Сочинение на тему татар алфавитын узгэртергэ кирэкме

4 варианта

  1. Мирфатыйх абый, сезг? алмашка яшьл?р кил?ме?

    – Бу, ?лб?тт?, борчый торган м?сь?л?, л?кин ф?нг? б?тенл?й яшьл?р килми дип ?йтеп булмый. Аспирантураларга кил?л?р, кер?л?р, укыйлар, яклыйлар. Ул яктан билгеле бер т?ртипт? эш бара, л?кин яшьл?р гуманитар ?лк?г? бик атлыгып тормыйлар. Ч?нки бу юн?лешт? эшл??чел?рне? хезм?т хаклары, башкаларга караганда, кимр?к. Бу ?лк?г? кил?чел?р аз. Гуманитар ф?нн?рне ?стер? – ул безне? алда торган бурыч, ч?нки гуманитар ф?нн?рсез, халыкны, аны? м?д?ниятын, тарихын торгызу, саклау м?мкин т?гел. Д?рес тарих булмый торып, татар халкын саклап булмый!

    “Тартар” К?нбатыш Европада “т?муг кешел?ре” диг?н с?з

    Сез татар халкыны? килеп чыгышында татар-монгол эзл?рен кире кагасыз, тарихта мо?а нисб?тле нинди карашлар бар со??
    – 1950 еллардан бирле татар ??м т?рки халыкларны? тарихы бел?н ш?гыльл?н?м. Тел тарихы ул халык тарихы бел?н бер. Тел тарихын ?йр?нг?нд?, ?зенн?н-?зе халык тарихына барып чыгасы?. Минем хезм?тл?ремне т?рки республикаларда яратып кабул иттел?р, анда да ?з укучыларым бар. ?йе, безне? татар халкын бик тырышып-тырышып татар-монгол яулары бел?н ти?л?рг? омтылалар. Имеш, без шуннан килг?н, шулардан калган халык. Бу – д?рес т?гел, ч?нки татар-монголларны б?тен д?ньяда т?рле илл?рне ?имер?чел?р буларак иск? алалар, начар яктан. Безне? х?тта яшьл?ребез чит илг? чыккач, татар булуыннан кыенсынып й?ри. Аларны тартар бел?н ти?лил?р. ? тартар
    ул К?нбатыш Европада “т?муг кешел?ре” диг?н с?зд?н чыккан, и? начар, культурасыз, со?ыннан гына формалашкан кыргый халыклар диг?н с?з. Безне? тартарга нисб?тле китаплар чыкты. Инлиз галимн?ре язган тартарлар – алар б?тенл?й м?д?ниятт?н читт? тора торган, к?чм? халыклар. К?чм? халыкларны “тартар” дип атап, мен? безне д? культурасыз халыкка кертеп, безне? территориял?рг? д? “тартар” исеме кушып бетерг?нн?р. Ул татар милл?те с?зе т?гел.
    Кайбер тарихчыларыбыз “тартар”ны татар бел?н т??г?лл?штереп, “Тартар” китапларын татар дип т?р?ем? итеп, бик к?п ялгышлыклар ?иб?рде. С?нн?р, хуннар диг?н халыкларны тартар дип язганнардан чыгып, шуны татар дип т?р?ем? итеп т? маташтылар. Бу д?рес т?гел. ?леге халыкларны? килеп чыгышы т?рле, ? этноним, ягъни атама бер. Ни ?чен диг?нд?, к?нбатыш галимн?ре бик борынгы чордан ук инде, б?тен Европа ??м Азияне? у?дырышлы ?ирл?ре инглизл?рнеке дип игълан итк?нн?р. ? со?ыннан килг?н халыклар – ян?се, аларны? ?ирл?рен басып алган культурасыз халыклар. Алар сугышчан халыкларны Европадан бушатырга кир?к, дип ?ле ХI й?зд? ?к, Кытай аркылы монголларга барып, Европаны шушы “кыргый” халыклардан азат ит?р ?чен, монголларны котыртып й?рг?нн?р. “Тартар” диг?н атамадан “татар” с?зе килеп чыккан, ч?нки кытай теленд? “р” х?рефе юк.
    Татар халкы тарихы томлыклары ?зерл?неп бетк?ч, Энциклопедия институтын ябарга кир?к, диючел?р д? булды. ? сез – аны ачтыруда башлап й?рг?н галим.
    – Булды андый х?лл?р.Институтны ачар ?чен М?ск??г? барып р?хс?тл?р сорап й?рг?н идек… ? аннары, вакытлар узгач, Татарстан Ф?нн?р академиясене? Энциклопедия институтын яптыртмаска да тырышып й?рдек, ч?нки Институтны? булуы кир?к. Безне? татар халкыны? тарихын, х?зерге тормышын, м?д?ниятен, икътисадын ?йр?н? д?вам ит?рг? тиеш. Ч?нки шунсыз татар халкын саклау проблемасы х?л ителм?яч?к. Энциклопедия, нигезд?, VI томда бетк?н иде. Х?зер ?ст?п-?ст?п калганнарын бир?л?р. Гомер уза, ?тк?н елларны да кертеп санаганда, и?тимагый вакыйгаларны ?сти башласа?, ике елга бер том ?сеп торачак.

    90 яшем? VIII томлык сайланма хезм?тл?ремне ?зерлим

    Мирфатыйх ?ф?нде, х?зерге чорда ни бел?н м?шгульсез?

    – Мин тел, ?д?бият ??м тарих институтыннан китм?дем. Чирек ставкада торам. Х?зер д? бик к?п эшлим. Елына 4-5 халыкара конференцияд? катнашам, 10-15л?п м?кал? чыгарам. Х?зер т?п бурычым – ?земне? 90 яшем? 8 томлык сайланма хезм?тл?ремне ?зерл??. Х?зер инде аларны ?ыеп тупладым. Монда ?ле д?реслек, монографиял?рне, кулланмаларны кертм?дем. М?кал?л?рне ген? алдым. Минем бастырылган м?кал?л?рем д? ме?н?н артык булып чыкты. Барысын да ?ыеп бетереп булмый. Х?зерге вакытта томлыкларымны эшк?рт?м, сканердан чыгарып, электрон вариантын эшлим. Т?ртипк? китер?м. Томлыкларымны чыгарырга х?к?м?т акча бирде.VIII томнан башка минем 30-40 зур монографиям, зур д?реслекл?рем ??м кулланмаларым бар. Аларны да ?ст?с?м, утыз-кырык том итеп к?рс?терлек китаплар була инде…

    ?и?елг?н д??л?тне? теле д? ирт?ме-со?мы юкка чыгарга м?мкин

    Кайбер язучыларыбыз корама телд? с?йл?ш?без, телебезне ?тер?без, дип борчыла. Тел галиме буларак, бу к?ренешк? карашыгыз нинди?

    – ??мл? т?зелешл?ре диг?н ?йбер – ул шартлы ?йбер. Сез рус ?йл?нм?л?рен? к?некк?нсез. Шулай кертеп ?иб?рс?гез, беркем д? сизми кала. ?мма элек алай иде дип, искеч?г? кайтару, шулай ук, д?рес т?гел. Тел ?зг?реп тора, тормышны? ?зе кебек ?к тел д? даими х?р?к?тт?. Шуны? ?чен кис?т?л?рг? исегез китм?сен. Тел ?зг?р?, ?с?. Башка телл?рне? т?эсирл?ре д? бар. Со?гы елларда инглиз теле т?эсире кер? башлады. Англияг? конференцияг? баргач, аларны ачуланып кайткан идем. Аларда ?зл?рен саклау проблемасы юк. Русларда да юк. Алар бик тырышып инглиз телен? к?ч?без, дип й?рил?р. Рус телен оныттырырга тырышалар. Бу к?ренешне? н?рс?г? китерг?нен белмил?р. Рус халкын саклыйм ?ле, диг?н галимн?р со?гы елларда гына к?рен? башлады. Инглиз телен? к?ч? проблемасы аларны к?бр?к борчый, безд? киресенч?.
    Тел югалса, милл?т т? м?гън?сен, асылын ?уядыр бит?
    – Со?гы елларда милл?тл?рне бетер? тенденциясе, Сталин башлаган с?яс?т я?адан кузгалып кил?. Россияд? т?п тел Россия теле кала дип ачыктан-ачык ?йт?л?р. Рус телен? к?чер? с?яс?те бара. ? татар теле к?пт?нн?н бет?рг? дучар ителг?н. Татар телен? ????м, ул бет?рг? тиеш диг?н караш к?пт?нн?н кил?. Сталин заманында Россияд? “совет халкы” диг?н халык булдырырга й?рг?нн?р иде. Бер телле, бер м?д?ниятлене. Б?ек Ватан сугышы вакытында ана телебезне юкка чыгару с?яс?те тукталып торды, ч?нки Гитлерга каршы к?р?шерг? вак халыклар да кир?к иде. Сугыш узгач, Сталин “Рус халкыны? ?сеше ?чен!” – дип тост к?т?рг?н. Шуннан со? руслаштыру кабат башлана ик?н диючел?р булган. Х?зер д? шундый ук “Россия халкы” диг?нне гам?лг? ашырмакчылар, т?п тел рус теле булачагын ачыктан-ачык ?йт?л?р. В.Путин рус телен саклау комиссиясен т?зег?ч, бу комиссия рус телен ген? яклап эшч?нлек алып бара башлаган иде. Со?гы елларда комиссияд? милли телл?рне саклау диг?н кечкен? ген? б?лек т? п?йда булды. Тел саклау м?сь?л?се милл?тл?рне? ?зл?ренн?н тора. Шулай да революцияг? кад?р ?к инде “безне? телебез югалачак”, диг?н фикерл?р чыккалаган. Кил?ч?кт? телебезне? бет?е ихтимал, л?кин алай тиз арада гына т?гел ?ле. Гомуми тарихка к?з салса?, яулап алынган илд? 100, 200 яис? аннан да к?бр?к еллардан со?, басып алган халыкны? ?з теле урнаша ??м ул тулысынча урнашып бет?рг? д? м?мкин. Андый илл?р тарихта билгеле.
    Белешм?: Мирфатыйх З?киев Татарстанны? Ютазы районында 1928 елда туган. Филология ф?нн?ре докторы, профессор, Россия лингвистик ф?нн?р академиясе академигы, Т?рек лингвистик ??мгыятене? ш?р?фле академигы, Б?тенд?нья тюркологлар ассоциациясене? Президиум ?гьзасы, Казахстандагы Л.Н.Гумилев исеменд?ге Евразия милли университеты каршында халыкара тюркология Yз?ге президиумыны? ш?р?фле ?гьзасы. РФ h?м ТРны? атказанган ф?н эшлеклесе. Татарстан Республикасыны? ф?н h?м техника ?лк?сенд?ге Д??л?т премиясе лауреаты. М?хт?р?м яшьт? булуына да карамастан, Татарстан Ф?нн?р академиясене? Г.Ибра?имов исеменд?ге Тел, ?д?бият h?м с?нгать институтында эшли.

  2. ?ле Идел буйларына к?ченеп килг?нче ?к татарларны? борынгы бабалары-т?рекл?рне? ?з язулары булган. Ул-рун язуы. Рун язуындагы т?рек ист?лекл?ре Орхон, Енисей, Азов, Дон яр буйларында, Алтайда, К?нчыгыш Т?ркестанда, Урта Азияд?, Монголияд? табылганнар.
    Борынгы т?рек теленд? 8 сузык аваз булган: [а], [?], [ы], [и], [о], [у], [?], [?].
    Язуда аларны 4 билге бел?н к?рс?тк?нн?р.
    Тартык авазларны белдер? ?чен рун алфавитында 27 х?реф кулланылган: [бъ], [бь], [гъ], [гь], [дъ], [дь], [з], [йъ], [йь], [къ], [кь], [лъ], [ль], [м], [нъ], [нь], [?], [н], [п], [ръ], [рь], [съ], [сь], [тъ], [ть], [ч], [ш].
    Рун язуындагы текстлар у?нан сулга таба, горизонталь язылганнар.

    2. Гар?п язуына нигезл?нг?н татар ?лифбасы

    Х гасырдан башлап т?рек-татарларда гар?п язуы кулланыла. Татарлар гар?п графикасын ме? елдан артык файдаланганнар. Бу ?лифбада 28 х?реф булган.Аларны? ?чесе сузык авазларны белдерг?н.Гар?п язуы сулдан у?га таба языла.
    Озак еллар буе гар?п ?лифбасы ?зг?решсез кулланыла. Бары XIX гасырда гына гар?п графикасын татар теленд?ге авазлар системасына яраклаштыру м?сь?л?се к?т?рел?.
    Гар?п графикасында татар халкыны? бик к?п тарихи ист?лекл?ре, ф?нни хезм?тл?ре язылган.
    2013нче елдан башлап гражданнарга д??л?т органнарына м?р???гать итк?н вакытта гар?п ??м латин язуын кулланырга р?хс?т ителде. 2012нче елны? 24нче декабренд? Татарстан Парламенты раслаган Телл?р турындагы закон буенча, гар?пк? нигезл?нг?н татар ?лифбасы т?б?нд?геч? языла:

    3. Латинга нигезл?нг?н татар ?лифбасы

    Татар теленд? гар?п х?рефл?ре бел?н язып булмый торган сузык ??м тартык авазлар бар.
    20нче еллар башында б?тен т?рки телле халыклар ?чен берд?м латин ?лифбасы т?зел?.
    1927нче елда латин графикасы укыту эшч?нлеген? кертел?. 1928нче елда берд?м латин ?лифбасына кайбер ?зг?решл?р кертел?, шуннан со? ул унике ел буена р?сми кулланылышта була.
    Бу ?лифба «яналиф» дип атала.
    Я?алифт? 33 х?реф була. Шуларны? 9ы сузык авазларны, 24е тартык авазларны белдерг?н.
    Латинга нигезл?нг?н ?лифба мен? шундый була:

    4. Кириллицага нигезл?нг?н татар ?лифбасы

    1938нче елда кириллицага нигезл?нг?н татар ?лифбасыны? беренче варианты т?къдим ител?, анда ?, ?, ?, ?, ?, ? х?рефл?ре ?ст?л?. Бу ?лифба р?сми кулланылышка 1939 елдан кертел?.
    Кириллицага нигезл?нг?н татар ?лифбасында барлыгы 39 х?реф була. Аларны? икесе – «ь» ??м «ъ» – х?мз? авазын белдер? ?чен хезм?т ит?. Ё, е, ю, я х?рефл?ре [йо??], [йэ??], [й??э], [й??ы], [йу], [й?], [йа°], [й?] аваз кушылмаларын белдер?.
    Язуда 12 сузык авазны белдер? ?чен 10 х?реф кулланыла: а, ?, о, ?, у, ?, ы, э, и, е. Шулардан о, ы х?рефл?ре [??о], [??ы], [??э] авазларын ??м рус теленн?н керг?н с?зл?рд?ге [йэ??], [й??э], [й??ы] авазларын белдер?. С?з башындагы Е х?рефе [йэ??], [й??э], [й??ы] авазларын, башка очракларда [??э] и [э?] авазларын белдер?.
    24 х?реф тартык авазларны белдер? ?чен хезм?т ит?. Шулардан щ, ц х?рефл?ре бары рус теленн?н керг?н с?зл?рд? ген? кулланыла. Бу ?лифбада [?], [?], [w] авазларын белдер? ?чен х?рефл?р б?тенл?й юк.
    Т?б?нд? кириллицага нигезл?нг?н татар ?лифбасы бирел?, анда х?рефл?рне? урнашу т?ртибе Татарстан Республикасы Д??л?т Советыны? 1997нче елны? гыйнвар Карары бел?н беркетел?.
    © М?кал?г? (я?алыклар) б?тен хокуклар татар интернет-журналы «Кара Аккош»ка карый (karaakkosh.com). Язманы тулысынча яки ?лешч? к?череп алганда татар-интернет журналы «Кара Аккош»ка (karaakkosh.com) туры сылтама кую м??б?ри.

  3. Ещё до переселения в Поволжье предки татар – тюрки – имели свою письменность. Это – руническая письменность. Тюркоязычные памятники рунической письменности были найдены на берегах Орхона, Енисея, Азова, Дона, Алтая, Восточного Туркестана, Средней Азии, Монголии.
    В древнетюркском языке было 8 гласных звуков: [а], [?], [ы], [и], [о], [у], [?], [?].
    На письме их выражали с помощью 4 знаков.
    Для обозначения же согласных, в руническом алфавите, использовалось 27 знаков: [бъ], [бь], [гъ], [гь], [дъ], [дь], [з], [йъ], [йь], [къ], [кь], [лъ], [ль], [м], [нъ], [нь], [?], [н], [п], [ръ], [рь], [съ], [сь], [тъ], [ть], [ч], [ш].
    Рунические тексты писались справа налево, горизонтально.

    2. Татарский алфавит на основе арабицы

    Начиная с Х века у тюрко-татар использовалось арабское письмо. Татары пользовались арабской графикой более тысячи лет. В этом алфавите было 28 букв. Из них 3 буквы служили обозначению гласных звуков. Направление арабского письма справа налево.
    На протяжении многих лет арабский алфавит применялся без изменений. Только в XIX веке поднимается вопрос о необходимости приведения арабской графики в соответствие с системой звуков татарского языка.
    На арабской графике написаны многочисленные памятники татарского народа, научные труды.
    С 2013 года допускается использование арабицы и латиницы при обращении граждан в государственные органы. Согласно закону о языках, утвержденному Парламентом Татарстана 24 декабря 2012 года, татарский алфавит на основе арабицы выглядит следующим образом:

    3. Татарский алфавит на основе латиницы

    В татарском языке имеются гласные и согласные звуки, которые невозможно передать на письме арабскими буквами.
    В начале 20-х годов для всех тюркоязычных народов был составлен единый латинский алфавит.
    В 1927 году латинская графика была введена в учебный процесс. В 1928 году в единый латинский алфавит были внесены некоторые изменения, после чего он был в официальном употреблении в течение двенадцати лет.
    Этот алфавит назывался «яналиф».
    В яналифе было 33 буквы. Из них 9 обозначали гласные звуки, остальные 24 – согласные звуки.
    Алфавит на основе латиницы выглядит следующим образом:

    4. Татарский алфавит на основе кириллицы

    В 1938 году был представлен первый вариант татарского алфавита, основанного на кириллице, куда были добавлены буквы ?, ?, ?, ?, ?, ?. Данный алфавит был введён в официальное употребление с 1939 года.
    В татарском алфавите, основанном на кириллице, всего 39 букв. Две из них – «ь» и «ъ» – служат и для обозначения звука гамза. Буквы ё, е, ю, я обозначают сочетания звуков [йо??], [йэ??], [й??э], [й??ы], [йу], [й?], [йа°], [й?].
    Для выражения на письме 12 гласных звуков используются 10 букв: а, ?, о, ?, у, ?, ы, э, и, е. Из них буквы о, ы, э обозначают гласные [??о], [??ы], [??э] и гласные, употребляемые в русских заимствованиях, – [о?], [ы?], [э?]. Буква е в начале слова выражает сочетание звуков [йэ??], [й??э], [й??ы], в остальных случаях – звуки [??э] и [э?].
    24 буквы служат для обозначения согласных звуков. Из них в, щ, ц употребляются только в русских заимствованиях. В алфавите нет букв для обозначения звуков [?], [?], [w].
    Ниже представлен татарский алфавит на основе кириллицы, в котором расположенный порядок букв был закреплён в январе 1997 года Постановлением Государственного Совета Республики Татарстан.
    © Все права на статью (новость) принадлежат татарскому интернет-журналу «Кара Аккош» (karaakkosh.com). При полном или частичном копировании материала прямая ссылка на татарский интернет-журнал «Кара Аккош» (karaakkosh.com) обязательна.

  4. Казан татарларыны? борынгы бабалары болгарлар Идел буе
    ??м Кама уйларына VII й?зд? килеп утыралар. Аларны? бу
    чорга х?тле ?к инде язулары булган дип уйларга тарихи ?ирлек бар.
    Борынгы
    т?рки халыклар яш?г?н урыннардан Себерд?, Енисей, Орхон елгалары тир?сенд? рун
    язуыны? ки? таралган булуы м?гъл?м. К?лт?гин ??м Тоньюк?к исемле д??л?т
    башлыкларына куелган таш эпитафиял?рд? ??м башка ташларда рун язуыны? гаять
    яхшы сакланган.
    922 елда Болгар д??л?тенд? ислам дине кабул ител?.
    Гар?п язуы татарларда ме? елдан артык гам?лд? була. Шушы чор эченд? ул, нигезд?, ?зг?рми, ?мма XIX гасыр ахыры ??м XX гасыр башларында гаять зур ?зг?решл?р кичер?.
    ?зг?решсез кулланылган чорны иске имла дип атыйлар. Аннан со? я?а имла ??м урта имла диг?н
    ?зг?решл?р килеп кер?.
    Гар?пл?р у?нан сулга горизонталь язалар. Алфавитта 28 х?реф бар, 25 е тартык авазларны, ?чесе сузык ??м ярым
    сузыкларны белдер?. Кыска сузыклар аерым х?рефл?р бел?н т?гел, юл астына яис?
    ?стен? куела торган билгел?р – х?р?к?л?р ярд?менд? белдерел?.
    Гар?п язуыны? бер ?зенч?леге бар: анда бер ?к х?реф с?з башы?да, уртасында, ахырында ??м аерым торганда т?рлеч? языла.
    20 нче елларда латин язуына к?ч? турында ?итди т?къдимн?р башлана.
    1926 елда Бакуда ?тк?релг?н Беренче тюркология съезды б?тен т?рки халыклар ?чен латин алфавиты кабул ит?.
    1930 елны? 1 гыйнварыннан башлап Татарстанда я?алиф й?з процент гам?лг? куелган дип ис?пл?н?.
    Руслаштыру с?яс?тене? к?ч?юе с?б?пле 30 нчы елларны? ахырында рус алфавитына к?ч? м?сь?л?се к?т?рел?. Бу алфавитка к?ч? болай
    а?латыла: рус ??м татар телен ?йр?нг?нд?, ?ле бер, ?ле икенче алфавит ?йр?неп
    торудан котыласы?, рустан керг?н с?зл?рне русча язарга м?мкинлек туа, ян?се.
    1938 елда беренче вариантта алфавит игълан ител?. Со?ыннан а?а татарны? ?зенч?лекле авазларын белдер? ?чен х?рефл?р ?ст?л?: ?, ?, ?, ?, ?, ?.
    1990 елларда ?зг?ртеп кору процессы т?эсиренд? татар ф?нни ??м?гатьчелеге я?адан алфавит проблемаларына ?йл?неп кайта, матбугатта
    зур дискуссия була, латин ?лифбасына нигезл?нг?н бернич? проект т?къдим ител?.
    Министрлар Кабинеты каршысындагы татар телен
    гам?лг?”керт? комиссиясе аны Югары Советка т?къдим ит?. Югары Совет кабул итк?нн?н со?, Татарстан Республикасыны? Президентына
    тапшырыла, ??м Президент М.Ш. Ш?ймиев 1999 елны? 5 сентябренд? аны раслап Указ чыгара.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован. Обязательные поля помечены *