Сочинение. Туган телем – ирк? г?лем! Эшне ?т?де: 86нчы “?мет” интернат- м?кт?бене? 7нче а сыйныф укучысы Ф?рдиев Р?мис Эшне тикшерде: татар теле укытучысы Г?р?ева Л.М. 2016нчы уку елы Туган тел, Синд? – шатлык ?и?еллеге, Кайгылар авырлыгы. Ата – бабам батырлыгы, Аналар сабырлыгы. (З. Насыйбуллин) Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул – кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?. “Туган” с?зе тагын бернич? с?з бел?н с?зтезм? ясый: “Туган апа”, “Туган ил” ??м “Туган тел”. Бу т?шенч?л?р – ?чесе д? кеше ?чен и? якын, и? кадерле. ?г?р кеше бу т?шенч?л?рг? битараф караса, аларны еш алыштырса, онытса яки хыян?т итс?, ул кешег? “изге” диг?н суз таныш тугел. Кеше д?ньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти – ?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, алар рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н. И туган тел! Синд? булган и? элек кыйлган догам: Ярлыкагыл, дип ?зем ??м ?тк?м – ?нк?мне, Ходам! Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? ген? алар к??елне? и? нечк? кылларын тибр?т? алалар. Шу?а к?р? д? галимн?р, язучылар ??м шагыйрьл?р туган телг? зур игьтибар бир?л?р. Галимн?р фикеренч?, ?з туган теленд? бел?м алу балага ?и?елр?к бирел? ??м ?зл?штер?, а?лау д?р???сен арттыра ик?н. ?з туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Бу турында аксакал язучыбыз Г.Б?широва бик д?рес ?йтк?н. Ул инде туган телне? байлыгын бик яхшы бел?, ч?нки гомере буе халык авыз и?аты ?????рл?рен ?ыйган ??м ?йр?нг?н кеше. ”Халыкны? и? зур байлыгы, и? кадерле рухи х?зин?се, – дип яза Г.Б?широва, – ?ичшиксез, аны? теле. Халык ?зене? телен, оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н, р?химсез салкыннардан саклап, ме? еллар буена ?стереп килг?н. ?злексез баетып, матурлап, и? тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? китерг?н”. Никад?р м?гън?ле с?зл?р! Минем туган телем – татар теле. Шагыйрь Кави Н??ми аны “?ырдай мо?лы”, Равил Ф?йзуллин “тыйнак, басынкы, т?зем”, Аяз Гыйл??ев “т?мле, к?рк?м, ?стен”, ? Х?с?н Туфан ис? “к?кр??л?р теле, батыр ??м ?????р мирас” дип атый. Татар теле ??м??риятебезд? д??л?т теле дип игълан ителде. Шу?а к?р? аны? кулланыш даир?се д? ки??ерг? тиеш. Ул инде х?зер – кешел?р арасында ?зара аралашу коралы гына т?гел, д??л?т эшл?ренд? д? тулы хокукка ия булган тел булырга тиеш. Тарихым ист?леге син, Болгарым ист?леге, Гасырлар аша ?телг?н Юлларым ист?леге, – дип яза Х?с?н Туфан. Чыннан да, тел тарихы ул – ил тарихы. Безне? туган телебез тарихны? т?рле авырлыкларына, ??залау-кимсетел?л?рен? дучар булган. Л?кин: Чукындырган чагында да Чукынмады?, татар теле, – ди Кави Н??ми. Муса ??лил, Абдулла Алишларны? татар теленд? язылган шигырьл?ре фашистларны? корыч ишекл?ренн?н, гильотиналарыннан да к?чле булдылар. Бу турыда шагыйрь Равил Ф?йзуллин: Т?зем тел ул Окопларда, т?рм?л?рд?, лагерьларда атылса да, асылса да, ?и?? рухын жуймаган ул. Гильотина ?сл?ренд? Яш?? ?ырын ?ырлаган ул! – дип, татар телен? булган югары б?ясен бир?. Туган телебез к?нн?н-к?н камилл?ш? бара. Аны тагын да биз??, кулланылышын арттыру ?лк?сенд? бик к?п галимн?р, с?нгать ??елл?ре армый-талмый эшлил?р. Мин шундый кешел?рне? берсе турында гына ?йтеп ?тм?кче булам. Бу – татар ?дипл?рене? ?с?рл?рен б?тен “д?ньяга” я?гыраткан Айрат Арсланов. Мин аны? шигырь с?йл?вен бик яратып та?лыйм. Айрат Арсланов тарафыннан я?гыраган татар теле изелг?нн?рне, башлары т?б?н иелг?нн?рне турайта, горурландыра, б?гырьл?ре?не актарып елата. Язучы Ф?нзаман Баттал аны? турында: “Шартына китереп с?йл??чесе ген? табылсын, бу тел кяферлек тутыгы бел?н капланган иманы?ны да чистарта, сафландыра торган тел!” – дип яза ??м, – А. Арслановны туган телне? баш сакчысы, бераз шаяртып та ?йтс?к, генеральный сакчысы дип б?ялибез”, – ди. Туган тел турында фикерл?ремне шагыйрь И. Гыйл??ев с?зл?ре бел?н йомгаклыйсым кил?: Ул булганда адашмабыз – Юлым туры, нурлы к?нем. К?з карасы кебек саклыйм Анам телен – Татар телен.
Туган телем Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул – кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?. Кеше д?ньяга беренче аваз салуга аны, аны тудырган ана ?зене? сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти-?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, ала рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н. Тел турында я?адан–я?а китаплар чыгып тора, радиодан, телевидениед?н тел турында кызыклы тапшырулар алып барыла. Болар барысы да халыкта телне? тарих, ?сеше, яш?еше, т?зелеше ??м башкалар турында к?п санлы сораулар тууга с?б?п була. Шушы сорауларга ?авап эзл??чел?р татар телене? нинди бай булуына т?шен?л?р, халкыбызны? тарихын ?йр?н?л?р. Ч?нки татар халкыны? ме? елларга сузылган тормыш т??риб?се, уйлары, гад?тл?ре, йолалары, кешене ш?хес ит?че сыйфатлары аны? теленд?, образлы с?йл?мн?ренд?, м?каль-?йтемн?ренд?, ?ыр ??м ?киятл?ренд? чагылыш тапкан. Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? алар к??еленн?н т?рле шигырьл?р, ?ырлар, язмалар чыккан. Шу?а к?р? д? безне? ш?хесл?ребез, галимн?ребез, язучы ??м шагыйрьл?ребез туган телг? зур игътибар бир?л?р. Туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Татар теле ?зене? ?сеш д?веренд? т?рле кыенлыкларны, кирт?л?рне ?тте. Халык к?пме изелс? д?, ана телен саклап калды. ? милл?тне? саклануы турыдан-туры телг? б?йле. Ч?нки гыйлем алу, а?ны ?стер?, д?ньяны танып бел? ??м аралашу туган тел аша тормышка ашырыла. Тел бетс?, милл?т бет?, халык бет?.
– ??р кешене? беренче к?нн?н ?к туплый башлаган х?зин?се – туган тел. ??р милл?т кешесе ?чен и? матур, и? кадерле тел – ?зене? туган теле. Билгеле булганча, безне? татар телебез – ЮНЕСКО тарафыннан Б?тен д?нья халыкара аралашу теле дип саналган 14 телне? берсе. Татар теленд? аралашабыз ик?н, дим?к, татар милл?те яши, ?с?. Милл?тебезне? югалмавы, телебезне? ?с?е безне? кулда. Милл?тебезне? д?вамчысы булырлык укучылар бармы ик?н безне? арада. ?йд?гез, ачыклап карыйк. Нинди таныш мо?лы к?й бу? Тукай ?ыры – “Туган тел”. Ист?н бер д? чыкмый торган Халык к?е – “Туган тел”. ??р кеше ?чен и? якыны, и? м??име – ул туган теле! Минем туган телем – татар теле. Мин тугач, ?ниемне? назлы итеп “балам” диг?н с?зе д?, беренче тапкыр ?йтк?н “?ни” с?зе д? туган телемд? булган. Ми?а туган телемд? ген? с?йл?шерг? у?ай, ч?нки кечкен?д?н туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш?м, аралашам. Туган телебезг? дан ?ырлаучы язучыларыбыз ??м шагыйрьл?ребез бик к?п. Габдулла Тукай, Галим?ан Ибра?имов, ?ади Такташ, Муса ??лил, Абдулла Алиш, Гадел Кутуй ??м бик к?п башка ?дипл?ребез. Аларны? ?с?рл?ре аша без туган телебезне? б?еклеген, затлылыгын а?лыйбыз. Матурлыгына, г?з?ллеген? сокланып туя алмыйбыз. Туган тел! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле, газиз! Ул ватан, туган ?ир, ата- ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з! Алсу Гыймадиева, 8 нче сыйныф укучысы И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле! Д?ньяда к?п н?рс? белдем, син туган тел аркылы. Минемч?, туган телне яратуны шагыйребез Г. Тукай тулысынча а?латып бирг?н. “Туган тел” шигыре кешене тормышны? б?тен чорларына алып кайта. Си?а гомер б?л?к итк?н ?ти-?ние?не? теле аша син д?ньяны таныгансы?. Башка телл?р ?зл?ренч? матур булса да, ?з теле?не? я?гырашы ук башка. Ул си?а ?гет-н?сыйх?т булып та, ирк?л?п-с?еп т? ишетел?.Туган теле? аша ?ирд?ге, кешед?ге матурлык б?тен тулылыгы бел?н а?лашыла. ?ырларыбызга мо?лылык хас булган кебек, телебезг? д? мо?лылык хас. ? мо? кешене? й?р?генд?, к??ел т?ренд? туа. Мо?лы халык начар була алмый. Мо? ул – халык рухыны? ышанычлы сакчысы. Шуны онытмасак, телебез ??рвакыт мо?лы, ягымлы, а???ле булыр. Дил?р? Бакирова, 8 нче сыйныф укучысы И? элек бу тел бел?н ?нк?м бишект? к?йл?г?н, Аннары т?нн?р буе ?бк?м Хик?ят с?йл?г?н. Туган тел турында безне? б?ек шагыйребез Габдулла Тукайдан да матур итеп ?йт?че юктыр. К?пме м?гън? салынган бу шигырь юлларына. Минем туган телем – татар теле. Ул ми?а бик якын тел, ч?нки минем телем татар теленд? ачылган. Мин кечкен?д?н бу телд? иркен с?йл?ш?м. ?нием ми?а татар теленд? бишек к?йл?ре к?йл?г?н, татар ?киятл?рен с?йл?г?н. Х?зер, зур ?сеп ?итк?ч т?, мин татар эстрадасы артистлары ?ырларын р?х?тл?неп ты?лыйм. Татар халкыны? кызыклы, б?ек ш?хесл?ре, театр д?ньясы, с?нгате турында к?бр?к белерг? тырышам. М?кт?п тормышындагы туган телем? кагылышлы чараларны яратам. Минем к?п кен? дусларым татар балалары. Рус м?кт?бенд? укуыбызга карамастан, без алар бел?н татарча аралашабыз. Сыйныфыбызда татар балалары булып та татарча с?йл?ш? белм??чел?ре д? бар. Минем ?чен туган теле?не белм?? – бик кызганыч к?ренеш. Моны? с?б?бе – гаил?д? ?з теле?д? с?йл?ш? м?мкинчелеге булмау, дип уйлыйм. Бу яктан мин ?земне бик б?хетле кеше дип хис ит?м, ч?нки барлык туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш? алам. ??м шуны? ?чен д? ата-анама, д?? ?нил?рем бел?н д?? ?тил?рем? р?хм?тлемен. Чулпан Мирзагалиева, 8 нче сыйныф укучысы Туган тел – ул минем бер ?лешем. Ч?нки ансыз мин татар кызы була алмас идем. Туган телемд? мин дусларым бел?н аралашам. Татар теленд? тапшырулар, т?рле программалар, кинолар карыйм. Бик матур мультфильмнарны х?тта кечкен? энем д? карарга ярата. Мин ?нием бел?н концерт, театрларга й?рим. Туган телемд?ге мо?, к?йл?рг?, биюл?рг? мин бик гашыйк. ?зем д? ?ырларга яратам. Танылган, к?ренекле татар ш?хесл?ре турында к?бр?к белерг? тырышам. Туган телемд? язылган бай тарихлы ?д?бият бел?н танышам. Белемемне тагын да ?стер?сем, туган телемне камил бел?сем кил?. Туган телем минем ?чен бик газиз. Ул – и? туган, и? матур, и? татлы тел! ?мин? Гадиева, 8 нче сыйныф укучысы
Х?ерле к?н укучылар, укытучылар ??м килг?н кунаклар! “Халыкара туган тел” к?нен? багышланган ?д?би кич?безне башлыйбыз. Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы (БМО) карары буенча 21 нче февраль Халыкара туган тел к?не буларак билгел?п ?тел?. 1999 нчы елны? ноябренд?, Бангладеш д??л?те т?къдиме бел?н, ЮНЕСКО Генераль конференциясе, ЮНЕСКОга керг?н илл?р ??м Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы 21 февраль к?нен Туган тел к?не дип игълан итте. Беренче м?рт?б? ул 2000 нче елны? 21 февраленд? Парижда ЮНЕСКО штаб-квартирасында тантаналы р?вешт? билгел?п ?телде. Ни ?чен Халыкара туган тел к?не итеп 21 февраль билгел?нг?н сон? Эш шунда: 1952 нче елны? 21 февраленд? Пакыстанда банглы телен? д??л?т теле статусы тал?п итеп к?р?шк?н 5 студент ?терелг?н була. Билгеле булганча, Пакыстанны? к?нчыгыш ?леше со?рак Бангладеш б?йсез д??л?тен? ?йл?н?. ЮНЕСКО Халыкара Туган тел к?нен билгел?п ?т?не хуплап чыга. Ч?нки бу оешма д?нья халыкларыны? матди булмаган мирасын саклау ?чен к?р?ш?, традицион яис? халык музыкасын, биюл?рен, гореф-гад?т ??м йолаларны, авыз и?атын ??м ?ирле халыкларны? туган телл?рен саклап калу буенча зур эшч?нлек алып бара. ?ир й?зенд? б?генге к?нд? 6000 тел бар дип ис?пл?н?. Шулардан и? к?п санлы кешел?р тарафыннан кулланыла торганы — кытай теле, бу телд? 1,2 млрд. кеше с?йл?ш?, инглиз теленд? — 478 млн, хинди теленд? — 437 млн, испанда — 392 млн, рус теленд? — 284 млн, гар?пт? — 225 млн, португалда — 184 млн, француз теленд? 125 млн кеше с?йл?ш?. Таралыш тыгызлыгы ягыннан мондый саннарны китерерг? м?мкин: 6000 телне? яртысы Азия-Тын Океан регионында кулланыла. Я?а Гвинея т?б?генн?н ис? 1000 тел чыккан дип санала. Белгечл?р якындагы й?зьеллыкта барлык телл?рне? 95% ы яш??д?н туктар дип фараз ит?. М?с?л?н, бер ел эченд? 10 тел юкка чыга диг?н фикер бар. Татар теле… Тугач та и? газиз кеше?н?н ишет? башлаган, к?п гасырлык тарихы булган, д?ньядагы и? д?р???ле 14 тел ис?бен? керг?н, чит илл?рд? д? ?йр?нел? торган, ?итлекк?н, камилл?шк?н горур татар теле! Ушинский: «Халыкны? теле-аны? б?тен рухи тормышыны? и? яхшы, беркайчан да ши?ми, м??ге яш?реп тора торган и? матур ч?ч?ге.Телд? б?тен халык ??м аны? Ватаны ?анлы р?вешт? г??д?л?н?, телд? халыкны? б?тен рухи тормышыны? тарихы чагыла»,-диг?н. ??р халыкны? буыннан-буынга к?чеп милл?тне милл?т итеп яш?тк?н гореф-гад?тл?р, ?хлак кагыйд?л?ре булган, ??р буын шуларны сакларга,камилл?штерерг? тиеш. Б?генге кич?безг? без Балалар шагыйр?се, журналист, Татарстан М?д?ният министрлыгыны? А.Алиш исеменд?ге ?д?би б?л?ге иясе “Сабантуй” г?зитене? б?лек м?дире, Татарстанны? с?нгать эшлеклесе – Йолдыз ?дип кызы Ш?р?пованы да чакырдык. М?кт?пт? укыган елларыннан ук балалар ?чен шигырьл?р, м?кал?л?р яза башлаган Йолдыз ?дип кызы ?зене? и?ади эшч?нлеген балалар ?д?биятен? багышлый. Шагыйр?не? балалар психологиясен тоеп, бала а?ындагы ?зенч?лел?рне ?з к??еле аша уздырып язылган шигырьл?рен барыбыз да бел?без. ?йд?гез ?ле балалар, кайберл?рен с?йл?п китик ?ле.(Балалар ?йр?нг?н шигырьл?рен с?йлил?р) ?йд?гез ?ле балалар, Йолдыз апа бел?н якыннанрак танышу ?чен с?зне а?а бирик. (балалар бел?н шагыйр? арасында ??г?м?.) Балалар бирг?н сораулар: ?ни буларак сез балаларыгызга нинди т?рбия бир?сез? Балаларыгыз турында с?йл?п ?тм?ссезме? Гаил?д? сез татарча с?йл?ш?сезме? Кызыклы х?лл?р тормышта булмый калмый, и? кызыклысын с?йл?п ?тм?сезме? “Сабантуй” газетасында эшл?? сезг? кайсы ягы бел?н кызыклы? ?.б. Шигырь язу- к?пл?ребез не? тел?ге. Укучыларыбыз арасында да кал?м тибр?т?чел?р бар. К??елд?ге якты хисл?рне шигырь юлларына тез?- ?зе бер ?авплылык, шул ук вакытта бер горурлык та. ?йд?гез ?ле балалар, яраткан газетабыз “Сабантуй” газетасында басылган ??м басылачак шигъри т?лг?шл?рне т?гъдим итик ?ле. (Укучылар ?зл?ре язган шигырьл?рне с?йлил?р) Кадерле балалар, укытучылар, килг?н кунаклар! Халыкара туган тел к?нен? багышланган кич?без ахырына якынлашты. Телне? нечк?лекл?рен бел? ?чен, аны ??рвакыт куллану кир?к. К??ел байлыгы ?анга телебез аша туплана. ?г?р син ?з теле?не белмисе? ик?н, ?з халкы?ны? м?д?ниятен, аны? рухи байлыгын ?зл?штер? алмыйсы?. К?п акыл иял?ре, галимн?р, язучылар тел турында т?рле фикерл?р ?йтеп калдырганнар. Рус язучысы К.Г. Паустовский болай диг?н: “?з иле?? булган м?х?бб?тне ?з телен? булган м?х?бб?тт?н башка к?з алдына китереп булмый. Туган телен? битараф кеше кыргый. Ул ?зене? табигате бел?н ?к зыянлы. Ч?нки аны? телг? карата битарафлыгы ?з халкыны? ?тк?нен?, б?генгесен? ??м кил?ч?ген? битараф булуын бел?н а?латыла”. Татар теле – и? матур тел, и? нечк?, ягымлы, йомшак, татлы ??м туган тел! Яратыйк аны, пычратмыйк! Безне? буыннар да саф, чиста, б?ек татар теленд? горурланып с?йл?шсенн?р иде! Кич? “Туган тел” ?ыры бел?н т?мамлана.
Туган телем – назлы г?лем. Фазлыева Альбина Р?д?с кызы Д?рт?йле ш???рене? 3 санлы гимназиясе татар теле ??м ?д?бияты укытучысы И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле! Д?ньяда к?п н?рс? белдем син туган тел аркылы. ?зене? туган телг? булган м?х?бб?тен татар халкыны? б?ек шагыйре Габдулла Тукай ?н? шулай матур итеп язган. Чынлап та, туган телне ярату – Туган илне, ?тк?й-?нк??не ярату бел?н бер.Юкка гына туган телне ана теле дип йортмил?р шул! Туган тел т?шенч?сен? зур м?гън? салынган. Ул – Ватан, туган ?ир, ата-ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з. Туган телне тугач та ишет? ??м ?йр?н? башлыйсы?, шу?а к?р? аны туган тел дип атыйлар да. ?йе, туган тел – и? татлы тел, “Ана теле бер булыр” бу м?кал?д? д? шуны к?р?без. Баласы карынында чагында ук анасы а?а т?рле ?киятл?р с?йли, ?ырлар ?ырлый, аны? бел?н с?йл?ш?. Д?ньяга тугач, бала ?зенч? ниндидер авазлар чыгарып ята, аннары ?айлап ?зене? туган теленд? с?йл?ш? башлый. Ул телг? баланы, башлап аны? и? газиз кешесе – анасы ?йр?т?, ирк?ли,юата. Туган телне с?ярг?, х?рм?т ит?рг?, горурланып яш?рг? д? ана ?йр?т?. Туган тел! Нинди г?з?л, матур, йомшак, б?ек с?з! ??р милл?тне? ?з туган теле була: марыйларныкы – марый, чуашларныкы – чуаш, башкортларныкы – башкорт. ? безне? туган телебез – татар теле! ?йе, татар теле: ?ырдай мо?лы, кызлар кебек шат чырайлы, ачык й?зле татар теле. Ул бик борынгы ??м бай телл?рне? берсе, шу?а к?р? без аны? бел?н горрланып яш?рг? тиешбез. Туган тел турында берсенн?н-берсе матур шигырьл?р, ?ырлар, м?кальл?р бар. Шагыйрь На?ар Н??ми “Туган тел” шигыренд? шундый матур юллар яза: Туган ?ире? – Идел буе ??р телне? бар Туган иле. Туган ?ире? кебек назлы, ?ырдай мо?лы татар теле. яис?: Туган тел – и? татлы тел, Туган тел – и? т?мле тел, Т?мле дип: теле? йотма! Туган телне онытма! Нинди сихри юллар бу! Д?ньяда ??р кеше ?з телен яхшы белеп, а?а хезм?т ит?рг? тиеш, бозмаска, телне саф, чиста итеп куллана белерг? тиеш. Тел – кешене? юлдашы гомерлекк?! Кеше беренче чиратта ?з телен ?йб?т белерг? тиеш, ? аннан инде б?т?нн?рен. Х?зерге вакытта туган телне онытучылар, бозучылар да к?п. Мондый кешел?р безне? телебезне ямьсезлил?р, чит тел с?зл?ре кушып с?йл?ш?л?р. Бу бик начар х?л. “Инсафлыны? теле саф”, – дил?р бит. Акыллы, т?ртипле кеше, минемч?, беркайчан да ?з телен бозмаячак та, онытмаячак та. Р?х?тл?неп ?з туган теле?д? с?йл?ш? – ?зе бер б?хет т?гелме со?? Туган тел – ??ркем ?чен кадерлн булган б?ек х?зин?. Ул – халкыбызне? рухи к?згесе. Шушы телд? милл?тне? б?тен балалары, гореф-гад?тл?ре ген? т?гел, ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге д?. Шу?а к?р? туган телне буыннар арасында югалтмыйк.
МБОУ «Большекульгинская ООШ» Рыбно Слободского муниципального района РТ «Туган телем-ирк? г?лем» 5-8 сыйныфлар ?чен сыйныфтан тыш чара Х?снетдинова Г?лназ ?гъм?летдин кызы Олы Кульга т?п гомуми белем бир? м?кт?бене? татар теле ??м ?д?бияты укытучысы 2014 ел Тема: “Туган телем-ирк? г?лем”. Максат: туган телебезг? карата балаларда кызыксыну ??м м?х?бб?т т?рбиял??; татар халык авыз и?аты ?с?рл?рен бел? к?некм?л?рен тикшер?; б?йл?нешле с?йл?м телен ?стер?. ?и?азлау: аудиоязмалар, табышмаклар язылган карточкалар, м?кальне ?ыю ?чен х?рефл?р язылган карточкалар, тест ?тк?р? ?чен ноутбуклар. Х?ерле к?н х?рм?тле кунаклар,укытучыларыбыз, укучылар! Без б?генге кич?безне “Туган телем –ирк? г?лем” дип атадык. “Теле юкны? – иле юк”,- ди халык. ? безне? г?рл?п ч?ч?к аткан Ватаныбыз,б?тен д?ньяга билгеле булган татар телебез бар.Б?ген сезне? каршыда т?рле с?л?тк? ия булган укучыларыбыз татар теленд? Ватаныбызны ,горур халкыбызны зурлыйлар,туган телебезг? ,?ск?н ?иребезг? м?дхия ?ырлыйлар. -Ис?нмесез ,кадерле кунаклар! Сезне ?зебезне? б?йр?мч? биз?лг?н сыйныфыбызда с?ламл?рг? р?хс?т итегез.Сезг? корычтай нык с?лам?тлек юлдаш булсын.Тормыш к?гегезне? ??рвакыт чиста, тыныч булуын телибез. Укытучы М. Гафурины? “Ана теле” шигырен укый. Укытучы: ?з ана телем – минем ?чен матур, и? т?мле тел, ?з телем- ?з ?йберем булган ?чен ярата к??ел. Шул ана телем бел?н мин максудымны а?латам. Шул анам теле бел?н “бала” дил?р анам-атам. Шул тел аркылы гыйлем, уку-язуны ?йр?н?м, Шул тел аркылы укып, белеп, булырмын чын ад?м. Мин бала чактук “?ти-?ни” дидем шул тел бел?н. ??м д? ?нк?м д? ми?а “б?бк?м диг?н шул тел бел?н. ?ле д? шул тел бел?н укыйм, язам ??м с?йл?ш?м, Шул татар теле бел?н к?йлим бер?р к?й к?йл?с?м. ??рвакыт шул тел бел?н язган матур китап укыйм, ??рвакыт шул тел бел?н тарих укыйм, хисап укыйм. Без – татарлар, туган телебез-татар теле. Татар теле… тугач та, и? газиз кеше?н?н ишет? башлаган, к?п гасырлык тарихы булган, Каюм Насыйрилар, Тукайлар нигез салган, 7 миллион халык с?йл?шк?н, чит илл?рд? д? ?йр?нел? торган, б?генге к?нд? ?итлекк?н, камилл?шк?н, тел?с? нинди катлаулы ф?нне ?йр?терг? м?мкинлеге булган, и?-и? авыр кимсет?л?рг? д? т?зг?н, сынмаган-сыгылмаган, баш им?г?н горур татар теле! Б?генге кич?безне си?а багышлыйбыз. Кемн?р ген? си?а сокланмаган ??м мактау ?ырламаган?Кемн?р ген? сине? ярд?ме?д? д?ньяны танып белм?г?н ??м ?зене? уй-хисл?рен башкаларга с?йл?м?г?н? “Туган телем” шигырен ты?лагыз. ?з телемд? шигырь укыйм, ?з телемд? с?йли алам. Туган ?ирем, туган илем, Мин бит синн?н ил?ам алам. Х?тта кошны? да туган теле бар, Теле булганны? гына иле бар. Бабаларымны? и? зур мирасы, Чиксез гал?мне? г?я мо?ы син. Яш? м??гег? И, туган телем, Былбыл мо?ыдай. И, матур телем. 2 нче алып баручы: Б?йр?мн?рд?н б?йр?мн?рг? к?чеп ?ырлыйк ?ле, дуслар,?ырлыйк, ?ай Эшебез д? б?йр?м кебек булсын ??р к?небез булсын алсу май. ? х?зер, берг?л?п, шагыйрьл?ребез и?ат итк?н шигырьл?рне ты?лап ?тик. 1 бала : Тел кешене дус ит?, Бер-берсен? беркет?. Бел ,балам син рус телен ??м онытма ?з теле?. 2 бала: Татарча да яхшы бел, Русча да яхшы бел. Икесе д? безне? ?чен И? кир?кле, затлы тел. 3 бала: Без бит руслар- Сезне? якын дуслар. ?йр?н?без татар телен, Яратабыз татар халкын. Беренче укучы. Кешене? б?тен тормышы тел бел?н б?йле. Туганнан алып, со?гы сулышына кад?р, тел ??м с?з – кешене? аерылгысыз юлдашы. Безне? туган телебез – татар теле, зур тарихлы, бай, ?ырлы, мо?лы тел ул. Икенче укучы. Г. Гыйльманов “Мин татар малае” Чатнатып с?йл?ш?м ?з ана телемд?. Оялмыйм, курыкмыйм, Мин бит ?з илемд?! Башымда – чиг?ле, Каюлы т?б?т?й. Догалар укырга ?йр?т? д?? ?т?й Т??фыйклы булырга Кир?ген бел?м мин. Чын татар малае Й?р?гем бел?н мин. ?ченче укучы. Рафис Корбанов “Туган ил” “?тк?м”, “?нк?м” с?зе бел?н Ачылган телем минем. Син бирде? ми?а ышаныч Кичк?нд? белем илен. Ата-бабамнар ?тк?нен Белдем мин сине? аша. Башка телл?ре? эчен? Кердем мин сине? аша. Д?ртенче укучы. Тел, тел дибез, н?рс? со? ул тел? Тел – кешел?рне? аралашуы ?чен бик ???миятле чара. Ул кеше тормышында гаять зур урын тота. Ул тормыш чыганагы, белем чишм?се. Тел кешел?рг? бер-берсе бел?н аралашырга, бер-берсен а?ларга, бер-берсене? тел?к-максатларын, уй-фикерл?рен белерг? ярд?м ит?. Бишенче укучы. Туган тел т?шенч?сен? зур м?гън? салынган. Ул Ватан, туган ?ир, ата-ана с?зл?ре бел?н бер ?к д?р???д? торучы б?ек, изге ??м кадерле с?з. Ул телне шу?а к?р? туган тел дип атыйлар да. Ул телг? баланы аны? и? газиз, и? якын кешесе – ?нисе ?йр?т?, шул телд? а?а бишек ?ырларын ?ырлый, ирк?ли, юата. Алтынчы укучы.Туган тел ??ркем ?чен д? газиз бу с?з. Туган йортыбызны?, туган авылыбызны?, туган илебезне? кадерле булуын без и? элек туган тел аша тоябыз. Безне хыялланырга ?йр?тк?н ?киятл?ребезне, тапкыр, ?ор телле булырга ?йр?тк?н табышмак ??м м?кальл?ребезне, мо?лы ??м хисле итк?н ?ырларыбызны туган тел аша ишет?без. ?иденче укучы. “Туган тел – и? татлы тел, Туган тел – и? т?мле тел. Т?мле дип, теле? йотма, Туган телне онытма!” – дип язган халык шагыйре Ш??к?т абый Галиев. Дим?к, туган телебезне тырышып ?йр?нерг? кир?к. Сигезенче укучы. Равил Ф?йзуллин “Туган тел турында” И кард?шем! Бер ха??тсез кайчак Телне шундый бозып с?лисе?! Ил колагын хурлап, халкы?ны? Рухын р?н?ет?мен димисе?. Мескенл?нм?, бакый гомер килг?н Тел байлыгын итм? кадерсез. Бер уйласа?, ила?и бит, изге – Кеше ?йтк?н аваз, ??рбер с?з! Иренм? син, туган, туган телне? Асыл байлыкларын ачарга. Без ваемсыз булсак, чит-ят с?зл?р Х?зин??не ?зер басарга! К?п телл?рне бел? – яхшы ш?гыль, Туган теле? ?ги калмаса. ?анын салып ?йтк?н ?тк?? с?зен Сине? аша бала? а?ласа. Кил?ч?кне? башы – б?генгед?. Нинди шатлык картлык к?не?д?, Оныклары? си?а р?хм?т ?йтс?, Матур итеп туган теленд?. Г.Тукайны? “Кызыклы ш?керт” шигырен с?хн?л?штереп к?рс?т?. Без –татарлар! Татар исемен без Горур й?рт? торган бер халык. Без-татарлар! Шулай диеп бел? Безне б?тен д?нья илл?ре, Без-татарлар! Батыр халык диг?н Зур даныбыз ?ле с?нм?де. Без- татарлар! Шушы исем бел?н ?ирд? яш?? ?зе бер б?хет. Без-татарлар! Яшибез без ?ирд? Бар халыклар бел?н г?рл?шеп. Без татарлар: Болгар татарлары, Себер татарлары, Нугай татарлары, Типт?р татарлары, Нократ татарлары, Кер?шен татарлары… Тагын бик к?п,бик к?п татарлар. Т?рле исем й?ртс?к т? без, Т?рле-т?рле ?ирд? яш?с?к т?, Тик бер ген? Туган телебез, Тик бер ген? Туган илебез. “Туган тел” ?ыры бел?н кич? т?мамлана.
ТУГАН ТЕЛЕМ – ИРК? Г?ЛЕМ 21 нче февраль – Халыкара туган тел к?не (туган тел к?нен? багышланган кич?) Максат: – туган телг? – ана телебезг? м?х?бб?т т?рбиял??; – телебезне сакларга ??м якларга кир?клеген т?шендер?; – туган телне? матурлыгын тоярга ?йр?т?. -Йолдыз Ш?рапова и?аты бел?н якыннанрак танышу. ?и?азлау: экран, плакатлар (“Без Туган илебезне ??м телебезне яратабыз”, “Туган телне ?йр?н? – б?ек эш ул”, “Русча бел? кир?к, ?з теле?не бел? тиеш.”) Хор 1 а. б. Туган оясыннан аерылган кош Канатына м??ге ял тапмый. Туган телен яратмаган кеше, Башкаларны? телен яратмый. 2 а. б.: Халкым теле ми?а – хаклык теле. Аннан башка минем телем юк. Илен с?йм?с кен? телен с?йм?с, Иле юкны? гына теле юк. Х?ерле к?н кадерле укучылар, укытучылар ??м кунакларыбыз! Ис?нмесез. Без зур б?йр?мг? ?ыелдык. 21 нче февраль – Халыкара туган тел к?не Бераз гына б?йр?м тарихына тукталыйк. 1а. б.: Халыкара туган тел к?нен билгел?п ?т? инициативасы бел?н Бангла деш Республикасы чыга. Анда 1957 елны? 21 февраленд?, туган телд? белем алу хокукын даулап, биш студент ??лак була. 2000 нче елда Берл?шк?н Милл?тл?р Оешмасы, ЮНЕСКО инициативасын хуплап, к?птеллелекне яклау й?зенн?н 21 нче февральне “Халыкара туган тел к?не” итеп ?тк?р? турында карар кабул итте. а.б. Берл?шк?н Милл?тл?р Оешмасы м?гъл?матларына караганда, б?генге к?нд? д?ньяда 6 ме?н?н артык телд? с?йл?ш?л?р. Бу телл?рне? 95 процентында планетабызны? 4 процент кешесе ген? аралаша. Аларны? кайберл?рене? х?тта ?з язулары да юк. Д?ньядагы телл?рне? яртысы ис? б?тенл?й юкка чыгу алдында. 1 а.б .Безне? туган телебез – татар теле Россияд? рус теленн?н кала икенче урында тора. Татарларны? 80% Россияд? яши. 100ме?е-т?ньяк Кавказда, 40ме?г? якын-чит илл?рд? Т?ркияд?-25 ме?л?п Кытай ??м Польшада -5?р ме?л?п 2 а.б. Безне? телебез – матур, б?ек тел. Аны? нич?м?-нич? гасырлык тарихы бар. ? матурлыгы халык ?ырларында, ?дипл?ребез и?атында, с?хн? ?с?рл?ренд? чагыла. (Л?йл? ?ыр ?ырлый) Сезне? алдыгызда 1 а сыйныфы укучысы Абдуллина Л?йл? “Д?ньяда и? матур тел” диг?н ?ырын башкарды. ? х?зер 10 нчы сыйныф укучылары башкаруында “Б?рлег?н” ?ыры. а. б. ?йд?гез, бераз гына укучылар чыгышына тукталып ?тик. Р?хим итегез! (Шигырьл?р с?йл?н?) (Бию башкарыла) 2 а.б. Гаил?м ?тием – алтын багана, ?нием – к?меш канат. Гаил?мне яратам мин, Сокланам а?а карап. Абыем ки??ш бир?че, Гел ярд?мг? кил?че. Ике энек?ш ??м се?елем Гаил?м? ямь бир?че. ? кичл?рен безне? ?йд? Концерт була к?н саен. Абый чирт? гитарасын, Энем уйный кураен. Гаил?безд? – ?иде кеше, ??мм?сене? к?п эше. Бар Казаннан эзл?с?? д?, Юктыр гел безне? ише. Сезне? игътибарыгызга 10 нчы сыйныф кызлары башкаруында “?нк?й” ?ыры 1 а.б. Бик матур шигырьл?р, ?ырлар к??ел т?рен? ?теп кер?л?р. ?йт ?ле, Азалия, бу шигырьл?рне кем язган? 2 а.б. Бу шигырьл?р язучыларны? Абдулла Алиш исеменд?ге премиясе лауреаты, 2002 елда республика журналистларыны? «Б?лл?р кал?м»ен? ия булган, Татарстанны? Язучылар берлеге ?гъзасы, Татарстанны? атказанган с?нгать эшлеклесе Йолдыз апа Ш?рапованыкы була. Йолдыз апа безне? б?ген кунагыбыз. Йолдыз апа, т?рг? р?хим итегез! 1 а.б. Азалия, укучыларны Йолдыз апа бел?н якыннанрак таныштырып китик ?ле. 2 а.б. Бик р?х?тл?неп! Йолдыз апа Ш?р?пова 1962 нче елны? 10 нчы апреленд? Буа районы Я?а Тинч?ле авылында туа. Беренче сыйныфта укыганда ук и?атка тартыла ул. ?нисе математика укытучы була. Ул ?ит?кл?г?н сыйныф “Яшь ленинчы” газетасы бел?н тыгыз элемт?д? тора. Шу?а да ?леге гаил? газетаны алдыра. Йолдыз апа кечкен?д?н “Яшь ленинчы”ны укып ?с?. Ул вакытта “Яшь ленинчы” т?сле д? булмый, ?мма гаил?д? ялгыз бала булган Йолдыз ?чен газета чын дуска ?верел?. М?кт?пне т?мамлагач, Казан Д??л?т университетыны? журналистика б?леген? документларын илтеп бир?. Тик икенче к?нне кире алып, университетны? татар теле ??м ?д?бияты б?леген? тапшыра. Университетны т?мамлагач, 1984нче елны “Ялкын” журналында и?ат юлын башлап ?иб?р?. Аннары Биектау районыны? “Ильич юлы” газетасында корректор хезм?тен башкара. Ни?аять, 1986нчы елда балачак хыялы чынга аша. Йолдыз апа Ш?рапова “Яшь ленинчы”ны? бусагасын атлап кер?. Б?генгесе к?нд? “Сабантуй” журналында ?д?бият б?леген ?ит?кли. Журналист булып эшли башлавына да 30 ел булган. Балаларны? талантларына с?енеп яши ул. Укучылары бел?н д? ??рдаим аралаша, т?рле м?кт?пл?рд? очрашуларга да еш й?ри, хатлар, интернет аша укучысы бел?н элемт?д? тора. Эшл?? д?веренд? Татарстанны? б?тен районында да командировкада булырга туры кил? Йолдыз апага. Очрашуларга еш чакыралар аны. Кайда гына барса да яратып каршы алалар. Ачык й?зле, искиткеч хыялый ??м ки? к??елле чын татар хатыны, биш бала анасы ул Йолдыз апа Ш?рапова. 1 а.б. Йолдыз апа дист?л?г?н китап авторы. Юбилее алдыннан шагыйрь Роберт Ми?нуллинны? кереш с?зе бел?н ачылган китабы «Каен алмасы» дип атала. Аны? эчт?леге д? матур, биз?л?ше д?. Йолдыз апа – бик к?п и?ади б?йгел?рд? ?и?еп чыккан шагыйр?. ? х?зер, ?йд?гез инде, с?зне Йолдыз апага бир?без. Йолдыз апа, р?хим итегез! – Йолдыз апа, ?зегезне? и? беренче язган шигырегезне х?терлисезме? Ул ничек туды? Р?хм?т. – Шигырь язу тел?ге к??елд? ничек туа? Ничек кал?м тибр?терг? со?? Кайдан башларга эшне? Р?хм?т. –Шигырь язуга сезне н?рс? эт?р?? Р?хм?т. – Йолдыз апа , ?з гомерегезд? сез бик к?п эшл?р башкаргансыз. ?йтегез ?ле, эшл?п карамаган нинди эшл?р калды? Я?адан яши башласагыз, мин башкача эшл?р идем, диг?н уй бармы? Р?хм?т. 2 а.б. Йолдыз апа Ш?р?пова язмалары бел?н ?н? шулай, балаларга сиздерми ген?, аларны т?рбияли, сабыйлар к??елен? ?хлаклылык, битараф булмау, ш?фкатьлелек орлыклары сала. Балаларны? искиткеч фантазиясен, и?ади фикерли бел?л?рен куллану ис? журналистка ?д?би мог?иза тудырырга ярд?м ит?. Ул мо?а балалар д?ньясын б?тен нечк?леге бел?н тир?нтен бел?е ??м, ни?аять, ?зене? ?аман да бала к??елле булып калуы аша иреш?. Укытучы: Х?рм?тле, Йолдыз ханым, шушындый матур, эчт?лекле очрашу ?тк?рг?н ?чен сезг? бик зур р?хм?т. Сезг? саулык – с?лам?тлек, эшегезд? у?ышлар, б?хет, шатлык телибез. Шигырьл?регез бел?н безне тагын да куандырып торыгыз. Кил?се очрашуларга кад?р.
Туган телем – ирк? г?лем, ки?дер си?а к??ел т?рем. Родной язык – нежный цветок, открыта тебе моя душа. Кадерле дуслар! Без б?ген монда туган тел б?йр?мен? ?ыелдык. Дорогие друзья, уважаемые гости, сегодня мы с вами собрались на праздник родного языка. Б?ген була КВН – Бигр?к к??елле уен. К?л, ?ырла син, к??ел ач, Булмасын читт? уе?. И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле. Д?ньяда к?п н?рс? белдем, Син туган тел аркылы. Туган оясыннан аерылган кош, Канатына м??ге ял тапмый. Туган телен яратмаган кеше, Башкаларны? телен яратмый. Заман ми?а: “Югарыга мен”, – дип Ике канат биреп ?стерде. Канатымны? берсе татар теле, Икенчесе б?ек рус теле. Д?ньяда и?-и? матур ил – Ул минем туган илем. Д?ньяда и?-и? матур тел – Ул минем туган телем. Б?ек ?дибебез Тукай телне ярата белеп яраткан. Телне ул тышкы ямь бир? чарасы, матур с?зл?р ?ыелмасы итеп кен? карамаган, аны и? элек аралашу, а?лашу, т?рбия коралы итеп т? караган. Шу?а к?р? д? телне халыкча итеп, “туган тел”, “матур тел”, “?тк?м-?нк?мне? теле” дип атаган. И? изге хисл?ремне мин, Туган телд? а?латам. Шу?а к?р? туган телне, Х?рм?тлим мин, яратам. Туган ?ире? Идел буе, ??р телне? бар туган иле. Туган ?ирем кебек назлы, ?ырдай мо?лы татар теле. (“?сс?лам?гал?йкем” ?ыры башкарыла). Х?зер дуслар к?ч сынашыйк, Батырлар м?йданга чыксын. ??р укучы тел байлыгын, Акылын ??м тапкырлыгын, Игътибарын, зир?клеген, Эшк? ?иг?рг? тырышсын. Теперь приглашаются команды. Пусть они покажут свои знания и способности. ?сс?лам?гал?йкем. Б?йр?мебез м?б?рак булсын. Сезг? зур у?ышлар телибез. Х?зер ??р команда ?з капитанын сайлый ??м исемн?рен ?ыеп язалар (конвертлар тапшырыла). Ярышка и? гадел кешел?р – жюри членнары: ?ти-?нил?ребез, укытучыларыбыз б?я бир?ч?к. Командалар бел?н д?, жюри составы бел?н д? таныштык. ? х?зер сынау с?гате килеп ?итте. Ярышны? н?рс? ик?ненсез бел?сез инде. Кыю ??м сизгер булыгыз. Белемегезг? таянып эш итегез. Ярышны башлап ?иб?р?без. ??р команданы? ?з ч?ч?ге. Шул ч?ч?кл?рне? та?ларында биремн?р булыр. Сезг? шушы биремн?рне ?т?рг? кир?к булачак. Та?ларны чиратлашып “ромашка” ??м “м?к ч?ч?ге ”командалары алалар. 1 бирем – кием ?лгел?рен? биз?кл?р т?шерерг?: алъяпкыч, ч??к, т?б?т?й, с?лге, камзул, читек, бел?зек, калфак. Алар биремн?рг? ?зерл?нг?н вакытта шигырьл?р укыла: Ике башы тигез, тигез аны?, Р?х?тл?н? к??ел караплар. Бигр?к матур татар биз?кл?ре, ?аны? тел?г?нч? ясап кал. Каюлары нинди тигез ик?н, Ука бел?н еф?к аралаш. Бигр?к матур Казан с?лгесе, ?ем-?ем ит? аны? ?лгесе. 2 бирем – “аулак ?й”, “сабан туй” б?йр?мн?ренн?н к?ренешл?р. Сабан туе, хезм?т туе, Б?хет ??м шатлык туе. Уйнап-к?леп, ?ырлап-биеп, Б?йр?м итик к?н буе. 3 бирем – адашкан х?рефл?рне табу. Ничек булса да булган, Авазлар юлдан язган. Чит с?зл?рг? керг?нн?р, ??м адашып й?рг?нн?р. Мондый га??п х?лне к?рг?ч, Авазлар “А?” итк?нн?р. Мо?а б?т?н юл куймаска, Шул вакыт ант итк?нн?р. 4 бирем – 1-?р куплет шигырь язу. Биючене? ит?ге, Бии-бии кыскара. Биючег? с?з ?йтм?гез, Бии-бии остара. ?ырлыйк ?ле, ?ырлыйк ?ле, ?ырлап ачыла к??ел. ?ырлап ачылмаган к??ел, М??ге ачылачак т?гел. М?кальл?рне сыйфатлар бел?н тулылындыралар тел?кт?шлек белдер?чел?р: 1. Акылы кысканы? теле… (озын). 2. Ялкау атны? й?ге ??рвакыт… (авыр). 3. Башланган эшне? бетк?не… (яхшы). 4. Эше ?айлыны? ашы да… (т?мле). 5. Юмарт кешене? к??еле… (ки?). Кашыклар ??м башка уен кораллары ярд?менд? берг?л?п “?пип?” ?ыры башкарыла. Жюри н?ти??л?рне чыгаргач шигырь укыла: И минем ?андай кадерле, И ?ылы, тере телем. Кайгылар теле т?гел син, Шатлыклар теле б?ген. Тик сине? ярд?ме? бел?н, Тик сине? с?зл?р бел?н. Уйларын й?р?кк?емне?, Д?ньяга ?йт? бел?м. ??м Г. Тукай с?зл?рен? язылган халык к?е “Туган тел” ?ыры бел?н кич? т?мамлана.
Туган телем – ирк? г?лем (Туган тел к?нен? багышланган “Йолдызлы с?гать” уены) Зал б?йр?мч? биз?л?. М?кальл?р язылган плакатлар элен?. Уенда 10 бала катнаша. А.б. Кадерле балалар ??м т?рбиячел?р! Б?ген туган тел к?не. Туган телебез – татар теле – зур тарихлы, бай, ?ырлы, мо?лы тел ул. Б?ген без “Йолдызлы с?гать” уены уйнарбыз. Катнашучылар, р?хим итегез! Чыгалар, ?ст?л артына басалар. ??рберсе ?зене? исем фамилиясен ?йт?. А.б. Балалар мин сезг? уеныбызны к?з?теп, ?ыйган балларны санап утыручыларны т?къдим ит?м. Жюри членнары бел?н таныштыру. А.б. Туган тел! Безне хыялланырга ?йр?тк?н ?киятл?рне, тапкыр, ?ор телле булырга ?йр?тк?н табышмак ??м м?кальл?рне, мо?лы ?ырларыбызны туган тел аша ишет?без. Уеныбызны? беренче турына р?хим итегез. 1) 4 ?киятк? иллюстрация элен?. Командалар чиратлашып белерг? тиеш. 1) Су анасы; 2) Ш?р?ле; 3) К??? бел?н сарык ?кияте; 4) Сертотмас ?рд?к (Абдулла Алиш) 2) Табышмаклар ?стен? киг?н й?з к?лм?к. (1) Кечкен? ген? йорт, (2) Утыра бер ак ч?лм?к.(К?бест?) Эче тулы корт.(Карбыз) Яфракларын ч?йг? салалар, (3) Ирт?н бик ирт? тора, (4) ?имеше кызыл да, кара да, Матур итеп кычкыра.(?т?ч) Вак-вак т?мле б?ртекл?р Н?рс? була, балалар?(Карлыган) Йомры-йомры таш кына, (5) Кешене? дусты, (6) Эче тулы т?ш кен?. Йортны? сакчысы.(Эт) Вата алсан таш тышын Ашарсы? т?мле т?шен.(Чикл?век) 3) Д?вам ит?рг? А) Бит к?рке –к?з. (Тел к?рке – с?з). Б) Эш бетк?ч, (уйнарга ярый). В) ?ке,п?ке, кыек( с?ке Эремчек син кал ул чык) Г) Теле барны? –(иле бар) Д) Аз с?йл?, (к?п ты?ла). Е) Ваттым мичк?, яктым мичк?, (Бер мичк?не бер мичк?. Ярый сыйды мичк? мичк?, Ул да ?итте бер кичк?). 4) ?киятл?рд?н ?зек укыла. Кайсы ?киятт?н ик?не? белерг?. 1. “Ай бел?н Кояш элек заманда гел бер ?ирд? ген? тормакчы булганнар. Шуннан со?, б?тен кошларны ?ыеп, шул турыда ?ыелыш ясаганнар. Б?тен кошлар, боларны? бер ?ирд? торуларына риза булып, шу?ар кул куйганнар. Болар арасында бары бер ген? кош кул куймыйча калган, ди.” А.б. Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“Ай бел?н Кояш” татар халык ?кияте) Кайсы кош кул куймыйча калган? (Ярканат) 2. “Борын заманда бер авылда бер карт бел?н бер карчык торган. Карт карчыгына: “Карчык, син ипи пешереп куй, мин балык тотарга барып кайтыйм”, – диг?н. Шуннан со? карт, бер к?лг? барып, балык тоткан. Карт балыкларны чанага т?яг?н д? ?ен? кайтырга юлга чыккан.” А.б. Балалар, карт юлда кемне очраткан ик?н? (Т?лке) Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“Карт бел?н Т?лке” татар халык ?кияте) 3. “Б?рел?р бик каты куркуга т?ш?л?р. Шуннан со? араларындагы бер зурраклары ?крен ген? торып читк? сыза. Аны к?т?л?р-к?т?л?р д?, ул кайтмагач, икенчесе, ?ченчесе… Шулай акрын гына таялар болар. Шулай итеп, б?рел?р бер-бер артлы барысы да китеп югала, ди.” (“К??? бел?н Сарык туйганчы ботка ашап, ут янында ятып йоклыйлар, ди.”) А.б. Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“К??? бел?н Сарык ?кияте” А.Алиш) 4. “Мен? бер ел ?тк?н, ике ел, ?ч ел ?тк?н. Шулай матур гына тереклек итк?нд?, ?нил?ре авырып китк?н. К?рше урманда дусты бар ик?н, шуны д?шеп ?йтк?н: – Дустым, барсана, кызларыма ?йтс?н?, х?лемне белерг? килсенн?рче, -диг?н. Дусты шундук чыгып чапкан.” А.б. Балалар, урмандагы дусты кем булган ик?н? (Тиен) Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“?ч кыз” татар халык ?кияте) А.б. 5нче тур Туган илебез – Татарстан бик матур ??м бай ил. Урман-к?лл?ренд? т?рлед?н-т?рле кош-корт ??м ??нлекл?р яши, болыннарда, бакчаларда т?рле ?л?нн?р, ?ил?к-?имеш, яшелч?л?р ?с?. Тактада, минемч?, барысы да кыргый хайван р?семн?ре. Д?ресме? Хаталы р?семне ?йтеп бир. б?ре; аю; эт; т?лке; тиен; куян – Минемч?, монда барысы да яшелч?л?р. Д?ресме? Хаталы р?семне ?йтеп бир. 1) к?бест?; 1) ?ил?к 2) б?р??ге; 2) крыжовник; 3) кыяр; 3) й?зем 4) кишер; 4) кыяр; 5) алма; 5) карлыган А.б. Ни?аять, и? со?гы тур – финалга килеп ?иттек. Башваткыч. Ике командалар кара-каршы уйный. Алып баручы бер с?з ?йт? – ул кайсы авазга бет?, шул аваздан с?з д?вам ител?. Алма, ат, тукран ?.б. А.б. Шуны? бел?н уеныбыз т?мам. С?з ?юрига бирел?. Йомгаклау, н?ти?? чыгару, ?и??чене б?л?кл??. Берг?л?п ?ырлыйк “Туган тел” ?ырын, Онытканнарны? б?гырен телеп, Мин бит татар баласы, диеп, Кешел?р ??рчак торсыннар белеп. ?ыр “Туган тел” А.б. Туган телг? багышланган уен – кич?без т?мам. Катнашучы балаларга, карап утыручыларга ??м жюрида утыручыларга зур р?хм?т.
Сочинение.
Туган телем – ирк? г?лем!
Эшне ?т?де: 86нчы “?мет” интернат-
м?кт?бене? 7нче а сыйныф
укучысы Ф?рдиев Р?мис
Эшне тикшерде: татар теле
укытучысы Г?р?ева Л.М.
2016нчы уку елы
Туган тел,
Синд? – шатлык ?и?еллеге,
Кайгылар авырлыгы.
Ата – бабам батырлыгы,
Аналар сабырлыгы.
(З. Насыйбуллин)
Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул – кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?.
“Туган” с?зе тагын бернич? с?з бел?н с?зтезм? ясый: “Туган апа”, “Туган ил” ??м “Туган тел”. Бу т?шенч?л?р – ?чесе д? кеше ?чен и? якын, и? кадерле. ?г?р кеше бу т?шенч?л?рг? битараф караса, аларны еш алыштырса, онытса яки хыян?т итс?, ул кешег? “изге” диг?н суз таныш тугел.
Кеше д?ньяга беренче аваз салуга, аны тудырган ана сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти – ?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, алар рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н.
И туган тел! Синд? булган и? элек кыйлган догам:
Ярлыкагыл, дип ?зем ??м ?тк?м – ?нк?мне, Ходам!
Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? ген? алар к??елне? и? нечк? кылларын тибр?т? алалар. Шу?а к?р? д? галимн?р, язучылар ??м шагыйрьл?р туган телг? зур игьтибар бир?л?р. Галимн?р фикеренч?, ?з туган теленд? бел?м алу балага ?и?елр?к бирел? ??м ?зл?штер?, а?лау д?р???сен арттыра ик?н. ?з туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к. Бу турында аксакал язучыбыз Г.Б?широва бик д?рес ?йтк?н. Ул инде туган телне? байлыгын бик яхшы бел?, ч?нки гомере буе халык авыз и?аты ?????рл?рен ?ыйган ??м ?йр?нг?н кеше. ”Халыкны? и? зур байлыгы, и? кадерле рухи х?зин?се, – дип яза Г.Б?широва, – ?ичшиксез, аны? теле. Халык ?зене? телен, оста бакчачы кебек, яман ?илл?рд?н, р?химсез салкыннардан саклап, ме? еллар буена ?стереп килг?н. ?злексез баетып, матурлап, и? тир?н фикерл?рен, и? нечк? хисл?рен д? а?латып бирер д?р???г? китерг?н”. Никад?р м?гън?ле с?зл?р!
Минем туган телем – татар теле. Шагыйрь Кави Н??ми аны “?ырдай мо?лы”, Равил Ф?йзуллин “тыйнак, басынкы, т?зем”, Аяз Гыйл??ев “т?мле, к?рк?м, ?стен”, ? Х?с?н Туфан ис? “к?кр??л?р теле, батыр ??м ?????р мирас” дип атый.
Татар теле ??м??риятебезд? д??л?т теле дип игълан ителде. Шу?а к?р? аны? кулланыш даир?се д? ки??ерг? тиеш. Ул инде х?зер – кешел?р арасында ?зара аралашу коралы гына т?гел, д??л?т эшл?ренд? д? тулы хокукка ия булган тел булырга тиеш.
Тарихым ист?леге син,
Болгарым ист?леге,
Гасырлар аша ?телг?н
Юлларым ист?леге, –
дип яза Х?с?н Туфан. Чыннан да, тел тарихы ул – ил тарихы. Безне? туган телебез тарихны? т?рле авырлыкларына, ??залау-кимсетел?л?рен? дучар булган. Л?кин:
Чукындырган чагында да
Чукынмады?, татар теле, –
ди Кави Н??ми.
Муса ??лил, Абдулла Алишларны? татар теленд? язылган шигырьл?ре фашистларны? корыч ишекл?ренн?н, гильотиналарыннан да к?чле булдылар. Бу турыда шагыйрь Равил Ф?йзуллин:
Т?зем тел ул
Окопларда, т?рм?л?рд?, лагерьларда
атылса да, асылса да,
?и?? рухын жуймаган ул.
Гильотина ?сл?ренд?
Яш?? ?ырын ?ырлаган ул! –
дип, татар телен? булган югары б?ясен бир?.
Туган телебез к?нн?н-к?н камилл?ш? бара. Аны тагын да биз??, кулланылышын арттыру ?лк?сенд? бик к?п галимн?р, с?нгать ??елл?ре армый-талмый эшлил?р. Мин шундый кешел?рне? берсе турында гына ?йтеп ?тм?кче булам. Бу – татар ?дипл?рене? ?с?рл?рен б?тен “д?ньяга” я?гыраткан Айрат Арсланов. Мин аны? шигырь с?йл?вен бик яратып та?лыйм. Айрат Арсланов тарафыннан я?гыраган татар теле изелг?нн?рне, башлары т?б?н иелг?нн?рне турайта, горурландыра, б?гырьл?ре?не актарып елата. Язучы Ф?нзаман Баттал аны? турында: “Шартына китереп с?йл??чесе ген? табылсын, бу тел кяферлек тутыгы бел?н капланган иманы?ны да чистарта, сафландыра торган тел!” – дип яза ??м, – А. Арслановны туган телне? баш сакчысы, бераз шаяртып та ?йтс?к, генеральный сакчысы дип б?ялибез”, – ди.
Туган тел турында фикерл?ремне шагыйрь И. Гыйл??ев с?зл?ре бел?н йомгаклыйсым кил?:
Ул булганда адашмабыз –
Юлым туры, нурлы к?нем.
К?з карасы кебек саклыйм
Анам телен – Татар телен.
Туган телем
Кеше тормышында аны? б?тен гомере буена аерылгысыз т?шенч?л?р, кешел?р, ?йберл?р була. Мин шуларны? берсе дип, аны? туган телен саныйм. Ул – кешене? д?ньяга аваз салган минутыннан со?гы сулышына кад?р ян?ш?.
Кеше д?ньяга беренче аваз салуга аны, аны тудырган ана ?зене? сабыена туган теленд? “балам” дип энд?ш?. Баланы? беренче ?йтк?н с?зе д? туган теленд? я?гырый. Кеше ?зене? и? саф хисл?рен бары тик туган теленд? ген? белдер? ала. Б?ек Тукай юкка гына ?зене? и? кадерле кешел?ре ?ти-?нил?рен? р?хм?т с?зл?рен, ала рухына багышлаган догаларын туган теленд? белдерм?г?н.
Тел турында я?адан–я?а китаплар чыгып тора, радиодан, телевидениед?н тел турында кызыклы тапшырулар алып барыла. Болар барысы да халыкта телне? тарих, ?сеше, яш?еше, т?зелеше ??м башкалар турында к?п санлы сораулар тууга с?б?п була. Шушы сорауларга ?авап эзл??чел?р татар телене? нинди бай булуына т?шен?л?р, халкыбызны? тарихын ?йр?н?л?р. Ч?нки татар халкыны? ме? елларга сузылган тормыш т??риб?се, уйлары, гад?тл?ре, йолалары, кешене ш?хес ит?че сыйфатлары аны? теленд?, образлы с?йл?мн?ренд?, м?каль-?йтемн?ренд?, ?ыр ??м ?киятл?ренд? чагылыш тапкан.
Безне? халкыбызны? к??ел ?????рл?ре бары тик туган телд? ген? сакланып калган. Бары тик туган телд? алар к??еленн?н т?рле шигырьл?р, ?ырлар, язмалар чыккан. Шу?а к?р? д? безне? ш?хесл?ребез, галимн?ребез, язучы ??м шагыйрьл?ребез туган телг? зур игътибар бир?л?р. Туган телене? кешег? т?эсир к?че д? к?члер?к.
Татар теле ?зене? ?сеш д?веренд? т?рле кыенлыкларны, кирт?л?рне ?тте. Халык к?пме изелс? д?, ана телен саклап калды. ? милл?тне? саклануы турыдан-туры телг? б?йле. Ч?нки гыйлем алу, а?ны ?стер?, д?ньяны танып бел? ??м аралашу туган тел аша тормышка ашырыла. Тел бетс?, милл?т бет?, халык бет?.
– ??р кешене? беренче к?нн?н ?к туплый башлаган х?зин?се – туган тел. ??р милл?т кешесе ?чен и? матур, и? кадерле тел – ?зене? туган теле. Билгеле булганча, безне? татар телебез – ЮНЕСКО тарафыннан Б?тен д?нья халыкара аралашу теле дип саналган 14 телне? берсе. Татар теленд? аралашабыз ик?н, дим?к, татар милл?те яши, ?с?. Милл?тебезне? югалмавы, телебезне? ?с?е безне? кулда. Милл?тебезне? д?вамчысы булырлык укучылар бармы ик?н безне? арада. ?йд?гез, ачыклап карыйк.
Нинди таныш мо?лы к?й бу?
Тукай ?ыры – “Туган тел”.
Ист?н бер д? чыкмый торган
Халык к?е – “Туган тел”.
??р кеше ?чен и? якыны, и? м??име – ул туган теле! Минем туган телем – татар теле. Мин тугач, ?ниемне? назлы итеп “балам” диг?н с?зе д?, беренче тапкыр ?йтк?н “?ни” с?зе д? туган телемд? булган. Ми?а туган телемд? ген? с?йл?шерг? у?ай, ч?нки кечкен?д?н туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш?м, аралашам.
Туган телебезг? дан ?ырлаучы язучыларыбыз ??м шагыйрьл?ребез бик к?п. Габдулла Тукай, Галим?ан Ибра?имов, ?ади Такташ, Муса ??лил, Абдулла Алиш, Гадел Кутуй ??м бик к?п башка ?дипл?ребез. Аларны? ?с?рл?ре аша без туган телебезне? б?еклеген, затлылыгын а?лыйбыз. Матурлыгына, г?з?ллеген? сокланып туя алмыйбыз.
Туган тел! Бу с?з ??ркем ?чен кадерле, газиз! Ул ватан, туган ?ир, ата- ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з!
Алсу Гыймадиева, 8 нче сыйныф укучысы
И туган тел, и матур тел, ?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем, син туган тел аркылы.
Минемч?, туган телне яратуны шагыйребез Г. Тукай тулысынча а?латып бирг?н. “Туган тел” шигыре кешене тормышны? б?тен чорларына алып кайта. Си?а гомер б?л?к итк?н ?ти-?ние?не? теле аша син д?ньяны таныгансы?. Башка телл?р ?зл?ренч? матур булса да, ?з теле?не? я?гырашы ук башка. Ул си?а ?гет-н?сыйх?т булып та, ирк?л?п-с?еп т? ишетел?.Туган теле? аша ?ирд?ге, кешед?ге матурлык б?тен тулылыгы бел?н а?лашыла.
?ырларыбызга мо?лылык хас булган кебек, телебезг? д? мо?лылык хас. ? мо? кешене? й?р?генд?, к??ел т?ренд? туа. Мо?лы халык начар була алмый. Мо? ул – халык рухыны? ышанычлы сакчысы. Шуны онытмасак, телебез ??рвакыт мо?лы, ягымлы, а???ле булыр.
Дил?р? Бакирова, 8 нче сыйныф укучысы
И? элек бу тел бел?н ?нк?м бишект? к?йл?г?н,
Аннары т?нн?р буе ?бк?м Хик?ят с?йл?г?н.
Туган тел турында безне? б?ек шагыйребез Габдулла Тукайдан да матур итеп ?йт?че юктыр. К?пме м?гън? салынган бу шигырь юлларына.
Минем туган телем – татар теле. Ул ми?а бик якын тел, ч?нки минем телем татар теленд? ачылган. Мин кечкен?д?н бу телд? иркен с?йл?ш?м. ?нием ми?а татар теленд? бишек к?йл?ре к?йл?г?н, татар ?киятл?рен с?йл?г?н. Х?зер, зур ?сеп ?итк?ч т?, мин татар эстрадасы артистлары ?ырларын р?х?тл?неп ты?лыйм. Татар халкыны? кызыклы, б?ек ш?хесл?ре, театр д?ньясы, с?нгате турында к?бр?к белерг? тырышам. М?кт?п тормышындагы туган телем? кагылышлы чараларны яратам.
Минем к?п кен? дусларым татар балалары. Рус м?кт?бенд? укуыбызга карамастан, без алар бел?н татарча аралашабыз. Сыйныфыбызда татар балалары булып та татарча с?йл?ш? белм??чел?ре д? бар. Минем ?чен туган теле?не белм?? – бик кызганыч к?ренеш. Моны? с?б?бе – гаил?д? ?з теле?д? с?йл?ш? м?мкинчелеге булмау, дип уйлыйм. Бу яктан мин ?земне бик б?хетле кеше дип хис ит?м, ч?нки барлык туганнарым бел?н туган телемд? с?йл?ш? алам. ??м шуны? ?чен д? ата-анама, д?? ?нил?рем бел?н д?? ?тил?рем? р?хм?тлемен.
Чулпан Мирзагалиева, 8 нче сыйныф укучысы
Туган тел – ул минем бер ?лешем. Ч?нки ансыз мин татар кызы була алмас идем. Туган телемд? мин дусларым бел?н аралашам. Татар теленд? тапшырулар, т?рле программалар, кинолар карыйм. Бик матур мультфильмнарны х?тта кечкен? энем д? карарга ярата.
Мин ?нием бел?н концерт, театрларга й?рим. Туган телемд?ге мо?, к?йл?рг?, биюл?рг? мин бик гашыйк. ?зем д? ?ырларга яратам.
Танылган, к?ренекле татар ш?хесл?ре турында к?бр?к белерг? тырышам. Туган телемд? язылган бай тарихлы ?д?бият бел?н танышам. Белемемне тагын да ?стер?сем, туган телемне камил бел?сем кил?.
Туган телем минем ?чен бик газиз. Ул – и? туган, и? матур, и? татлы тел!
?мин? Гадиева, 8 нче сыйныф укучысы
Х?ерле к?н укучылар, укытучылар ??м килг?н кунаклар!
“Халыкара туган тел” к?нен? багышланган ?д?би кич?безне башлыйбыз.
Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы (БМО) карары буенча 21 нче февраль Халыкара туган тел к?не буларак билгел?п ?тел?.
1999 нчы елны? ноябренд?, Бангладеш д??л?те т?къдиме бел?н, ЮНЕСКО Генераль конференциясе, ЮНЕСКОга керг?н илл?р ??м Берл?шк?н Милл?тл?р оешмасы 21 февраль к?нен Туган тел к?не дип игълан итте. Беренче м?рт?б? ул 2000 нче елны? 21 февраленд? Парижда ЮНЕСКО штаб-квартирасында тантаналы р?вешт? билгел?п ?телде.
Ни ?чен Халыкара туган тел к?не итеп 21 февраль билгел?нг?н сон? Эш шунда: 1952 нче елны? 21 февраленд? Пакыстанда банглы телен? д??л?т теле статусы тал?п итеп к?р?шк?н 5 студент ?терелг?н була. Билгеле булганча, Пакыстанны? к?нчыгыш ?леше со?рак Бангладеш б?йсез д??л?тен? ?йл?н?.
ЮНЕСКО Халыкара Туган тел к?нен билгел?п ?т?не хуплап чыга. Ч?нки бу оешма д?нья халыкларыны? матди булмаган мирасын саклау ?чен к?р?ш?, традицион яис? халык музыкасын, биюл?рен, гореф-гад?т ??м йолаларны, авыз и?атын ??м ?ирле халыкларны? туган телл?рен саклап калу буенча зур эшч?нлек алып бара.
?ир й?зенд? б?генге к?нд? 6000 тел бар дип ис?пл?н?. Шулардан и? к?п санлы кешел?р тарафыннан кулланыла торганы — кытай теле, бу телд? 1,2 млрд. кеше с?йл?ш?, инглиз теленд? — 478 млн, хинди теленд? — 437 млн, испанда — 392 млн, рус теленд? — 284 млн, гар?пт? — 225 млн, португалда — 184 млн, француз теленд? 125 млн кеше с?йл?ш?.
Таралыш тыгызлыгы ягыннан мондый саннарны китерерг? м?мкин: 6000 телне? яртысы Азия-Тын Океан регионында кулланыла. Я?а Гвинея т?б?генн?н ис? 1000 тел чыккан дип санала.
Белгечл?р якындагы й?зьеллыкта барлык телл?рне? 95% ы яш??д?н туктар дип фараз ит?. М?с?л?н, бер ел эченд? 10 тел юкка чыга диг?н фикер бар.
Татар теле… Тугач та и? газиз кеше?н?н ишет? башлаган, к?п гасырлык
тарихы булган, д?ньядагы и? д?р???ле 14 тел ис?бен? керг?н, чит илл?рд?
д? ?йр?нел? торган, ?итлекк?н, камилл?шк?н горур татар теле!
Ушинский: «Халыкны? теле-аны? б?тен рухи тормышыны? и? яхшы,
беркайчан да ши?ми, м??ге яш?реп тора торган и? матур ч?ч?ге.Телд? б?тен халык ??м аны? Ватаны ?анлы р?вешт? г??д?л?н?, телд? халыкны? б?тен рухи тормышыны? тарихы чагыла»,-диг?н.
??р халыкны? буыннан-буынга к?чеп милл?тне милл?т итеп яш?тк?н гореф-гад?тл?р, ?хлак кагыйд?л?ре булган, ??р буын шуларны сакларга,камилл?штерерг? тиеш.
Б?генге кич?безг? без Балалар шагыйр?се, журналист, Татарстан М?д?ният министрлыгыны? А.Алиш исеменд?ге ?д?би б?л?ге иясе “Сабантуй” г?зитене? б?лек м?дире, Татарстанны? с?нгать эшлеклесе – Йолдыз ?дип кызы Ш?р?пованы да чакырдык.
М?кт?пт? укыган елларыннан ук балалар ?чен шигырьл?р, м?кал?л?р яза башлаган Йолдыз ?дип кызы ?зене? и?ади эшч?нлеген балалар ?д?биятен? багышлый. Шагыйр?не? балалар психологиясен тоеп, бала а?ындагы ?зенч?лел?рне ?з к??еле аша уздырып язылган шигырьл?рен барыбыз да бел?без. ?йд?гез ?ле балалар, кайберл?рен с?йл?п китик ?ле.(Балалар ?йр?нг?н шигырьл?рен с?йлил?р)
?йд?гез ?ле балалар, Йолдыз апа бел?н якыннанрак танышу ?чен с?зне а?а бирик.
(балалар бел?н шагыйр? арасында ??г?м?.)
Балалар бирг?н сораулар:
?ни буларак сез балаларыгызга нинди т?рбия бир?сез?
Балаларыгыз турында с?йл?п ?тм?ссезме?
Гаил?д? сез татарча с?йл?ш?сезме?
Кызыклы х?лл?р тормышта булмый калмый, и? кызыклысын с?йл?п ?тм?сезме?
“Сабантуй” газетасында эшл?? сезг? кайсы ягы бел?н кызыклы? ?.б.
Шигырь язу- к?пл?ребез не? тел?ге. Укучыларыбыз арасында да кал?м тибр?т?чел?р бар. К??елд?ге якты хисл?рне шигырь юлларына тез?- ?зе бер ?авплылык, шул ук вакытта бер горурлык та. ?йд?гез ?ле балалар, яраткан газетабыз “Сабантуй” газетасында басылган ??м басылачак шигъри т?лг?шл?рне т?гъдим итик ?ле. (Укучылар ?зл?ре язган шигырьл?рне с?йлил?р)
Кадерле балалар, укытучылар, килг?н кунаклар! Халыкара туган тел к?нен? багышланган кич?без ахырына якынлашты.
Телне? нечк?лекл?рен бел? ?чен, аны ??рвакыт куллану кир?к.
К??ел байлыгы ?анга телебез аша туплана. ?г?р син ?з теле?не белмисе? ик?н, ?з халкы?ны? м?д?ниятен, аны? рухи байлыгын ?зл?штер? алмыйсы?. К?п акыл иял?ре, галимн?р, язучылар тел турында т?рле фикерл?р ?йтеп калдырганнар. Рус язучысы К.Г. Паустовский болай диг?н: “?з иле?? булган м?х?бб?тне ?з телен? булган м?х?бб?тт?н башка к?з алдына китереп булмый. Туган телен? битараф кеше кыргый. Ул ?зене? табигате бел?н ?к зыянлы. Ч?нки аны? телг? карата битарафлыгы ?з халкыны? ?тк?нен?, б?генгесен? ??м кил?ч?ген? битараф булуын бел?н а?латыла”.
Татар теле – и? матур тел, и? нечк?, ягымлы, йомшак, татлы ??м туган тел! Яратыйк аны, пычратмыйк! Безне? буыннар да саф, чиста, б?ек татар теленд? горурланып с?йл?шсенн?р иде!
Кич? “Туган тел” ?ыры бел?н т?мамлана.
Туган телем – назлы г?лем.
Фазлыева Альбина Р?д?с кызы
Д?рт?йле ш???рене? 3 санлы гимназиясе
татар теле ??м ?д?бияты укытучысы
И туган тел, и матур тел,
?тк?м-?нк?мне? теле!
Д?ньяда к?п н?рс? белдем
син туган тел аркылы.
?зене? туган телг? булган м?х?бб?тен татар халкыны? б?ек шагыйре Габдулла Тукай ?н? шулай матур итеп язган. Чынлап та, туган телне ярату – Туган илне, ?тк?й-?нк??не ярату бел?н бер.Юкка гына туган телне ана теле дип йортмил?р шул!
Туган тел т?шенч?сен? зур м?гън? салынган. Ул – Ватан, туган ?ир, ата-ана с?зл?ре бел?н берг? торган б?ек, изге ??м кадерле с?з. Туган телне тугач та ишет? ??м ?йр?н? башлыйсы?, шу?а к?р? аны туган тел дип атыйлар да. ?йе, туган тел – и? татлы тел, “Ана теле бер булыр” бу м?кал?д? д? шуны к?р?без. Баласы карынында чагында ук анасы а?а т?рле ?киятл?р с?йли, ?ырлар ?ырлый, аны? бел?н с?йл?ш?. Д?ньяга тугач, бала ?зенч? ниндидер авазлар чыгарып ята, аннары ?айлап ?зене? туган теленд? с?йл?ш? башлый. Ул телг? баланы, башлап аны? и? газиз кешесе – анасы ?йр?т?, ирк?ли,юата. Туган телне с?ярг?, х?рм?т ит?рг?, горурланып яш?рг? д? ана ?йр?т?.
Туган тел! Нинди г?з?л, матур, йомшак, б?ек с?з! ??р милл?тне? ?з туган теле була: марыйларныкы – марый, чуашларныкы – чуаш, башкортларныкы – башкорт. ? безне? туган телебез – татар теле! ?йе, татар теле: ?ырдай мо?лы, кызлар кебек шат чырайлы, ачык й?зле татар теле. Ул бик борынгы ??м бай телл?рне? берсе, шу?а к?р? без аны? бел?н горрланып яш?рг? тиешбез. Туган тел турында берсенн?н-берсе матур шигырьл?р, ?ырлар, м?кальл?р бар. Шагыйрь На?ар Н??ми “Туган тел” шигыренд? шундый матур юллар яза:
Туган ?ире? – Идел буе
??р телне? бар Туган иле.
Туган ?ире? кебек назлы,
?ырдай мо?лы татар теле.
яис?:
Туган тел – и? татлы тел,
Туган тел – и? т?мле тел,
Т?мле дип: теле? йотма!
Туган телне онытма!
Нинди сихри юллар бу! Д?ньяда ??р кеше ?з телен яхшы белеп, а?а хезм?т ит?рг? тиеш, бозмаска, телне саф, чиста итеп куллана белерг? тиеш. Тел – кешене? юлдашы гомерлекк?! Кеше беренче чиратта ?з телен ?йб?т белерг? тиеш, ? аннан инде б?т?нн?рен. Х?зерге вакытта туган телне онытучылар, бозучылар да к?п. Мондый кешел?р безне? телебезне ямьсезлил?р, чит тел с?зл?ре кушып с?йл?ш?л?р. Бу бик начар х?л. “Инсафлыны? теле саф”, – дил?р бит.
Акыллы, т?ртипле кеше, минемч?, беркайчан да ?з телен бозмаячак та, онытмаячак та. Р?х?тл?неп ?з туган теле?д? с?йл?ш? – ?зе бер б?хет т?гелме со??
Туган тел – ??ркем ?чен кадерлн булган б?ек х?зин?. Ул – халкыбызне? рухи к?згесе. Шушы телд? милл?тне? б?тен балалары, гореф-гад?тл?ре ген? т?гел, ?тк?не, б?генгесе, кил?ч?ге д?. Шу?а к?р? туган телне буыннар арасында югалтмыйк.
МБОУ «Большекульгинская ООШ» Рыбно Слободского муниципального района РТ
«Туган телем-ирк? г?лем»
5-8 сыйныфлар ?чен сыйныфтан тыш чара
Х?снетдинова Г?лназ ?гъм?летдин кызы Олы Кульга т?п гомуми белем бир? м?кт?бене? татар теле ??м ?д?бияты укытучысы
2014 ел
Тема: “Туган телем-ирк? г?лем”.
Максат: туган телебезг? карата балаларда кызыксыну ??м м?х?бб?т т?рбиял??; татар халык авыз и?аты ?с?рл?рен бел? к?некм?л?рен тикшер?; б?йл?нешле с?йл?м телен ?стер?.
?и?азлау: аудиоязмалар, табышмаклар язылган карточкалар, м?кальне ?ыю ?чен х?рефл?р язылган карточкалар, тест ?тк?р? ?чен ноутбуклар.
Х?ерле к?н х?рм?тле кунаклар,укытучыларыбыз, укучылар! Без б?генге кич?безне “Туган телем –ирк? г?лем” дип атадык. “Теле юкны? – иле юк”,- ди халык. ? безне? г?рл?п ч?ч?к аткан Ватаныбыз,б?тен д?ньяга билгеле булган татар телебез бар.Б?ген сезне? каршыда т?рле с?л?тк? ия булган укучыларыбыз татар теленд? Ватаныбызны ,горур халкыбызны зурлыйлар,туган телебезг? ,?ск?н ?иребезг? м?дхия ?ырлыйлар.
-Ис?нмесез ,кадерле кунаклар!
Сезне ?зебезне? б?йр?мч? биз?лг?н сыйныфыбызда с?ламл?рг? р?хс?т итегез.Сезг? корычтай нык с?лам?тлек юлдаш булсын.Тормыш к?гегезне? ??рвакыт чиста, тыныч булуын телибез.
Укытучы М. Гафурины? “Ана теле” шигырен укый.
Укытучы:
?з ана телем – минем ?чен матур, и? т?мле тел,
?з телем- ?з ?йберем булган ?чен ярата к??ел.
Шул ана телем бел?н мин максудымны а?латам.
Шул анам теле бел?н “бала” дил?р анам-атам.
Шул тел аркылы гыйлем, уку-язуны ?йр?н?м,
Шул тел аркылы укып, белеп, булырмын чын ад?м.
Мин бала чактук “?ти-?ни” дидем шул тел бел?н.
??м д? ?нк?м д? ми?а “б?бк?м диг?н шул тел бел?н.
?ле д? шул тел бел?н укыйм, язам ??м с?йл?ш?м,
Шул татар теле бел?н к?йлим бер?р к?й к?йл?с?м.
??рвакыт шул тел бел?н язган матур китап укыйм,
??рвакыт шул тел бел?н тарих укыйм, хисап укыйм.
Без – татарлар, туган телебез-татар теле. Татар теле… тугач та, и? газиз кеше?н?н ишет? башлаган, к?п гасырлык тарихы булган, Каюм Насыйрилар, Тукайлар нигез салган, 7 миллион халык с?йл?шк?н, чит илл?рд? д? ?йр?нел? торган, б?генге к?нд? ?итлекк?н, камилл?шк?н, тел?с? нинди катлаулы ф?нне ?йр?терг? м?мкинлеге булган, и?-и? авыр кимсет?л?рг? д? т?зг?н, сынмаган-сыгылмаган, баш им?г?н горур татар теле! Б?генге кич?безне си?а багышлыйбыз.
Кемн?р ген? си?а сокланмаган ??м мактау ?ырламаган?Кемн?р ген? сине? ярд?ме?д? д?ньяны танып белм?г?н ??м ?зене? уй-хисл?рен башкаларга с?йл?м?г?н?
“Туган телем” шигырен ты?лагыз.
?з телемд? шигырь укыйм,
?з телемд? с?йли алам.
Туган ?ирем, туган илем,
Мин бит синн?н ил?ам алам.
Х?тта кошны? да туган теле бар,
Теле булганны? гына иле бар.
Бабаларымны? и? зур мирасы,
Чиксез гал?мне? г?я мо?ы син.
Яш? м??гег?
И, туган телем,
Былбыл мо?ыдай.
И, матур телем.
2 нче алып баручы:
Б?йр?мн?рд?н б?йр?мн?рг? к?чеп
?ырлыйк ?ле, дуслар,?ырлыйк, ?ай
Эшебез д? б?йр?м кебек булсын
??р к?небез булсын алсу май.
? х?зер, берг?л?п, шагыйрьл?ребез и?ат итк?н шигырьл?рне ты?лап ?тик.
1 бала : Тел кешене дус ит?,
Бер-берсен? беркет?.
Бел ,балам син рус телен
??м онытма ?з теле?.
2 бала: Татарча да яхшы бел,
Русча да яхшы бел.
Икесе д? безне? ?чен
И? кир?кле, затлы тел.
3 бала: Без бит руслар-
Сезне? якын дуслар.
?йр?н?без татар телен,
Яратабыз татар халкын.
Беренче укучы. Кешене? б?тен тормышы тел бел?н б?йле. Туганнан алып, со?гы сулышына кад?р, тел ??м с?з – кешене? аерылгысыз юлдашы. Безне? туган телебез – татар теле, зур тарихлы, бай, ?ырлы, мо?лы тел ул.
Икенче укучы. Г. Гыйльманов “Мин татар малае”
Чатнатып с?йл?ш?м
?з ана телемд?.
Оялмыйм, курыкмыйм,
Мин бит ?з илемд?!
Башымда – чиг?ле,
Каюлы т?б?т?й.
Догалар укырга
?йр?т? д?? ?т?й
Т??фыйклы булырга
Кир?ген бел?м мин.
Чын татар малае
Й?р?гем бел?н мин.
?ченче укучы. Рафис Корбанов “Туган ил”
“?тк?м”, “?нк?м” с?зе бел?н
Ачылган телем минем.
Син бирде? ми?а ышаныч
Кичк?нд? белем илен.
Ата-бабамнар ?тк?нен
Белдем мин сине? аша.
Башка телл?ре? эчен?
Кердем мин сине? аша.
Д?ртенче укучы. Тел, тел дибез, н?рс? со? ул тел? Тел – кешел?рне? аралашуы ?чен бик ???миятле чара. Ул кеше тормышында гаять зур урын тота. Ул тормыш чыганагы, белем чишм?се. Тел кешел?рг? бер-берсе бел?н аралашырга, бер-берсен а?ларга, бер-берсене? тел?к-максатларын, уй-фикерл?рен белерг? ярд?м ит?.
Бишенче укучы. Туган тел т?шенч?сен? зур м?гън? салынган. Ул Ватан, туган ?ир, ата-ана с?зл?ре бел?н бер ?к д?р???д? торучы б?ек, изге ??м кадерле с?з. Ул телне шу?а к?р? туган тел дип атыйлар да. Ул телг? баланы аны? и? газиз, и? якын кешесе – ?нисе ?йр?т?, шул телд? а?а бишек ?ырларын ?ырлый, ирк?ли, юата.
Алтынчы укучы.Туган тел ??ркем ?чен д? газиз бу с?з. Туган йортыбызны?, туган авылыбызны?, туган илебезне? кадерле булуын без и? элек туган тел аша тоябыз. Безне хыялланырга ?йр?тк?н ?киятл?ребезне, тапкыр, ?ор телле булырга ?йр?тк?н табышмак ??м м?кальл?ребезне, мо?лы ??м хисле итк?н ?ырларыбызны туган тел аша ишет?без.
?иденче укучы. “Туган тел – и? татлы тел,
Туган тел – и? т?мле тел.
Т?мле дип, теле? йотма,
Туган телне онытма!” – дип язган
халык шагыйре Ш??к?т абый Галиев. Дим?к, туган телебезне тырышып ?йр?нерг? кир?к.
Сигезенче укучы. Равил Ф?йзуллин “Туган тел турында”
И кард?шем! Бер ха??тсез кайчак
Телне шундый бозып с?лисе?!
Ил колагын хурлап, халкы?ны?
Рухын р?н?ет?мен димисе?.
Мескенл?нм?, бакый гомер килг?н
Тел байлыгын итм? кадерсез.
Бер уйласа?, ила?и бит, изге –
Кеше ?йтк?н аваз, ??рбер с?з!
Иренм? син, туган, туган телне?
Асыл байлыкларын ачарга.
Без ваемсыз булсак, чит-ят с?зл?р
Х?зин??не ?зер басарга!
К?п телл?рне бел? – яхшы ш?гыль,
Туган теле? ?ги калмаса.
?анын салып ?йтк?н ?тк?? с?зен
Сине? аша бала? а?ласа.
Кил?ч?кне? башы – б?генгед?.
Нинди шатлык картлык к?не?д?,
Оныклары? си?а р?хм?т ?йтс?,
Матур итеп туган теленд?.
Г.Тукайны? “Кызыклы ш?керт” шигырен с?хн?л?штереп к?рс?т?.
Без –татарлар!
Татар исемен без
Горур й?рт? торган бер халык.
Без-татарлар!
Шулай диеп бел?
Безне б?тен д?нья илл?ре,
Без-татарлар!
Батыр халык диг?н
Зур даныбыз ?ле с?нм?де.
Без- татарлар!
Шушы исем бел?н
?ирд? яш?? ?зе бер б?хет.
Без-татарлар!
Яшибез без ?ирд?
Бар халыклар бел?н г?рл?шеп.
Без татарлар:
Болгар татарлары,
Себер татарлары,
Нугай татарлары,
Типт?р татарлары,
Нократ татарлары,
Кер?шен татарлары…
Тагын бик к?п,бик к?п татарлар.
Т?рле исем й?ртс?к т? без,
Т?рле-т?рле ?ирд? яш?с?к т?,
Тик бер ген? Туган телебез,
Тик бер ген? Туган илебез.
“Туган тел” ?ыры бел?н кич? т?мамлана.
ТУГАН ТЕЛЕМ – ИРК? Г?ЛЕМ
21 нче февраль – Халыкара туган тел к?не
(туган тел к?нен? багышланган кич?)
Максат:
– туган телг? – ана телебезг? м?х?бб?т т?рбиял??;
– телебезне сакларга ??м якларга кир?клеген т?шендер?;
– туган телне? матурлыгын тоярга ?йр?т?.
-Йолдыз Ш?рапова и?аты бел?н якыннанрак танышу.
?и?азлау: экран, плакатлар (“Без Туган илебезне ??м телебезне яратабыз”, “Туган телне ?йр?н? – б?ек эш ул”, “Русча бел? кир?к, ?з теле?не бел? тиеш.”)
Хор
1 а. б. Туган оясыннан аерылган кош
Канатына м??ге ял тапмый.
Туган телен яратмаган кеше,
Башкаларны? телен яратмый.
2 а. б.: Халкым теле ми?а – хаклык теле.
Аннан башка минем телем юк.
Илен с?йм?с кен? телен с?йм?с,
Иле юкны? гына теле юк.
Х?ерле к?н кадерле укучылар, укытучылар ??м кунакларыбыз! Ис?нмесез. Без зур б?йр?мг? ?ыелдык.
21 нче февраль – Халыкара туган тел к?не
Бераз гына б?йр?м тарихына тукталыйк.
1а. б.: Халыкара туган тел к?нен билгел?п ?т? инициативасы бел?н Бангла деш Республикасы чыга. Анда 1957 елны? 21 февраленд?, туган телд? белем алу хокукын даулап, биш студент ??лак була. 2000 нче елда Берл?шк?н Милл?тл?р Оешмасы, ЮНЕСКО инициативасын хуплап, к?птеллелекне яклау й?зенн?н 21 нче февральне “Халыкара туган тел к?не” итеп ?тк?р? турында карар кабул итте.
а.б. Берл?шк?н Милл?тл?р Оешмасы м?гъл?матларына караганда, б?генге к?нд? д?ньяда 6 ме?н?н артык телд? с?йл?ш?л?р. Бу телл?рне? 95 процентында планетабызны? 4 процент кешесе ген? аралаша. Аларны? кайберл?рене? х?тта ?з язулары да юк. Д?ньядагы телл?рне? яртысы ис? б?тенл?й юкка чыгу алдында.
1 а.б .Безне? туган телебез – татар теле Россияд? рус теленн?н кала икенче урында тора. Татарларны? 80% Россияд? яши.
100ме?е-т?ньяк Кавказда,
40ме?г? якын-чит илл?рд?
Т?ркияд?-25 ме?л?п
Кытай ??м Польшада -5?р ме?л?п
2 а.б. Безне? телебез – матур, б?ек тел. Аны? нич?м?-нич? гасырлык тарихы бар. ? матурлыгы халык ?ырларында, ?дипл?ребез и?атында, с?хн? ?с?рл?ренд? чагыла.
(Л?йл? ?ыр ?ырлый)
Сезне? алдыгызда 1 а сыйныфы укучысы Абдуллина Л?йл? “Д?ньяда и? матур тел” диг?н ?ырын башкарды.
? х?зер 10 нчы сыйныф укучылары башкаруында “Б?рлег?н” ?ыры.
а. б. ?йд?гез, бераз гына укучылар чыгышына тукталып ?тик. Р?хим итегез! (Шигырьл?р с?йл?н?)
(Бию башкарыла)
2 а.б.
Гаил?м
?тием – алтын багана,
?нием – к?меш канат.
Гаил?мне яратам мин,
Сокланам а?а карап.
Абыем ки??ш бир?че,
Гел ярд?мг? кил?че.
Ике энек?ш ??м се?елем
Гаил?м? ямь бир?че.
? кичл?рен безне? ?йд?
Концерт була к?н саен.
Абый чирт? гитарасын,
Энем уйный кураен.
Гаил?безд? – ?иде кеше,
??мм?сене? к?п эше.
Бар Казаннан эзл?с?? д?,
Юктыр гел безне? ише.
Сезне? игътибарыгызга 10 нчы сыйныф кызлары башкаруында “?нк?й” ?ыры
1 а.б. Бик матур шигырьл?р, ?ырлар к??ел т?рен? ?теп кер?л?р. ?йт ?ле, Азалия, бу шигырьл?рне кем язган?
2 а.б. Бу шигырьл?р язучыларны? Абдулла Алиш исеменд?ге премиясе лауреаты, 2002 елда республика журналистларыны? «Б?лл?р кал?м»ен? ия булган, Татарстанны? Язучылар берлеге ?гъзасы, Татарстанны? атказанган с?нгать эшлеклесе Йолдыз апа Ш?рапованыкы була.
Йолдыз апа безне? б?ген кунагыбыз. Йолдыз апа, т?рг? р?хим итегез!
1 а.б. Азалия, укучыларны Йолдыз апа бел?н якыннанрак таныштырып китик ?ле.
2 а.б. Бик р?х?тл?неп!
Йолдыз апа Ш?р?пова 1962 нче елны? 10 нчы апреленд? Буа районы Я?а Тинч?ле авылында туа. Беренче сыйныфта укыганда ук и?атка тартыла ул.
?нисе математика укытучы була. Ул ?ит?кл?г?н сыйныф “Яшь ленинчы” газетасы бел?н тыгыз элемт?д? тора. Шу?а да ?леге гаил? газетаны алдыра. Йолдыз апа кечкен?д?н “Яшь ленинчы”ны укып ?с?. Ул вакытта “Яшь ленинчы” т?сле д? булмый, ?мма гаил?д? ялгыз бала булган Йолдыз ?чен газета чын дуска ?верел?.
М?кт?пне т?мамлагач, Казан Д??л?т университетыны? журналистика б?леген? документларын илтеп бир?. Тик икенче к?нне кире алып, университетны? татар теле ??м ?д?бияты б?леген? тапшыра.
Университетны т?мамлагач, 1984нче елны “Ялкын” журналында и?ат юлын башлап ?иб?р?. Аннары Биектау районыны? “Ильич юлы” газетасында корректор хезм?тен башкара. Ни?аять, 1986нчы елда балачак хыялы чынга аша. Йолдыз апа Ш?рапова “Яшь ленинчы”ны? бусагасын атлап кер?.
Б?генгесе к?нд? “Сабантуй” журналында ?д?бият б?леген ?ит?кли. Журналист булып эшли башлавына да 30 ел булган. Балаларны? талантларына с?енеп яши ул. Укучылары бел?н д? ??рдаим аралаша, т?рле м?кт?пл?рд? очрашуларга да еш й?ри, хатлар, интернет аша укучысы бел?н элемт?д? тора. Эшл?? д?веренд? Татарстанны? б?тен районында да командировкада булырга туры кил? Йолдыз апага. Очрашуларга еш чакыралар аны. Кайда гына барса да яратып каршы алалар.
Ачык й?зле, искиткеч хыялый ??м ки? к??елле чын татар хатыны, биш бала анасы ул Йолдыз апа Ш?рапова.
1 а.б. Йолдыз апа дист?л?г?н китап авторы. Юбилее алдыннан шагыйрь Роберт Ми?нуллинны? кереш с?зе бел?н ачылган китабы «Каен алмасы» дип атала. Аны? эчт?леге д? матур, биз?л?ше д?. Йолдыз апа – бик к?п и?ади б?йгел?рд? ?и?еп чыккан шагыйр?. ? х?зер, ?йд?гез инде, с?зне Йолдыз апага бир?без. Йолдыз апа, р?хим итегез!
– Йолдыз апа, ?зегезне? и? беренче язган шигырегезне х?терлисезме? Ул ничек туды? Р?хм?т.
– Шигырь язу тел?ге к??елд? ничек туа? Ничек кал?м тибр?терг? со?? Кайдан башларга эшне? Р?хм?т.
–Шигырь язуга сезне н?рс? эт?р?? Р?хм?т.
– Йолдыз апа , ?з гомерегезд? сез бик к?п эшл?р башкаргансыз. ?йтегез ?ле, эшл?п карамаган нинди эшл?р калды? Я?адан яши башласагыз, мин башкача эшл?р идем, диг?н уй бармы? Р?хм?т.
2 а.б. Йолдыз апа Ш?р?пова язмалары бел?н ?н? шулай, балаларга сиздерми ген?, аларны т?рбияли, сабыйлар к??елен? ?хлаклылык, битараф булмау, ш?фкатьлелек орлыклары сала. Балаларны? искиткеч фантазиясен, и?ади фикерли бел?л?рен куллану ис? журналистка ?д?би мог?иза тудырырга ярд?м ит?. Ул мо?а балалар д?ньясын б?тен нечк?леге бел?н тир?нтен бел?е ??м, ни?аять, ?зене? ?аман да бала к??елле булып калуы аша иреш?.
Укытучы: Х?рм?тле, Йолдыз ханым, шушындый матур, эчт?лекле очрашу ?тк?рг?н ?чен сезг? бик зур р?хм?т. Сезг? саулык – с?лам?тлек, эшегезд? у?ышлар, б?хет, шатлык телибез. Шигырьл?регез бел?н безне тагын да куандырып торыгыз. Кил?се очрашуларга кад?р.
Туган телем – ирк? г?лем, ки?дер си?а к??ел т?рем.
Родной язык – нежный цветок, открыта тебе моя душа.
Кадерле дуслар! Без б?ген монда туган тел б?йр?мен? ?ыелдык.
Дорогие друзья, уважаемые гости, сегодня мы с вами собрались на праздник родного языка.
Б?ген була КВН –
Бигр?к к??елле уен.
К?л, ?ырла син, к??ел ач,
Булмасын читт? уе?.
И туган тел, и матур тел,
?тк?м-?нк?мне? теле.
Д?ньяда к?п н?рс? белдем,
Син туган тел аркылы.
Туган оясыннан аерылган кош,
Канатына м??ге ял тапмый.
Туган телен яратмаган кеше,
Башкаларны? телен яратмый.
Заман ми?а: “Югарыга мен”, – дип
Ике канат биреп ?стерде.
Канатымны? берсе татар теле,
Икенчесе б?ек рус теле.
Д?ньяда и?-и? матур ил –
Ул минем туган илем.
Д?ньяда и?-и? матур тел –
Ул минем туган телем.
Б?ек ?дибебез Тукай телне ярата белеп яраткан. Телне ул тышкы ямь бир? чарасы, матур с?зл?р ?ыелмасы итеп кен? карамаган, аны и? элек аралашу, а?лашу, т?рбия коралы итеп т? караган. Шу?а к?р? д? телне халыкча итеп, “туган тел”, “матур тел”, “?тк?м-?нк?мне? теле” дип атаган.
И? изге хисл?ремне мин,
Туган телд? а?латам.
Шу?а к?р? туган телне,
Х?рм?тлим мин, яратам.
Туган ?ире? Идел буе,
??р телне? бар туган иле.
Туган ?ирем кебек назлы,
?ырдай мо?лы татар теле.
(“?сс?лам?гал?йкем” ?ыры башкарыла).
Х?зер дуслар к?ч сынашыйк,
Батырлар м?йданга чыксын.
??р укучы тел байлыгын,
Акылын ??м тапкырлыгын,
Игътибарын, зир?клеген,
Эшк? ?иг?рг? тырышсын.
Теперь приглашаются команды. Пусть они покажут свои знания и способности.
?сс?лам?гал?йкем. Б?йр?мебез м?б?рак булсын. Сезг? зур у?ышлар телибез.
Х?зер ??р команда ?з капитанын сайлый ??м исемн?рен ?ыеп язалар (конвертлар тапшырыла).
Ярышка и? гадел кешел?р – жюри членнары: ?ти-?нил?ребез, укытучыларыбыз б?я бир?ч?к.
Командалар бел?н д?, жюри составы бел?н д? таныштык. ? х?зер сынау с?гате килеп ?итте. Ярышны? н?рс? ик?ненсез бел?сез инде. Кыю ??м сизгер булыгыз. Белемегезг? таянып эш итегез. Ярышны башлап ?иб?р?без.
??р команданы? ?з ч?ч?ге. Шул ч?ч?кл?рне? та?ларында биремн?р булыр. Сезг? шушы биремн?рне ?т?рг? кир?к булачак. Та?ларны чиратлашып “ромашка” ??м “м?к ч?ч?ге ”командалары алалар.
1 бирем – кием ?лгел?рен? биз?кл?р т?шерерг?: алъяпкыч, ч??к, т?б?т?й, с?лге, камзул, читек, бел?зек, калфак.
Алар биремн?рг? ?зерл?нг?н вакытта шигырьл?р укыла:
Ике башы тигез, тигез аны?,
Р?х?тл?н? к??ел караплар.
Бигр?к матур татар биз?кл?ре,
?аны? тел?г?нч? ясап кал.
Каюлары нинди тигез ик?н,
Ука бел?н еф?к аралаш.
Бигр?к матур Казан с?лгесе,
?ем-?ем ит? аны? ?лгесе.
2 бирем – “аулак ?й”, “сабан туй” б?йр?мн?ренн?н к?ренешл?р.
Сабан туе, хезм?т туе,
Б?хет ??м шатлык туе.
Уйнап-к?леп, ?ырлап-биеп,
Б?йр?м итик к?н буе.
3 бирем – адашкан х?рефл?рне табу.
Ничек булса да булган,
Авазлар юлдан язган.
Чит с?зл?рг? керг?нн?р,
??м адашып й?рг?нн?р.
Мондый га??п х?лне к?рг?ч,
Авазлар “А?” итк?нн?р.
Мо?а б?т?н юл куймаска,
Шул вакыт ант итк?нн?р.
4 бирем – 1-?р куплет шигырь язу.
Биючене? ит?ге,
Бии-бии кыскара.
Биючег? с?з ?йтм?гез,
Бии-бии остара.
?ырлыйк ?ле, ?ырлыйк ?ле,
?ырлап ачыла к??ел.
?ырлап ачылмаган к??ел,
М??ге ачылачак т?гел.
М?кальл?рне сыйфатлар бел?н тулылындыралар тел?кт?шлек белдер?чел?р:
1. Акылы кысканы? теле… (озын).
2. Ялкау атны? й?ге ??рвакыт… (авыр).
3. Башланган эшне? бетк?не… (яхшы).
4. Эше ?айлыны? ашы да… (т?мле).
5. Юмарт кешене? к??еле… (ки?).
Кашыклар ??м башка уен кораллары ярд?менд? берг?л?п “?пип?” ?ыры башкарыла.
Жюри н?ти??л?рне чыгаргач шигырь укыла:
И минем ?андай кадерле,
И ?ылы, тере телем.
Кайгылар теле т?гел син,
Шатлыклар теле б?ген.
Тик сине? ярд?ме? бел?н,
Тик сине? с?зл?р бел?н.
Уйларын й?р?кк?емне?,
Д?ньяга ?йт? бел?м.
??м Г. Тукай с?зл?рен? язылган халык к?е “Туган тел” ?ыры бел?н кич? т?мамлана.
Туган телем – ирк? г?лем
(Туган тел к?нен? багышланган “Йолдызлы с?гать” уены)
Зал б?йр?мч? биз?л?. М?кальл?р язылган плакатлар элен?. Уенда 10 бала катнаша.
А.б. Кадерле балалар ??м т?рбиячел?р! Б?ген туган тел к?не. Туган телебез – татар теле – зур тарихлы, бай, ?ырлы, мо?лы тел ул. Б?ген без “Йолдызлы с?гать” уены уйнарбыз. Катнашучылар, р?хим итегез!
Чыгалар, ?ст?л артына басалар. ??рберсе ?зене? исем фамилиясен ?йт?.
А.б. Балалар мин сезг? уеныбызны к?з?теп, ?ыйган балларны санап утыручыларны т?къдим ит?м.
Жюри членнары бел?н таныштыру.
А.б. Туган тел! Безне хыялланырга ?йр?тк?н ?киятл?рне, тапкыр, ?ор телле булырга ?йр?тк?н табышмак ??м м?кальл?рне, мо?лы ?ырларыбызны туган тел аша ишет?без.
Уеныбызны? беренче турына р?хим итегез.
1) 4 ?киятк? иллюстрация элен?. Командалар чиратлашып белерг? тиеш.
1) Су анасы;
2) Ш?р?ле;
3) К??? бел?н сарык ?кияте;
4) Сертотмас ?рд?к (Абдулла Алиш)
2) Табышмаклар
?стен? киг?н й?з к?лм?к. (1) Кечкен? ген? йорт, (2)
Утыра бер ак ч?лм?к.(К?бест?) Эче тулы корт.(Карбыз)
Яфракларын ч?йг? салалар, (3) Ирт?н бик ирт? тора, (4)
?имеше кызыл да, кара да, Матур итеп кычкыра.(?т?ч)
Вак-вак т?мле б?ртекл?р
Н?рс? була, балалар?(Карлыган)
Йомры-йомры таш кына, (5) Кешене? дусты, (6)
Эче тулы т?ш кен?. Йортны? сакчысы.(Эт)
Вата алсан таш тышын
Ашарсы? т?мле т?шен.(Чикл?век)
3) Д?вам ит?рг?
А) Бит к?рке –к?з. (Тел к?рке – с?з).
Б) Эш бетк?ч, (уйнарга ярый).
В) ?ке,п?ке, кыек( с?ке
Эремчек син кал ул чык)
Г) Теле барны? –(иле бар)
Д) Аз с?йл?, (к?п ты?ла).
Е) Ваттым мичк?, яктым мичк?,
(Бер мичк?не бер мичк?.
Ярый сыйды мичк? мичк?,
Ул да ?итте бер кичк?).
4) ?киятл?рд?н ?зек укыла. Кайсы ?киятт?н ик?не? белерг?.
1. “Ай бел?н Кояш элек заманда гел бер ?ирд? ген? тормакчы булганнар. Шуннан со?, б?тен кошларны ?ыеп, шул турыда ?ыелыш ясаганнар. Б?тен кошлар, боларны? бер ?ирд? торуларына риза булып, шу?ар кул куйганнар. Болар арасында бары бер ген? кош кул куймыйча калган, ди.”
А.б. Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“Ай бел?н Кояш” татар халык ?кияте)
Кайсы кош кул куймыйча калган? (Ярканат)
2. “Борын заманда бер авылда бер карт бел?н бер карчык торган. Карт карчыгына: “Карчык, син ипи пешереп куй, мин балык тотарга барып кайтыйм”, – диг?н. Шуннан со? карт, бер к?лг? барып, балык тоткан. Карт балыкларны чанага т?яг?н д? ?ен? кайтырга юлга чыккан.”
А.б. Балалар, карт юлда кемне очраткан ик?н? (Т?лке)
Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“Карт бел?н Т?лке” татар халык ?кияте)
3. “Б?рел?р бик каты куркуга т?ш?л?р. Шуннан со? араларындагы бер зурраклары ?крен ген? торып читк? сыза. Аны к?т?л?р-к?т?л?р д?, ул кайтмагач, икенчесе, ?ченчесе… Шулай акрын гына таялар болар. Шулай итеп, б?рел?р бер-бер артлы барысы да китеп югала, ди.”
(“К??? бел?н Сарык туйганчы ботка ашап, ут янында ятып йоклыйлар, ди.”)
А.б. Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“К??? бел?н Сарык ?кияте” А.Алиш)
4. “Мен? бер ел ?тк?н, ике ел, ?ч ел ?тк?н. Шулай матур гына тереклек итк?нд?, ?нил?ре авырып китк?н. К?рше урманда дусты бар ик?н, шуны д?шеп ?йтк?н: – Дустым, барсана, кызларыма ?йтс?н?, х?лемне белерг? килсенн?рче, -диг?н. Дусты шундук чыгып чапкан.”
А.б. Балалар, урмандагы дусты кем булган ик?н? (Тиен)
Бу ?зек кайсы ?киятт?н? (“?ч кыз” татар халык ?кияте)
А.б. 5нче тур Туган илебез – Татарстан бик матур ??м бай ил. Урман-к?лл?ренд? т?рлед?н-т?рле кош-корт ??м ??нлекл?р яши, болыннарда, бакчаларда т?рле ?л?нн?р, ?ил?к-?имеш, яшелч?л?р ?с?.
Тактада, минемч?, барысы да кыргый хайван р?семн?ре. Д?ресме? Хаталы р?семне ?йтеп бир.
б?ре;
аю;
эт;
т?лке;
тиен;
куян
– Минемч?, монда барысы да яшелч?л?р. Д?ресме? Хаталы р?семне ?йтеп бир.
1) к?бест?; 1) ?ил?к
2) б?р??ге; 2) крыжовник;
3) кыяр; 3) й?зем
4) кишер; 4) кыяр;
5) алма; 5) карлыган
А.б. Ни?аять, и? со?гы тур – финалга килеп ?иттек.
Башваткыч. Ике командалар кара-каршы уйный. Алып баручы бер с?з ?йт? – ул кайсы авазга бет?, шул аваздан с?з д?вам ител?.
Алма, ат, тукран ?.б.
А.б. Шуны? бел?н уеныбыз т?мам. С?з ?юрига бирел?. Йомгаклау, н?ти?? чыгару, ?и??чене б?л?кл??.
Берг?л?п ?ырлыйк “Туган тел” ?ырын,
Онытканнарны? б?гырен телеп,
Мин бит татар баласы, диеп,
Кешел?р ??рчак торсыннар белеп.
?ыр “Туган тел”
А.б. Туган телг? багышланган уен – кич?без т?мам. Катнашучы балаларга, карап утыручыларга ??м жюрида утыручыларга зур р?хм?т.