулъязмалар, кыймм?тле чыганаклар. Бу китапхан? д? эзсез югала. Кайбер тарихчылар фикеренч?, аны Иван Грозный кушуы буенча М?ск?? Кремленд?ге ниндидер ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р.
— С?ембик? турында халыкта матур-матур риваятьл?р сакланган. Алар чынбарлыкка туры килеп бетм?с?л?р д?, ханбик? турында зур ихтирам бел?н с?йлил?р… Шундый бер?р риваятьне китер? алмассызмы?
— Борынгы риваять болай ди. Имештер, рус падиша?ы Явыз Иван, Казан ханбик?се С?ембик?не? р?семен к?реп, а?а гашыйк була, ?зен? хатынлыкка сорап, яучылар ?иб?р?. Горур С?ембик? мо?а риза булмый. Шуннан со? Явыз Иван, зур яу бел?н килеп, Казанны яулап ала, С?ембик?не к?чл?п алмакчы була. Риза булмаса, бар халкын кырып бетер? бел?н яный. Шуннан со? С?ембик? тел?с?-тел?м?с? д? ризалыгын белдер?. Тик бер шарт куя: ?иде к?н эченд? ?иде катлы матур манара т?зеп куярга. ?г?р д? ?иде к?н эченд? шундый к?кк? х?тле к?т?релг?н манара ?зер булса — чыга, имеш. Булмаса — в?сс?лам…
Явыз Иван б?тен рус иленн?н осталарны ?ыеп, материал туплап, аларга ?иде к?н эченд? д?ньяда ти?е булмаган матур ??м биек манара салырга куша. Башкарсалар — зур б?л?кл?р в?гъд? ит?. Башкармасалар — башлары чабылачак, дип ?йт?.
Беренче к?нд? манараны? беренче каты ?зер була, икенче к?нд? — икенчесе… Шулай итеп, ?иде к?н эченд? ?иде катлы искиткеч матур ??м биек манара ?зер була. Шуннан со?, С?ембик? ханбик? Казаннан кит?р алдыннан, манарага менеп, халкы, иле, башкаласы бел?н саубуллашырга р?хс?т сорый. Явыз Иван р?хс?т ит?. С?ембик? манараны? и? ?ске катына менеп, халкы бел?н саубуллаша да, аска сикереп, ?з-?зен юк ит?…
— С?ембик?не? ?леме, чыннан да, фа?игале булган, дил?р…
— ?йе, монысы д?рес… ?лб?тт?, ул чордан бирле д?рт ярым гасыр вакыт узган. Л?кин д?реслекне чамаларга м?мкин. Ша?галиг? кия?г? бирг?нн?н со?, бер ел-ел ярым вакыт узуга япь-яшь (38 яшьлек), тап-таза С?ембик? кин?т вафат була. Аны? ?леме ничек булганны к?з алдына китерер ?чен Иван Грозныйны? Ша?гали исемен? язылган ярлыгыннан бер ?зек китерик: «Б?тен Русьне? падиша?ы ??м олуг князе булган Иван Васильевичтан туганыбыз Ша?гали ханга: Исм?гыйль, Касай, Юныс мирзалар безг? язу язганнар (Бу нугай морзалары. — Р. М.) Сез, туганыбыз, безне? кушуыбыз буенча, С?ен-бик?не? борынын киск?н, а?а т?рлеч? зур сыйсызлыклар кылып (ягъни ач тотып — Р. М.), аны ?терг?нчег? чаклы кыйнаган, дип Йосыф б?кк? (ягъни С?ембик?не? ?тисен? — Р. М.) с?з булды, диг?нн?р. Шуны? ?чен Йосыф б?к безг? ачулана, илчел?р ??м сатучылар ?иб?рми». Ярлык 1554 елны? гыйнварында язылган. С?ембик? д? шул вакытларда ерткычларча ?терелг?н булса кир?к. Д?рес, Иван Грозный ?з «туганы» Ша?галине ничек т? якларга тырыша. ?мма аны? бу кыланышыны? ни ?чен эшл?нг?не м?гъл?м.
— Шу?а да татар халкы С?ембик?не ?ич т? онытачак т?гел. Аны? исемен ничек т? м??гел?штерерг? иде…
— ?йе. Фа?игале язмыш, фа?игале ?лем… Мен? ни ?чен халык С?ембик? образын, поэтик риваятьл?рг? т?реп, к??еленд? саклый. С?ембик? манарасыннан тыш, Казанда С?ембик? исеме бел?н б?йл?нг?н тагын бер урын бар. Ул да булса — С?ембик? бакчасы. Риваятьл?рг? караганда, ул Урта Кабан буенда, х?зерге Архиерей дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда торган, ял итк?н. Бакчада нинди ген? г?лл?р, ч?ч?кл?р, матур-матур ?семлекл?р булмаган. Х?тта м?рм?рд?н эшл?нг?н сыннар да булган, дил?р. ? куак-агачлар арасында тутый кошлар, боланнар й?рг?н дип с?йлил?р. Тарихчылар да бу урында ханнарны? ??йге резиденциясе булуын таныйлар. Б?лки, бу урында я?адан С?ембик? бакчасын торгызырга м?мкин булыр?
Казанны? бер?р урамына да С?ембик? исемен бирерг? иде. Кайсысына? Минемч?, Казан Кремле урнашкан, Казанны? и? борынгы урамына бирерг? була. Х?зер С?ембик? манарасы янында бу урам большевик Шейнкман исемен й?рт?. ? бит С?ембик? ханбик? кайчандыр шул урамда й?рг?н, шул тир?д? ире Сафаг?р?й бел?н хушлашкан…
— С?ембик? ханбик?не? кабере сакланганмы?
— ?йт?е кыен. 1556 елда Касыйм ш???ренд? Ша?гали хан т?рб?се т?зел?. Анда бер билгесез кабер д? бар. ?стен? таш куелган, ?мма бернинди язу да язылмаган. Кайбер тарихчылар С?ембик?не? кабере шул булырга тиеш дип уйлый. Атасы тал?бе бел?н аны нугай якларына илтеп к?мг?нн?р диг?н с?з д? й?ри. ?мма монысына ышануы кыен — ул чорда ?ле г??д?не андый ерак ?ирг? илтеп булмас иде…
— Улы ?т?мешг?р?йне? язмышы нинди була?
— Явыз Иван кулына эл?кк?ч, биш яшьлек н?ни улын ананы? кулыннан тартып алалар да к?чл?п чукындыралар. Христиан динен? к?чк?ч, ул Александр исеме бел?н й?ри, патша сараенда яши. Л?кин егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т вафат була. К?р?се?, Иван Грозный кушуы буенча аны агулап ?терг?нн?р. Бу ?инаятьне яшерер ?чен булса кир?к, ?леге ?т?мешг?р?й-Александрны М?ск?? Кремле соборында зур м?рт?б? бел?н к?м?л?р. Шулай итеп, ул — М?ск?? Кремленд? к?мелг?н берд?нбер Казан ханы. Аны? кабере ?лег?ч? шул к?е саклана.
— Шул р?вешле С?ембик?не? н?селе ?зел?, башка беркеме д? калмыймы?
— Ризаэтдин Ф?хретдин ?зене? «Казан ханнары» диг?н тарихи хезм?тенд? ?ангалине? бер кызы булуы турында яза. ?ангалине? ис?, бел?ебезч?, бер ген? хатыны — С?ембик? ген? була. Д?рес, Р. Ф?хретдин фикеренч?, бу кыз бер?р Казан мирзасыны? кызы булган хатыннан тууы да ихтимал.
— Х?зерге татар галимн?ре бу м?сь?л?г? ничегр?к карыйлар со??
— Филология ф?нн?ре докторы Марсель ?хм?т?анов ?леге исемсез затны, ?ичшиксез, С?ембик?не? кызы дип саный. (Кара: «Татар иле» газетасы, 5-522 сан, 2003 елны? февраль ае, «С?ембик?не? баласы бер ген? булганмы?») Бу фикерг? Сарманда яш??че туган якны ?йр?н?че галим ??м язучы Дамир Гарифуллин да кушыла.
— С?ембик? ?зе искиткеч г?з?л булгач, кызы да матур булгандыр…
— ?йе, С?ембик?не якыннан к?реп белг?н кешел?р аны «х?сни ?амал», ягъни «искиткеч г?з?л» дип й?рт?л?р. Кызы да ?зен? охшаган булса кир?к. Бу турыда С?ембик?не? берд?нбер безг?ч? килеп ?итк?н р?семе с?йли.
Бу р?семне? тарихы т?б?нд?геч?. Атаклы археолог, иске китаплар ?ыючы ?. Ш?рифуллин тикшер?л?ре буенча, ?леге портрет Казанны? Иске Татар бист?сенд? табыла. Кырлары ертылган, б?гелг?н урыннары у?ып, таушалып бетк?н бу р?сем С?ембик? ??м аны? гаил?сен тасвирлаган берд?нбер р?сми документ. Авторы — р?ссам А. Корноухов. Исеме — «С?ембик? ханбик? ?з гаил?се бел?н». ?леге р?сем — копия. Р?ссам ?зе к?рс?тк?нч?, ул аны безг? м?гъл?м булмаган XVI гасыр р?семен? карап эшл?г?н. Х?зер бу портрет Татарстанны? Милли музеенда саклана.
Д?рес, мо?арчы р?семд? тасвирланган баланы ?т?мешг?р?й дип килдел?р. Л?кин М. ?хм?т?анов бик саллы итеп бу фикерне кире кага. Берд?н, р?семд? кыз бала тасвирланган, моны беренче карашка ук аерырга була.
Икенчед?н, баш киеме — кызларныкы. Ир-егетл?р андый очлы, озынча баш киемен беркайчан да ким?г?нн?р. ?нисенд? д? шундый ук баш киеме. ?ченчед?н, р?сем С?ембик? ханбик? Казан ханлыгыны? идар?чесе булып торган елларда — 1549—1552 елларда ясалган булса кир?к. ?т?мешг?р?йг? бу вакытта нибары д?рт-биш яшь. Кызы ис? 1535—1536 елларда туган булса кир?к. Дим?к, а?а бу вакытта 13-14 яшь булгандыр. Р?семд? д? н?къ шундый яшьт?ге бала к?рс?телг?н.
— Бу кызны? алдагы язмышы билгелеме?
— Бу турыда галимн?р т?рлеч? фикер й?рт?.
Р. Ф?хретдин болай дип яза: «Аны ?стерхан князьл?ренн?н Кайбулла князь Акк?бек угылы никахлап алып, гомерен М?ск??д? кичер?е риваять ител?дер» (?леге ?с?р, 115 бит). М. ?хм?т?анов ис? шактый тикшер?л?р ?тк?рг?нн?н со? шундый н?ти?? ясый: «С?ембик?не? кызын, — ди ул, — Ша?гали хан ?з т?рбиясен? ала ??м балигъ булгач Кайбулла исемле Казан кешесен? кия?г? бир?. Бу н?селне? тарихын тикшереп, галим р?семд? сур?тл?нг?н кызны? балалары тора-бара Ризаэтдин Ф?хретдинне? ерак бабалары булган» диг?н н?ти?? ясый. Бу фикер бел?н Д. Гарифуллин да килеш?: «Дим?к, м?ш??р ханбик? атаклы Ризаэтдин бине Ф?хретдин н?селен? кодагый була, ч?нки аны? кызы шушы н?селне? килене!»
?лб?тт?, бу ?ле фараз кылу гына. Булачак эзл?н?л?р бу фикерне й? раслар, й? кире кагар. Шулай да уйланырга, тагын да тир?нр?к эзл?н?л?р ?тк?рерг? нигез бар. Б?лкем, С?ембик? варислары б?ген д? безне? арада яшил?рдер.
«С?ембик?», № 10, 2008.
С?ембик? – Казан ханлыгыны? со?гы патшабик?се. Аны? ш?хесе бел?н б?йле к?п риваятьл?р бар. Татарны? х?теренд? С?ембик? искиткеч чиб?р ??м акыллы, зир?к хатын буларак саклана. Казан ханлыгыны? яулап алынуы С?ембик?не? фа?игасе бел?н б?йле.
Азатлык татар тарихчылары хезм?тл?рен? таянып С?ембик?г? б?йле ун кызыклы факт туплады.
С?ембик? якынча 1516 елда Нугай Урдасыны? Йосыф морза гаил?сенд? д?ньяга кил?. Алар турыдан-туры Идег?й токымына б?йле. С?ембик?не? т?г?л туган ?ире билгеле т?гел. Мамадыш районыны? Арташ авылы халкы ханбик?не безне? авыл кызы ди. Аны? турында т?рле имл?? текстлары сакланган. Нугай Урдасы кабил?л?рене? Нократ елгасы тир?сен? килеп утыруы бик м?мкин.
1533 елда М?ск?? гаск?р ?иб?реп Казанны басып ала. Д??л?т бел?н хакимлек итк?н Сафаг?р?йг? чыгып кит?рг? туры кил?. Казан т?хетен? Касыймнан Ша?галине? бертуган энесе – ?ангали килеп утыра. ?ангалиг? Йосыф морзаны? и? матур ??м зир?к кызы С?ембик?не хатынлыкка бир?л?р. Сафаг?р?й 1535 елда абыйсы С?хипг?р?й ярд?ме бел?н Казанга кире кайта ??м хакимлек ит? башлый. ?ангали б?релешл?р вакытында ?терел?. Сафаг?р?й С?ембик?не хатынлыкка ала. Ханны? башка хатыннары да була, л?кин С?ембик?не ныграк яраткан, дил?р.
С?ембик? беренче иренн?н тол калганда й?кле була. Аны? ?ангалид?н кызы туа. Кыз баланы? исеме м?гъл?м т?гел. С?ембик?не? кызы бераз ?ск?ч, Ша?гали аны кызлыкка бир?ен ?тен?, ч?нки ?зене? балалары булмый. Кыз Касыймга кит?. Вакыт узгач, 1552 елда Кырым ханы Акк?б?кне? улы Кайбула ханлыктан куып чыгарыла, Нугай Урдасына килеп эл?г? ??м М?ск?? яклылар аны урыслар файдасына эшл?рг? кодалый башлый. Кайбула М?ск??г? кил?, аны Ша?гали карамагында ?ск?н С?ембик?не? кызына ?йл?ндер?л?р. Аларны? бишл?п баласы туа. Аны тагын ике бояр кызына ?йл?ндер?л?р, л?кин алардан балалары булмый. Ике хатыны да 1605-1610 елларда монастырьд? монашка булып ?л?л?р.
Сафаг?р?й хан 1549 елны? мартында 39 яшенд? ?л?. Казан ханллыгы бел?н идар? ит? 3-4 яшьлек ?т?мешг?р?йг? кала. Чынында идар? эшл?рен С?ембик? алып барган.
1550 елда М?ск?? Казанга ????м ит? ??м ?и??, ханлыкны? тау ягы дошманга кала. Урыслар З?я каласын кора башлый. Гаск?р туплау ?чен ?зерлек эшл?рен ??елдер?л?р, утрауга кораллар, азык-т?лек китерел?. Казанга ультиматумнар куела. Урыслар, сугыш булмасын ?чен С?ембик?не бирегез, дил?р. 1551 елны? 11 августында С?ембик? м??гег? Казан бел?н хушлаша. Аны улы бел?н башта З?яг? алып кит?л?р, аннары М?ск??г? озаталар. М?ск??г? С?ембик? китапхан?сен д? алып кит?л?р. Ул эзсез югала. Тарихчылар фикеренч?, аны Явыз Иван кушуы бел?н М?ск?? Кирм?ненд?ге ?ир астындагы м?гар?г? яшер?л?р.
1552 елны Явыз Иван Казанны яулаган чагында С?ембик? М?ск??д?, зинданда тоткын булып ята. Аны бер ел ?тк?ч, 1553 елда Ша?галиг? кия?г? бир?л?р.
С?ембик?не М?ск??г? алып китк?ч, ?тисе Йосыф мирза Явыз Иванга: “Зин?ар, кызым бел?н улымны бир” дип ?гетл?п хат яза. М?ск?? башлыгы а?а: “Кызы? яхшы шартларда яши, аны Ша?галиг? кия?г? бирдек, ул ?зен б?хетле тоя” дип ?авап бир?. Йосыф мирзага, С?ембик?не? борынын, колакларын киск?нн?р, дип х?б?р ит?л?р. 1555 елда Йосыф мирза ??м М?ск??г? сатылган бертуган энесе Исм?гыйль мирза гаск?рл?ре арасында канлы б?релеш була. Йосыф мирза ?терел?.
С?ембик? чукынудан баш тарткан. Татар ханбик?се 1556-1557 елларда ?л?. Аны? кабер ташы сакланмаган. Касыйм ш???ренд?ге ханнар т?рб?сенд? бернич? кабер бар, шуларны? берсе – Ша?галине? атасы Данияр. Бер кабер ташында “Б?л?к Шатбик?м” дип язылган. Татар галимн?ре биред? С?ембик? ?ирл?нг?н дип фаразлый. Ташта 37 яшенд? вафат булган диелг?н. Б?т?н м?гъл?мат юк.
С?ембик? бел?н Сафаг?р?й улы ?т?мешг?р?йне д?рт яшенд? ?нисенн?н аералар ??м к?чл?п чукындыралар. Ул Александр исеме бел?н патша сараенда яши. Егерме яше д? тулыр-тулмас кин?т М?ск?? кремленд?ге монастырьд? ?л?. Татар баласы Александр Григориевич исеме бел?н ?ирл?н?. Аны? кабере Явыз Иван, Семен Касаевич исеме бел?н ?ирл?нг?н Ядег?р хан ян?ш?сенд?.
Казанда ханбик? исеме бел?н ике ист?лекле урын бар. Аны? берсе – Казан кирм?ненд?ге С?ембик? манарасы булса, икенчесе – С?ембик? бакчасы. Татар тарихчылары м?гъл?матларына караганда, бакча Урта Кабан буенда, х?зерге ?рх?р?й дачасы урнашкан ?ирд? булган. С?ембик? б?тен туган-тумачасы бел?н ??й к?нн?ренд? монда ял итк?н. Урыс архитекторлары, тарихчы Нияз Халит С?ембик? манарасы 1711-1720 елларда салынган, ди. Тарихчы Марсель ?хм?т?анов моны исбатлаучы документ юк дип ?йт?. Казанда салынган барлык манарларга да документ бар, ? С?ембик? манарасына табылмаган. С?ембик?не? “Хан каберен? кордырдым манара” диг?н язуы билгеле. Шу?а таянып, аны Сафаг?р?й каберен? корылган манара диг?н фараз да бар.
С?ембик? образы инде мен? нич? гасыр ?зене? серлелеге, хатын-кыз буларак матурлыгы, ана булуы ??м Ватаныбыз тарихы бел?н б?йлелеге аркасында ?д?бият ??м с?нгать в?килл?рене? игьтибарын ?зен? ??леп ит?. С?нгатьт? С?ембик? образына м?р???гать ит? 20 нче гасыр ахыры – 21 нче гасыр башында аеруча к?зг? к?рен? башлады. Моны илд? барган ?зг?решл?р бел?н б?йл?рг? м?мкин, ч?нки халыкны? ?за?ы уянды, без ?зебезне? ?тк?небез бел?н тир?нр?к кызыксына башладык. ? мо?арчы ?леге образга н?къ мен? рус р?ссамнары игьтибар итк?н. М?с?л?н, билгесез р?ссамны? 17 нче гасырда ясаган “С?ембик? ханбик? улы бел?н” диг?н композициясе, рус р?ссамы В.Худяковны? ?зе и? к?ренекле дип санаган картинасы ?.б.
Х?зерге заманда яш??че ??м и?ат ит?че р?ссамнарны? да С?ембик?г? карата булган кызыксынучанлыгы ?ич т? кимеми. Мисал итеп Илдар ?хм?ровны? “С?ембик? улы ?т?мешг?р?й бел?н” (1991) картинасын, ?.Ф?тхетдиновны? “С?ембик? кабере”н (1997), Бакый Урманчены? “С?ембик?”сен, Казахстан р?ссамы Камил Муллашевны? “С?ембик? ханбик?”сен (1997), Раушан Ш?мсетдиновны? “?т?мешг?р?й хан ??м С?ембик?”сен (2005) ?.б. картиналарны китерерг? м?мкин. (Укытучы с?йл?г?нд?, ?леге картиналарны? репродукциял?ре проекторда к?рс?тел?).
С?ЕМБИК? МАНАРАСЫ
Бу манара хакында бик к?п брошюралар, очерклар ??м ф?нни м?кал?л?р язылган, аны? п?йда булу датасы хакында Казан галимн?рене? бик к?п буыннары б?х?с алып барды. Аларны? бер ише С?ембик? манарасын татарныкы дип чыкты, ? икенчел?ре ул б?генге х?ленд? Кремльг? руслар ху?а булгач т?зелг?н дип раслыйлар.
Риваятьл?рне? берсен? караганда, бу манара Казан ханнарыны? ?имерелг?н сарае урынында т?зел?. Чыннан да, со?гы тикшерен?л?р монда XII-XVI гасырларга шактый яхшы сакланган к?з?т?-сак манарасы нигезен таптылар. Х?зерге С?ембик? манарасы ?лешч? н?къ мен? шушы нигезд? утыра. Иске к?з?т? манарасы XV гасырда ук инде ш???рне? символы булган. Казан урынында шундый ук к?п яруслы, л?кин С?ембик? манарасына охшамаган таш манара сур?те т?шерелг?н борынгы карта н?къ мен? шул хакта с?йли.
Тагын бер риваять манара изге ш?ех кабере урынында т?зелг?н ??м аны? баш с?ягенн?н чишм? тибеп торган дип с?йли. Атаклы Та?и чишм?се чыннан да булган, х?ер манара янында 1977 елгы казу эшл?ре вакытында каберл?р д? ачылды: д?рт т?рб? калдыклары табылган иде. Аларны? берсе XV гасырны? икенче яртысына карый ??м Казан ханы М?хм?тнеке дип фаразлана. Икенче т?рб? т?зелеп бетми кала ??м галимн?р аны 1549 елда вафат булган Сафаг?р?й ханныкы дип уйлыйлар. Манара ян?ш?сенд? археологлар ак таштан салынган корылма нигезен тыптылар. Казу эшл?ре бел?н ?ит?кчелек ит?че А.Х.Халиков аны м?чет дип билгели. «Казан тарихы» м?гъл?матлары буенча х?тта князь Василий Серебряныйны? каты б?гырен йомшаткан атаклы «С?ембик? елавы» да шунда була.
Манараны? исеме каян килеп чыгуы хакында тагын бер легенда безне? к?нн?рг? кад?р килеп ?итк?н. Анда Иван Грозныйны? Казан ханбик?сене? г?з?ллеге хакында ишетеп, Казанга яучылар ?иб?р?е хакында с?йл?н?. Горур С?ембик? рус патшасына барудан баш тарта. Шуннан со? Иван Васильевич зур гаск?р туплап, Казанга кил? ??м ш???рне камап ала. Кала халкын саклап калу ?чен С?ембик? кия?г? чыгарга ризалаша, л?кин рус патшасы алдына ?иде к?н эченд? Казандагы и? биек манара т?з? шартын куя. Ашыга-ашыга т?зи башлыйлар ??м ?иденче к?н диг?нд? манара ?зер була. Шул чакта С?ембик? манара башына к?т?рел? ??м югарыдан «?ткен ташлар ?стен?» сикер?. Аны? хатир?се итеп казанлылар манараны С?ембик? манарасы дип атый башлыйлар.
Тегел?йме-болаймы, л?кин кызыл кирпечт?н салынган 58 метр биеклект?ге С?ембик? манарасыны? чыннан да ?иде ярусы бар, алар биеклекл?ре ??м к?л?мн?ре бел?н т?рле-т?рле. К?з?т? манарасыны? иске нигезенд? салынган к?нбатыш ягы тотрыклырак булып чыкканга, манара т?зелеш т?мамлангач ук к?нчыгышка таба авыша башлый. Бу авышу ф?кать ХХ гасыр башында гына к?рен? башлый. Манараны тимер беркеткечл?р бел?н ныгыталар. Л?кин манара «авышуын» д?вам ит? ??м 1930 елга аны? авышлыгы 1 метр ??м 28 сантиметр чамасы т?шкил ит?.
90 нчы еллар башында уздырылган торгызу эшл?ренн?н со? авышу 1,98 метр д?р???сенд? туктатыла. Х?зер С?ембик? манарасы д?ньядагы и? «авыш» манара булып тора. Бу архитектура ??йк?ле, Париж ?чен Эйфель манарасы яис? Нью-Йорк ?чен Азатлык статуясы кебек, безне? ш???рне? символына ?верелде.
Чыганак: http://president.tatarstan.ru
“С?ембик? манарасы” исемле сочинение язу ?чен план
I. С?ембик? манарасы – Казандагы милли архитектура ??йк?лл?рене? и? к?ренеклесе ??м и? атаклысы.
II. С?ембик? манарасы – к?кк? ашып торган м??аб?т ??м г?з?л манара.
1. Т?зелеше.
2. Биеклеге.
3. Нигезене? тигез утырмавы с?б?пле, к?нчыгыш тарафына авышуы.
4. Эчке ягыны? эшл?неше.
III. С?ембик? – Нугай мирзасы Йосыф кызы.
1. Портреты.
2. Кешелеклелек сыйфатлары.
3. Язмышы.
IV. С?ембик? манарасы – ерак бабаларыбыз гомер кичерг?н заманалар ист?леге.
Интернет-чыганаклар
С?ембик? ханбик?. С?ембик? турында риваятьл?р
С?ембик? манарасы
С?ембик?не? серл?ре к?п
Х?ле? ничек, С?ембик??..
С?ембик? манарасына исем кем кушкан?
Хади Атласи. С?ЕН-БИК?
ФИКЕР АЛЫШУ
Аралашуны? н?ти??лер?к булуын тел?с?гез, ?леге формага электрон адресыгызны да языгыз. Ул биред? к?рс?телм?яч?к.
Сочинение / Казанга экскурсия
Мен? без Казанда экскурсияд?. Республикабызны? башкаласы булган Казан ? Идел буендагы и? борынгы ш???рл?рне? берсе. А?а 1000 ел элек нигез салынган. Б?генге к?нд? Казан ? миллионнан артык халкы булган зур ш???р. Ул ист?лекле урыннарга бик бай.
Экскурсиябезне Кремльд?н башлап ?иб?рдек. Кремль Казанны? ?з?генд? урнашкан. Ерактанрак караса?, ?йтерсе? л? ул бер утрауны бил?п тора. Кичл?рен шушы утрауны т?рле т?ст?ге утлар яктырта. Бу ? искиткеч к?ренеш. Кремльг? керг?н юлда ап-ак Спас манарасы урнашкан. Аны с?гать бизи. Кремль янында герой шагыйребез Муса ??лилг? ??йк?л куелган. Ул ?сирлект? д? ?лемсез шигырьл?р язган, батырларча ??лак булган. Без аны? шигырьл?рен яратып укыйбыз.
Казанны ?ич т? С?ембик? манарасыннан башка к?з алдына китереп булмый. Тир?-якка нур б?ркеп торучы бу манара Казанны? й?зек кашына ??м г?з?л тарихи символына ?йл?нде. С?ембик? ? татар халкыны? горурлыгы, иминлек билгесе, иманы, кыйбласы ул. Кремльд? без С?ембик? манарасыны? тарихы бел?н таныштык. Ул ? бик борынгы корылма, ??м д?ньядагы авып баручы бернич? шундый корылмалар исемлеген? кертелг?н. Х?зерге к?нд? т?з?чел?р аны? авышып баруын туктатканнар. Я?а корылмалардан булган Кол Ш?риф м?четен д? озаклап карадык. Ул искиткеч матур ??м зур м?чет ик?н, ??м, хаклы р?вешт?, илебезне? ?иде мог?изасы исемлеген? керерг? тиеш. Кремль безг? бик ошады.
Аннан со? Казанны? б?т?н ист?лекле урыннарына юн?лдек.
Казан ? студентлар ш???ре. Ул инде к?пт?нн?н Россияне? югары белем, ф?н, н?шрият ?з?ге булган. Татарстан ?чен ген? т?гел, ? б?тен Идел буе, Урта Азия халыклары ?чен м?галлимн?р, ф?н эшлеклел?ре ?зерл?г?н, д?реслекл?р ??м китаплар бастырып торган. Шу?а к?р? д? анда бик к?п уку йортлары урнашкан.
Университет ? Казаныбызны? горурлыгы. Анда ме?н?рч? студент югары белем ала. Минем ?ти-?нил?рем, к?п туганнарым да аны т?мамлаган. Минем д? шул университетта укыйсым кил?.
Казанны? ?з?генд? урнашкан Татар д??л?т гуманитар-педагогика университеты да республикабыз горурлыгы. ? аны? каршында халкыбызны? с?екле улы, композитор Салих С?йд?шевк? ??йк?л куелган.
Без тагын Татар д??л?т академия театры бинасы янында булдык. Ул Г. Камал исемен й?рт?. Театр Кабан к?ле буенда урнашкан. Без шунда к??елле ял иттек.
Казанны? тагын бер ист?лекле урыны булган Тукай музеена да бардык. Атаклы шагыйребезне? тормыш ??м и?ат юлы буенча к?п м?гъл?мат алдык. Казан ш???ре ми?а бик т? ошады.
Мин ?з туган ягымны бик яратам ??м аны? бел?н горурланам.
http://insha.ru/text/2