Табигать ул узен яклый алмый, ?ч т? ала алмый кешед?н. Ул бары тик р?н?и ген? ала, Куркыйк шушы р?н?еш т?ш?д?н. Ф?нис Яруллин. “Табигать – ти?сез х?зин?!” , “Табигатьне саклагыз!” Бу с?зл?рне без бик еш ишет?без. ?мма, аларны? чын м?гън?сен без а?лап бетер?безме ик?н? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул. ? бит бу с?зл?рг? кил?ч?гебез туры?да зур м?гън? салынган. Туган як табигате ? чиста ?ава ??м экологик яктан чиста ашамлыклар гына диг?н с?з т?гел ?ле ул. Ул ? Туган илебезне? матурлыгы да, ?аны да. Туган як табигате ул ? калкулыктагы кипк?н печ?н эскертл?ре арасындагы каен агачлары да, тынлык ??м хуш исл?р бел?н тулган чыршы урманы да, и? кызу ??й к?нн?ренд? д? салкын ??м к?мешт?й саф сулы к?лл?р д?, кечкен? ген? инешт?н башлап, зур елгага таба ыргылучы елгачыклар да. Б?генге к?нд? табигать безне? ярд?мг? мохта?. Ул яралы, сагышлы. Елга-к?лл?ре кипк?н, чишм?л?ре д? челтер?ми, кошлар да элеккеч? сайрамый. Урманнарда ботарлап ташланган агачлар башларын т?б?н иг?н. Алар кешене? р?химсезлеген? уфтаналар кебек. Кешел?р беренче урынга матди яктан яхшы торуны, акчаны, престижлы эш урынын куялар, экология турында уйламыйлар яки уйлаудан туктыйлар. Кырыс тормыш кануннары ?ир й?зене? кил?ч?ге турында уйларга вакыт калдырмый. Ниг? шулкад?р битараф, р?химсез, ш?фкатьсез без табигатьк?? Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату, очсыз-кырыйсыз урманнарны бер м?гън?сез кисеп бетер?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабызны бозып бетер?, х?рби уеннар вакытында туфракны ??м ?аваны агулау, авиация ягулыгыны? агулы калдыклары ? болар ?ле х?зерге цивилизацияне? туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Табигатьне пычратучылар бел?н к?р?шне без б?генн?н ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп бетк?н ч?л уртасында калуыбыз бар бит. ?ирд? тереклек бары ?ава-атмосфера булганда гына яши ала. Б?генге к?нд? промышленность, транспорт ?с? н?ти??сенд? ?авада кислород ?аман кими бара. Моннан тыш, ?ле кислородны т?п эшл?п чыгаручы – урманнарны? да м?йданнары к?нн?н-к?н кими. Атмосфераны? пычрануы кислота я?гырлары, парник эффекты, с?рем томаны, озон тишеге кебек куркыныч н?ти??л?рг? китер?. Ча? кагам мин:— Бар халыклар! Барлык тел?к-гад?тл?рне Буйсындырып бары акылга, Кул бирегез бер-берегезг? ?ир хакына, яш?? хакына! Кешел?р! ?йд?гез ?ле, табигатьк? карата бераз м?рх?м?тлер?к булыйк! Аны саклап калу ?чен бар к?чебезне кызганмыйк! Табигать ??м б?тен гал?м ки?леген саклап калу — безне? бурыч кебек фикерне а?лап була бу юллардан. Табигать – кешене? яш?? урыны. Без табигатьне яратабыз, аннан ?аныбызга ямь, к??елебезг? тынычлык алабыз. Табигатьне саклау – ул ?зебезне, кил?ч?гебезне, ?ебезне саклау диг?н с?з. ?з-?зе??, туган ?ирг? тугры булып калу, аны? кадерен бел? элек-элект?н яш?? м?гън?сене? асылын а?латкан. Безг? аны югалтмыйча, тагын да баетып, килер буыннарга мирас ит? бурычы й?кл?нг?н. ?йе, без табигать бел?н т??г?ллект? ген? яши алабыз. ??р гам?лне акыл бел?н башкарырга кир?к, шул чакта гына без матурлыкны, табигатьне коткарып кала алырбыз. Без табигать балалары, ? табигать безне? ху?абыз! Моны беркайчан да ист?н чыгармыйк ??м табигатьне? кагыйд?л?рен?, кануннарына каршы килмич? а?а буйсыныйк! Чыннан да, безне? Туган ягыбыз ч?ч?к кебек, ул беркайчан да картаймас. Минем б?тен тел?гем, хыялым шул. Ч?ч?к ат син, минем яраткан, с?екле, Туган ягым. Л?кин ч?ч?к кебек ши?м?, саргайма ??м кипм?. Ч?ч?кк? су сибеп торучы кеше кебек, кырые?да ??рвакыт яраткан кеше?, су сиб?че? — синд? яш??че халкы? булсын. Амин! Бер?к шулай булсын! Ибрагимова Камилла. 4 класс.
ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе» Инша Табигать- туган йортыбыз Иншаны язды: 6Б сыйныф укучысы ?хм?дуллина Алия З. Тикшерде: татар теле ??м ?д?бияты укытучысы ?хм?дуллина А.Г. ?лм?т, 2013 Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым. Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р. Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын. Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле. Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла. ?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к. ? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з. ?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
Татар халкы элек-элект?н ?зене? чисталыгы бел?н аерылып торган. Т?ртип, чисталык саклау буенча халкыбызда т?рле сынамышлар, язылмаган кагыйд?л?р урнашып калган. М?с?л?н, ч?чне тараганнан со? тел?с? кая ташларга ярамый – башы? авыртулы булыр. Тырнакны к?н яктысында кисеп яндырырга кир?к. Тел?с? кайчан кисс??, эт тырнагы чыга ?.б. Боларны? асылында чисталыкка, т?ртипк?, ?д?пк? ?йр?т? ята бит. ?йл?н?-тир?не, табигатьне саклау ?чен и? беренче кешене? ?зене?, т?нене? ??м ?аныны? чиста булуы кир?к. “Коега т?керм? – суын эч?рсе?” диг?н тир?н м?гън?ле м?каль д? бар халкыбызда. Туган як, туган ?ир. ?ти-?ни кебек ?к бик т? якын ??м кадерле бу с?зл?р. Кеше ?зене? туган т?б?ге бел?н горурланганда, и? элек, аны? табигате, у?ган-булган кешел?ре турында с?йл?рг? ярата. Бу чыннан да шулай. ??р кешег? ?зене? туган ягыны? табигате и? матуры, и? г?з?ле булып тоела. Минем ?чен д? туган ягым к??елем? бик якын. ?йе, элек-элект?н кешел?р табигатьк? тартылган. Табигать-Анабыз ачлык елларында аларны ?лемн?н саклап калган, дошманнардан яшеренерг? булышкан. ?мма ад?м баласы табигатьне? ?леге м?рх?м?тлелегенн?н явызларча файдалана шул. Урманнардагы агачларны р?химсез р?вешт? кис?, яфрак-миннек ?зерлибез дип, аларны? ботакларын сындыра. ? ул агачларны? ?с?е ?чен нич? еллар кир?клеген онытып ?иб?р?. Кешел?р к??еле елдан-ел катылана бара кебек тоела ми?а. К?н саен диярлек калкып чыккан завод-фабрикалар гына да табигатьк? никад?рле зыян сала. Алардан к?т?релг?н т?тен ?аваны зарарлый, елгаларга агып чыккан калдыклары сулыкларны пычрата. ? ?зебез эч?рг? яраклы суны? к?л?ме елдан-ел кими дип ча? суккан булабыз. Болай д?вам итс?, бернич? дист? елдан со? б?тенл?й сусыз калмабызмы? Мине ?леге сорау бик борчый. Ч?нки чишм?л?ребез д? кибеп, корып бара. Аларны чистартырга тел??чел?р к?нн?н-к?н сир?г?я. Элек пионерлар берг?л?шеп чишм?л?рне чистартырга й?рг?нн?р. Урманнарга агачлар утыртканнар. Гомум?н, табигатьне саклауга ?зл?ренн?н зур ?леш кертк?нн?р. Х?зер техника заманы диярг? яратабыз. ??р ике кешене? беренд? машина. Руль артында ир-егетл?рне ген? т?гел, г?з?л затларыбызны да к?пл?п к?рерг? м?мкин. ? ул тимер атлардан чыгучы т?тен исене? ?аваны пычратуы хакында к?пл?ребез уйлап та карамыйдыр. И? м??име, ми?а ?айлы ??м у?айлы булсын, ??я? й?рерг? ген? туры килм?сен. Мин д? кешег? у?айлылык ягында, ?мма машиналарны? ягулыкларын табигатьне пычратмый торган итеп чыгарсыннар иде. Табигатьне сакларга кир?к, дип к?п с?йлил?р. ?мма ??р кеше ?зене? кылган эш-гам?лл?ре бел?н табигатьне саклауга ?леш кертерг? тиеш. Урамнан барганда т?м?ке т?пчеген яис? ч?п-чары?ны тел?с? кайда ташлап калдыру, бу инде табигатьне саклауга керми. ?лк?нн?р балаларына ?рн?к к?рс?терг? тиеш. Табигать кочагына ял ит?рг? чыккач, ?з арты?нан ?ыештырып кит?рг?, агачларны сындырмаска, елга-к?лл?рне пычратмаска кир?клеген балаларга кечкен?д?н а?лату зарур. Моны балалар бакчаларында ук а?латырга тиешл?р, минемч?. Берг?л?п экскурсияг? чыккач, ?зене? ч?бен агач т?бен? ташлаган баладан аны кире алырга м??б?р ит? м??им. Шулай эшл?г?нд? ул аны башка ташламаячак. Табигатьк? булган саксыз караш н?ти??сенд? к?пмедер еллардан со? тереклек бетм?сме? Агачлар да, елга-к?лл?р д? бетс?, безг? кислородны кем б?леп чыгарыр? Т?мле ?ил?к-?имешл?ре бел?н кем сыйлар? ?йд?гез, барыбыз берг? табигатебезне яклыйк, аны саклыйк. Яз к?нн?ренд? ?м?л?рг? чыгыйк, ч?п-чардан арындырыйк, сыерчыклар кил?г? оялар ясап элик. Альбина В?лиева ?зерл?де
Табигатьне саклагыз! Ад?м баласына эшл?рг? к?ч-ку?т бирг?н, а?а ?зене? байлыгын б?л?к итк?н, гомер буена хезм?т кылган сихри урманнан башка тормышыбызны к?з алдына китер?е кыен. Авылым тир?ли урманнар бик к?п, ? мен? Агыйдел ш???рен? якын урнашкан наратлык урманы, елны? нинди фасылы булмасын, ?зен? тартып тора. Урманга барып кер?г?, т?мле сагыз исе тынга каплана. Аны иснисе д? иснисе кил?. Ул ?аваны? чисталыгыннан х?тта баш ?йл?неп кит? сыман. Наратлыкка илт?че сукмактан кеше ?зелми: яше, карты – барысы да шул якка агыла. Кемн?рдер матурлыкка сокланып, к?кр?к тутырып, саф ?ава сулап й?ри, ? кайбер??л?р урмандагы тереклекне к?з?т?. Беренче кар явып ?тк?ч т? кешел?р ча?гыга басып урманга кил?л?р. Андагы тынлык ?анга р?х?тлек ?сти. Урман г?я ??йге шау-шудан, к?зге ачы ?илл?рд?н арып, тир?н йокыга талган. К?яз егетл?рне х?терл?тк?н нарат агачлары, горур кыяф?т бел?н тыныч кына басып торалар. Г?я алар да бу тынлыкны? сагында. Кемн?р утыртты ик?н бу наратларны? Кем шундый матур табигать почмагын безг? мирас итеп калдырган? Бу сорауларга ?авапны мин авылыбызны? ?лк?н буын кешел?ренн?н белдем. М????ит абый Саитг?р?ев шулайрак с?йл?де: – Элек Иске Кабан зур авыл иде. Колхоз “Сталин” исемен й?рт? иде. Саклау авылына пароходта Украинадан ?гезл?р кайтардылар ??м без аларны бушатырга бардык. Бер ?гезне безг? бирдел?р, ч?нки колхозны? авыр эшен? ?иг?рг? атлар ?итешми иде. 1948 нче елны нарат ?сентел?рен, шушы ?гезг? салып, Саклаудан мин ?зем алып кайттым. ?сентел?рне утыртыр ?чен ?ирне бик яхшылап с?реп, тырмаладык. Авыл халкы д?рт бригадага б?ленеп утыртырга кереште. Безг? ярд?мг? урманчылык та килде. Берг?л?п ?сентел?рне карап ?стердек, яшь наратларны, к?з карасыдай, сакладык. Без бит монда сабантуй, т?рле б?йр?мн?р ?тк?рербез дип уйлап утырткан идек бу агачларны, ?мма халыкны, нишл?птер, бу урынга ?ыеп булмады. ? наратлар шундый матур булып ?сеп китте”. Аеруча саклана торган табигать территориял?рене? берсен? кертер идем бу наратлыкны. Бу урманны? ???мияте бик зур. Ул ?аваны, туфракта дымны саклаучы, сулый торган ?авабызны чистартучы, кислород ??м озон чыганагы да. Белгечл?р ?йт?енч?, бер гектар нарат бер с?гать эченд? 36 тонна тузанны юк ит? бит! Уйлап караса?, бу агачларга 69 яшь! ?з куллары бел?н утырткан, т?рбиял?п ?стерг?н наратлар ?чен Иске Кабан халкына чиксез р?хм?тлебез! Б?генге к?нд? Агыйдел, Я?а Кабан халкыны? бу яраткан ял урыны. “Ад?м баласы ?з гомеренд? ?ч н?рс?г? бик нык р?хм?тле булырга тиеш, -диг?н бер акыл иясе. Алла?ка, ч?нки ул д?ньяны барлыкка китерг?н. ?нил?рг?, ч?нки алар безне шул д?ньяга тудырган. Табигатьк?, ч?нки ад?м баласы шушы д?ньяга тугач, табигать аны? ?чен яш?? чыганагы булып тора”. Чынлап та, табигать безг? ашарга азык, эч?рг? су, киенерг? кием, суларга ?ава, яш?рг? урын бир?. Гомум?н, аны? ??рбер “к?з?н?ге” безне? ?чен бик кир?к. ? аны? матурлыгы! Ул хуш исле ??йге аланнар, алтын яфраклы к?зге урман, ак к?б?л?кт?й карлы кышлары да, г?рл?векле язлары! Табигать безне матди яктан гына т?гел, ? рухи яктан да т?эмин ит?.Ул безг? к?пме л?зз?т, шатлык китер?. Без,кешел?р, ?ичшиксез,табигатьк? р?хм?тле булырга тиеш.? безне? р?хм?тебез, аны саклауда чагылырга тиеш дип уйлыйм мин. Урман – безне? б?генге байлыгыбыз гына т?гел, кил?ч?гебез д?. Аны? байлыгын безд?н со? килг?н буыннарга да калдыру, безне? уртак бурычыбыз. Шу?а к?р? урманга м?н?с?б?т, кешел?рг? м?н?с?б?т кебек ?к, гуманлы, ш?фкатьле булырга тиеш. ?йд?гез аларны саклауда, яклауда, утыртуда ?зебезд?н зур ?леш кертерг? тырышыйк. Без д? ?зебезне? «яшел дустыбыз» – урманга ху?аларча м?н?с?б?тт? булыйк! Без бит – табигать балалары!
“Табигатьне саклагыз!” Бу с?зл?рне без бик еш ишет?без. ?мма, аларны? чын м?гън?сен без а?лап бетер?безме ик?н? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул. ? бит бу с?зл?рг? кил?ч?гебез туры?да зур м?гън? салынган. Туган як табигате ? чиста ?ава ??м экологик яктан чиста ашамлыклар гына диг?н с?з т?гел ?ле ул. Ул ? Туган илебезне? матурлыгы да, ?аны да. Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату, очсыз-кырыйсыз урманнарны бер м?гън?сез кисеп бетер?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабызны бозып бетер?, х?рби уеннар вакытында туфракны ??м ?аваны агулау, авиация ягулыгыны? агулы калдыклары ? болар ?ле х?зерге цивилизацияне? туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Табигатьне пычратучылар бел?н к?р?шне без б?генн?н ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп бетк?н ч?л уртасында калуыбыз бар бит. Ул вакытта инде противогаз кимич? сулап та булмас, радиацияд?н саклый торган скафандрлар киеп яш?вебез д? бик ихтимал. Бу инде ниндидер фантаст язучыны? пессимистик уйдырмалары т?гел, бу турыда ф?нне? т?рле ?лк?л?ренд?ге атаклы белгечл?р ? биологлар, экологлар, химиклар, астрофизиклар, метеорологлар безне х?зер ?к кис?т?. ? бит ?ле туган як табигате ул ? калкулыктагы кипк?н печ?н эскертл?ре арасындагы каен агачлары да, тынлык ??м хуш исл?р бел?н тулган чыршы урманы да, и? кызу ??й к?нн?ренд? д? салкын ??м к?мешт?й саф сулы к?лл?р д?, кечкен? ген? инешт?н башлап, зур елгага таба ыргылучы елгачыклар да. ?йд?гез, туган табигатебезне саклыйк, ??рберебез, булдыра алганча, табигатьне саклыйк, ??м безне? барыбызны? да тырышуларыннан кешелекне? ху?алык эшч?нлеге н?ти??сенд? табигатьк? карата начарлыклары кимер. “Минн?н со? су басса да ярый” диг?н принцип бел?н яш?рг? ярамый. Минем фикерем шундый ??м ул шагыйрь ?. Баянов фикерл?ре бел?н аваздаш. Ул ?зене? “С?ях?тнам?” поэмасында болай ди: Атом кебек шартлап, ?кереп т?гел, Тавыш-тынсыз атлый ??лак?т. ?аман ит?р яшереп х?р?к?т ул, Бакчабызны? кадерен белм?с?к без, Саклый белм?с?к.
Татарстан Республикасында 2013 нче ел – Экологик культура ??м ?йл?н?-тир? мохитне саклау елы дип игълан ителде. Табигатьне саклау, ??ркемне? изге бурычы. ? аны саклау – Ватанны саклау диг?н с?з ул! Д?рест?н д?, мин бу с?зл?р бел?н тулысынча килеш?м. Шу?а к?р? д? без тир?-ягыбызга берсенн?н-берсе матур агачлар утыртырга, саф ?авалы урманнарны, к?лл?рне, елгаларны сакларга, шифалы сулы чишм?л?ребезне ??рдаим чистартып торырга тиешбез. Туган як, туган ?ир ??ркем ?чен газиз ??м кадерле. Кем ген? яратмый ик?н ?зене? туып-?ск?н ?ирен, туган як табигатен! Артык зур булып ис?пл?нм?с? д?, ?земне? авылымны, аны? ?киятт?гед?й г?з?л табигатен бик яратам мин. Кадерле, к??елем? якын ул. Аны? борма сулары, ямь-яшел болыннары, к?зге кебек ялтырап яткан к?лл?ре ?зенн?н – ?зе мине гашыйк ит?. Туган ягымны? табигате искиткеч матур. ?зене? калын урманнары, саф сулы чишм?л?ре бел?н дан тота ул. Мин кечкен?д?н ?к туган ягымны? табигатен? сокланып ?стем. Авылыбызны? уртасындагы “Изгел?р чишм?се”-безне? чын горурлыгыбыз.Чишм?без элек-элект?н шифалы суы бел?н ?зебезне? авыл халкын гына с?ендереп калмыйча, тир? – юньд?гел?рг? д? шифа ?л?шк?н. Аны? суы искиткеч чиста, йомшак. Чишм?безне? тир?-ягында , бер- берсен? сыенып , матур агачлар ?с?. Олысы да , кечесе д? ??рк?нне чишм?г? агыла. Чишм?сез авылны? горурлыгы да , г?з?ллеге д? юк. Бу с?зл?р бел?н килешми м?мкин т?гел .Аны? тир? – ягын ??р елны , авыл халкы бел?н берлект?, ч?п- чардан арындырабыз.Чишм?безне карап , кадерл?п, саклап тотабыз. Аз гына булса да табигатьне саклауга ?зебезне? ?лешне керт? к??елг? р?х?тлек, ?и?еллек ?сти. Чиста табигать- с?лам?тлекне? нигезе бит. ?ч Курса уртасындагы бу матур чишм? турында минем ?з фикерем бар. Аны “Изгел?р чишм?се” дип т?гел, ? “Шифалы чишм?” дип атар идем. Чишм?не? кешел?рг? шифасы ?йтеп бетергесез к?п, ? изгелеге турында шикл?н?м. Ч?нки “Изге” с?зен б?тен ?ирд? д? кулланмыйлар. Ул- бик т? кадерле с?з! Изге ?ир- ?ч??, ? “Изге су”- бер??. Ул – З?мз?м суы. Безне? туган як чишм?л?рене? изгеле турында минем кебек шикл?н?чел?р, м?гаен, бардыр да ?ле. Минем Туган ягымда га??еп матур сулык- Кесм?с елгасы бар. С?з д? юк, бик матур елга ул. Ярларыннан якында гына к?т?релеп китк?н биек таулар ?лл? кайдан к?ренеп тора. Р?т-р?т итеп утыртылган агачларны к?пл?р к?реп соклана. Район ?з?ген? таба баручылар ??м кайтучылар, ?лб?тт?, мондый матурлыкны к?рми ?тмил?р. Районга керг?нче, бу матурлык бел?н хозурланып барасы?. А?а тагын ки? булып ??елг?н “ Балык к?ле” бил?м?се д? ?ст?л?. Ул агачлар, сулыклар, уртача зурлыктагы таулыклар бел?н капланган. Болар бит барысы да безне? Туган ягыбызны? матур биз?кл?ре булып тора. ? саф ?авасын ?йтеп т? торасы юк, р?х?тл?неп, к?кр?кне тутырып сулыйсы гына кала. Алла?ыбыз бирг?н , кемн?рдер булдырган шушы матурлыкны тиешенч? саклый белмибез.Эссе ??йл?рд?, шушы полосаларга кереп, учак ягабыз. Учак кырыенда ч?п- чар кала. Шул учакта калган очкын табигатьк? к?пме зыян сала. Ямь-яшел матур агачлар яна, ?л?нн?р к?я , саф ?авабыз агулана. Бу- и? зур кешелексезлек. Халкыбызда мондый м?каль бар: “Ашаган табагына т?чкер?”. Н?къ та шулай булып чыга. Корылык елда нич? тапкыр тау башындагы полосаларда янгын чыкты. К?нн?р буе т?тенл?п утырды. Без, ?лб?тт?, янгын с?ндер?чел?рг? х?б?р иттек. Р?хм?т аларга, бик тиз килдел?р, с?ндердел?р. Аларны? эшл?рен? ??рчак сокланып карыйм мин. ?мма аларга да табигать бел?н сак булырга кир?к, минемч?. Тел?с? – ничек машиналар бел?н ерып кереп , табигатьк? шактый зур зыян салып кит?л?р. Артларыннан ауган агачлар, имг?нг?н куаклар шактый кала. Бу адымнары турында уйлансыннар иде азрак. Кесм?с елгаларыны? язмышы да мине борчый.Бормаланып- бормаланып тыныч кына ага ул. Су коена торган у?айлы урыннары да бар. К?не буе кармак бел?н балык тотып, су коенып р?х?тл?неп ял ит? кайбер??л?р.Ял ит?л?р,?мма елга буен ч?пл?п т? кит?л?р. ?зебезне? авыл кешел?рене? болай ял ит?рг? вакытлары да юк. ? мен? читт?н килг?н ш???р халкы иркенл?п ял ит?. Шулай да булсын, ди. Тик ниг? алар матур Кесм?с буебызны ямьсезл?п кит?л?р? Яр буйлары алардан со? ч?плек оясына охшап кала. Суга да тел?с? н?рс? аталар. Су коенганда, аякларны? ??р?х?тл?нг?не булды. Мин шушы Кесм?с буйларын бик кызганам. Телл?ре юк бит ?йтерг?: “Кешел?р , безне ??берл?м?гез!” Шулай да кемдер ?йтсен иде, ишетсен иде аларны. Табигатьне саклауга кагылышлы м?кал?л?рне г??ит битл?ренн?н д? эзл?п укып барам. ?ле мен? я?а м?гъл?матка юлыктым. “Ватаным Татарстан” г??итенд? мондый юллар бар: “ Россияне? табигый байлыклар ??м экология министрлыгы м?гъл?матларына караганда елгаларга пычрак су агызу буенча Татарстан 9 нчы урында тора. Татарстан эч? торган суны? сыйфаты буенча да бары бишенче урынга лаек булган”. (“В.Т” № 26, 12.02.2013). Уйланырлык юллар бу. Безне? кебек б?тен кеше д? саф сулы чишм?л?рд?н ген? эчми шул суны. Туган як табигате чиста ?ава ??м экологик яктан чиста азык -т?лек кен? диг?н с?з т?гел. Ул – Туган ?иребезне? матурлыгы да , г?з?ллеге д? , ?аны да. Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату , очсыз-кырыйсыз урманнарны бер мизгелд? юк ит?, агулы газлар бел?н саф ?авабызны бозып бетер?- болар ?ле х?зерге “алга китешне?” туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген? булып тора. “ Табигатьне саклыйк, яклыйк!”. Бу с?зл?рне ??ркайда, ??рчак ишетерг? туры кил?. Тик бу с?зл?рне? тулы м?гън?сен? без , ?лег?ч? д? булса , т?шен? алмыйбыз. Кил?ч?гебезне? матур, экологик яктан чиста булуы- бары тик ?зебезд?н ген? тора бит. ?г?р д? табигатебезне пычыратучылар бел?н к?р?шне б?генн?н ?к башлап ?иб?рм?с?к, дист? еллардан со? тереклек юкка чыккан утрауда калуыбыз да ихтимал. Шу?а к?р? д? , туган ягыбыз табигатен берг?л?п саклыйк , ??рберебез, булдыра алганча , бу изге эшк? берд?м тотыныйк. Минем уйлавымча, кешене? табигатьк? булган м?х?бб?те, газиз ?нк?йл?ребезг? булган м?х?бб?т бел?н бер ?к д?р???д?. Ул шулай ук эчкерсез, саф, чын к??елд?н. Минем туган ягымны гел матур, т?зек итеп к?р?сем кил?. ?зем д? гел шул турыда уйланам, нидер эшл?рг? тырышам: агачлар утыртырга яратам, аларны саклап ?стер?м, ч?п-чарларны юкка чыгарам, ?й-тир?безне, урамыбызны чиста тотасым кил?, гел ?ыештырып торабыз. Курса Почмакны чыккач, Кабак к?пере янында матур т?г?р?к к?л ??елеп ята. Ясалма к?л, ?мма бик ямьле. Чишм? суларыннан ?ыелган, шу?а к?р? суы салкынча. Туган як табигатен? ?ст?м? матурлык ?сти. Эссе к?нн?рд? аны? тир?-ягында су коенучыларны да к?рерг? була. Кичл?рен яшьл?р д? шунда ял ит?л?р. Музыка тавышлары я?гырап ишетел?. ?з ген? ?ск? менс??, кечкен? нарат урманчыгы. Ял ит?рг? нинди матур урыннар. Туган ягыбыз табигате искит?рлек матур. Табигатьне саклый белерг? ген? кир?к. Кешел?р, кайда гына булсак та, табигатьт?н д?рес итеп файдалана белик: ?имеш-?л?нн?рен ?ыеп д?валаныйк, саф ?авасын сулыйк, ?мма а?а зыян салмыйк! Ул – безг?, без а?а ярд?м итешеп яшик. ?г?р без аны ?з итеп яратсак, аны сакласак, табигать ??рчак безне? бел?н берг? булыр, аны? кодр?те ки?. Туган ягыбызны? мул сулы чишм?л?ре, балыклы елгалары, ч?ч?кле болыннары, мул у?ышлы кырлары бел?н хозурлана белик. Без ?зебезд?н со? килг?н буынга суларыбызны чиста, ?аваларны пычратмыйча, ?семлекл?рне ??м кошларны юкка чыгармый саклап калдыра алсак, табигать каршындагы изге бурычыбызны ?т?г?н булырбыз.Яшел дусларны саклыйк. Н?къ мен? шул очракта гына без алардан н?ти??ле файдалана алырбыз. Тир?- юнебез чиста, ямьле булсын, ??рчак балкып торсын иде. Алла?ы Т?гал? тарафыннан яратылган г?з?ллекне югалтмыйча, табигатебезне чистартуны д?вам итик!
Татарстан Республикасы Питр?ч муниципаль районы МБГББУ “Питр?ч икенче номерлы гомуми белем бир? м?кт?бе” Якташ ?дибем табигатьне саклау турында яза Вараксин В.О., 9 нчы сыйныф укучысы Укытучы: Вараксина М.А., татар теле ??м ?д?бияты укытучысы. Эчт?лек. I. Кереш…………………………………………………………………………………………………. II. Т?п ?леш. 2017 ел- Р?с?йд? Экология елы……………………………………………………… Якташ ?дипл?рем и?атында табигать ??м табигатьне саклау темасы… III. Йомгаклау………………………………………………………………………………………….. IV. Кулланылган ?д?бият…………………………………………………………………………. Кереш. Кеше бел?н табигать аерылгысыз. Язучыларыбыз ниндидер фа?игале яки шатлыклы вакыйгаларны, кешене? к??ел хал?тен, к?ефен сур?тл?г?нд? табигатьк? м?р???гать ит?л?р. Табигать к?ренешл?ре кеше кичерешл?рен? я т??г?л китереп, яис? капма-каршы куеп тасвирлана. Табигать-безне? туган йортыбыз. Балыклар сусыз, ??нлекл?р урмансыз, урманнар агачларсыз була алмаган кебек, кешел?р д? табигатьсез яши алмый. Ад?м баласы кая гына яш?м?сен, ш???р, авыл, ул ??рвакыт ?семлекл?р, хайваннар, кошлар, б???кл?р бел?н ?йл?ндереп алынган. Шу?а к?р? д? кеше табигатьне? аерылгысыз бер кис?ге дип ?йтер идем мин. Туган як, туган ?ир дибез. Бу с?зл?рне? никад?р кыймм?тле булуын а?лыйбыз. Минем д? туган ягым бик матур. ? туган якны? матурлыгы, ?лб?тт?, ул аны? табигате. Б?генге ?д?бият ф?ненд? ?д?би туган як материалларын файдалану проблемасы актуаль я?гыраш алды. ?ирле шагыйрьл?ребезне? и?атын барлау, ?йр?н?, алар бел?н ?д?би кич?л?р ?тк?р? ?д?биятны тир?нтеп ?йр?н?г? ярд?м ит?. Питр?ч т?б?ге язучыларга, шагыйрьл?рг? бай як. Аларны? и?атында тир?-юнь г?з?ллеген ачучы ?с?рл?р зур урын алып тора. Эзл?н? эше шушы максаттан чыгып эшл?нде. Якташ ?дипл?ребезне?, язучыларыбызны? и?атларына к?з?т? ясалды. Табигатьне саклау проблемасы ?зенч?лекл?рен бел? максаты бел?н бернич? язучы и?атына тукталырга булдык. ?з алдыбызга язучылар и?атында табигатьне саклау темасыны? чагылышын ?йр?н?, кызыклы м?гъл?матлар туплау максатларын куйдык. Т?п ?леш. 1.2017 нче ел –Р?с?йд? Экология елы. 2017 ел- Р?с?йд? экология ??м ки?лекл?р елы дип игълан ителде. М?кт?пт? д?, аеруча татар теле ??м татар ?д?бияты д?ресл?ренд?, табигатьне саклау турында бик к?п чараларда катнашабыз, т?рле конференциял?р, диспут-д?ресл?р ?тк?р?без, видеолар карыйбыз. Табигатьне саклау турындагы экологик проблемалар элек-элект?н ?дипл?ребез тарафыннан к?п ?с?рл?рд? к?т?релг?н. ?мма кеше барыбер ?зенекен ит?. Табигатьне пычрата, агулый ??м шулай итеп, а?лы р?вешт?, юкка чыгара. ?йе, а?лы р?вешт?, ч?нки Алла?ы Таг?л? тарафыннан кешег?, хайваннардан аермалы, акыл, зи?ен бирелг?н. Шу?а к?р? кеше табигатьне а?лы р?вешт? ??лак?тк? илт? дип ?йтер идем мин. Аннан башка яши алмаганын да бел? ул. Ч?нки ад?м баласы табигатьт?н башка бер к?н д? яши алмый. Табигать-безне? яш?? чыганагыбыз. Елдан-ел суларыбыз пычрана, очсыз-кырыйсыз урманнарыбыз бер м?гън?сезг? кисел?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабыз бозыла. Болар ?ле кешелек д?ньясыны? табигатебезг? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Без-кил?ч?к буын. ? кил?ч?к буынны? яш?еше табигать бел?н б?йле. Табигатьне, туган йортыбызны, зарарланудан без туктатмасак, ни булыр со?? Уйлавы да куркыныч. Бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп, ч?л уртасында калмабызмы? Мен? шул турыда, ?ичшиксез, ??рбер кешег? уйларга кир?к, минемч?. Ад?м баласы ирт?г? н?рс? буласы турында уйламаганга к?р?, табигатьк? карата шундый р?химсез м?н?с?б?т т? барлыкка кил?. 2.Якташ ?дипл?рем и?атында табигать ??м табигатьне саклау темасы. Табигатьне саклау темасына язылган ?с?рл?р исемлеге бай ??м т?рле. Минем якташ ?дипл?рем и?атында да элеге тема яктыртыла. Танылган татар шагыйре Ринат Р?химовны? б?тен хезм?т ??м и?ат юлы Питр?ч районына б?йл?нг?н. ?зене? б?тен и?ат юлын ул туган ?ирен?, авыл хезм?тч?нн?рен? багышлый. Татарстанны? халык шагыйре 70 еллар башында ук Ринат Р?химовны “Туган ?ир шагыйре”, дип атый. ? аны? шигырьл?рен “Туган туфрактан шыткан ?ырлар”, дип ?йт?. Ринат Р?химов шигырьл?ренд? кешел?рне уянырга, уйланырга чакыра. ?ир- су язмышы кеше кулында булуын эйт?. Кемг? кир?к сон: киексез урман, Балыксыз инеш, ч?ч?ксез болын, Табигать кешем, сине? кулы?да, Акылы?а кил, югалтмас борын, -дип ?нди. Шагыйрь тауларны –акыл иял?ре бел?н, кырны Ана бел?н чагыштыра. Алар м??ге, ? без вакытлыча килг?нбез, ди ул. Урман шавы, чишм? чылтыравы, Кош сайравы, б???к кыштырдавы. Табигатьне? тынмас симфониясен? ?з а???е бел?н сыйган бары. …? к?пмедер авазларны? югалганы, дип табигатьт?ге авазларны симфонияг? ти?ли. Л?кин бу авазлар елдан- ел кими бара ик?н бит. Мо?а, ?лб?тт?, кешел?р гаепле… Язучы прозаик Камил ?д??м улы К?римов 1950 елны? 1 июленд? Питр?ч районы Ш?ле авылында кр?стиян гаил?сенд? туа. Ул — Татарстан Республикасыны? атказанган м?д?ният хезм?тк?ре (2000), Татарстан Язучылар берлегене? Ф.Х?сни исеменд?ге ?д?би б?л?к иясе (2004). К.К?римов —1983 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге ?гъзасы. Камил К?римов та табигатне саклау проблемасын к?т?р?. “Исемсез к?л” ?с?ренд? Р?ст?м исемле малайны? Н?гыйм абыйсы бел?н ауга барганы сур?тл?н?. Ау аларны “?рд?кле к?лг?”алып кил?. Бу к?л- ?ирг? уелып керг?н зур т?г?р?к к?зге сыман. К?л янында син ?зе?не хыялый бер д?ньяда итеп хис ит?се?. Л?кин кешел?р шушы к?лне? матурлыгын ?уеп мылтык тавышы я?гыраталар. Ау у?ышлы булса да, Р?ст?мг? бер уй тынгы бирми: бу к?л элек “Торна к?ле” дип аталган, х?зер инде торналар юк. Инде “?рд?кле к?л” дил?р. Тора-бара “К?р?к?ле к?л” диярл?р. ? к?р?к?л?рен д? тотып бетерг?ч… “Исемсез к?л” булып калыр мик?н?, дип кешел?рне? б?генге к?н бел?н ген? яш??л?рен, табигатьк? зыян салуларын ?йт?.. Кошлар да хайваннар да безне? табигатебезне? бер кис?ге. “Аны? н?фр?те” (“Яшел читлек”) ?с?ренд? Камил К?римов кешел?рне? табигатьк? карата да м?н?с?б?тл?ре т?рле булуын к?рс?т?. Кемдер аны якын ит?, ? кемдер аны юкка чыгара. Табигатьне? т?рле ?ан иял?ре образлары аша укучыда кешелеклелек, йомшак к??еллелек, м?рх?м?тлелек сыйфатлары т?рбияли. ?с?рд? гад?ти керпе гаил?сене? тормышы к?рс?тел?. Беренче очракта кешел?рне? саксызлыгы аркасында ана керпе балаларын югалта. Икенче юлы дорфа, м?рх?м?тсез егет кулына эл?г?. ? егет м?чене д? “олактырган”, ташбака кабырчыгыннан т?пчек савыты да ясарга ?лгерг?н, керпе бел?н д? уенчык кебек кен? уйный, явызлыклар кыла. ?леге егет шикелле кешел?р х?зер минемч?, к?б?еп китте. Алар ?зл?рене? табигать балалары ик?нн?рен онытып ?иб?р?л?р. Л?кин б?хетк? каршы ?с?рд?ге кыз кебек кече туганнарыбызга м?рх?м?тле кешел?р д? байтак. Ул ?з тормышын куркыныч астына куеп керпене коткара. Автор табигатне? бер ?леше – хайваннарны сакларга, якларга чакыра. Язил? Абдрахимова да табигатьне саклау кебек ?итди проблемалар турында яза. Ул …19 китап авторы, шулар арасында татар теле ??м ?д?биятыннан дидактик материаллар ??м шигырьл?р да бар. “Инеш ?ыры” шигыренд? автор суга м?дхия ?ырлый. Су а?а н?рс? с?йли ик?н? Су аны суын эч?рг?, аннан шифа табарга чакыра.. Л?кин шифасы булсын ?чен суын чиста тотарга кир?к. – Суны пычратмагы-ы-ыз! Ч?пл?р ыргытмагы-ы-ыз! ??ркем т?эсирл?неп, ?ырны ты?лап уза. ?йт?: “Пычратмабы-ы-ыз! Ч?пл?р ыргытмабы-ы-ыз!, дип судан башка яш?еш т? тереклек т? булмавына басым ясый. 3.Йомгаклау. ?йд?гез туган табигатебезне саклыйк! ??рберебез, булдыра алганча, ?зебезд?н ?леш кертик. Агачлар утыртыйк, яшеллекне саклыйк, тир?-ягыбызны ч?п-чарлардан чистартыйк. Бер-беребезне? с?зл?рен? колак салып, изге эшл?рг? тотынсак, табигатебез д? безг? карата м?рх?м?тлер?к булыр иде. ?лк?н, урта, яшь буын кешесеме син, барыбер. Туган йортыбыз безг? ничек кадерле булган кебек, табигатебезне? д? кадерен белеп яшик. Пычратмыйк, зарарламыйк, агуламыйк аны. Киресенч?, яшь буын яш?рг?н кебек матурайсын, чистарсын г?з?лл?нг?нн?н г?з?лл?нсен иде ул. Бер-беребезне туктатмасак, мо?а иреш? алмаячакбыз. Шу?а к?р? уйланыйк ??м саклыйк! Кулланылган ?д?бият. 1.Гарипова-Абдрахимова Я. Б?хет таптым! Б?хе-е-т! Хик?ял?р ??м шигырьл?р ?ыентыгы.- Казан: РИО ГУ “РЦМКО”, 2012.-136 б. 2.К?римов К.?. Карурманда кара песи: повестьлар ??м хик?ял?р.- Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2015.- 207 б. 3.Р?химов Ринат. Игелек. Шигырьл?р.-Питр?ч районы типографиясе, 2010, -50б.
Табигать ул узен яклый алмый,
?ч т? ала алмый кешед?н.
Ул бары тик р?н?и ген? ала,
Куркыйк шушы р?н?еш т?ш?д?н.
Ф?нис Яруллин.
“Табигать – ти?сез х?зин?!” , “Табигатьне саклагыз!” Бу с?зл?рне без бик еш ишет?без. ?мма, аларны? чын м?гън?сен без а?лап бетер?безме ик?н? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул. ? бит бу с?зл?рг? кил?ч?гебез туры?да зур м?гън? салынган. Туган як табигате ? чиста ?ава ??м экологик яктан чиста ашамлыклар гына диг?н с?з т?гел ?ле ул. Ул ? Туган илебезне? матурлыгы да, ?аны да. Туган як табигате ул ? калкулыктагы кипк?н печ?н эскертл?ре арасындагы каен агачлары да, тынлык ??м хуш исл?р бел?н тулган чыршы урманы да, и? кызу ??й к?нн?ренд? д? салкын ??м к?мешт?й саф сулы к?лл?р д?, кечкен? ген? инешт?н башлап, зур елгага таба ыргылучы елгачыклар да.
Б?генге к?нд? табигать безне? ярд?мг? мохта?. Ул яралы, сагышлы. Елга-к?лл?ре кипк?н, чишм?л?ре д? челтер?ми, кошлар да элеккеч? сайрамый. Урманнарда ботарлап ташланган агачлар башларын т?б?н иг?н. Алар кешене? р?химсезлеген? уфтаналар кебек. Кешел?р беренче урынга матди яктан яхшы торуны, акчаны, престижлы эш урынын куялар, экология турында уйламыйлар яки уйлаудан туктыйлар. Кырыс тормыш кануннары ?ир й?зене? кил?ч?ге турында уйларга вакыт калдырмый. Ниг? шулкад?р битараф, р?химсез, ш?фкатьсез без табигатьк??
Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату, очсыз-кырыйсыз урманнарны бер м?гън?сез кисеп бетер?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабызны бозып бетер?, х?рби уеннар вакытында туфракны ??м ?аваны агулау, авиация ягулыгыны? агулы калдыклары ? болар ?ле х?зерге цивилизацияне? туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Табигатьне пычратучылар бел?н к?р?шне без б?генн?н ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп бетк?н ч?л уртасында калуыбыз бар бит.
?ирд? тереклек бары ?ава-атмосфера булганда гына яши ала. Б?генге к?нд? промышленность, транспорт ?с? н?ти??сенд? ?авада кислород ?аман кими бара. Моннан тыш, ?ле кислородны т?п эшл?п чыгаручы – урманнарны? да м?йданнары к?нн?н-к?н кими. Атмосфераны? пычрануы кислота я?гырлары, парник эффекты, с?рем томаны, озон тишеге кебек куркыныч н?ти??л?рг? китер?.
Ча? кагам мин:— Бар халыклар!
Барлык тел?к-гад?тл?рне
Буйсындырып бары акылга,
Кул бирегез бер-берегезг?
?ир хакына, яш?? хакына!
Кешел?р! ?йд?гез ?ле, табигатьк? карата бераз м?рх?м?тлер?к булыйк! Аны саклап калу ?чен бар к?чебезне кызганмыйк! Табигать ??м б?тен гал?м ки?леген саклап калу — безне? бурыч кебек фикерне а?лап була бу юллардан.
Табигать – кешене? яш?? урыны. Без табигатьне яратабыз, аннан ?аныбызга ямь, к??елебезг? тынычлык алабыз. Табигатьне саклау – ул ?зебезне, кил?ч?гебезне, ?ебезне саклау диг?н с?з. ?з-?зе??, туган ?ирг? тугры булып калу, аны? кадерен бел? элек-элект?н яш?? м?гън?сене? асылын а?латкан. Безг? аны югалтмыйча, тагын да баетып, килер буыннарга мирас ит? бурычы й?кл?нг?н.
?йе, без табигать бел?н т??г?ллект? ген? яши алабыз. ??р гам?лне акыл бел?н башкарырга кир?к, шул чакта гына без матурлыкны, табигатьне коткарып кала алырбыз.
Без табигать балалары, ? табигать безне? ху?абыз! Моны беркайчан да ист?н чыгармыйк ??м табигатьне? кагыйд?л?рен?, кануннарына каршы килмич? а?а буйсыныйк!
Чыннан да, безне? Туган ягыбыз ч?ч?к кебек, ул беркайчан да картаймас. Минем б?тен тел?гем, хыялым шул. Ч?ч?к ат син, минем яраткан, с?екле, Туган ягым. Л?кин ч?ч?к кебек ши?м?, саргайма ??м кипм?. Ч?ч?кк? су сибеп торучы кеше кебек, кырые?да ??рвакыт яраткан кеше?, су сиб?че? — синд? яш??че халкы? булсын. Амин! Бер?к шулай булсын!
Ибрагимова Камилла. 4 класс.
ТР ?лм?т ш???ре Муниципаль бюджет белем бир? учреждениесе «6 нчы гомуми урта белем бир? м?кт?бе»
Инша
Табигать- туган йортыбыз
Иншаны язды:
6Б сыйныф укучысы
?хм?дуллина Алия З.
Тикшерде:
татар теле ??м
?д?бияты укытучысы
?хм?дуллина А.Г.
?лм?т, 2013
Мин ?земне? туган ягым табигатен? ??рвакыт сокланам. Сокланмаслык та т?гел бит: урман дис??, урманнары бар аны?, сулыклар дис??, елга-кулл?ре к?п аны?, таулар, болыннар, тугайлар, ?р?м?лекл?р… Болар барысы да минем туган ягым.
Елны? д?рт фасылын да к?р?м мин туган ягымда. Мен? х?зер яз килеп ята табигатьк?. Ул б?тен ?ирне яшеллекк? к?м?р. Инде г?рл?векл?рен агызырга да ?лгерде. Тизд?н табигать биз?кл?ре – кошлар, туган ?иребезне сагынып, ?ылы яклардан кайтып ?ит?рл?р.
Язны? бигр?к т? май айларын яратам. Б?тен тир?-як к?зге муллыкка ?зерл?н? башлый бит ул чакта. Ничек итепме? Б?тен агачлар ч?ч?кк? к?мел?, ? ?имеш агачларны? шау ч?ч?кт? утыруы – ул к?зге мул у?ыш диг?н с?з. Инде бу ч?ч?кл?рне салкын гына коймасын да, бал кортлары аларны серк?л?ндереп торсын.
Шушы матур вакытны табигатьне? тагын бер и? к??елле чоры – ??й алыштыра. Ул сусыл т?мле ?ил?кл?ре, кызыл б?рлег?нн?ре бел?н кил? д?, хуш исле печ?нн?ре, тук арыш-бодайлары бел?н алтын к?зг? кереп т? кит?. Сары к?з айлары я?гырлы, ?илле булса да, ?зл?рене? муллыклары бел?н к??елле.
Мул алтын к?зне тагын бер к??елле ел фасылы – ак кыш алыштыра. Ул ?зене? я?гырлары бел?н К?з бераз пычрата т?шк?н юлларны, сукмакларны эн?ед?й кар б?ртекл?ре бел?н т?ши. Д?нья бу кад?р зинн?тлелект?н бик к?яз булып к?рен? башлый. Кечкен? ген? йолдызлар бик мул булып к?кт?н ява да б?тен агачларга, куакларга тун булып ябыла.
?йе, табигать, ?ир-Ана кышкы салкында да ?зе тудырган матурлыкны юкка чыгармас ?чен тырыша. Елгаларны боз бел?н каплый ул, андагы балыклар ту?масын; агачларны, ?ир ?стен калын кар астында калдыра – ?семлекл?рне салкын алмасын ?чен шулай кир?к.
? мен? без шушы матурлыкны саклый бел?безмени? Соклана бел?безме без табигать матурлыгына? М?гаен, юктыр. Ч?нки язга чыккач, кар эри башлауга, кыш буе тел?с? кая ташланган ч?п-чар к?рен? башлый. Бу бит кешел?рне? ?хлаксыз, шапшак булуын к?рс?т?. Ел саен яз ?итк?ч, безне, м?кт?п балаларын, шушы ч?пне ?ыярга чыгаралар. Без авырыксынмыйча башкарабыз бу эшне. Л?кин бу ч?пне тел?с? кая ташлаган кешел?рг? ?зр?к оят т?гел мик?нни со?? Ник алар ?зр?к кен? булса да табигать турында кайгыртмыйлар ик?н? ?г?р кеше мондый сорауларны ?з-?зен? бир?, бу турыда бераз уйлана ик?н, дим?к, а?арда ?ле ?мет бар диг?н с?з.
?йд?гез, к?бр?к агачлар утыртыйк, ч?нки агачлар алар – кислород чыганагы. Чишм?л?рне чистартыйк, ч?нки чиста сулыклар – алар с?лам?тлек чыганагы. Саклыйк табигать матурлыгын. Шул чакта кил?ч?к буыннар безг? р?хм?т ?йтер!
Татар халкы элек-элект?н ?зене? чисталыгы бел?н аерылып торган. Т?ртип, чисталык саклау буенча халкыбызда т?рле сынамышлар, язылмаган кагыйд?л?р урнашып калган. М?с?л?н, ч?чне тараганнан со? тел?с? кая ташларга ярамый – башы? авыртулы булыр. Тырнакны к?н яктысында кисеп яндырырга кир?к. Тел?с? кайчан кисс??, эт тырнагы чыга ?.б. Боларны? асылында чисталыкка, т?ртипк?, ?д?пк? ?йр?т? ята бит. ?йл?н?-тир?не, табигатьне саклау ?чен и? беренче кешене? ?зене?, т?нене? ??м ?аныны? чиста булуы кир?к. “Коега т?керм? – суын эч?рсе?” диг?н тир?н м?гън?ле м?каль д? бар халкыбызда.
Туган як, туган ?ир. ?ти-?ни кебек ?к бик т? якын ??м кадерле бу с?зл?р. Кеше ?зене? туган т?б?ге бел?н горурланганда, и? элек, аны? табигате, у?ган-булган кешел?ре турында с?йл?рг? ярата. Бу чыннан да шулай. ??р кешег? ?зене? туган ягыны? табигате и? матуры, и? г?з?ле булып тоела. Минем ?чен д? туган ягым к??елем? бик якын.
?йе, элек-элект?н кешел?р табигатьк? тартылган. Табигать-Анабыз ачлык елларында аларны ?лемн?н саклап калган, дошманнардан яшеренерг? булышкан. ?мма ад?м баласы табигатьне? ?леге м?рх?м?тлелегенн?н явызларча файдалана шул. Урманнардагы агачларны р?химсез р?вешт? кис?, яфрак-миннек ?зерлибез дип, аларны? ботакларын сындыра. ? ул агачларны? ?с?е ?чен нич? еллар кир?клеген онытып ?иб?р?. Кешел?р к??еле елдан-ел катылана бара кебек тоела ми?а. К?н саен диярлек калкып чыккан завод-фабрикалар гына да табигатьк? никад?рле зыян сала. Алардан к?т?релг?н т?тен ?аваны зарарлый, елгаларга агып чыккан калдыклары сулыкларны пычрата. ? ?зебез эч?рг? яраклы суны? к?л?ме елдан-ел кими дип ча? суккан булабыз. Болай д?вам итс?, бернич? дист? елдан со? б?тенл?й сусыз калмабызмы? Мине ?леге сорау бик борчый. Ч?нки чишм?л?ребез д? кибеп, корып бара. Аларны чистартырга тел??чел?р к?нн?н-к?н сир?г?я. Элек пионерлар берг?л?шеп чишм?л?рне чистартырга й?рг?нн?р. Урманнарга агачлар утыртканнар. Гомум?н, табигатьне саклауга ?зл?ренн?н зур ?леш кертк?нн?р.
Х?зер техника заманы диярг? яратабыз. ??р ике кешене? беренд? машина. Руль артында ир-егетл?рне ген? т?гел, г?з?л затларыбызны да к?пл?п к?рерг? м?мкин. ? ул тимер атлардан чыгучы т?тен исене? ?аваны пычратуы хакында к?пл?ребез уйлап та карамыйдыр. И? м??име, ми?а ?айлы ??м у?айлы булсын, ??я? й?рерг? ген? туры килм?сен. Мин д? кешег? у?айлылык ягында, ?мма машиналарны? ягулыкларын табигатьне пычратмый торган итеп чыгарсыннар иде.
Табигатьне сакларга кир?к, дип к?п с?йлил?р. ?мма ??р кеше ?зене? кылган эш-гам?лл?ре бел?н табигатьне саклауга ?леш кертерг? тиеш. Урамнан барганда т?м?ке т?пчеген яис? ч?п-чары?ны тел?с? кайда ташлап калдыру, бу инде табигатьне саклауга керми. ?лк?нн?р балаларына ?рн?к к?рс?терг? тиеш. Табигать кочагына ял ит?рг? чыккач, ?з арты?нан ?ыештырып кит?рг?, агачларны сындырмаска, елга-к?лл?рне пычратмаска кир?клеген балаларга кечкен?д?н а?лату зарур. Моны балалар бакчаларында ук а?латырга тиешл?р, минемч?. Берг?л?п экскурсияг? чыккач, ?зене? ч?бен агач т?бен? ташлаган баладан аны кире алырга м??б?р ит? м??им. Шулай эшл?г?нд? ул аны башка ташламаячак.
Табигатьк? булган саксыз караш н?ти??сенд? к?пмедер еллардан со? тереклек бетм?сме? Агачлар да, елга-к?лл?р д? бетс?, безг? кислородны кем б?леп чыгарыр? Т?мле ?ил?к-?имешл?ре бел?н кем сыйлар?
?йд?гез, барыбыз берг? табигатебезне яклыйк, аны саклыйк. Яз к?нн?ренд? ?м?л?рг? чыгыйк, ч?п-чардан арындырыйк, сыерчыклар кил?г? оялар ясап элик.
Альбина В?лиева ?зерл?де
Табигатьне саклагыз!
Ад?м баласына эшл?рг? к?ч-ку?т бирг?н, а?а ?зене? байлыгын б?л?к итк?н, гомер буена хезм?т кылган сихри урманнан башка тормышыбызны к?з алдына китер?е кыен. Авылым тир?ли урманнар бик к?п, ? мен? Агыйдел ш???рен? якын урнашкан наратлык урманы, елны? нинди фасылы булмасын, ?зен? тартып тора. Урманга барып кер?г?, т?мле сагыз исе тынга каплана. Аны иснисе д? иснисе кил?. Ул ?аваны? чисталыгыннан х?тта баш ?йл?неп кит? сыман. Наратлыкка илт?че сукмактан кеше ?зелми: яше, карты – барысы да шул якка агыла. Кемн?рдер матурлыкка сокланып, к?кр?к тутырып, саф ?ава сулап й?ри, ? кайбер??л?р урмандагы тереклекне к?з?т?. Беренче кар явып ?тк?ч т? кешел?р ча?гыга басып урманга кил?л?р. Андагы тынлык ?анга р?х?тлек ?сти. Урман г?я ??йге шау-шудан, к?зге ачы ?илл?рд?н арып, тир?н йокыга талган. К?яз егетл?рне х?терл?тк?н нарат агачлары, горур кыяф?т бел?н тыныч кына басып торалар. Г?я алар да бу тынлыкны? сагында.
Кемн?р утыртты ик?н бу наратларны? Кем шундый матур табигать почмагын безг? мирас итеп калдырган? Бу сорауларга ?авапны мин авылыбызны? ?лк?н буын кешел?ренн?н белдем. М????ит абый Саитг?р?ев шулайрак с?йл?де:
– Элек Иске Кабан зур авыл иде. Колхоз “Сталин” исемен й?рт? иде. Саклау авылына пароходта Украинадан ?гезл?р кайтардылар ??м без аларны бушатырга бардык. Бер ?гезне безг? бирдел?р, ч?нки колхозны? авыр эшен? ?иг?рг? атлар ?итешми иде. 1948 нче елны нарат ?сентел?рен, шушы ?гезг? салып, Саклаудан мин ?зем алып кайттым. ?сентел?рне утыртыр ?чен ?ирне бик яхшылап с?реп, тырмаладык. Авыл халкы д?рт бригадага б?ленеп утыртырга кереште. Безг? ярд?мг? урманчылык та килде. Берг?л?п ?сентел?рне карап ?стердек, яшь наратларны, к?з карасыдай, сакладык. Без бит монда сабантуй, т?рле б?йр?мн?р ?тк?рербез дип уйлап утырткан идек бу агачларны, ?мма халыкны, нишл?птер, бу урынга ?ыеп булмады. ? наратлар шундый матур булып ?сеп китте”.
Аеруча саклана торган табигать территориял?рене? берсен? кертер идем бу наратлыкны. Бу урманны? ???мияте бик зур. Ул ?аваны, туфракта дымны саклаучы, сулый торган ?авабызны чистартучы, кислород ??м озон чыганагы да. Белгечл?р ?йт?енч?, бер гектар нарат бер с?гать эченд? 36 тонна тузанны юк ит? бит!
Уйлап караса?, бу агачларга 69 яшь! ?з куллары бел?н утырткан, т?рбиял?п ?стерг?н наратлар ?чен Иске Кабан халкына чиксез р?хм?тлебез! Б?генге к?нд? Агыйдел, Я?а Кабан халкыны? бу яраткан ял урыны.
“Ад?м баласы ?з гомеренд? ?ч н?рс?г? бик нык р?хм?тле булырга тиеш, -диг?н бер акыл иясе. Алла?ка, ч?нки ул д?ньяны барлыкка китерг?н. ?нил?рг?, ч?нки алар безне шул д?ньяга тудырган. Табигатьк?, ч?нки ад?м баласы шушы д?ньяга тугач, табигать аны? ?чен яш?? чыганагы булып тора”. Чынлап та, табигать безг? ашарга азык, эч?рг? су, киенерг? кием, суларга ?ава, яш?рг? урын бир?. Гомум?н, аны? ??рбер “к?з?н?ге” безне? ?чен бик кир?к. ? аны? матурлыгы! Ул хуш исле ??йге аланнар, алтын яфраклы к?зге урман, ак к?б?л?кт?й карлы кышлары да, г?рл?векле язлары!
Табигать безне матди яктан гына т?гел, ? рухи яктан да т?эмин ит?.Ул безг? к?пме л?зз?т, шатлык китер?. Без,кешел?р, ?ичшиксез,табигатьк? р?хм?тле булырга тиеш.? безне? р?хм?тебез, аны саклауда чагылырга тиеш дип уйлыйм мин.
Урман – безне? б?генге байлыгыбыз гына т?гел, кил?ч?гебез д?. Аны? байлыгын безд?н со? килг?н буыннарга да калдыру, безне? уртак бурычыбыз. Шу?а к?р? урманга м?н?с?б?т, кешел?рг? м?н?с?б?т кебек ?к, гуманлы, ш?фкатьле булырга тиеш. ?йд?гез аларны саклауда, яклауда, утыртуда ?зебезд?н зур ?леш кертерг? тырышыйк. Без д? ?зебезне? «яшел дустыбыз» – урманга ху?аларча м?н?с?б?тт? булыйк! Без бит – табигать балалары!
“Табигатьне саклагыз!” Бу с?зл?рне без бик еш ишет?без. ?мма, аларны? чын м?гън?сен без а?лап бетер?безме ик?н? ??рвакытта да а?лап бетермибез шул. ? бит бу с?зл?рг? кил?ч?гебез туры?да зур м?гън? салынган.
Туган як табигате ? чиста ?ава ??м экологик яктан чиста ашамлыклар гына диг?н с?з т?гел ?ле ул. Ул ? Туган илебезне? матурлыгы да, ?аны да. Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату, очсыз-кырыйсыз урманнарны бер м?гън?сез кисеп бетер?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабызны бозып бетер?, х?рби уеннар вакытында туфракны ??м ?аваны агулау, авиация ягулыгыны? агулы калдыклары ? болар ?ле х?зерге цивилизацияне? туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Табигатьне пычратучылар бел?н к?р?шне без б?генн?н ?к башламасак, бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп бетк?н ч?л уртасында калуыбыз бар бит. Ул вакытта инде противогаз кимич? сулап та булмас, радиацияд?н саклый торган скафандрлар киеп яш?вебез д? бик ихтимал. Бу инде ниндидер фантаст язучыны? пессимистик уйдырмалары т?гел, бу турыда ф?нне? т?рле ?лк?л?ренд?ге атаклы белгечл?р ? биологлар, экологлар, химиклар, астрофизиклар, метеорологлар безне х?зер ?к кис?т?.
? бит ?ле туган як табигате ул ? калкулыктагы кипк?н печ?н эскертл?ре арасындагы каен агачлары да, тынлык ??м хуш исл?р бел?н тулган чыршы урманы да, и? кызу ??й к?нн?ренд? д? салкын ??м к?мешт?й саф сулы к?лл?р д?, кечкен? ген? инешт?н башлап, зур елгага таба ыргылучы елгачыклар да.
?йд?гез, туган табигатебезне саклыйк, ??рберебез, булдыра алганча, табигатьне саклыйк, ??м безне? барыбызны? да тырышуларыннан кешелекне? ху?алык эшч?нлеге н?ти??сенд? табигатьк? карата начарлыклары кимер. “Минн?н со? су басса да ярый” диг?н принцип бел?н яш?рг? ярамый. Минем фикерем шундый ??м ул шагыйрь ?. Баянов фикерл?ре бел?н аваздаш. Ул ?зене? “С?ях?тнам?” поэмасында болай ди:
Атом кебек шартлап, ?кереп т?гел,
Тавыш-тынсыз атлый ??лак?т.
?аман ит?р яшереп х?р?к?т ул,
Бакчабызны? кадерен белм?с?к без,
Саклый белм?с?к.
Татарстан Республикасында 2013 нче ел – Экологик культура ??м ?йл?н?-тир? мохитне саклау елы дип игълан ителде. Табигатьне саклау, ??ркемне? изге бурычы. ? аны саклау – Ватанны саклау диг?н с?з ул! Д?рест?н д?, мин бу с?зл?р бел?н тулысынча килеш?м. Шу?а к?р? д? без тир?-ягыбызга берсенн?н-берсе матур агачлар утыртырга, саф ?авалы урманнарны, к?лл?рне, елгаларны сакларга, шифалы сулы чишм?л?ребезне ??рдаим чистартып торырга тиешбез.
Туган як, туган ?ир ??ркем ?чен газиз ??м кадерле. Кем ген? яратмый ик?н ?зене? туып-?ск?н ?ирен, туган як табигатен! Артык зур булып ис?пл?нм?с? д?, ?земне? авылымны, аны? ?киятт?гед?й г?з?л табигатен бик яратам мин. Кадерле, к??елем? якын ул. Аны? борма сулары, ямь-яшел болыннары, к?зге кебек ялтырап яткан к?лл?ре ?зенн?н – ?зе мине гашыйк ит?. Туган ягымны? табигате искиткеч матур. ?зене? калын урманнары, саф сулы чишм?л?ре бел?н дан тота ул. Мин кечкен?д?н ?к туган ягымны? табигатен? сокланып ?стем.
Авылыбызны? уртасындагы “Изгел?р чишм?се”-безне? чын горурлыгыбыз.Чишм?без элек-элект?н шифалы суы бел?н ?зебезне? авыл халкын гына с?ендереп калмыйча, тир? – юньд?гел?рг? д? шифа ?л?шк?н. Аны? суы искиткеч чиста, йомшак. Чишм?безне? тир?-ягында , бер- берсен? сыенып , матур агачлар ?с?. Олысы да , кечесе д? ??рк?нне чишм?г? агыла. Чишм?сез авылны? горурлыгы да , г?з?ллеге д? юк. Бу с?зл?р бел?н килешми м?мкин т?гел .Аны? тир? – ягын ??р елны , авыл халкы бел?н берлект?, ч?п- чардан арындырабыз.Чишм?безне карап , кадерл?п, саклап тотабыз. Аз гына булса да табигатьне саклауга ?зебезне? ?лешне керт? к??елг? р?х?тлек, ?и?еллек ?сти. Чиста табигать- с?лам?тлекне? нигезе бит.
?ч Курса уртасындагы бу матур чишм? турында минем ?з фикерем бар. Аны “Изгел?р чишм?се” дип т?гел, ? “Шифалы чишм?” дип атар идем. Чишм?не? кешел?рг? шифасы ?йтеп бетергесез к?п, ? изгелеге турында шикл?н?м. Ч?нки “Изге” с?зен б?тен ?ирд? д? кулланмыйлар. Ул- бик т? кадерле с?з! Изге ?ир- ?ч??, ? “Изге су”- бер??. Ул – З?мз?м суы. Безне? туган як чишм?л?рене? изгеле турында минем кебек шикл?н?чел?р, м?гаен, бардыр да ?ле.
Минем Туган ягымда га??еп матур сулык- Кесм?с елгасы бар. С?з д? юк, бик матур елга ул. Ярларыннан якында гына к?т?релеп китк?н биек таулар ?лл? кайдан к?ренеп тора. Р?т-р?т итеп утыртылган агачларны к?пл?р к?реп соклана. Район ?з?ген? таба баручылар ??м кайтучылар, ?лб?тт?, мондый матурлыкны к?рми ?тмил?р. Районга керг?нче, бу матурлык бел?н хозурланып барасы?. А?а тагын ки? булып ??елг?н “ Балык к?ле” бил?м?се д? ?ст?л?. Ул агачлар, сулыклар, уртача зурлыктагы таулыклар бел?н капланган. Болар бит барысы да безне? Туган ягыбызны? матур биз?кл?ре булып тора. ? саф ?авасын ?йтеп т? торасы юк, р?х?тл?неп, к?кр?кне тутырып сулыйсы гына кала.
Алла?ыбыз бирг?н , кемн?рдер булдырган шушы матурлыкны тиешенч? саклый белмибез.Эссе ??йл?рд?, шушы полосаларга кереп, учак ягабыз. Учак кырыенда ч?п- чар кала. Шул учакта калган очкын табигатьк? к?пме зыян сала. Ямь-яшел матур агачлар яна, ?л?нн?р к?я , саф ?авабыз агулана. Бу- и? зур кешелексезлек. Халкыбызда мондый м?каль бар: “Ашаган табагына т?чкер?”. Н?къ та шулай булып чыга. Корылык елда нич? тапкыр тау башындагы полосаларда янгын чыкты. К?нн?р буе т?тенл?п утырды. Без, ?лб?тт?, янгын с?ндер?чел?рг? х?б?р иттек. Р?хм?т аларга, бик тиз килдел?р, с?ндердел?р. Аларны? эшл?рен? ??рчак сокланып карыйм мин. ?мма аларга да табигать бел?н сак булырга кир?к, минемч?. Тел?с? – ничек машиналар бел?н ерып кереп , табигатьк? шактый зур зыян салып кит?л?р. Артларыннан ауган агачлар, имг?нг?н куаклар шактый кала. Бу адымнары турында уйлансыннар иде азрак.
Кесм?с елгаларыны? язмышы да мине борчый.Бормаланып- бормаланып тыныч кына ага ул. Су коена торган у?айлы урыннары да бар. К?не буе кармак бел?н балык тотып, су коенып р?х?тл?неп ял ит? кайбер??л?р.Ял ит?л?р,?мма елга буен ч?пл?п т? кит?л?р. ?зебезне? авыл кешел?рене? болай ял ит?рг? вакытлары да юк. ? мен? читт?н килг?н ш???р халкы иркенл?п ял ит?. Шулай да булсын, ди. Тик ниг? алар матур Кесм?с буебызны ямьсезл?п кит?л?р? Яр буйлары алардан со? ч?плек оясына охшап кала. Суга да тел?с? н?рс? аталар. Су коенганда, аякларны? ??р?х?тл?нг?не булды. Мин шушы Кесм?с буйларын бик кызганам. Телл?ре юк бит ?йтерг?: “Кешел?р , безне ??берл?м?гез!” Шулай да кемдер ?йтсен иде, ишетсен иде аларны.
Табигатьне саклауга кагылышлы м?кал?л?рне г??ит битл?ренн?н д? эзл?п укып барам. ?ле мен? я?а м?гъл?матка юлыктым. “Ватаным Татарстан” г??итенд? мондый юллар бар: “ Россияне? табигый байлыклар ??м экология министрлыгы м?гъл?матларына караганда елгаларга пычрак су агызу буенча Татарстан 9 нчы урында тора. Татарстан эч? торган суны? сыйфаты буенча да бары бишенче урынга лаек булган”. (“В.Т” № 26, 12.02.2013). Уйланырлык юллар бу. Безне? кебек б?тен кеше д? саф сулы чишм?л?рд?н ген? эчми шул суны.
Туган як табигате чиста ?ава ??м экологик яктан чиста азык -т?лек кен? диг?н с?з т?гел. Ул – Туган ?иребезне? матурлыгы да , г?з?ллеге д? , ?аны да. Туган илебезне? чиста сулы елга ??м к?лл?рен пычрату , очсыз-кырыйсыз урманнарны бер мизгелд? юк ит?, агулы газлар бел?н саф ?авабызны бозып бетер?- болар ?ле х?зерге “алга китешне?” туган ягыбыз табигатен? салган зыяныны? бер ?леше ген? булып тора. “ Табигатьне саклыйк, яклыйк!”. Бу с?зл?рне ??ркайда, ??рчак ишетерг? туры кил?. Тик бу с?зл?рне? тулы м?гън?сен? без , ?лег?ч? д? булса , т?шен? алмыйбыз. Кил?ч?гебезне? матур, экологик яктан чиста булуы- бары тик ?зебезд?н ген? тора бит. ?г?р д? табигатебезне пычыратучылар бел?н к?р?шне б?генн?н ?к башлап ?иб?рм?с?к, дист? еллардан со? тереклек юкка чыккан утрауда калуыбыз да ихтимал. Шу?а к?р? д? , туган ягыбыз табигатен берг?л?п саклыйк , ??рберебез, булдыра алганча , бу изге эшк? берд?м тотыныйк. Минем уйлавымча, кешене? табигатьк? булган м?х?бб?те, газиз ?нк?йл?ребезг? булган м?х?бб?т бел?н бер ?к д?р???д?. Ул шулай ук эчкерсез, саф, чын к??елд?н.
Минем туган ягымны гел матур, т?зек итеп к?р?сем кил?. ?зем д? гел шул турыда уйланам, нидер эшл?рг? тырышам: агачлар утыртырга яратам, аларны саклап ?стер?м, ч?п-чарларны юкка чыгарам, ?й-тир?безне, урамыбызны чиста тотасым кил?, гел ?ыештырып торабыз.
Курса Почмакны чыккач, Кабак к?пере янында матур т?г?р?к к?л ??елеп ята. Ясалма к?л, ?мма бик ямьле. Чишм? суларыннан ?ыелган, шу?а к?р? суы салкынча. Туган як табигатен? ?ст?м? матурлык ?сти. Эссе к?нн?рд? аны? тир?-ягында су коенучыларны да к?рерг? була. Кичл?рен яшьл?р д? шунда ял ит?л?р. Музыка тавышлары я?гырап ишетел?. ?з ген? ?ск? менс??, кечкен? нарат урманчыгы. Ял ит?рг? нинди матур урыннар. Туган ягыбыз табигате искит?рлек матур. Табигатьне саклый белерг? ген? кир?к.
Кешел?р, кайда гына булсак та, табигатьт?н д?рес итеп файдалана белик: ?имеш-?л?нн?рен ?ыеп д?валаныйк, саф ?авасын сулыйк, ?мма а?а зыян салмыйк! Ул – безг?, без а?а ярд?м итешеп яшик. ?г?р без аны ?з итеп яратсак, аны сакласак, табигать ??рчак безне? бел?н берг? булыр, аны? кодр?те ки?.
Туган ягыбызны? мул сулы чишм?л?ре, балыклы елгалары, ч?ч?кле болыннары, мул у?ышлы кырлары бел?н хозурлана белик. Без ?зебезд?н со? килг?н буынга суларыбызны чиста, ?аваларны пычратмыйча, ?семлекл?рне ??м кошларны юкка чыгармый саклап калдыра алсак, табигать каршындагы изге бурычыбызны ?т?г?н булырбыз.Яшел дусларны саклыйк. Н?къ мен? шул очракта гына без алардан н?ти??ле файдалана алырбыз. Тир?- юнебез чиста, ямьле булсын, ??рчак балкып торсын иде. Алла?ы Т?гал? тарафыннан яратылган г?з?ллекне югалтмыйча, табигатебезне чистартуны д?вам итик!
Татарстан Республикасы Питр?ч муниципаль районы
МБГББУ “Питр?ч икенче номерлы гомуми белем бир? м?кт?бе”
Якташ ?дибем табигатьне саклау турында яза
Вараксин В.О., 9 нчы сыйныф укучысы
Укытучы: Вараксина М.А., татар теле ??м ?д?бияты укытучысы.
Эчт?лек.
I. Кереш………………………………………………………………………………………………….
II. Т?п ?леш.
2017 ел- Р?с?йд? Экология елы………………………………………………………
Якташ ?дипл?рем и?атында табигать ??м табигатьне саклау темасы…
III. Йомгаклау…………………………………………………………………………………………..
IV. Кулланылган ?д?бият………………………………………………………………………….
Кереш.
Кеше бел?н табигать аерылгысыз. Язучыларыбыз ниндидер фа?игале яки шатлыклы вакыйгаларны, кешене? к??ел хал?тен, к?ефен сур?тл?г?нд? табигатьк? м?р???гать ит?л?р. Табигать к?ренешл?ре кеше кичерешл?рен? я т??г?л китереп, яис? капма-каршы куеп тасвирлана.
Табигать-безне? туган йортыбыз. Балыклар сусыз, ??нлекл?р урмансыз, урманнар агачларсыз була алмаган кебек, кешел?р д? табигатьсез яши алмый. Ад?м баласы кая гына яш?м?сен, ш???р, авыл, ул ??рвакыт ?семлекл?р, хайваннар, кошлар, б???кл?р бел?н ?йл?ндереп алынган. Шу?а к?р? д? кеше табигатьне? аерылгысыз бер кис?ге дип ?йтер идем мин.
Туган як, туган ?ир дибез. Бу с?зл?рне? никад?р кыймм?тле булуын а?лыйбыз. Минем д? туган ягым бик матур. ? туган якны? матурлыгы, ?лб?тт?, ул аны? табигате.
Б?генге ?д?бият ф?ненд? ?д?би туган як материалларын файдалану проблемасы актуаль я?гыраш алды. ?ирле шагыйрьл?ребезне? и?атын барлау, ?йр?н?, алар бел?н ?д?би кич?л?р ?тк?р? ?д?биятны тир?нтеп ?йр?н?г? ярд?м ит?. Питр?ч т?б?ге язучыларга, шагыйрьл?рг? бай як. Аларны? и?атында тир?-юнь г?з?ллеген ачучы ?с?рл?р зур урын алып тора. Эзл?н? эше шушы максаттан чыгып эшл?нде. Якташ ?дипл?ребезне?, язучыларыбызны? и?атларына к?з?т? ясалды. Табигатьне саклау проблемасы ?зенч?лекл?рен бел? максаты бел?н бернич? язучы и?атына тукталырга булдык. ?з алдыбызга язучылар и?атында табигатьне саклау темасыны? чагылышын ?йр?н?, кызыклы м?гъл?матлар туплау максатларын куйдык.
Т?п ?леш.
1.2017 нче ел –Р?с?йд? Экология елы.
2017 ел- Р?с?йд? экология ??м ки?лекл?р елы дип игълан ителде. М?кт?пт? д?, аеруча татар теле ??м татар ?д?бияты д?ресл?ренд?, табигатьне саклау турында бик к?п чараларда катнашабыз, т?рле конференциял?р, диспут-д?ресл?р ?тк?р?без, видеолар карыйбыз. Табигатьне саклау турындагы экологик проблемалар элек-элект?н ?дипл?ребез тарафыннан к?п ?с?рл?рд? к?т?релг?н. ?мма кеше барыбер ?зенекен ит?. Табигатьне пычрата, агулый ??м шулай итеп, а?лы р?вешт?, юкка чыгара. ?йе, а?лы р?вешт?, ч?нки Алла?ы Таг?л? тарафыннан кешег?, хайваннардан аермалы, акыл, зи?ен бирелг?н. Шу?а к?р? кеше табигатьне а?лы р?вешт? ??лак?тк? илт? дип ?йтер идем мин.
Аннан башка яши алмаганын да бел? ул. Ч?нки ад?м баласы табигатьт?н башка бер к?н д? яши алмый. Табигать-безне? яш?? чыганагыбыз.
Елдан-ел суларыбыз пычрана, очсыз-кырыйсыз урманнарыбыз бер м?гън?сезг? кисел?, химия заводларыны? агулы газлары бел?н чиста ?авабыз бозыла. Болар ?ле кешелек д?ньясыны? табигатебезг? салган зыяныны? бер ?леше ген?. Без-кил?ч?к буын. ? кил?ч?к буынны? яш?еше табигать бел?н б?йле. Табигатьне, туган йортыбызны, зарарланудан без туктатмасак, ни булыр со?? Уйлавы да куркыныч. Бернич? дист? елдан со?, б?тен тереклек к?еп, ч?л уртасында калмабызмы? Мен? шул турыда, ?ичшиксез, ??рбер кешег? уйларга кир?к, минемч?. Ад?м баласы ирт?г? н?рс? буласы турында уйламаганга к?р?, табигатьк? карата шундый р?химсез м?н?с?б?т т? барлыкка кил?.
2.Якташ ?дипл?рем и?атында табигать ??м табигатьне саклау темасы.
Табигатьне саклау темасына язылган ?с?рл?р исемлеге бай ??м т?рле. Минем якташ ?дипл?рем и?атында да элеге тема яктыртыла.
Танылган татар шагыйре Ринат Р?химовны? б?тен хезм?т ??м и?ат юлы Питр?ч районына б?йл?нг?н. ?зене? б?тен и?ат юлын ул туган ?ирен?, авыл хезм?тч?нн?рен? багышлый. Татарстанны? халык шагыйре 70 еллар башында ук Ринат Р?химовны “Туган ?ир шагыйре”, дип атый. ? аны? шигырьл?рен “Туган туфрактан шыткан ?ырлар”, дип ?йт?.
Ринат Р?химов шигырьл?ренд? кешел?рне уянырга, уйланырга чакыра. ?ир- су язмышы кеше кулында булуын эйт?.
Кемг? кир?к сон: киексез урман,
Балыксыз инеш, ч?ч?ксез болын,
Табигать кешем, сине? кулы?да,
Акылы?а кил, югалтмас борын, -дип ?нди.
Шагыйрь тауларны –акыл иял?ре бел?н, кырны Ана бел?н чагыштыра. Алар м??ге, ? без вакытлыча килг?нбез, ди ул.
Урман шавы, чишм? чылтыравы,
Кош сайравы, б???к кыштырдавы.
Табигатьне? тынмас симфониясен?
?з а???е бел?н сыйган бары.
…? к?пмедер авазларны? югалганы, дип табигатьт?ге авазларны симфонияг? ти?ли. Л?кин бу авазлар елдан- ел кими бара ик?н бит. Мо?а, ?лб?тт?, кешел?р гаепле…
Язучы прозаик Камил ?д??м улы К?римов 1950 елны? 1 июленд? Питр?ч районы Ш?ле авылында кр?стиян гаил?сенд? туа. Ул — Татарстан Республикасыны? атказанган м?д?ният хезм?тк?ре (2000), Татарстан Язучылар берлегене? Ф.Х?сни исеменд?ге ?д?би б?л?к иясе (2004).
К.К?римов —1983 елдан СССР (Татарстан) Язучылар берлеге ?гъзасы.
Камил К?римов та табигатне саклау проблемасын к?т?р?. “Исемсез к?л” ?с?ренд? Р?ст?м исемле малайны? Н?гыйм абыйсы бел?н ауга барганы сур?тл?н?. Ау аларны “?рд?кле к?лг?”алып кил?. Бу к?л- ?ирг? уелып керг?н зур т?г?р?к к?зге сыман. К?л янында син ?зе?не хыялый бер д?ньяда итеп хис ит?се?. Л?кин кешел?р шушы к?лне? матурлыгын ?уеп мылтык тавышы я?гыраталар. Ау у?ышлы булса да, Р?ст?мг? бер уй тынгы бирми: бу к?л элек “Торна к?ле” дип аталган, х?зер инде торналар юк. Инде “?рд?кле к?л” дил?р. Тора-бара “К?р?к?ле к?л” диярл?р. ? к?р?к?л?рен д? тотып бетерг?ч… “Исемсез к?л” булып калыр мик?н?, дип кешел?рне? б?генге к?н бел?н ген? яш??л?рен, табигатьк? зыян салуларын ?йт?.. Кошлар да хайваннар да безне? табигатебезне? бер кис?ге. “Аны? н?фр?те” (“Яшел читлек”) ?с?ренд? Камил К?римов кешел?рне? табигатьк? карата да м?н?с?б?тл?ре т?рле булуын к?рс?т?. Кемдер аны якын ит?, ? кемдер аны юкка чыгара. Табигатьне? т?рле ?ан иял?ре образлары аша укучыда кешелеклелек, йомшак к??еллелек, м?рх?м?тлелек сыйфатлары т?рбияли. ?с?рд? гад?ти керпе гаил?сене? тормышы к?рс?тел?. Беренче очракта кешел?рне? саксызлыгы аркасында ана керпе балаларын югалта. Икенче юлы дорфа, м?рх?м?тсез егет кулына эл?г?.
? егет м?чене д? “олактырган”, ташбака кабырчыгыннан т?пчек савыты да ясарга ?лгерг?н, керпе бел?н д? уенчык кебек кен? уйный, явызлыклар кыла. ?леге егет шикелле кешел?р х?зер минемч?, к?б?еп китте. Алар ?зл?рене? табигать балалары ик?нн?рен онытып ?иб?р?л?р. Л?кин б?хетк? каршы ?с?рд?ге кыз кебек кече туганнарыбызга м?рх?м?тле кешел?р д? байтак. Ул ?з тормышын куркыныч астына куеп керпене коткара. Автор табигатне? бер ?леше – хайваннарны сакларга, якларга чакыра.
Язил? Абдрахимова да табигатьне саклау кебек ?итди проблемалар турында яза. Ул …19 китап авторы, шулар арасында татар теле ??м ?д?биятыннан дидактик материаллар ??м шигырьл?р да бар. “Инеш ?ыры” шигыренд? автор суга м?дхия ?ырлый. Су а?а н?рс? с?йли ик?н?
Су аны суын эч?рг?, аннан шифа табарга чакыра.. Л?кин шифасы булсын ?чен суын чиста тотарга кир?к.
– Суны пычратмагы-ы-ыз!
Ч?пл?р ыргытмагы-ы-ыз!
??ркем т?эсирл?неп,
?ырны ты?лап уза.
?йт?: “Пычратмабы-ы-ыз!
Ч?пл?р ыргытмабы-ы-ыз!, дип судан башка яш?еш т? тереклек т? булмавына басым ясый.
3.Йомгаклау.
?йд?гез туган табигатебезне саклыйк! ??рберебез, булдыра алганча, ?зебезд?н ?леш кертик. Агачлар утыртыйк, яшеллекне саклыйк, тир?-ягыбызны ч?п-чарлардан чистартыйк. Бер-беребезне? с?зл?рен? колак салып, изге эшл?рг? тотынсак, табигатебез д? безг? карата м?рх?м?тлер?к булыр иде. ?лк?н, урта, яшь буын кешесеме син, барыбер. Туган йортыбыз безг? ничек кадерле булган кебек, табигатебезне? д? кадерен белеп яшик. Пычратмыйк, зарарламыйк, агуламыйк аны. Киресенч?, яшь буын яш?рг?н кебек матурайсын, чистарсын г?з?лл?нг?нн?н г?з?лл?нсен иде ул. Бер-беребезне туктатмасак, мо?а иреш? алмаячакбыз. Шу?а к?р? уйланыйк ??м саклыйк!
Кулланылган ?д?бият.
1.Гарипова-Абдрахимова Я. Б?хет таптым! Б?хе-е-т! Хик?ял?р ??м шигырьл?р ?ыентыгы.- Казан: РИО ГУ “РЦМКО”, 2012.-136 б.
2.К?римов К.?. Карурманда кара песи: повестьлар ??м хик?ял?р.- Казан: Татарстан китап н?шрияты, 2015.- 207 б.
3.Р?химов Ринат. Игелек. Шигырьл?р.-Питр?ч районы типографиясе, 2010, -50б.